Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.
-Долларын ханш өсчихсөн үед алдагдал өндөртэй төсөв ороод ирлээ. Төсвийн алдагдлын хэмжээ бараг хоёр их наяд байгаа нь хэр бодитой төсөөлөл вэ?
-Төсвийн орлого, зарлага аль аль нь нэмэгдсэн байна л даа. Төсвийн орлогоо ингэж өсгөсөн тохиолдолд алдагдлаа ДНБ-ий гурван хувиас бага хэмжээнд төсөөлөх боломж байсан. Харамсалтай нь энэ боломжоо ашиглаж чадсангүй. Харин ч бүр 30 хувь болгоод өсгөчихлөө. Маш өндөр өсөлт. Орлогын задаргааг харахаар нүүрсэн дээр нэлээд ач холбогдол өгсөн харагдлаа. Төсөвт тусгасан шиг 42-44 сая тонныг экспортлоход хэцүү. Нүүрсээ энэ хэмжээгээр худалдаж чадахгүй бол төсвийн алдагдал өсөөд явчихна. ОУВС-гийн хөтөлбөрт найдаад байх шиг. Гэвч яг иймэрхүү байдлаар, ОУВС-гаас болж өвчнөө эмчлэх биш, улам даамжируулсан жишээ дэлхийд бий. Захын жишээ нь Грек. Грекийн хувьд ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжиж байхад бодит байдлаа нууж, гоёчилж статистик дээр тоглож буруу мэдээлэл өгөөд яваад байсан. Тэгж байгаад бүр хүнд байдалд орсон. Энэ улсын араас орчих вий гэсэн болгоомжлол төрж байна. Тоон дээр ингэж хамаагүй тоглож болохгүй.
-Үндэсний статистикийн хороо инфляци, иргэдийн орлого, ажилгүйдэл дээр тоо зохиогоод байна гэсэн шүүмжлэл дуулддаг. Энэ хэр ортой шүүмжлэл вэ?
-Ортойгоор барах уу. Статистикийн хороо өмнө нь нэлээд бие даасан, хараат бус байсан бол одоо зарим чиг үүрэг нь Хууль зүйн яамны харьяа ажилладаг бүртгэлийн газарт очоод, Улсын их хурлын харьяа ч юм шиг ойлгомжгүй статустай болсон. Статистикийн хорооны дарга нь улс төрийн намд олон жил ажилласан, намын аппаратад байсан, пиар, эдийн засгийг нь хариуцаж явсан намтартай нөхөр. Хууль зүйн сайд сүүлийн үед хуулийн хүн гэхээс илүү улс төрийн сонгуульд орж байгаа пиарчин шиг ярьдаг болсон. Засгийн газрын УИХ дээр төсвөө хамгаалж байгаа байдлыг харахаар нэг л тийм ихэрхсэн, баярхсан хандлагатай. Социализм буцаад ирж байгаа юм шиг өнгө аяс анзаарагдаж байна. Үнэн хэрэгтээ хувийн хэвшлийн компаниудад ажил олдохгүй байгаа. Замын-Үүдээр бараа материал оруулж ирнэ гэдэг маш том асуудал болсон. Ийм нөхцөлд хоёр их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт нэмээд хийчихээр нийлүүлэлтийн гаралтай шок өсөөд явчихна. Барилгын салбарт импортолж байгаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ, тоо хэмжээ өснө. Цаашлаад яривал тээврийн зардал нэмэгдэнэ. Долларын, юанийн ханш цойлно. Төсвийн алдагдлаас харахад сонгуулийн үеэр хороодоо, иргэдээ баздаг багийн засаг дарга нар гэх мэт хүмүүст зориулсан том байшин олноор барих нь л дээ. Шуудхан хэлэхэд сонгуулийн тойргийн усалгаа гэж харагдаж байна. Сонгуулийн тойргийн усалгаа макро эдийн засгийн хувьд нэлээд хохиролтой. Төсвийн нэмэлт зардал ханшид нөлөөлөх нь тов тодорхой асуудал -Нөгөө талаас нь харвал өр биз дээ. Мөнгө зээлж өр тавьж байж алдагдлаа нөхөж таарна…?
-Тэгэхээс өөр гарц байхгүй. Өрийг гадаад зээлээр хаана гэсэн өгүүлбэр төсөвт бий ч сайд нь үгүй гээд байна л даа. Мянган сорилын сан, Хятадаас өгч байгаа зээл тусламжаар санхүүжүүлнэ гэж байгаа. Гэтэл сая хэлсэн эх үүсвэрүүдийн зориулалт нь маш тодорхой. Олон жил хөөцөлдөж байж бүтээсэн, төсвөөс гадуурх хяналтаар хийгдэх зүйл. Гэтэл ийм эх үүсвэрээс санхүүжүүлэх юм шиг толгой эргүүлсэн зүйл яриад суугаа. Эцэстээ ОУВС-гаас л авч таарах байх. ОУВС-гийн тухайд төсвийн алдагдлыг тэгж өндөр дүнгээр санхүүжүүлэх эсэх нь эргэлзээтэй. Олон барилга барихаар төлөвлөсөн нь эцэстээ дутуу барьсан өчнөөн барилгатай хоцроход л хүргэнэ. Барилгын компаниуд шүүхдээд асар их хэмжээний төлбөр авдаг жишиг тогтчихсон энэ үед бүр хэцүү нөхцөл үүсэхийг үгүйсгэх аргагүй.
-Төсвийн замбараагүй зарлагад хяналт тавих эрх, үүрэг нь УИХ-д бий. УИХ зүгээр хараад суухгүй байлгүй дээ?
-УИХ-ын Төсвийн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга нар хяналт тавих учиртай л даа. Гэхдээ хоёулаа барилгын компанитай, хоёулаа зам тавьдаг бизнестэй. Тэгэхээр хувийн сонирхол, компанийн эрх ашгаа хаяад нүдээ аниад өнгөрөх нь юу л бол. Ер нь хаа газрын социалистуудыг харахад нэг ижил зураг харагддаг. Бүгд улс эх орон гэж ярьдаг ч бултаараа арын хаалга, танил талын сүлжээ үүсгэж явдаг. Оросыг харахад л андашгүй. Путин ба Путинийг тойрсон хүмүүс хамгийн баян, эрх мэдэлтэй байна. Тэгэхээр УИХ-ын хоёр байнгын хорооны дарга ард түмний өмнөөс манаачийн үүрэг гүйцэтгэж чадахгүй л болов уу.
-Эдийн засгийн макро орчин сайн байхад төсвөө алдагдал багатай батлах боломж баймаар санагдах юм…?
-Уг нь тийм. Зэс нүүрсний үнэ өндөр, ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжсэн ийм аятай үед зориг гаргаж алдагдалгүй төсөв батлаад зөв жишиг тогтоочихсон бол ОУВС-д ч, гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ч нэр нүүртэй байх байсан.
-Нөгөө талаас нь харвал өнгөрсөн зунаас хойш өгссөөр 2500 давчихсан долларын ханшийг суллахад том дэм болох байх, тийм үү?
-Санал нэг байна. Гэхдээ өөдрөгөөр харах арга алга. Анхны хэлэлцүүлгээр УИХ-ын гишүүдийн хэлсэн үгийг анзаарахад ихэнх нь л “Манай тойрогт байсан тэр мөнгө хаачив, яахаараа тэдний тойргийн хүмүүс мөнгө аваад бид хоосон үлддэг юм” гэх маягийн юм л ярьж байна. Гишүүд тойрогтоо хэдэн төгрөг тусгуулсандаа сэтгэл нь ханачихаж.
-Мөнгөний бодлогын төслийг харав уу?
-Харсан. Маш пессимист бодлого орж ирсэн байна лээ. Олон эрсдэл тоочсон байна. Хойд Хятад ирэх жил олборлолтынхоо нүүрсийг 250 сая тонн болгож өсгөнө гэсэн байх жишээний. Сангийн яамнаас оруулж ирсэн 44 сая тонн нүүрс экспортолно гэдгийг эсрэг аргумент. Америк, Хятадын худалдааны дайн үргэлжилнэ гэсэн байна. Зарим судлаачийн хувьд зөвхөн худалдааны биш эдийн засгийн дайн болно гэж байгаа. Энэ дайн Хятадын экспортыг нэлээд бууруулна гэсэн таамаг бий. Хятадын экспорт буурахаар манай экспорт буурдаг зүй тогтолтой. Товчхондоо төв банк Хятадын эдийн засагт битгий их найдаач гэсэн хандлагаар мөнгөний бодлогоо боловсруулаад байна. Дээр нь төсвийн алдагдал өндөр бол инфляциа барьж чадахгүй гэсэн анхааруулгыг өгчихлөө.
-Тэгэхээр төсөв, мөнгөний бодлого уялдахгүй байна гэсэн үг үү?
-Тэгж хэлж болно. Төсөв, мөнгөний бодлогыг уях ёстой газар нь УИХ-ын Эдийн засаг, Төсвийн байнгын хороо боловч дарга нарынх нь ур чадвар, мэдлэг боловсрол хүрэхгүй, томоор харж чадахгүй гэсэн зовлон байна. Аль аль нь бизнестэй, бизнесүүд нь нэлээд хүнд үеийг даваад гарсан, одоо яаж шархаа нөхөх вэ гэдгээ бодож суугаа цагт өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө ажиллах өндөр магадлалтай. Товчхондоо төсөв, мөнгөний бодлогыг уяж эвэнд нь оруулах ёстой УИХ чадваргүй, мэдлэггүй, сэтгэлгүй байна. Ер нь эрх баригч намд сайн стратегич, сайн эдийн засагч ховор болчихлоо. Ч.Хүрэлбаатар сайдыг дажгүй байх болов уу гэсэн хүлээлт олон эдийн засагчид байсан. Гэвч тэгсэнгүй л дээ. Сайдаар томилогдсоныхоо дараа багшийн цалин бага гэж попорсон. Дараа нь цалинг нь нэмлээ, дахиад нэмнэ ч гэж байх шиг. Энэ мэтээр эдийн засагчийн баримтлах зарчмаасаа ухраад байгаа тал бий. Сайдаар томилогдохоосоо өмнө төсвийн алдагдлыг хамгийн их эсэргүүцдэг байсан хүн шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр эдийн засгаа тэлэх хэрэгтэй гэх мэт үлгэр зохиогоод ярих жишээний байна. Үнэхээр эдийн засгаа тэлэх чин эрмэлзэлтэй байна уу гээд харахаар бас үгүй. Цөөн хэдэн улстөрчийн бизнесийг хөгжүүлэх зорилготой тэлэлтийг л ярьж байна. УИХ дээр хэн хэн барилгын компанитай нь олны нүдэнд ил шүү дээ. Дүгнээд хэлэхэд төсөв, мөнгөний бодлого макро эдийн засаг талаасаа маш муу гарч ирж байна. ОУВС ямар байр суурь барихыг хэлж мэдэхгүй. ОУВС-гийн хувьд эхний хоёр жилд төсвийн алдагдлаа бууруул, валютын нөөцөө өсгө, том төслүүдээ явуул л гэсэн юм билээ. Том төслүүдээ явуулж байж эдийн засаг чинь найман хувийн өсөлтөд хүрнэ гэсэн. Гэтэл өнөөдөр хэрэгжиж байгаа том төсөл алга. Том төсөл байтугай жижиг төслүүд ч ховор байна. 2022 оноос зэсийн үнэ өсөх магадлалтай, нүүрсний үнэ унана гэж байна. Боловсруулах үйлдвэрээ хөгжүүлэх шаардлага бий. Залуусын дунд ажилгүйдэл өсч эхэллээ. Хөдөө орон нутаг бүр хэцүүдсэн. Мундаг эх орончдын олон дахин сонгогдсон тойргууд хөгжсөнгүй, жил бүр унасаар байна. Ийм аймгийн төвүүдээс сонгогдсон гишүүдийг харахаар Оюу толгойг балбахаас өөрийг хийхгүй юм. Оюу толгойн гэрээ гээд яривал алдаа оноотой зүйл бий. Гэхдээ Оюу толгой байгаагүй бол ОУВС-гийн хөтөлбөр, бондууд, гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байсан.
-Улстөрчдийн идэвхтэйгээр, улс орныхоо төлөө санаа зовж дуугардаг ганц сэдэв нь Оюу толгой. Сүүлийн үед Оюу толгой тойрсон улстөржилт идэвхжлээ. Хэрэгжиж байгаа ганц том төслөө тойруулаад улстөржөөд суух нь хэр зөв хандлага гэж та харж байна вэ?
-Монголбанкны зүгээс доллар чангарч буй нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай холбоотой гэдгийг хэлчихсэн. Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад зарцуулж буй хөрөнгө оруулалт л ганц найдвар гэдгийг төв банк мөнгөний бодлогодоо онцолсон харагдсан. Тэгж байж долларын ханшаа алдахгүйгээр макро эдийн засгийнхаа урт хугацааны тогтвортой байдлыг хангаж чадна гэж байна. Оюу толгойн гэрээний тухайд “Эрдэнэс Монгол”, “Эрдэнэс Оюу толгой” гэх мэт тодорхой хүрээнд хариуцсан хүмүүс нь суугаад засах боломжтой асуудал. Ийм асуудлыг улстөрчид нь төрийн ордон, чуулганы танхимд оруулж ирж яриад гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээгээд сууж болохгүй. Монголд хөрөнгө оруулъя гэсэн сонирхолтой хүмүүс завтай суудаг хэсэг биш. Тэд нэг л мэдээ уншина. Тэр мэдээ нь Оюу толгой. Оюу толгойтой яаж харилцаж байгаа тухай л сонирхдог. Ингээд харахаар Оюу толгой гадаадын мөнгөтэй хүмүүсийн хувьд Монголыг харах өнцөг нь болчихсон. Улстөрчдийн энэ төсөлд хандаж буй байдал гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үргээсээр ирсэн, үргээж ч байгаа. Оюу толгойгоо хөөж гаргаад долларын ханшаа 5000 болгох эрх нь ч улстөрчдийн гарт байна. Оюу толгойтой холбоотой татварын бага сага маргаан бий. Олон тэрбумын долларын хөрөнгө оруулалт, өчнөөн тэрбумын экспорт, хойд Хятадыг манайхаас улам хараат болгож байгаа том ач холбогдол, гуравдагч хөршийн бодлого гэх мэт мөнгөөр үнэлшгүй том эрх ашгуудаа харвал татвар, ногдол ашгийн маргаан жижигхэн асуудал. Хариуцсан татварын байгууллага, төрийн өмчийн компанид нь даатгачих асуудал шүү дээ. Ингэж хоосон улстөржсөнөөс залуусын ажилгүйдэл, цөлжилтөөс зугтаж төв рүү шилжсээр байгаа мал аж ахуй гэх мэт том асуудлуудаа барьж авах цаг ирчихээд байна.
-Том асуудлуудаа шийдэхийн тулд бидэнд ямар гарц байна?
-Том асуудлуудыг ажлын байр бий болгож л шийднэ. Ажлын байрыг хоёр аргаар бий болгодог. Нэг бол улс өр тавьж, төсвөө тэлнэ, алдагдалтай төсөв баталсаар яваад Венесуэлийн араас орно. Эсвэл улс бүсээ чангална, хувийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжинэ. Тэгж байж Өмнөд Солонгос шиг хөгжинө. Өмнөд Солонгосын хөгжлийн нууц ойлгомжтой. Хөрөнгө оруулалт татсан, татсан хөрөнгө оруулалтаа нүдний цөцгий мэт хамгаалсан. Манай поп улстөрчид хүүхдээ Өмнөд Солонгос руу сургахаар явуулж байгаа хэрнээ ард түмэндээ Венесуэл, Грекийн бодлогыг тулгаад байна л ч ховор байна. 2022 оноос зэсийн үнэ өсөх магадлалтай, нүүрсний үнэ унана гэж байна. Боловсруулах үйлдвэрээ хөгжүүлэх шаардлага бий. Залуусын дунд ажилгүйдэл өсч эхэллээ. Хөдөө орон нутаг бүр хэцүүдсэн. Мундаг эх орончдын олон дахин сонгогдсон тойргууд хөгжсөнгүй, жил бүр унасаар байна. Ийм аймгийн төвүүдээс сонгогдсон гишүүдийг харахаар Оюу толгойг балбахаас өөрийг хийхгүй юм. Оюу толгойн гэрээ гээд яривал алдаа оноотой зүйл бий. Гэхдээ Оюу толгой байгаагүй бол ОУВС-гийн хөтөлбөр, бондууд, гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байсан.
-Улстөрчдийн идэвхтэйгээр, улс орныхоо төлөө санаа зовж дуугардаг ганц сэдэв нь Оюу толгой. Сүүлийн үед Оюу толгой тойрсон улстөржилт идэвхжлээ. Хэрэгжиж байгаа ганц том төслөө тойруулаад улстөржөөд суух нь хэр зөв хандлага гэж та харж байна вэ?
-Монголбанкны зүгээс доллар чангарч буй нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай холбоотой гэдгийг хэлчихсэн. Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад зарцуулж буй хөрөнгө оруулалт л ганц найдвар гэдгийг төв банк мөнгөний бодлогодоо онцолсон харагдсан. Тэгж байж долларын ханшаа алдахгүйгээр макро эдийн засгийнхаа урт хугацааны тогтвортой байдлыг хангаж чадна гэж байна. Оюу толгойн гэрээний тухайд “Эрдэнэс Монгол”, “Эрдэнэс Оюу толгой” гэх мэт тодорхой хүрээнд хариуцсан хүмүүс нь суугаад засах боломжтой асуудал. Ийм асуудлыг улстөрчид нь төрийн ордон, чуулганы танхимд оруулж ирж яриад гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээгээд сууж болохгүй. Монголд хөрөнгө оруулъя гэсэн сонирхолтой хүмүүс завтай суудаг хэсэг биш. Тэд нэг л мэдээ уншина. Тэр мэдээ нь Оюу толгой. Оюу толгойтой яаж харилцаж байгаа тухай л сонирхдог. Ингээд харахаар Оюу толгой гадаадын мөнгөтэй хүмүүсийн хувьд Монголыг харах өнцөг нь болчихсон. Улстөрчдийн энэ төсөлд хандаж буй байдал гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үргээсээр ирсэн, үргээж ч байгаа. Оюу толгойгоо хөөж гаргаад долларын ханшаа 5000 болгох эрх нь ч улстөрчдийн гарт байна. Оюу толгойтой холбоотой татварын бага сага маргаан бий. Олон тэрбумын долларын хөрөнгө оруулалт, өчнөөн тэрбумын экспорт, хойд Хятадыг манайхаас улам хараат болгож байгаа том ач холбогдол, гуравдагч хөршийн бодлого гэх мэт мөнгөөр үнэлшгүй том эрх ашгуудаа харвал татвар, ногдол ашгийн маргаан жижигхэн асуудал. Хариуцсан татварын байгууллага, төрийн өмчийн компанид нь даатгачих асуудал шүү дээ. Ингэж хоосон улстөржсөнөөс залуусын ажилгүйдэл, цөлжилтөөс зугтаж төв рүү шилжсээр байгаа мал аж ахуй гэх мэт том асуудлуудаа барьж авах цаг ирчихээд байна.
-Том асуудлуудаа шийдэхийн тулд бидэнд ямар гарц байна?
-Том асуудлуудыг ажлын байр бий болгож л шийднэ. Ажлын байрыг хоёр аргаар бий болгодог. Нэг бол улс өр тавьж, төсвөө тэлнэ, алдагдалтай төсөв баталсаар яваад Венесуэлийн араас орно. Эсвэл улс бүсээ чангална, хувийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжинэ. Тэгж байж Өмнөд Солонгос шиг хөгжинө. Өмнөд Солонгосын хөгжлийн нууц ойлгомжтой. Хөрөнгө оруулалт татсан, татсан хөрөнгө оруулалтаа нүдний цөцгий мэт хамгаалсан. Манай поп улстөрчид хүүхдээ Өмнөд Солонгос руу сургахаар явуулж байгаа хэрнээ ард түмэндээ Венесуэл, Грекийн бодлогыг тулгаад байна л -2016 онд шинэ засаг гарч ирээд өмнөх хөтөлбөрүүдийг бүгдийг нь зогсоосон л доо. Зарим нь хэрэгжүүлэхээр хөтөлбөр байсан. Монголбанк макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах үүрэгтэй. Төв банкны өмнөх ерөнхийлөгч Н.Золжаргалын хувьд муу хэлүүлэн байж хийсэн нэг зөв зүйл бий. Хэдийгээр долларын ханш өсч, зэс, нүүрсний үнэ огцом уруудаж байсан ч шатахууны үнийг өсгөөгүй. Нууц нь ерөөсөө л чөтгөрийн тойргийг нь тасалчихсан. Шатахуун оруулж ирэх болоход долларын эрэлт өсдөг. Шатахуун импортлох зурвас үед өгсдөг долларын зохиомол хөөрөгдлийг зогсоосон юм. Шатахуун импортлох зориулалтаар долларыг маш хямд үнээр нийлүүлэх боломжийг бүрдүүлчихсэн. Төв банкны өнөөгийн удирдлага хэрвээ ингэж чадахгүй бол рубль, төгрөгийн своп хийх хэрэгтэй. Оросууд тэртэй тэргүй доллараас татгалзаж байгаа. Еврог оруулъя гэж байна. Энэ хандлагыг нь ашиглаад төгрөгийнхөө шууд хөрвөх чадварыг ч сайжруулах гарц бий. Чадахгүй бол ичиж зовохгүйгээр Н.Золжаргалыг урьж авчраад зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Мэргэжлийн хүн учир гарц гаргалгааг нь харчихсан суугаа. Монголын хувьд шатахуун яалт ч үгүй стратегийн бараа. Тэр утгаараа онцгой зохицуулалт хийх шаардлагатай. Харамсалтай нь сэтгэл гаргаж ажиллахгүй байна. Монголбанк өнөөдрийнх шигээ ажиглаад суугаад байвал инфляци улам өснө. Өнөөхөндөө тоогоор, ОУВС-гаар аргалж байж болно. Гэтэл үнэхээр хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй бол яах вэ? Газрын тосны үнэ дэлхийн зах зээл дээр өсөөд байна. Оросын рубль улам сулраад байгаа энэ үед юугаа ажиглаад байгаа юм бэ гэж асуумаар байна. Бөх тайлбарлаж байгаа юм шиг зураг харагдаж байна л даа. Нэг талд нь долларын ханш, шатахууны өсөлтөд дарлуулсан Монголын аж ахуйн нэгжүүд, нөгөө талд нь нүүрсний үнийн айсуй ирж яваа уналт, долларын чангаралт гэх мэт бүх эрсдлүүд байна. Монголбанкны хувьд аж ахуйн нэгжүүд нүцгэн гараараа тулаад барилдахыг л тайлбарлаад суугаад байна. Монголбанк мөнгөний бодлогодоо валютын нөөцөө өсгөнө гэчихсэн. Өөрөөр хэлбэл интервенц хийхгүй гэсэн үг. Юу ч хийхгүй сууна гэдгээ хэлчихээд байна.
-Ярилцлагын эхэнд дурдсан Статистикийн хороо тойрсон асуудал руу эргээд оръё. Инфляци зургаан хувьтай гэдэг нь худлаа тоо, арав гарсан гэх юм. Таны хувьд инфляцийн өнөөгийн тооцоолол хэр бодитой вэ?
-Инфляцийг тооцож чадахгүй байна. Зургаан хувьтай гэдэг нь хэтэрхий бага тоо. Өмнө нь 20 мянган төгрөгөөр овоо шатахуун авдаг байсан бол өнөөдөр байдал өөрчлөгдсөн. Хүнсний өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүн дээр ч ялгаагүй, ийм байдал ажиглагдаж байгаа. Ингээд харахаар инфляци лав л 12 хувь давсан. Ажилгүйдлээр жишээ авъя. Өнөөдрийн статистикаар бол бид ажилгүйдлээ шийдсэн улс гэж харагдахаар.
Гэтэл амьдрал дээр ид хийж бүтээж яваа, чадалтай залуус нь Солонгос, Америк зэрэг хөгжилтэй улс руу гарч шал угаагаад амьдарч байна. Энд байгаа залуусын багагүй хувь нь ажилгүй суугаа. Дээр нь ажилтай ядуус өчнөөн бий. Ажил хийж яваа хэр нь хүнсээ ч дийлэхгүй хэсэг бий. Энэ хэсгийг зүй зохистой хөдөлмөр эрхэлж байна гэхэд хэцүү. Төсөв, мөнгөний бодлого гэх мэт статистик дээр ажилладаг албан тушаалууд дээр улстөрчдийг авчирч тавьснаас үүдсэн асуудал гэж харж байна.