Зураач, барималч, судлаач Ч.Хишигчулуун XX зууны эхэн үеийн Монголын дүрслэх урлагийн нэрт төлөөлөгч, уран зураач Марзан Шарав буюу Балдуугийн Шаравын намтар, уран бүтээлийг сүүлийн 40 жил судалж байгаа юм. Түүнтэй ярилцлаа.
-Таны багш, ардын зураач Л.Гаваа гуай Марзан Шаравын шавь байсан гэдэг?
-Манай багш найз нөхөдтэйгөө Марзан Шаравын тухай аминчлан хууч хөөрч байхыг нь би сонсож байсан юм. Багш минь 13 настайдаа тэр аугаа хүний дагалдан зураачаар ажиллаж байсан юм билээ. Ц.Байды ахын багш В.Одгийв, Л.Гаваа багш хоёр 13, 14 настай байхдаа Марзан Шарав гуайн дагалдан зураачид байсан гэсэн. Тийм болохоор энэ хүмүүс багшийнхаа тухай ярихгүй яахав. Арван хэдэн жил дэргэд нь байсан хүмүүс мэдэхгүй яахав.
-Марзан Шарав гэхээр марзан зантай хүн байжээ гэж ойлгоцгоодог?
-Одоо би тэрний чинь тухай ярина. Үнэн сонин, хачин юм олчихоод явж байна шүү, би.
-За.
-За, тэгээд Л.Гаваа багш ярьж билээ. “Багш минь их сахилгагүй, марзан хүн байсан юм” гэж ирээд л жишээтэй нь ярина. Марзан Шарав гуайн ажлын хажуух өрөөнд нь үсэг өргөгчид ажилладаг байж. Тэд ханцуйвч, хормогч, халаттай. Тэд нар өрөөнд нь байдаг доороос нь цохиж угаадаг гар угаалтуурт гараа угаах гэж орж ирнэ. Ирэхийг нь мэдээд Марзан Шарав гуай “Алив бушуул” гэнэ. Тэгэнгүүт шавь нар нь үсэг өрөгчдийн хормойг бийрийнхээ ишээр сөхөж бөөн инээдэм, орилоон болно. Шарав гуай тэрийг нь хараад юу ч болоогүй юм шиг царайлах ч дотроо инээгээд сууж байдаг байсан гэсэн. Шавь нартаа тэгж алиа наадам хийж, марзаганахыг заагаад өгчихсөн. Өөрөө бол маш хөнгөн шингэн хөдөлгөөнтэй хүн байжээ. Ёгточ, хүнийг ёжилж хэлдэг хүн байдаг даа. Донжтой хэлдэг хүн байдаг шүү дээ. Ёгт хүн гэдэг билүү.
-Шогч, шооч..
-Шооч гэх юм уу, хүнийг тэгж гижигдсэн маягийн. Түүнээс биш марзганаад байдаг хүн байгаагүй. Донжийг нь олоод хатгачихдаг хүн байсан юм билээ. Марзан Шарав гуайн ганцхан фото зураг байдаг юм. Кээпкин малгайтай, дээлтэй, хар цагаан зураг байдаг.
-Марзан Шарав гуай 1869 онд төрсөн байдаг. Намтраас нь сонирхуулбал?
-1869 оны тавдугаар сарын 27-нд Засагтхан аймгийн Засагтханы хошуу, Цагаан давааны дээд өвөлжөө гэдэг газар мэндэлсэн хүн.
-Одоогийнхоор?
-Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутаг. Балдуу гэдэг чинь өвөө нь. Ээж нь Норжин гэж эмэгтэй байжээ. Багын сэргэлэн цовоо хүүхэд байсан. Маш их хөдөлгөөнтэй, нэг газраа тогтдоггүй. Юм л байвал дээр нь зураг зурж байдаг. Голын сайр, элс, мод, цас, бүр шилбүүрэн дээр хүртэл зурна. Хаа тааралдсан газраа л юм зурж явдаг сэргэлэн хүүхэд байсан.
Судалгааны ажил хийж байхдаа хөм гэж юмтай танилцлаа. Тэр нь үхрийн ширний хэлтэрхий. Ээж нь үхрийн ширэн дээр домбоо тавиад цайгаа уудалж байхад цайнд норсон шир цайрахыг дөрөвхөн настай Шарав анзаарсан байгаа юм. Тэгээд л өнөө ширэн дээрээ данхтай халуун хар цай асгаад норгоод цайрангуут тэрэн дээр нь зураг зурдаг болсон байгаа юм. Тэр хөм түүний хувьд мөнхийн самбар нь болсон. Энэ тухай Говь-Алтай аймгийн Урчуудын салбарын дарга насаараа хийсэн Мөнхөө ахын тэмдэглэлд дурдагдсан байсан.
Тэгж байтал нутгийнх нь нэг ноёныд найр болдог. Тэр дүр зураг “Монголын нэг өдөр” уран зурагт нь дүрслэгдсэн гэж үздэг. Хэдий жаахан хүүхэд ч гэлээ найрлаж байгаа хүмүүсийг сайн анзаарч харжээ. Хүмүүс найрлаж согтохоороо морь, малнаасаа унаж, бөөлжиж, зарим нь агсам согтуу тавьж, зарим нь залуухан хүүхэн чангаадаг. Тэрийг харсан бяцхан Шарав дараа нь найранд болсон үйл явдлыг элсэн дээр зураад байж байхад нь өнөөх ноён хатантайгаа хамт явж, голын хүмүүс ээж Норжинд нь хандан “Хүү чинь ноён шоглолоо. Ганц хүүхдээ толгой дээрээ гаргалаа” гэж зэмлэсэн гэж би таамагладаг юм. Марзан Шарав гуайн энэ гоц авьяас удам дамжсан юм билээ. Норжин нагац ах Арын хүрээ хийдийн лам Жанцандаа хүүгээ аваачиж, эрдэм номтой хүн болгоно оо гээд хүн амьтны хэл амнаас зугтаалгасан байдаг. Жанцан ах нь мундаг ламаас гадна бурханч лам байсан. Уран хээч хүн байсан гэнэ. Шарав зураач тэнд таван настайдаа очоод 12 жил буюу 17 нас хүртлээ шавилсан. Одооны дүрслэх урлагийн дээд сургуульд дээд тал нь зургаан жил ч зурахгүй. Тэгтэл Шарав зураг зурж сурах гэж Арын хүрээ хийдэд 12 жил шавилж суужээ. Тэгэхээр мэргэжлийн зураач байхгүй юу. Нагац ах нь бурханч лам. Хүний авьяас эх талаа илүү дагадаг гэдэг чинь энэ. Багаасаа харандаа хэрэглэхгүй зураад сурчихсан, хөмөн дээр. Их хурдан зурдаг хүн байсан байна.
-Арын хүрээ хийд чухам хаана байрладаг, ямар онцлогтой газар байсан юм бол?
-Хятадаас барууныг чиглэсэн Торгоны замын хөл дээр байдаг хийд байжээ. Их хөлийн газарт байрладаг байсан. Аймгийн төвөөс арав гаруй километрийн зайтай байдаг гэсэн. Данийн Алтай судлаачид Арын хүрээ хийдээр тэр үед дайрч гарсан юм билээ. Тэр хүмүүс “Энэ мундаг зураач хүү байна” гээд хөргөө зуруулдаг байж. Таталбар зураг. Хятад, Солонгос, Япон гээд зүсэн зүйлийн жуулчин дайрч өнгөрдөг байжээ. Тэгж зурсаар хөрөг зургийн мастер болчихсон.
12 жил сурсныхаа дараа Гэтэлгэгч Цагаан Дарь эх, Ногоон Дарь эх бурхан бүтээж тайлангаа тавьсан гэдэг. Их амжилттай болсон.
-Ар гэр нь ямархуу айл байсан юм бол оо?
-Морь малын захтай айл байсан. 17 настай Шарав өвөө, ээж дээрээ очъё, адуу мал дээрээ гаръя гэж л дээ. Зураг зурж сурахын хажуугаар ном үзэж, дөрвөлжин, төвөд, манж бичиг сурсан унзад хоолойтой хүн байжээ. Бас эрхи татна. Тан барина. Их суут хүн байжээ. Шарав гуай “Эсвэл би хийддээ үлдээд түмэнд буян болоод үргэлжлүүлж шавилж сууя” гэж байтал хошуу тамгын газраас нь цэргийн зарлан ирсэн байдаг. Тэр үед хугацаагүй цэргийн албатай байсан. Тэгтэл гэнэт VIII Богд Жавзандамба хутагтын зарлиг ирсэн. Засагтханы хошууны Арын хүрээ хийдийн бурханч лам Балдуугийн Шаравыг хүрээнд Богд хаан дуудсан байгаа юм. Богд 17 настай хүүхдийг зураачаараа ажиллуулах гээд дуудчихсан хэрэг л дээ.
Арын хүрээ хийдэд тийм нэг мундаг уртай зураач хүү байна гэдэг тухай мэдээ Богдын чихэнд хүрдэг байж. Богд хаан тэрийг нарийн мэдэрч “Тэндээ нэг багшийн гараар заалгаж, тайлангаа тавиг” гээд байлгадаг байжээ. Богд хэд хэдэн зурхайчтай байсан. Тайлангаа тавьчихлаа гэдгийг нь дуулангуутаа зарлиг гаргасан нь тэр. Зарлиг ирсэнд нутаг орныхон нь, багш, ээж нь хязгааргүй баярласан байдаг. 17-хон настай хүүхэд Богдын ивээлд орно гэдэг том үйл явдал.
-Ингээд Богдын зарлигаар хүрээнд ирээд Богдод бараалхаж дээ?
-Лувсан гэдэг дархан хүн, зураач Шарав хоёр Богдод бараалхжээ. Богд “Та хоёр надад нэг нэг сайн бүтээл хийж үзүүл” гэжээ. Тэр хоёр бүтээл хийгээд Богдтой дахин уулзжээ. Лувсан арвайн үр дээр туулай сийлжээ. Түүнийгээ амьд цох хорхойн дээр тавиад томруулдаг шилээр Богдод харуултал туулайны хамар жаахан мархайжээ гэж өөлөөд “Чамайг “Марх” Лувсан гэж нэрлэе” гэсэн. Богд чинь тэгж яривал өөрөө их алиа марзан хүн байсан. Сэргэлэн хүн байсан. Одооны кинон дээр гараад байдаг Богд чинь биш шүү.
Тэгээд дараа нь Богд хаан, хатан Дондогдуламынхаа хамт Шаравын зургийг үзжээ. Тэгтэл тэр зурагт элдэв янзын үйл явдал гарчээ. Секс хүртэл гарч ирэхэд тэр хоёр нэгнээ ёворсон байгаа юм. Богд “Энэ их сайхан зураг болж. Жаахан марзан зураг болж. Чамайг “Марзан” Шарав гэе” гэсэн байгаа юм. Энэ бол Богдын өгсөн хоч.
Шараваас “Энэ зурагтаа ямар нэг өгсөн бэ” гэж асуусан чинь “Нэр хайрлаагүй. Нэр хайрлаж чадахгүй байна” гэж л дээ. Тэгтэл Дондогдулам хатан тэр дор нь “Монголын нэг өдөр” гэж нэр хайрласан байдаг. Марзан гэдэг нь алиа марзан зантай болохоор нь тэгж хочлоогүй. Зураг дээр нь тийм үйл явдлууд гардагтай холбоотой байжээ.
-Марзан Шарав гуайг Монголын орчин үеийн дүрслэх урлагийг үүсгэн байгуулагч гэдэг?
-Хамгийн анхны бүх юмыг Шарав зурсан. Анхны хөрөг нь Сүхбаатарын нөгөө алдарт хөрөг. С.Оюун гуай хойно төгсч ирээд “Робинзон Крузо”-г орчуулахад зургийг нь зурсан, Ц.Дамдинсүрэн гуайн “Гологдсон хүүхэн”, “Шидэт хүүрийн үлгэр”-ийн зургууд, хамгийн анхны гэгддэг Элдэв-Очиртой маркнууд, анхны мөнгөн тэмдэгт гээд анхны олон юмыг зурж мандаж байхад нь нэгэн шөнө түүнийг буутай хоёр цэрэг ирээд аваад явахад замаасаа зугтаад Хятад руу хил даваад жил гаруй явсан байдаг. Сүүлдээ эрхи татаж байгаад “Ерөөсөө буцъя” гээд эргэж ирээд Буниа гэж хурандаагийн өрөөнд ороод ирсэн гэдэг. Хувьсгалын дараа зөвхөн Цэргийн яаманд бурхны зураг өлгөөтэй байсан гэдэг. Гэтэл тэр зургийг Марзан Шарав тав хоногийн дотор зуржээ. Очирваань бурхныг зуржээ. Хурандаа түүнд “Дахин битгий хэл ам татал” гээд явуулсан байдаг. Тэгж аврагдсан түүхтэй. “Хээрээр гэр, хэцээр дэр хийж амьдарна” гээд дураараа явж байгаад 1939 онд нас барсан байдаг. Ямар нэгэн өвчнөөр нас барсан гэж уншаагүй. Чадвартай тийм хүмүүс чинь ер бусын байдлаар тэнгэрт хальдаг юм билээ.
-Та Марзан Шарав гуайн тухай хоёр ангит кино зохиол бичжээ?
-Холбогдох газрууд, Ерөнхий сайдад киноны тухай мэдээлэл хүргүүлсэн. БСШУСЯ-ны Кино төслийн уралдаанд орох гээд бүх материалаа бүрдүүлчихээд байна. Ийм кино зохиол бичсэн учир мэддэг хүмүүс маш талархалтай хүлээж авч байгаа. Энэ бол миний олон жилийн хөдөлмөрийн үр шим юм. Уг зохиолоо кино болгож, дэлгэцэнд гаргахыг ихэд хүсч байна.