“Яаралтай дуудлага аваад багийн төвөөс яарч сандарсан хүмүүс мотоцикльтой гараад давхидаг. Замын ховилд гуядуулаад шороон зам дээр ойчих их хэцүү. Хөл гараа шалбалж, бэртэж гэмтдэг. Харин цасан дээр харуулдаад ойчих нь зөөлөн унадаг. Бэртэл гэмтэл ч авахгүй шүү дээ” гэж Хануй багийн бага эмч Ч.Жавзанпагма, Д.Батмөнх нар ярив. Хануй баг мянга гаруй хүн амтай. Сүүлийн жилүүдэд зүрх судасны өвчлөл, төрөлт нэмэгдэж, хөдөөгийн малчид хятад мотоцикль унадаг болсноос хойш ослын дуудлага өдөр бүр гардаг болжээ. Энэ талаар эрүүл мэндийн салбарт 20 гаруй жил ажиллаж байгаа Ч.Жавзанпагма эмчтэй ярилцлаа.
–Багийн эмнэлэг ажиллахаа болиод гурван жил болж байгаа гэсэн үү?
-Тийм ээ. Манай багийн эмнэлэг хаагдаад гурван жил болж байна. Уг нь манай багхүн ам их болохоор эмнэлэгтэй байсан юм. Төсөв мөнгө нь дээрээс шийдэж өгдөг, эмнэлэгтээ хүн хэвтүүлж эмчилгээ сувилгаахийдэг байлаа. Тэгсэн манай сумын эмнэлэгт төсөв мөнгө бага ирдэг болсноос үүдээд багийн эмнэлэгт төсөв мөнгө огт олгогдохгүй болчихсон. Үүнээс болоод олон жил ажилласан багийн эмнэлгийнхээ хаалгыг барилаа. Одоо эмнэлгийн барилгыг хоёр хуваагаад нэгэнд ньхүүхдийн цэцэрлэг оруулчихсан. Хүйтний улиралд түлэх түлш, хэрэглэх бусад зүйл байхгүй болохоор сумын эмнэлгээс ирсэн эм тариагаа гэрээрээ хадгалж байна. Бусад сумын эмч нар бид хоёр шиг баг дээрээ байрлахгүй. Сумынхаа эмнэлэгт байрладаг. Хануй багийн хувьдсумын төвөөс 100 гаруй километр алслагдсан. Хөдөөнөөс холын дуудлага ирлээ гэхэд хамгийн түрүүнд багийн эмчид ханддаг. Багийн эмч очиж үзээд сум руу дуудлага өгдөг юм. Ингээд сумын эмч нарзуу гаруй километрийн цаанаас наашаа гарах болдог. Цаг хугацаа их алдаж байгаа юм. Өвчтөний биеийн байдал маш хүнд, эмч нарыг ирэх гэсээр байтал эвгүйдчих гээд ер нь л хүнд хэцүү үе олон гарч байна даа.
–Танай багийнхан хэлж байна лээ. Манай багийн эмч нар унаа тэрэг, мөнгө төгрөг гэж байхгүй. Нутгийнхаа хүмүүсийг гуйгаад л холын дуудлаганд явдаг гэж байсан?
-Багийн эмч нарт унаа тэрэг гэж байхгүй. Шатахууны төсөв мөнгө огт байхгүй. Гэтэл багийн төвөөс 30 гаруй километр зайд өвөлжиж байгаа айл яаралтай түргэн тусламжийн дуудлага өгдөг. Эрүүл мэндийн салбарын иргэдэд үйлчлэх хамгийн ойр байгууллага нь багийн эмч. Мотоциклиос унаад цус алдаад байна. Хурдан ирэхгүй бол болохгүй байна. Яаралтай хурдан ир” гээд л яарч сандарсан хүмүүс утсаар ярьдаг. Бид чинь тангараг өргөсөн эмч хүмүүс шүү дээ. Сумын төвтэй утсаар холбогдчихоод гэртээ суугаад байлтай нь биш. Эмнэлгийн багаж хэрэгсэл, эм тариагаа аваад л гардаг. Багийн төвийн машин, мотоцикльтой хүмүүс дээр очоод гуйдаг. Нутгийн хүмүүс болохоор гуйх болгонд явж өгдөг. Гэхдээ дуудлаганд явж байгаа хүмүүст хэцүү байдаг. Хол газарт явахаар машин нь усаар явна гэх биш, бензин тос их ордог. Тэр болгоны цаана гуйсан хүний халааснаас мөнгө гардаг. Багийн төв дээр амьдарч байгаа хүмүүсийн амьдрал ахуйг сайн мэддэг. Тийм болохоор мотоцикльтой хүмүүсийг ихэвчлэн дуудлаганд гуйдаг. Сая гэхэд цасан шуурга нүүр нүдгүй шуураад эргэн тойрны зүйлс огтхарагдахгүй шөнөөр 30 гаруй километрийн зайд өвөлжиж байгаа айлаас нэг эмэгтэй цус алдаад байна гэсэн дуудлага ирсэн. Багийн төвөөс мотоцикльтой гараадявлаа. Шуурга хүчтэй болохоор замдаа зөндөө олон удаа унасан. Цасан дээр харуулдаад ойчиж байгаа болохоор бэртэж гэмтэх нь бага. Хайрцагтай эм тариагаа хагалчихгүй гээд нэг гартаа бариатай чигтээ унаж байгаа юм. Сүүлдээ хэсэг төөрч явсааросгох дээрээ тулж байгаадайлаа олсон. Айлдаа яваад ортол өөдөөс айж сандарсан хүмүүс “Яасан удаан ирдэг юм бэ. Энэ хүн амь насаа алдах юм бол чи хариуцах юм байгаа биз дээ” гээд загнаж гарлаа. Цус алдсан эмэгтэй хувхай цагаан царайтай болчихсон. Хамаг цусаа юүлчихсэн байсан. Цус алдсаны улмаас гурван давхар гудас нэвтэрчихсэн байгаа юм. Анхан шатны үзлэгээр савны гадуур жирэмслээд тэр нь хүндэрч цус алдчихсан болох нь тодорхой болсон. Бага эмч анхан шатны тусламж үзүүлэх болохоос биш мэс засал хийх, нарийн мэргэжлийн эмч нарын хийдэг ажилбар хийх эрхгүй. Хийж болохгүй гээд хуулиндаа хүртэл заагаад өгчихсөн байдаг. Гэхдээ хүний эрдэнэт амь нас чухал шүү дээ. Яах ч арга байхгүй. Цус алдаад байгааг зогсоохын тулд мэс ажилбар хийж байгаа юм. Савны гадуур жирэмсэн болж хүндэрч, цус алдсан эмэгтэйн амь насыг аварч чадсан. Хэрэв сумын эмч, аймгаас эмч ирэхийг хүлээсэн бол тэр эмэгтэй амь насаа алдах нь тодорхой байсан. Дуудлаганд машинтай явсан чинь цасанд хий эргээд явдаггүй. Өмсөж явсан дээлээ хүртэл тайлаад дугуйн доогуур нь хийж өгөөд газар ахиулж байсан. Гол үертэй байхад хүртэл ус руу зориглоод л орно шүү дээ.
–Саяхан нэг эмэгтэй гэртээ төрөөд та хоёрыг банга хүртсэн гэж сонссон?
-Яаралтай дуудлагаар очдог. Анхан шатнытүргэн тусламж үзүүлээд сум руу авч явах ёстой. Гэвч шороон замаар 70 гаруй километр явснаас 30 километр шороон замаар яваадзасмал замдаа нийлээд аймгийн төвийн эмнэлэгт очсон нь шулуун байдаг. Иргэд өөрсдөө сум руу биш аймагт очмоор байна гэдэг. Тэгэхээр шууд л аймагт хүргэж өгдөг. Манай багийн нэг эмэгтэй жирэмсэн болсон юм. Эмчийн хяналтад байж байгаад төрөх дөхөөд ирэхээр нь аймгийн төвд албан ёсоор хүргэж өгсөн юм. Тэгсэн аймгийн эмнэлэгт хоёр хоног хэвтээд гурав дахь хоног дээрээ гэртээ харьж хононо гээд хүрээд ирчихсэн байсан. Тэгсэн тэр шөнөдөө өвдөөд эхэлсэн байсан. Шөнө дуудлага ирсэн. Яваад очтол жирэмсэн эмэгтэйн ус нь гарчихсан. Юу юугүй л төрөх гэж байсан. Гэрт нь төрүүлж болохгүй гээд Эрүүл мэндийн сайдын тогтоол гарчихсан. Гэвч яах ч аргагүй гэрт нь эх барьж авсан.Олон жил эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж, энэ багийнзалуусын ихэнхийг эх барьж авсан болохоор ямар нэгэн хүндрэл гараагүй. Эх, хүүхдийг эсэн мэнд аймгийн эмнэлэгт хүргэж өгсөн. Сүүлийн жилүүдэд бага эмчийн орон тоо их гардаг болчихсон. Бага эмчээр сурах хүүхдүүд ч байхгүй болчихсон байна. Үүнийг анхаарч үзэх хэрэгтэй болоод байгаа.
–Багийн эмнэлэг хаагдсанаас болоод гэрээ эмнэлэг болгох, өвчтөн хүртэл хэвтүүлдэг болсон гэсэн үү?
-Манай багийнхан, ойролцоо багийн иргэд ухаан алдчихсан, цус алдсан гэх мэт биеийн байдал тааруу хүмүүсээ багийн эмнэлэг хаагдсанаас хойш шууд л манайд аваад ирдэг. Өвчтөнийг гэртээ оруулаад л эмчилгээ хийдэг. Өөр сонголт байхгүй юм чинь. Геологийн нэг ажилтан өнгөрсөн зун гараа төмөр алханд бяц цохичихсон ороод ирсэн. Цусыг нь тогтоох гэж оролдож байх хооронд манай гэр, ор хөнжил гээд л нэлэнхүйдээ цус болчихсон байсан. Цусыг нь тогтоож өгөөд аймгийн төв рүү аваад явсан. Тэр хооронд манай нөхөр цусыг нь цэвэрлэсэн байна лээ. Өндөр-Улаан сумын эмнэлгийн Хануй багийн салбар нэртэйгээр эмнэлэг ажиллаж байхад цус харвасан хүмүүс олон ирж эмнэлэгт хэвтэж байсан. Тэгсэн Архангай аймагт Хануйгийн эмч нар харвасан хүнд сайн гэсэн яриа гарсан байдаг. Саяхан цус харвасан хүнийг аймгийн эмнэлгээс гарахад манайд аваад ирсэн тохиолдол гарч байсан. “Та л сайн эмчилгээ хийдэг гэнэ. Эдгээгээд өг” гээд гуйгаад байгаа юм. Хэлж тайлбарлаад ч нэмэр байдаггүй. Гэртээ дөрөв хоног хэвтүүлээд буцаасан шүү дээ. Энэ мэт багийн эмчид хүндрэл бэрхшээлтэй зүйл олон тулгардаг. Хануй багт Өндөр-Улаан сумынсалбар эмнэлгээ эргүүлээд нээх хэрэгтэй байна.
ХИЙЖ БҮТЭЭСЭН АЖЛААРАА 1500 БАГААС 26-Д ШАЛГАРЧЭЭ
Хануй багийнхан хонин жилийг ерөөл бэлгэ дэмбэрлээр дүүрэн угтаж байгаа гэдгээ хүн бүр л ярьж байв. Хоёр жилийн өмнө багийн хурдан морь сонирхдог, морь уядаг залуус нийлээд “Хануйн хүлэг” гал байгуулсан гэнэ. Гал байгуулагдаад жил бүрийн хаврын тэргүүн сард болдог улс, бүсийн хурдан хүлгүүд тоосоо өргөдөг “Дүнжингарав” уралдаанд хоёр азарга дээгүүр давхижээ. Багийн Засаг дарга А.Батдэлгэр тэргүүтэй уяач нар Б.Барбаатарын хээр азарга, Г.Бадамжунай нарын халзан азаргыг аваад очсон гэнэ. Уралдаан шинийн 4-нд болно гээд азаргануудынхаа уяа сойлгыг тааруулаад очсон байна. Тэгсэн хойшлоод, уяа бага зэрэг алдагджээ. Гэхдээ халзан азарга нь 8-т давхиж, хээр азарга нь 20 гаргаад ирсэн байна. Эрлийз азарга уралдаагүй бол айрагдчих боломж байсан гэнэ. Мөн мянга гаруй хүн амтай энэ баг өнөө жил 87 мянга гаруй мал тоолуулжээ. Архангай аймгийн багуудаас хийж бүтээсэн ажлаараа хоёрдугаар байрт орсон байна.
Мөн улсын хэмжээнд 1500 гаруй баг байдгаас уг шалгуураар байр эзлүүлэхэд 26 дугаар байрт орж, анх удаа ийм өндөр үнэлгээ авч, амжилт гаргаад байгаа гэнэ. Энэ талаар багийн дарга А.Батдэлгэр “Манай баг хонин жилийг чамлахааргүй амжилттай угтаж байна. Өнгөрсөн жил манай баг цахилгаантай холбогдсон. Гэрэл цахилгаантай болсон болохоор баг маань илүү сайн хөгжих байх гэж харж байгаа. Бидний цаашдын зорилго нь Хануй багаа Монгол Улсын жишиг баг болгох. Энэ талаар ч хийж бүтээх ажил их байгаа” гэж ярьж байв.Хануй багийн нутгаас Азид хоёрт ордог томоохон буган чулуун хөшөө бүхийтүүхийн хосгүй үнэтдурсгалт газар, Ромын эзэн хааны үеийн эдэлж хэрэглэж байсан гэгдэхсүйх тэрэг, аяга гэх мэт зүйлс олдсон байна. Хануй багийн иргэд монголчуудын ор тас мартаад байгаа нэгэн сайхан ёс уламжлалыг хэвээр нь хадгалж байна лээ. Залуус хоорондоо насан туршийн андбололцож, хоорондоо морь солилцдог. Бүр анд бололцсон талынхаа аав, ээжийг талын “Талын аав, Талын ээж” гэж хүртэл дуудаж байна лээ. Хоорондоо эв найрамдалтай байх. Андгай тангараг өргөж анд нөхөр бололцох уламжлал Хануй багийнханд хадгалагдан үлджээ.
Ой модоор бүрхсэн өндөр хөх уулсын дунд оршиххануй бригадын төвөөс нар жаргах гэж байхад нийслэл хотын зүг хөдөллөө. Бригадын төвийн хэдэн цагаан байшин цасан дундаас бүртэлзэн ард хоцров оо.
Э.ХҮРЭЛБААТАР