Эдийн засагч Ч.Хашчулуунтай ярилцлаа.
-Ерөнхий сайдын айлчлалаар Хятад руу төмөр замаар нүүрс тээвэрлэхээр боллоо. Манай талаас өргөн цариг баригдаж байгаа, Хятадын талаас нарийн цариг хилд тулаад ирчихсэн. Манайх төмөр замаа нарийн болгосон нь дээр үү, эсвэл ачиж буулгах терминал барих нь хурдан уу?
-Төмөр замын стандартын асуудал өөрөө маш сонирхолтой асуудлуудын нэг. Дэлхийд байдаг стандарт нь манайхан Хятадын гэж ярьдаг нарийн цариг. Тиймээс олон улсын стандарт гэж ярих нь зүй байх. Монголынх яагаад өөр байдаг гэхээр ЗХУ тухайн үед Германтай байлдах бэлтгэл ажлын хүрээнд Европоос өөр царигтай байна гэдэг шийдвэр гаргасан. Одоо Орос болон манайх дээр нь ОХУ-ын харьяанд байсан ганц хоёрхон улс л энэ царигийг ашигладаг. Тухайн үеийн Монголын шийдвэр ямар ч сонголтгүй байсан. ЗХУ Хятадтай холбоо тогтоохоор төмөр замаа барьж байсан. Тэр төмөр замаа манайх руу татсан. Тэр үед өргөн, нарийн царигийн асуудлыг гүнзгий авч үзээгүй. Тэгээд л Улаанбаатар төмөр зам гэдгээрээ өдий хүртэл ашиглаад л явж байна. Гэхдээ бид бусад зүйл дээр олон улсын стандарт л гэж ярьдаг. Яагаад төмөр зам дээрээ хуучны ЗХУ-ын стандартыг баримтлах ёстой вэ гэдэг зарчмын том асуудал байх нь байгаа.
Улаанбаатар төмөр зам Оростой хамтарсан байгууллага учраас Оростой адилхан царигтай байхад буруу юм байхгүй байх. Гэтэл Монгол Улс өөрийнхөө төмөр замыг байгуулахдаа яагаад стандартын талаар нарийвчлан авч үзээгүй вэ. Тархи угаах төдий танк оруулж ирнэ гэсэн гаргаад дууссан. Түүнээс өргөн, нарийн царигийн давуу сул тал, дутагдал нь юу юм, Монголд аль нь хэрэгтэй вэ гэдэг суурьтай судалгаа хийлгүйгээр өдий хүртэл явчихлаа. Тэр ярианы дунд гол экспортын төмөр замаа бас л хуучин стандартаар барьчихсан. Энэ бол эдийн засаг талаасаа хамгийн буруу шийдвэр.
-Манай улсын экспортын нөхцөл байдал хэр байгаа вэ?
-Хэрвээ манайх өргөн царигтай сүлжээ төмөр замтай байсан бол өргөн царигаа үргэлжлүүлээд барих эсэхийг нь ойлгож болно. Гэтэл тийм биш. Монголын төмөр зам анх баригдсан хэвээрээ ганц л байгаа. Түүнийгээ барихдаа бусад орнуудтай таардаггүй стандартыг сонгочихоод одоо яаж олон улсын зах зээлтэй холбох вэ гээд толгойгоо гашилгаж байгаа нь асар том стратегийн алдаа. Манай улс нүүрсний асар их баялагтай. Ихэнх газар нутаг нүүрсний ордуудтай. Бид өөрсдөө хэдэн мянган жил хэрэглэсэн ч энэ нөөцөө барахгүй. Дэлхийд хэрэглээ нь багасч байгаа энэ үед үүнээсээ эдийн засгийн орлого олох нь өөр салбараа хөгжүүлэх, улс орноо хөгжүүлэх, дэд бүтцээ байгуулахад хэрэгтэй зүйл. Казахстан улс манайхтай адил маш том нүүрсний ордуудтай. ОХУ өөрөө дэлхийн маш том экспортлогч орон. Оросын нүүрсний экспортын хэмжээ 200 сая тоннд хүрдэг. Монголынх арай гэж 20 сая тоннд хүрч байгаа байх. Ингээд бодоод үзэхээр манай нүүрсийг Орос, Казахстаны аль нь ч авахгүй. Солонгос, Японыг бид ярьдаг боловч тэд далайгаар Индонез, Хятад, Энэтхэг, Австрали гээд өчнөөн нийлүүлэгчээс хямд зардлаар авчихдаг. Тэгэхээр энэ тивд гэдэг юм уу даа явж явж Монголын нүүрс борлогдох газар байхгүй шүү дээ. Урд хөрш авах нь авч байгаа. Тийшээ бид замаа тавихдаа экспортын зах зээлтэй таарахгүй царигтай зам барьсан нь өөрөө эдийн засгийн маш буруу шийдвэр болж байгаа юм. Манай гол зорилго боломжтой байгаа дээр нь зах зээлд нүүрс нийлүүлээд ашиг олох. Ашиг олохын тулд зардлаа багасгах хэрэгтэй. Юуны өмнө тээврийн зардлаа багасгах. Монголын нүүрсний хувьд бусад орны нүүрснээс ямар ч ялгаагүй. Яг л адилхан. Тэд гагцхүү хамгийн бага зардалтай далайн тээврээр тээвэрлэж чадаж байхад манайх 200-хан км газрыг ачааны машинаар жаахан жаахнаар тээвэрлэж байгаа. Хамгийн өндөр зардалтай аргаар нь зөөвөрлөдөг. Төмөр замын тээврийг яах гэж барьсан гэхээр зардлаа уг нь бууруулах гэж. Гэтэл стандарт нь таарахгүй учраас түүн дээр дахин зардал үүсч байгаа. Тэр байтугай ачсан бараагаа 100 км шахуу яваад л дахин буулгаж өөр цариг руу шилжүүлэх цаг хугацаа, мөнгөний асар том зардал урсаад л байна. Энэ бүхэн хэнд хэрэгтэй юм бэ гэдэг асуудал л үүсээд байгаа. Монгол Улсад ийм зүйл хэрэгтэй юм уу. Яагаад ийм зүйл болчихов. Хятадын нүүрсний зах зээл дээр өрсөлдөгч улсууд олон байгааг нуугаад хэрэггүй. Манай хойд хөрш ч Хятад руу нүүрсийг маш их хэмжээгээр гаргаж байгаа. Австрали, Индонез, Америк ч байна. Ингэж байхад өөрийнхөө экспортын боломжоо боомилдог, өөр өөртөө саад болж, өөр өөрийгөө дэгээддэг улс Монгол л байна.
-Тэгэхээр заавал терминал барина гэсэн үг үү. Өөр арга байгаа юу?
-Нэгэнт барьчихсан юм чинь 100 км яваад буулгаад эргүүлж ачаад өөр хэлбэр рүү шилжүүлэх тийм л юм барих байх. Түүнд маш их цаг хугацаа, мөнгө шаардана. Тэр зардлаа дараа нь өөрийнхөө бүтээгдэхүүний үнээс л нөхнө. Өөр нөхөх арга байхгүй. Хятад бол танайх өргөн царигтай юм чинь илүү мөнгө төлье, өндөр үнээр авъя гэхгүй нь тодорхой. Зах зээл бол зах зээл. Тийм учраас үүн дээр бас л төмөр замаа барьсан боловч бас л өөрийгөө дэгээдэж амжсан гэж хэлэх байх. Тэгээд үүнийгээ дахин шилжүүлдэг Замын-Үүдийнх шиг юм барих л байх даа. Түүнийг сануулахад, Замын-Үүд дээр бүтэн өдөр галт тэрэг зогсдог, түүнийгээ ачих гэж бөөн ажил болдог. Тэр бол зорчигч тээврийн зориулалттай учир харьцангуй цэвэрхэн, арай хурдан. Харин нүүрс тээвэр хэцүү. Салхинд хийснэ, задгай учир асгарах, хаягдах гээд олон асуудал гарч болзошгүй. Талаар дүүрэн юм болно л доо.
-Гашуунсухайтад терминал барьчихсан, зөвшөөрлөө хүлээж байгаа гэсэн. Энэ өөр зориулалтынх уу?
-Терминал гэхээр контейнерийнх байх. Контейнер бол төмөр замаас тусдаа яриа. Түүнийг аль болох хүний оролцоо байхгүйгээр зөөвөрлөхийн тулд контейнер гээд байгаа. Контейнерийг ачааны машинаар ч тээвэрлэж болно. Төмөр зам бол экспортыг нэмэгдүүлэх цорын ганц бодит боломжуудын нэг. Манай улс 1980 оноос уул уурхайн бүтээгдэхүүн дээр төрөлжсөн улс. Зах зээлд ажилладаг манай гол чиглэл, гол чадвар. Түүнээс манайх машин үйлдвэрлэж, зурагт компьютер хийж, гар утас угсардаг газар биш гэдгээ ойлгох хэрэгтэй. Тийм төрлийн бараа овор ихтэй, харьцангуй хямд байдаг. Бараа нь өөрөө хямд. Нүүрсэн дээр жишээ авах юм бол нэг тонн нүүрс 100 доллар гэж байна шүү дээ. Нэг тонн гэдэг чинь асар их хэмжээ. Гэтэл Өмнөд Солонгос нэг гар утсыг 1000 доллараар экспортолж байна. Өөрөөр хэлбэл, Солонгосын нэг гар утсыг Монгол 10 тонн нүүрс гаргаж байж адилхан үнэ олно гэсэн үг. Тэр жижигхэн гар утсыг онгоцоор зөөсөн ч тээврийн зардал нь өчүүхэн бага ноогдоно. Манайх шиг том оврын хямд бараагаа зардалтай зөөгөөд байвал тэр хэмжээний зардал нэмэгдээд ирнэ. Үнэндээ сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Манайх өмнө нь цөөхөн газартай өрсөлддөг байсан бол сүүлийн үед Америк ороод ирлээ. Хятадын зах зээлд Оросын экспорт нэмэгдээд байна. Удахгүй дэлхийн хамгийн том үйлдвэрлэгч улс Энэтхэг болох нь. Энэтхэгээс орж ирэхийг ч үгүйсгэхгүй. Өрсөлдөгчид улам л нэмэгдээд байна. Тэгэхээр манайх цөөхөн экспортын бараатайгаа сайн ухамсарлаад аль болох бага зардлаар зах зээлийн их хувийг олох ёстой гэдгээ бодох ёстой. Гэтэл наад захын тээврийн бодлого дээрээ тийм том алдаа хийсэн. Тэр хэмжээгээрээ манайх зах зээлээс шахагдана. ОХУ гэхэд зөвхөн экспортдоо зориулж нарийн царигтай төмөр зам хийгээд байгаа. Гэтэл манайх эсрэгээрээ ажиллаад байна.
-Огтлолцлын цэгээ тохирсон гээд байгаа. Манай талд юм болов уу, нөгөө талд уу. Аль талд нь ачиж буулгах цэгээ баривал хэр ашигтай вэ?
-Аль талд нь тохирсныг одоогоор мэдсэнгүй. Манай талд баригдвал арай дээр байх болов уу. Учир нь Хятадын талд баригдвал тээврийн зардал манайд өндөр л гарна гэсэн үг. Тиймээс дотооддоо хийсэн нь дээр байх. Гэхдээ угаасаа байх ёсгүй зардал. Нэг ёсондоо талхны үйлдвэр хэрэглэгчдийн идэж сурсан талхыг биш, өөрийг хийгээд түүнийгээ өөрчлөөд илүү зардал гаргаад байна гэсэн үг. Тэгвэл эхнээсээ яагаад хэрэглэгчдэдээ тааруулаад хийгээгүй юм бэ гэсэн эхний асуултан дээрээ эргээд очно. Манай экспорт тасарч байгаатай холбоотой улсын экспортын хэмжээ багасч байгаа. Экспорт тасрах юм бол нэгдүгээрт, зах зээлийг бусад орнууд эзэлнэ. Хоёрдугаарт, тэр хэмжээгээр манай орлого тасарна. Гуравдугаарт, бусад орнууд хохирохгүй ганцхан манай төсөв алдагдалтай болж, бидний цалин мөнгөний асуудал яригдана.
-Тэгэхээр яаж шийдвэл экспортоо нэмэгдүүлэх вэ?
-Экспортыг цаашид нэмэгдүүлэхэд бид тооны хувьд тодорхой хэмжээнд тулаад байна л даа. Тэр нь юутай холбоотой гэхээр урд хөршийн хэрэглээ өөрөө хэмжээ хязгаартай. Жилд 80 сая тонн нүүрс гаднаас авдаг гэж байгаа. Өөрөө үйлдвэрлэх хүчин чадал бий. Гэхдээ өөрийнх нь нүүрсний орд тодорхой хэмжээгээр ашиглагдаад дууссан. Байгаль орчин, хөдөлмөр хамгааллын янз бүрийн шаардлагуудаа дотооддоо хангадаггүй учраас Засгийн газар нь уурхайнуудаа байнга хааж журамладаг. Хятадын 80 сая тонныг манайх экспорт сайн байсан жилүүддээ 30-40 хувийг нь хангаж чадаж байсан. Энэ бол нүүрсний үнэ өндөр байх үеийнх. Манайд ямар нэгэн асуудалгүй, хил дээр асуудал үүсээгүй байсан үеийнх. Манайх байнга л тийм байх юм шиг бодоод түүнийгээ бэхжүүлэхийн оронд зардлаа бууруулах, хилийн гарцуудаа сайжруулах талаасаа дутуу ажилласан. Хэрвээ бид төмөр замаа нарийн царигтай бариад зардлаа бууруулах юм бол одоогийнхоос 40-50 сая тонн хүртэл экспортоо нэмэгдүүлж чадах байх. Түүнээс илүүг манайх өөрсдөө үйлдвэрлэж чадахгүй.
-Ковидын нөхцөл байдлаас болоод манай улсын экспорт улам л буурч байна. Цаашдаа нэмэгдэх боломж нь хэр байгаа бол?
-Манайх далайд гарцгүй улс учраас экспортын бодит боломж нь Америк, Япон, Солонгос, Европ гээд ярихад маш хэцүү. Ер нь бол тэр худлаа, биелэшгүй талдаа. Хоёр хөрш рүүгээ л гаргах боломжтой. Орос манай бараан дээр 30-40 хувийн татвар ногдуулаад байгаа. Уг нь бол далайд гарцгүй улс орнуудыг бусад улс орон дэмжинэ, тусална гээд олон улсын конвенц баримт бичгүүд байдаг. Түүнд хөгжиж байгаа орнууд далайд гарцгүй учраас бараа таваарыг экспортлоход туслах, бараа таваар дээр нь бага татвар ногдуулах гэсэн НҮБ-ын тунхаглал ч байдаг. Хамгийн сүүлд Алматагийн тунхаглал гарсан. Гэтэл манай хойд хөршид тэр тунхаглал ер хэрэгжихгүй байгаа. Урд хөрш түүхий эд дээр айхавтар татвар байхгүй. Аж үйлдвэрийн бараан дээр татвар бий. Гэхдээ чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хий гэж ярьж байсан тохиолдол бий л дээ.
Өөрийнхөө бараан дээр татвар ногдуулахгүй ажиллая гэсэн үг. Тэгэхээр нэгдүгээрт, хоёр хөрштэйгөө экспортын бүтээгдэхүүн дээр татвар ногдуулахгүй байх хэлэлцээрийг тууштай үргэлжлүүлэх ёстой. Ингэхдээ бид дангаараа яривал хэн ч тоохгүй учраас Дэлхийн худалдааны байгууллага, НҮБ гэсэн олон улсын давцанд байнга илэрхийлэх ёстой. Хоёрдугаарт, түүхий эдийг экспортод гаргахад өөрийн гэсэн хэмжээ хязгаар байгаа. Хятадын зах зээл цаанаа лимиттэй байгаа. Экспорт гэдэг нь хэр үнэтэй барааг та гаргаж чадна уу тэр хэмжээгээр экспортын орлого өснө гэсэн үг. Монгол экспортоор гаргадаг тавхан бараа л байдаг. Зэс, нүүрс, төмрийн хүдэр, алт, газрын тос. Бусад нь бол их цөөхөн хувийг эзэлдэг. Ноос, ноолуур манай экспортын нэг хувьд хүрэхгүй шахуу байдаг. Тэгэхээр энэ таван бараагаа л бид боловсруулалт хийгээд дараагийн шатны арай үнэтэй бүтээгдэхүүн гаргаж чадах юм бол тэр хэмжээгээр экспорт өснө. Зэсэн дээр жишээ авахад, хайлуулсан зэсийн нэг тонн нь 10 мянган долларын үнэтэй байхад баяжмал нь түүнээсээ зургаа дахин хямд байна. Хэдэн хувийн баяжмалтай байна түүгээрээ үнээ тогтоодог л доо. Тэгэхээр бид зэсээ хайлуулаад эцсийн бүтээгдэхүүн болговол үнэ нь нэмэгдэнэ л гэсэн үг. Нүүрсээ угаагаад борлуулбал үнэ нь хоёр дахин нэмэгдэнэ. Тэгэхээр бид зэс хайлах, гангийн, нүүрс боловсруулах үйлдвэр л барих хэрэгтэй байгаа юм.
-Эдгээр үйлдвэрийг барих боломж нөхцөл нь байгаа юу?
-Манайд барих бүрэн боломжтой. Зэс хайлуулах хоёр үйлдвэр ажиллаж байгаа. Тэгэхээр огт шинэ юм биш. Манай засаг л өөрөө түүнийг барих хүсэл эрмэлзэл байвал маргааш гэхэд л байгуулчихна. Түүхий эд нь байна. Үйлдвэр барих бүрэн боломж бий. Жишээ нь, Ачит их гээд компани бий. Ачит их хувийн жижигхэн зэс хайлах үйлдвэр барьчихсан. 2014 онд ашиглалтад орсон. Түүнээс арав дахин том улсын үйлдвэр барихад техникийн хувьд ямар ч асуудал байхгүй. Мөнгөн дээр ч асуудал байхгүй. Гагцхүү ноднин корона гээд Эрдэнэтээс нэлээд их мөнгө аваад түүнийгээ айлуудын тог цахилгаан, ус дулааны мөнгөнд өгсөн. Ерөнхийдөө түүнтэй дүйцэх хэмжээний мөнгөөр зэс хайлах үйлдвэр барьж болохоор л байсан. Хугацаа өнгөрөх тусам зардал нь өснө. Ноднин бариад эхэлсэн бол одооны өртгөөс хоёр дахин хямд зардлаар барих байсан.