Уул уурхайн яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга
Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.
-Хөрөнгө
оруулагчдыг эргэлзэхэд хүргэсэн Оюу толгой,106 лицензийн асуудал хэзээ шийдэгдэх
бол гэсэн хүлээлт нийгэмд үүсчихлээ. Яамнаас энэ асуудалд хэр анхаарч ажиллаж байгаа
вэ?
-2012 оны сонгуулийн өмнө батлагдсан Стратегийн салбарт гадны хөрөнгө
оруулалтыг зохицуулах тухай хууль хөрөнгө
оруулагчдыг үргээх шалтгаан болсон. Үр дагавар
нь хоёр жилийн хоцрогдолтойгоор өнөөдөр гарч
байна л даа. Одоо бол хөрөнгө оруулалтын тогтвортой орчинг бүрдүүлсэн хууль хэрэгжиж
байна. Үр дүн нь ч мэдрэгдэж байгаа. 106 лицензийн хувьд сонгон шалгаруулалтаар
олгох ёстой байсан лицензийг өргөдлөөр олгочихсон юм билээ. Процесс нь буруу байна,
дахин сонгон шалгаруулалт зарлаж хуульд нийцүүл
гэсэн шийдвэр гарсан. Энэ шийдвэрийн дагуу ажиллаж байна. Компаниуд идэвхтэй оролцож
байгаа. Оюу толгойн хувьд татвар болон ТЭЗҮ-ээ өгөх гэсэн хоёр гол асуудал байна.
Мөн төслийн санхүүжилтийн зээлийн нөхцөл бий. Хамгийн гол нь ТЭЗҮ-ээ өгөх ёстой.
Удахгүй өгөх болов уу гэсэн хүлээлттэй байна.
-Оюу
толгойн нөөц нэмэгдэх боломжтой гэж байсан. Нөөц нь нэмэгдсэн болов уу?
-Оюу толгой нөөцийн тайлангаа өгчихсөн. Өнгөрсөн хоёр жил эрэл хайгуулын
ажил явуулсны үр дүнд алтны нөөц өссөн. Гүнд
байгаа хүдрийн биетээ илүү сайн ойлгож байна.
-ТЭЗҮ-ийг
боловсруулахад хугацаа хэр орох вэ. ТЭЗҮ-ээ өгсний дараа Эрдэс баялгийн мэргэжлийн
зөвлөл хэлэлцэхэд хэр хугацаа зарцуулах бол?
-Оюу толгой компани бүтээн байгуулалтын үе шатаа дуусгасан. Өөрөөр хэлбэл барилгын төсөл байхаа больсон. Хөлөө
олсон, технологийн хувьд зүгширч байгаа, борлуулалт нь маш сайн компани болоод хувирчихлаа
л даа. Тэгэхээр үйлдвэрлэлийн ТЭЗҮ-г тодотгоход цоо шинэ ТЭЗҮ хийхээс хялбархан
гэсэн үг. Хүлээж авахад ч ачаалал нь харьцангуй бага. ТЭЗҮ-ийн тодотгол ороод ирвэл
Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл чиг үүргийнхээ дагуу хэлэлцээд хурдан хугацаанд
хүлээж авах боломжтой. Энэ асуудалд Засгийн газрын оролцоо байдаггүй.
-Оюу
толгойн татварын асуудал яаж шийдэгдэх бол. Хэд хоногийн өмнө Уул уурхайн дэд сайд
татварын маргаан шийдэгдлээ гэсэн утгатай мэдэгдэл хийсэн…?
-Татварын асуудал дээр татвар төлөгчийн зүгээс байцаагчийн тавьсан
актад маргаантай зүйл байна гээд гомдол гаргасан. Маргаан таслах зөвлөл дээр энэ
асуудал шийдэгдсэн гэж ойлгож байгаа.
–Хувь нийлүүлэгчдэд техникийн шинжтэй хоёр асуудал үлдсэн гэж Уул уурхайн
сайд мэдээлсэн. Үнэхээр зарчмын зөрүүтэй асуудал байхгүй хэрэг үү?
-Гол гацааг үүсгэж байсан ойлголцлын зөрүүтэй асуудлууд дээр тодорхой
ахиц гарч байна. Хувь нийлүүлэгчдэд зарчмын зөрүүтэй ойлголцоогүй асуудал байхгүй.
Нэг завин дээр сууж байгаа, олон улсын зах зээлд нийлж өрсөлдөх хоёр шүү дээ. Хоёуланд нь зардлаа бага,
үр ашгаа өндөр байлгах сонирхол бий. Оюу толгойн хувьд маргаантай асуудал байгаа ч Монголыг дэлхийд таниулах
нэрийн хуудас болсон төсөл. Гадаадад ажлаар очоод кафед сууж байхад зөөгч нь хаанаас
ирсэн бэ гэж асуудаг юм. Монголоос гэхээр “Танайд нэг том уурхай байдаг билүү” гэж
асуудаг. Тэгэхээр Монголыг яах аргагүй дэлхийд
таниулж байгаа төсөл. Намайг 2002 онд Германд сурч байхад тэндэхийн хэвлэлээр “Дэлхийд
хамгийн томд тооцогдох зэс алтны орд илэрлээ” гэж шуугиж байсан. Зэсийн хувьд дэлхий
дээр хамгийн том үйлдвэрлэгч орон бол Чили. Гэхдээ олон жижиг үйлдвэрүүд нь нийлж байж Чилийг дэлхий дээр том тоглогч болгодог.
Гэтэл манай Оюутолгой дангаараа дэлхийд нэлээд томд орох үйлдвэр. Цагаан суварга
зэрэг орд ашиглалтад орвол манай улс зэсээрээ
бүс нутагтаа жинтэй тоглогч болж чадна.
-Ерөнхий
сайд Оюу толгойн асуудлыг энэ намартаа багтааж шийднэ гэж мэдэгдсэн. Гүйцэтгэх засаглалын
тэргүүний үг биеллээ олох болов уу?
-Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилт энэ жилдээ шийдэгдэж далд уурхайн
бүтээн байгуулалт эхэлнэ. Оюутолгойн асуудлыг энэ намартаа багтааж шийдэх боломжтой.
-Таван
толгой төсөлд оролцох сонирхлоо Орос, Хятадаас эхлээд Япон, Солонгос зэрэг улс илэрхийлээд
удаж байна. Саяхан болж өнгөрсөн “Инвест Монголиа”-гийн үеэр АНУ-ын элчин гуравдагч
хөрштэйгээ эдийн засгийн харилцаагаа орхигдуулаад байна гэж шүүмжлэхдээ Таван толгойд
оролцох сонирхлоо дахиад илэрхийлсэн. Сонгон шалгаруулалт дээр ямар бодлого барих
учиртай гэж та бодож байна?
-Таван толгой дээр ажлын хэсэг байгуулагдсан. Таван толгойд үйл ажиллагаа явуулах компанийг
сонгон шалгаруулах ажил хуулийн дагуу ямар нэг байдлаар үргэлжилнэ. Би хувьдаа энэ
том ордод хамтрах түншийг сонгохдоо үндэсний
аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд байдаг тэнцвэртэй олон тулгуурт бодлогыг хангах нь зүйтэй
гэсэн байр суурьтай явдаг. Мэдээж гол худалдан авагч улсынхаа эрх ашгийг тооцохгүйгээр
сонгон шалгаруулалт явахгүй. Гэхдээ дэлхийн шилдэг техник технологи, шинэ туршлага, практик авчрах боломжийг ч давхар
тооцох ёстой. Том төсөл учраас нэг, хоёр оролцогчоор хязгаарлагдахгүй байх боломжтой.
Аль болох арилжааны сонирхлоо харсан, техник технологийн шинэ стандарт, шалгуурыг
хангасан компаниудтай хамтарч ажиллах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа.
-Гуравдагч
хөрштэй эдийн засгийн хувьд яаж хамтрахаас аргагүй өчнөөн шалтгааныг тусгаар тогтнолоос
эхлээд дурдаж болно гэж эдийн засагчид ярьдаг. Энэ тал дээр таны бодлыг сонсъё?
-Хоёр хөршөөс орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах, хадгалах
нь зүй ёсны хэрэг. Гэхдээ манай улс өөрсдийнхөө бодлогыг тунхагласан орон. Хувийн
хэвшилд тулгуурласан чөлөөт зах зээлтэй улс. Улс төрийн хувьд ардчилсан тогтолцоотой.
Хүний эрх, хувь хүний өмчийг дээдэлдэг орон. Тэгэхээр бидэнтэй адил үнэ цэнэтэй
гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг татах нь бидний тунхагласан, хувийн хэвшилдээ
тулгуурласан чинээлэг эдийн засгийг бүрдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Манайх шиг
жижиг улсын хувьд тэнцвэрээ хадгалах нь л чухал. Дахин онцлоход мэдээж хоёр хөршгүйгээр дэлхийн зах зээл дээр гарч чадахгүй.
-Энэ
жил уул уурхайн салбараас төсөвт хэр мөнгө төвлөрөх боломж байна?
-Уул уурхай шууд утгаараа төсвийн орлогын 30 орчим хувийг бүрдүүлсээр
ирсэн. Энэ хэмжээ, байр сууриа хадгалж үлдэхийг хичээж байна. Төсвийн гол орлогыг
бүрдүүлэгч нүүрсний салбарын хувьд байдал сайнгүй байгаа. Биет хэмжээгээрээ их гарч
байгаа ч өр төлж байгаа гэсэн шалтгаан бий. Монголоос гадагшаа гаргадаг үндсэн түүхий
эдийн хувьд ирэх жил үнэ өснө гэсэн найдлага муу байна. Гэхдээ орлого бүрдүүлэхийн
тулд салбараараа зүтгэхээс өөр арга байхгүй. Гол худалдан авагч оронтойгоо худалдах
худалдан авах гэрээнүүд байгуулж байна. Зэсийн тухайд борлуулалт сайн байгаа. Зэсийн үнэ нүүрсийг бодвол
харьцангуй тогтвортой байх болов уу. Гэхдээ гол худалдан авагч Хятадын зах зээл
дээр нийлүүлэлтийн илүүдэлтэй, нөөц сайтай байгаа. Тэгэхээр зэсийн үнэ өснө гэх
магадлал муутай. Нүүрсний хувьд Хятадад экспортолж байгаа орнуудын тоо өсч байна.
Манай тээврийн зардал олон улсын дунджаас нэлээд өндөр учраас өрсөлдөх чадварыг
нэлээд бууруулж байгаа. Төмөр замын асуудлаа шийдэж чадвал нүүрсэн дээр урт хугацаанд зах зээлээ бэхжүүлэх боломж бий.
-Нүүрсэн
дээр манай гол өрсөлдөгчид хэр ширүүн байгаа вэ?
-Нүүрсний зах зээл ирэх оноос сэргэх хандлага байгаа учраас нүүрсний
салбарт өрсөлдөөн ширүүсч байна. ОХУ экспортынхоо хэмжээг өсгөнө гэдгээ зарлачихлаа.
Америкаас нүүрс нийлүүлээд эхэлчихсэн. Индонези, Австрали нүүрсний үнийн уналтыг
тоо хэмжээгээ өсгөх замаар давж байна. Тэгэхээр өрсөлдөөн улам ширүүсч байна гэсэн
үг. Монголчууд дотроо нэгдмэл байр суурьтайгаар дэлхийн зах зээлд өрсөлдөж байж хүнд үеэ давж чадна. Хамгийн
гол нь зардлаа бууруулах хэрэгтэй. Тэгэхийн тулд төмөр замын асуудлаа даруйхан шийдэх
хэрэгтэй болчихоод байна.
-Сая
шил дараалаад хөрөнгө оруулалтын гурван ч уулзалт боллоо. Ямар ч байсан хөрөнгө
оруулагчдын хувьд Монгол моодноос гараагүй нь мэдрэгдсэн. Танд ямар сэтгэгдэл төрөв?
-“Дисковер Монголиа”-д 350-400 хүн ирсэн. “Инвест Монголиа”-д 400 гаруй хүн харагдсан. Газрын тосны хуралд
250 хүн оролцсон. Нийлээд мянга орчим хөрөнгө оруулагч ирлээ гэж харсан. Сая дурдсан
чуулга уулзалтуудын хувьд оролцогчид нь нэг их давхцаагүй учраас хөрөнгө оруулагчийн
тоо цөөрөөгүй, харин ч их байна гэж дүгнэж байгаа. “Инвест Монголиа”-д оролцсон
хөрөнгө оруулагчид уул уурхайгаас гадна өөр
бусад салбарыг сонирхсон шинэ хандлага анзаарагдлаа. “Дисковер Монголиа”-д оролцогчид
уул уурхайн салбарыг улстөржүүлэхгүй байя гэдэг дээр санал нэгдсэн. Энэ бол хамгийн
том мэссэж. Газрын тосны хуралд энэ салбарын дэлхийн томчууд ирсэн. Газрын тосны
хуулийн шинэчилсэн найруулгыг их сонирхож байна лээ. Газрын тосны хуулийн шинэчилсэн
найруулга батлагдсанаас хойш эрлийн гэрээ байгуулах 27 хүсэлт ирсэн. Сая чуулга
уулзалтын үеэр гурван эрлийн гэрээн дээр гарын үсэг зурлаа. Ер нь бол өмнө нь нэг
л том уулзалт болдог байсан. Харин энэ жилийн хувьд нэг дор шахуу гурван ч том уулзалт
боллоо. Ийм шалтгаанаар хөрөнгө оруулагчдын чуулганд оролцох хүсэлтэй хүмүүс гурав
хуваагдсан. Ийм механик шалтгаанаар оролцогчдын тоо буурсан гэж харагдсан тал бий.
Үүнийг хөрөнгө оруулагчид цөөрлөө гэж айхтар
улстөржүүлэх хэрэггүй байх.
-Газрын тосны шинэчилсэн
хуулиар уламжлалт бус газрын тос гээд занар, метан хий орсон нь онцолж хэлмээр өөрчлөлт
болсон. Энэ хуульд өөр ямар давуу тал байгаа вэ?
-Газрын тосны өмнөх хууль
либериал тогтвортой явж ирсэн. Үүн дээр нэмсэн ололттой зүйл гэвэл төрийн байгууллагуудын
чиг үүргийг тодорхой болгосон. Хүнд суртлыг бууруулсан. Хамгийн гол өөрчлөлт нь
сая таны онцолсон занар, нүүрсний давхаргын метан хий хувьд бизнес эрхлэх эрх зүйн боломжуудыг бий болгож
өгсөн явдал. Цахилгаан, бензиний олдоц хүртээмж муу байгаа нь манай улсын эдийн засгийн өрсөлдөх
чадварыг бууруулж байгаа гол зүйл. Үйлдвэр нээсэн хүн төвийн цахилгаан эрчим хүчинд
холбуулна гэдэг том асуудал болсон. Хөдөө орон нутагт жижиг хэмжээний бизнес явуулъя
гэхээр бензиний олдоц муу байна. Хоёроос гурван сараар ажлаа төлөвлөөд юм хийхэд хэцүү. Занараас эрчим хүч
гаргаж, шатахууны асуудлаа шийдчихвэл хэрэгцээгээ хангахаас гадна дэлхийн зах зээл
дээр өрсөлдөх боломжтой.
-Америкийн элчингийнхэн
газрын тосны шинэчилсэн хуулин дээр компаниудын техник технологийг төр дайчлан
ашиглана, хурааж авна гэсэн агуулгатай заалт байна гэж шүүмжилсэн. Ямар агуулгаар
тийм заалт оруулсан бэ?
-Орчуулгын алдаа болчихжээ
гэж харсан. Манай зарим хуулинд дайн, онцгой байдал, газар хөдлөлт зэрэг үед техник хэрэгслийг нөхөн олгох замаар түр дайчилж
болно гэсэн агуулгатай заалт бий. Ийм агуулгаар орсон заалтыг өөр соёлтой хүн буруугаар ойлгодог тал байгаа байх. Дайчлах гэдэг монгол үгийг төрийн өмчид авна гэсэн утгатай үгээр орчуулсан
байсан. Манай орчуулсан хувилбар дээр дайчилгаа гэдгээрээ бий. Албан бусаар орчуулахдаа
ийм алдаа гаргасан болов уу.
-Газрын тосны хурал
дээр “Вульф петролиум” компани 100 км-ийн бассейн нээсэн гэж ярьсан. Ер нь газрын
тосны нөөц нэмэгдэх боломж манай улсад бий юу?
-“Вульф петролиумын яриад
байгаа бассейны хувьд өрөмдөж үзэж байж л ямар нөөцтэйг нь мэднэ. Галба -19 дээр бол хатгасан болгоноос нь
тос гарч байгаа гэсэн. Гэхдээ Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр орж баталгаажаагүй
учраас нөөц нь албан ёсных болоогүй. Газрын тосны нөөц алсдаа нэмэгдэх боломж бол
асар их. Манай улс хайгуул хийгээгүй шахуу орон. Зүүн тийшээ, урагшаа л жаахан хайгуул
хийсэн. Өндөр нарийвчлалтай хайгуул хийгээгүй. Хайгуулыг урамшуулж дэмжээд хийгээд явбал нөөц өсөх бүрэн боломж бий.
-Ашигт малтмалын хайгуулын
тусгай зөвшөөрлийг хэзээ олгож эхлэх вэ?
-Энэ сарын 24-нөөс өргөдөл
хүсэлт хүлээж авч эхэлнэ. Тэгэхээр нутаг дэвсгэрийн хорь хүртэл хувьд лиценз олгож
эхлэх юм.Энэ үеэр томоохон орд илрэх магадлал бий. Учир нь Монгол хагарлын бүс ихтэй.
Хагарлууд дээр янз бүрийн ашигт малтмалууд үүсдэг юм. Тэгэхээр газрын хэвлийн баялаг
одоо байгаагаасаа илүү байх боломжтой.
-Зэс,
нүүрс, алт, газрын тос, занар, уранаас гадна дэлхийд үнэ хүргэж зарахаар ямар эрдэс
байна?
-Фосфор байна. Дэлхийн хүн ам өсөхийн хэрээр хүн төрөлхтнийг тэжээх шаардлага гарч ирнэ. Тэгэхийн тулд бордоо
маш чухал. Гэтэл бордооны үндсэн түүхий эд нь манайд байна. Хүний хоолтой холбоотой
учраас бордооны үнэ нүүрс, зэс шиг савлаад байдаггүй. Манай улсад фосфорын нөөц
боломжийн хэмжээнд бий. Бүрэн хааны фосорын
орд гэхэд л бүс нутагтаа томд орох орд.
-Ганц
Монголд ч гэлтгүй дэлхий даяараа хөрөнгө оруулалт хүнд байна гэсэн яриа бий. Эдийн
засагчийн тань хувьд асууя. Дэлхий даяараа хөрөнгө оруулалт үнэхээр хүнд асуудал
болоод байгаа хэрэг үү?
-Дэлхийн уул уурхайн компаниудын хувьд өмнөх жил маш хүнд байсан. Нийтдээ 120 тэрбум ам.долларын
алдагдалд орж байсан юм. Хөрөнгө оруулагчид жижиг компаниудын хувьд хөрөнгө босгох
нь дэлхий даяар хүнд байх шиг байна. Евро бүс, Грекийн байдал тодорхойгүй. Украины
хүндрэл хэвээрээ. Ойрхи Дорнодод Сири, Иракт байдал хурцадсан янзаараа. Хятад, Америкийн
эдийн засагт төдийлөн өсөлтгүй. Өрийн хямрал байна. 2007-2009 оны хямралын үеэр
улс орнууд асар их өр тавьж байж эдийн засгаа тэтгэсэн. Цаашдаа дэлхий эдийн засаг
хоорондын худалдаагаа сайжруулж хамтарч ажиллахгүй л бол дахиад нэг том хямрал руу
орох эрсдэл өндөр бий. Учир нь өр зээл тавих боломж алга болсон. Гэхдээ ойрын хугацаанд
Европын зах зээл сэргэх хандлага байна. Хятад, Америкийн байдал сайжраад ирвэл манай эдийн засагт, экспортод эерэгээр
нөлөөлөх магадлал бий. Ганцхан Монгол ч биш ер нь уул уурхай хөгжиж байгаа орнуудын хөрөнгө оруулалт саарсан байдал ажиглагдаж байна.
Манайтай адил экспортод түшиглэж амьдардаг улсуудын валютын ханш мөн л ялгаагүй
суларсан. Зөвхөн Монголд учирсан асуудал биш л дээ. Нүүрсний ханш дэлхий даяар унасан.
Австралийн нүүрсний компаниуд ажилчдаа хэдэн мянгаар нь халж байна. Нүүрс, төмрийн
гол экспортлогч Австралид хүртэл байдал хэцүү байна. Хөрөнгө оруулагчид нэлэнхүйдээ
голомтгой, шилэмтгий болсон байна. Эрсдлээс айсан байдалтай байгаа. Гэхдээ бид гараа
хумхиж зүгээр суугаагүй. Гол зах зээлүүдтэйгээ
эдийн засгийн харилцаагаа улам эрчимжүүлж, өөр зах зээл рүү гарах ажлуудыг хийгээд
эхэлсэн. 106 дээр удахгүй лицензийг нь олгоод эхэлнэ. Хайгуулын ажлыг идэвхжүүлнэ.
Хөрөнгө оруулалт сайжрах төлөв байна.
Ц.БААСАНСҮРЭН