Арав гаруй бүсгүй уртаас урт өндөр ширээг тойрч зогсоод буузыг ч хийж өгч байна. Элдүүр нь зогсолтгүй эргэлдэж элдсэн гурил овоороход чимхэгчид нь ч нүд ирмэхийн зуурт л дэргэдэх дэлгэцээ дүүргэчихнэ. Эрэгтэй ажилчин дэлгэцүүдийг тусгай тавиуртай тэргэнд түрээд гүн хөлдөөгч рүү хийнэ. Түүнийг эргээд ирэхэд дэлгэцүүд хэдийнэ буузаар дүүрчихсэн байх. Цехийн баруун хойд булан дахь агуулахын дэргэд бас нэг эрэгтэй ажилчин хөлдүү буузнуудыг тав, таван килограммаар нь савлаад амыг нь лацадна. Харин наад талын жижгэвтэр агуулахаас нэгэн ажилтан котлетны хөлдүү мах гаргаж ирж дэлгэцнээс нь салгана. Энэ цехэд зүгээр зогсч байгаа хүн алга, гаднаас орж ирсэн хүнийг ч анзаарах сөхөөгүй, урдах ажлаа гялалзуулцгаана. Борви бохисхийхгүй ажиллана, хөдөлмөрлөнө гэж үүнийг л хэлэх байх даа гэж урам ормоор. Энэ бол саяхан 60 сая дахь буузаа хийсэн “Нүүдэл бууз”-ны цех. “Мах импекс” компанийн “Нүүдэл” бол Монголын нэр хүндтэй, олны таашаал хүртсэн, мэргэжлийн байгууллагуудын талархлыг хүлээсэн брэнд.
Цагаан сарын баяр дөхөж хүмүүс бууз, банш, ууцаа зэхээд эхэлчихсэн. Өчигдөр, уржигдрын хүйтнийг далимдуулаад буузаа чимхээд авсан айлууд ч олон байна. Бууз бол Монголын гэлтгүй Азичуудын Цагаан сар, Хаврын баярын ширээн дээрх идээ, будааны нэг чухал зоог. Үүгээр нь буузыг хүнсний бүтээгдэхүүний жагсаалтын дээгүүр ордог хоол гэж үзвэл болно. Монголын хүнсний үйлдвэрлэлийн толгой компаниудын нэг “Мах импекс” бол стандартад нийцсэн, эрүүл, аюулгүй хүнсээр монголчуудыг олон жилийн турш хангаж байгаа манай улсын ууган том “гал тогоо”. Тус компанийн Хагас боловсруулсан бүтээдэхүүний цехээр зочилж, бууз, банш, бургер, котлетны мах, бөөрөнхий мах, хуушуур зэргийг хэрхэн хийдгийг харж сонирхсон нь энэ. Нэг ёсондоо уг цехэд өнжив.
Цехийн технологич Д.Сэржмядаг “Цагаан сар дөхөөд бидний ажил ч ундарч эхэлж байна даа” хэмээн инээмсэглэсээр биднийг угтаж авлаа. Цех Тайванийн “Анко” үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогджээ. Эдний хамт олон хонь, үхрийн махтай, хонины өөхтэй, өөхгүй гэсэн төрөлтэйгээр буузаа хэрэглэгчдэдээ 0.9 кг, 5 кг гэсэн хоёр савлагаатайгаар хүргэдэг. Буузаа нэгдүгээр зэргийн махаар хийнэ. Нэгдүгээр зэрэг шүү. Нэгдүгээр зэрэг гэхээр хонины гуяны махаар хийдэг гэсэн үг. “Мах импекс” компанийн мах бэлтгэлийн цех махыг ангилж булчирхай, шөрмөс, хальс, судас зэргээс нь сайтар салгаад хонь, үхрийн нэгдүгээр зэргийн махаа Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний цех рүү илгээнэ. Энд котлетны мах, бөөрөнхий мах, банш, бууз, хуушуур хийхээс гадна зуны дэлгэр цагт шорлог ч хийж ард түмэндээ нийлүүлнэ. Ерөнхийдөө жилийн дөрвөн улирлын турш зогсолтгүй ажилладаг цех юм. Яагаад вэ гэвэл одоо үед хүмүүсийн цаг зав хомсыг хэлэх үү, ажил ажил гэж гүйж яваад ядраад орж ирээд орой гэртээ хоол хийнэ гэдэг зарим үед хэцүү даваа. Харин хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүнүүд болох бууз, банш зэрэг хөргөгчид нь байвал жигнэж цагаа хэмнэх боломжтой болсон. Гэхдээ гадуур элдэв төрлийн бууз, банш, бөөрөнхий мах худалдаанд байгаа. Тэр болгоноос сонголт хийж хүнсэндээ хэрэглэнэ гэдэг зарим талаар хэцүү. Хүмүүс одоо үед хүнсний эрүүл, аюулгүй байдалд толгойгоо гашилгаж хүнсээ цуглуулахдаа алтны хуурамч, жинхэнийг шалгаж байгаа мэт нарийн шинжиж ер нь үл итгэсэн байдлаар ханддаг. Харин үндэсний хэмжээний үйлдвэрлэгчдийнхээ үйлдвэрлэсэн мах махан бүтээгдэхүүн, сүү, тараг, талх, чихэр, ундаанд харьцангуй итгээд байдаг нь харагддаг. Энэ бол манай үндэсний юм, монголчуудын минь хийж байгаа, сэтгэл нь шингэсэн бүтээгдэхүүн учир аюулгүй байх гэсэн хандлага байдаг. “Нүүдэл” брэнд бол монголчуудын итгэлийг хүлээсэн ийм л бүтээгдэхүүн. “Нүүдэл бууз” 2010 оноос хэрэглэгчид хүрч эхэлжээ.
Технологич Д.Сэржмядаг “Жирийн үед манай цехээс өдөрт дунджаар 700-800 кг бүтээгдэхүүн гардгаас 300-400 кг нь бууз. Харин Цагаан сар дөхөөд ирэхээр цехийн ачаалал нэмэгдэж өдөрт дунджаар 700-800 кг, нэг тонн бууз хийдэг” гэлээ. Буузан дээр 11 хүн ажиллаж байгаа бөгөөд нэг нь гурил тасалж, долоо нь элдэж, гурав нь чимхэнэ. Махыг нь буузны найрагч Э.Дөлгөөн зэхнэ. Гараар татсан хэмжээтэй шоо дөрвөлжингөөр хэрчдэг машин руу махаа хийчихээр хэдхэн секундын дотор хэрчигдээд гараад ирнэ. Махаа найруулахад амар. Бүх юм нь нарийн стандарт хэмжээтэй учир давс, ус, гурилын хэмжээ, орцыг нарийн гаргасан жорын дагуу бэлтгээд холигч машинд зуурна. 100 кг-ын жортой. Махандаа элдэв амтлагч хийхгүй, гоньд, давсаар л амтална. Ингээд бэлэн болсон гурилаа 20-30 минут хэртэй амраагаад буузаа хийж эхэлнэ. Чимхсэн буузаа тусгай хөлдөөгчинд хийнэ. Эднийх гурван хөлдөөгчтэй. Нэг хөлдөөгч нь 300-400 кг буузыг хасах 30 хэмд 3-4 цагийн дотор л гүн хөлдөөх хүчин чадалтай юм байна.
“Манайх буузаа хонины нэгдүгээр зэргийн махаар хийдэг нь худалдаанд байгаа бусад буузнуудаас ялгарах гол онцлог” гэж Д.Сэржмядаг технологич хэлээд “Энэ цехийн ажилчид бол “Мах импекс” компанийн үндсэн ажилчид л даа. Уг цехийг 2010 онд нээгдэхэд орж ажилласан хүмүүс. Энэ компанидаа 20, 30 жил ажилласан туршлагатай хүмүүс байдаг юм. Бид буузандаа янз бүрийн амтлагч хийдэггүй. Гоньд, сонгино, давс л хийдэг. Гоньд бол манай буузны үндсэн амтлагч. Монголчууд дээр үеэс уг ургамлыг хоол хүнсэндээ хэрэглэж ирсэн юм билээ. Хүний биед В төрлийн амин дэм өгөхөөс гадна зарим төрлийн өвчинд тустай эмчилгээний зориулалттай гэдэг” гэлээ. Буузны гурил таслагч нь хажуудаа жинтэй. Таслах хэмжээгээ жигнэнэ. Чимхэгчид нь буузаа чимхчихээд бас буузаа жигнэнэ. Мах найрагч, гурил зуурагчид нь бүх орц найрлагаа жигнэнэ. Энд тооцоо, хэмжээгүй ямар ч зүйл үгүй. Савлагч нь нарийвчлалтай жинтэй.
Нэг ширхэг бууз 38-40 грамм. “Нүүдэл бууз”-ыг идэж үзсэн хүмүүс гараар татсан махтай, шүүстэй гэдэг. Гэтэл энэ нь дээр дурдсан өнөөх мах хэрчигч машины “гавьяа”. Ийм машинтай бууз, баншны цех өөр бараг байдаггүй гэсэн. Машиндсан махтай, гараар татсан махтай буузны хооронд асар их ялгаа байдгийг мэдэхгүй хүн үгүй дээ.
Д.Сэржмядаг хүнсний дэлгүүр, супермаркетуудаар ороход хэрэглэгчид “Мах импекс”-ийн хиам, “Нүүдэл бууз”-ыг ихэвчлэн сонгож худалдан авч байгаатай таарахаар их сайхан сэтгэгдэл төрж энэ компанид ажиллаж буйдаа баярладаг гэж байлаа. Энгийн үед орой 17 цагт тардаг бол ачаалалтай үе буюу Цагаан сар, наадам, шинэ жилийн баяр гээд томоохон баяр ёслол, бүх нийтийн амралтын өмнө бусад цехээс ажилчид нэмээд орой 20 цаг хүртэл ажиллуулах тохиолдол байдаг гэнэ. Гэхдээ Цагаан сарын баярын өмнө эдний хамт олон хамгийн их ачаалалтай ажилладаг юм байна.
Сүүлийн үед Цагаан сарын баярынхаа буузаа хийхэд Улаанбаатар хотынхонд тулгардаг хэд хэд бэрхшээл бий болчихоод байгаа. Нэгдүгээрт, утаа. Утаа хэдийгээр дээш дэгддэг ч хүний нүдэнд үзэгдэх, үзэгдэхгүй нарийн тоосонцрууд ямагт газарт буудаг. Буузаа чимхээд битүү орчинд хөлдөөлөө ч утааны тоосонцор буузан дээр ирж буудаг аж. Тус компанийнхан энэ тал дээр судалгаа хийж байжээ. Чимхсэн буузаа тагт, цонхны тавцан дээр гаргаж хөлдөөчихөөд дараа нь шинжилж үзэхэд буузны гурил дээр тоосонцор их хэмжээгээр тогтсон байжээ.
Хоёрдугаарт, зав зай, хүн хүч. Зав зай муутай, хүн бүл цөөтэй айл Цагаан сарын буузаа хийхдээ аль л хурдан гартай, ажилсаг хүмүүсийг буузаа хийлгэх гэж гуйна. Хүнийг зүгээр ажиллуулаад яахав гээд чимхсэн буузнаасаа нэлээдийг жигнэнэ, нэрэлхсэндээ. Бүр амжихааргүй, цаг нь тулсан айлууд зарын сонин, сайт ухаад “Гэрээр очиж бууз хийнэ. Жич: Оюутнууд биш” гэсэн зараар утасдаж гэртээ хүмүүс дуудна. Төлбөр мөнгийг нь сайн өгөхгүй бол буузыг минь муухай чимхчихнэ гээд мөнгө хайрлахгүй. Гурав, дөрвөн хүн ирээд махыг нь гялс татаад амтлаад гурилаа зуураад буузыг нь хэдхэн цагт маналзуулаад гадаа өрчихөөд яваад өгнө. Ямар гар хуруутай, ханиад томуу, элдэв халдварт өвчинтэй хүн ирээд буузыг нь чимхээд явсныг хэн ч мэдэхгүй шүү дээ. Энэ бол бодох л асуудал. Буух эзэн, буцах хаяггүй нөхөдтэй харьяа мэргэжлийн байгууллага, холбоод нь тэмцэж эхэлсэн бөгөөд тодорхой хэмжээгээр эмхэнд нь оруулж эхэлсэн гэнэ. Зарим айлууд мэдэхгүй, танихгүй хүнээр буузаа хийлгэснээс худалдааны бууз авчихъя гэдэг. Тэр бууз нь амталж үзэхэд сайхан амттай, хонь, үхрийн шинэ махтай аятайхан л байна байх. Гэхдээ уутны ёроолд нь ямар мал, амьтны махтай бууз нэртэй юм байгааг хэн мэдэх билээ. Ер нь итгэлгүй дээ.
“Нүүдэл бууз”-ны амтыг үе үе шалгана, судалгаа явуулна. Гадуур худалдаанд байгаа буузнуудаас арав гаруй төрлийг авчирна. Бууз тус бүрийн савлагаа уутыг авч байгаад жигнэнэ. Ажилчид нь орж ирээд таваг тус бүрээс буузнуудыг идэж үзнэ. Тэгээд хэд дугаартай бууз хамгийн сайхан амттай байна вэ гэхэд “Нүүдэл бууз”-ны дугаарыг хэлдэг аж. Тэгэхээр “Дотооддоо, компанийн ажилчдаараа амсуулахаар ямар нэгэн байдлаар “Нүүдэл бууз”-аа мэдээд байж болох юм. Тийм болохоор гадны хүмүүсээр амсуулж үзье” гэцгээдэг гэнэ. Тэгээд гадаа, гудманд явж байгаа хүмүүсийг урьж авчраад өнөөх буузнуудаа идүүлнэ. Мэдээж хаяг, шошгыг нь авч байгаад тус бүрт нь таваглана шүү дээ. Туршилт-судалгаанд оролцож байгаа иргэд ч “Нүүдэл бууз”-ыг сонгоно. Ингэхээр эдний хамт олон ямартай ч хүмүүсийн таашаалд нийцсэн бүтээгдэхүүн гаргаж байгаа юм байна гэдэгтээ итгэдэг гэсэн шүү. Ийм болохоор энэ цехийнхэн, тус компанийн ажилчид голдуу л “Нүүдэл бууз”-ыг цагаан сарын буузаараа сонгодог юм байна. Яагаад гэвэл ямар цэвэр, эрүүл орчинд, чанартай материалаар чадварлаг хамт олон бэлтгэж хийж байгааг мэддэг болохоор.
Буузны гурил, махны хэмийг ч хэмжинэ. Гурил зуурах ус нь 32-35 хэм дулаан байхад хамгийн тохиромжтой байдаг гэнэ. Бууз чимхэгчид махаа хувааж авна. Өөрийнхийгөө дуусгачихаад үлдсэн нэгэндээ тусална. Энэ цехийн үйл ажиллагаа хамтын ажиллагаатай, нэг нэгэнтэйгээ маш уялдаа холбоотой ажилладаг болохоор “Нүүдэл бууз”-ны ажилчид амь нэгтэй. Цехийн ажилчдын ноён нуруу болж дүү нартаа зөвлөж, мэддэг чаддагаараа тусалдаг чимхэгч Д.Урнасан, Т.Эрдэнэцэцэг нарыг энд дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Минутад 22 ширхэг бууз шимхдэг гэхээр мундаг байгаа биз. Д.Уртнасан хүнсний технологийн ажилтан мэргэжилтэй бөгөөд “Мах импекс” компанид сургуулиа төгсөөд л ажиллажээ. Тэрээр “Би саран, дугуй, цэцгэн чимхэлтээр чимхдэг. Бууз чимхэхэд анхаарах хамгийн гол зүйл бол гурилын зуурмаг. Сайхан зуурсан гурилаар бууз чимхэхэд сайхан байдаг юм. Нялцгай, хатуу байж болохгүй. Яг таарсан байх ёстой. Тэгж гэмээнэ гоё чимхэгддэг. Бууз чимхэгч ч гэлээ хэн нэгэн маань ажлаасаа чөлөө авсан үед аль ч дамжлагад орж ажилладаг юм. Цагаан сар, баяр ёслолын үеэр айлуудаар ороод өөрийнхөө чимхсэн буузыг харахаар сайхан санагддаг шүү. Зарим хүмүүс “Танай “Нүүдэл” бууз амттай, гоё байсан” гэж ярихаар гоё байдаг юм.” гэлээ. Т.Эрдэнэцэцэг ч хүнсний технологийн ажилтнаар төгсөөд энэ компанийн босгыг алхаад 30 жил болжээ. Чимхэгч Т.Эрдэнэцэцэг “Арван кг махыг бид 1-1.5 цагт л чимхээд дуусгачихдаг. Бид буузаа нэг бүрчлэн тоолдоггүй л дээ. Дэлгэцээрээ тооцоод хөргөгчинд хийчихдэг. Цагаан сараар ах дүүс, таньдаг хүмүүс маань “Бууз чимхээд өг” гэж гуйдаг юм. Хийх сэтгэл байвч цаг зав, бололцоо байдаггүй болохоор ерөөсөө амждаггүй. Гэрийнхээ буузыг бараг нэгдүгээр сарын сүүлээр хийгээд хөлдөөгөөд далд хийчихдэг юм. Тэгэхгүй бол Цагаан сар хүртэл зав олдохгүй шүү дээ. Манай буузны бүх юм оргиналь. Өөр газруудын буузны маханд сортолгоо хийгддэггүй. Булчирхай, шөрмөсийг нь авсан болоод л бусдыг нь машиндчихдаг гэсэн. Гэтэл манайх буузаа хонины гуяны махаар хийж, хонины сүүл нэмнэ. Гоньд, давс, сонгиноос өөр ямар ч амтлагч хийдэггүй. Гадуур худалдаанд байгаа буузнуудыг ямааны махаар хийхдээ шивтрийг нь дарах гээд үсүнээс эхлээд янз бүрийн амтлагч, бодис хольдог гэж сонссон. Манай бууз бүх талаараа улсын стандартыг хангачихсан, чанартай, найдвартай. Сортолгоо бол хамгийн чухал шүү. Манай ах дүү нар тансаг амьдралтай биш ч гэсэн манай компанийн хиам, буузыг худалдаж аваад сурчихсан шүү дээ. Би ч гэсэн гадны хиамыг идэж чаддаггүй шүү дээ. Үнэн шүү. Мөнгөтэйдээ биш. Бүтээгдэхүүнүүдийг яаж хийдгийг нүдээрээ харж, биеэрээ мэдэрч хамгийн гол нь чанартай, найдвартай гэдгийг мэддэг болохоор л тэр шүү. Амт нь ч гэсэн огт өөр. Би хувийн цехүүдээр явж үзэж байсан. Махаа бүлх, шөрмөстэй нь холиод машиндчихдаг юм билээ. Тэрийг харснаасаа хойш өөрийнхөө үйлдвэрийн хиамыг л иддэг болсон доо” гэсэн юм.
Ажилсаг бүсгүйчүүдийн сэтгэлээ шингээн гараа гаргаж хийсэн буузнууд өглөө 06 цаг 20 минутад үйлдвэрийн түгээлтийн хэсгээс гарна. 13 машин нийслэлийн зургаан дүүрэг мөн гэрээт байгууллагуудад хүргэлт хийдэг аж. Ингэж л “Нүүдэл бууз” танай гэрт, таны ширээн дээр ирдэг юм байна.
Монголын уламжлалт баяруудын хамгийн том нь Цагаан сар. Цагаан сарын баяраар монголчууд маань цагаан, цайлган, ариун, нандин бүхнийг бэлгэдэж, ирэх жилээ өнгөтэй өөдтэй, сайхнаар угтдаг. Тийм болохоор өмсч зүүхээсээ эхлүүлээд ширээн дээр тавих идээ будаандаа ч дээд зэргийн бэлгэдэл шингээж аль болох чанартай, найдвартай болгоныг дэлгэдэг. Яагаад вэ гэвэл энэ баяр ахан дүүс, ураг төрөл, халуун ам бүлийн баяр. Хайртай, ойр дотныхондоо хамгийн чанартай, амттай сайхныг л барьж дайлдаг. Тэр сайхан зоог, идээ будааны нэг болсон “Нүүдэл бууз”-ны цехээр орж ажил үйлстэй нь танилцсан “Танайд өнжье” нийтлэлээ энд хүргээд өндөрлөе. Айл болгоны ширээн дээр амттай бүхэн дүүрэн байг. Идсэн, уусан зоог бүхэн тань рашаан мэт шингэж байг ээ.
Аан тийм, Цагаан сараар нэг хүнд дунджаар 80 ширхэг бууз ногддог бөгөөд монголчууд бүгдээрээ нийлээд 200 сая ширхэг буузыг Цагаан сарын баяраар иддэг юм байна гэсэн тооцоо судалгаа гарчээ.
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН