Category: редакцийн-нийтлэл

-БАРИН ТАВИН БАРИМТТАЙ ЗҮЙЛИЙГ ЦАРАЙНЫ
ХУВИРАЛГҮЙ МЭЛИЙТЭЛ ХУДЛАА ЯРИАД БАЙХ ЧИНЬ ЖУДГАА АЛДАЖ ЯВААГИЙН
ГЭРЧ БУС УУ-

Монголын үндэсний
бөхийн холбооны дэд тэргүүн, Монгол Улсын соёлын гавьяат
зүтгэлтэн, физик-математикийн
ухаа­ны доктор Довдон­гийн Данзантай ярилц­лаа. Эл эрхмийг бид “Монгол эрийн жавхаа”,
“Түшээт хааны Намхай аварга”,
“Гэртээ ирлээ”, “Насны хайр” тэргүүт
ард түмний сэтгэлд хүрсэн олон дуугаар нь мэдэх юм.
Мөн “Босоо дэлтэй  борлог”, “Дэлхийд ганц наадам” зэрэг шилдэг бүтээлүүдээрээ Монго­лын зохиолчдын эвлэ­лийн шагнал хүртсэнийг ч мэдэх билээ.

Харин эл удаа эрхэм гавьяат­­тай уран бүтээлийн тухай хөөрөлдөхийг хүссэнгүй. Ерөөсөө л Монгол Улсын аварга Д.Сумъяабазарын телевизээр олны хүртээл болсон ярилц­ла­гад тулгуурлаж, нэг үгээр хэл­бэл аваргын яриа үнэн зөв эсэ­хэд хариулт авлаа.   

–Сүүлийн үеийн бас нэг шуу­гиан бөхчүүдийн хэрүүл, тэмцэл болоод байна уу даа. Д.Сумъяа­базар аварга саяхан телевизээр яриа өгсөн. Түүний дараа А.Сүх­бат, Д.Сумъяабазар нарын авар­гууд, арслан Х.Мөнхбаатар нар мөн л цуврал лекц явуулж үзэгч­дэд хүргэлээ. Танай холбоо руу л дайрч шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Үүнд тайлбар өгөхгүй юу?

-А.Сүхбат аварга, Х.Мөнхбаа­тар арслан нарын лекц яах вэ. Тэр хүмүүс лекцээ явуулж л байг. Энэ бол тэдний асуудал. Харин Монгол Улсын аварга, дотночилж хэлбэл дүү Д.Сумъяабазарын телевизээр ярьсан, түүнийгээ дахин дахин давтсан яриа хөөрөөний тухайд өөрийн бодлоо хэлэхийг хүслээ л дээ. Миний бие аваргын яриаг сонсоод эхэн үедээ нэг их ач холбогдол өгөөгүй. Ер нь ч тэгээд магтаалд хөөрч, шүүмжлэлд сөр­вөлздөг нас минь нэгэнт өнгөрсөн болохоор төвөг цаашаа л гэж бодсон. Тэгтэл ойр дотнын бүхий л хүмүүс “Худал зүйлийг олон дав­тахаар үнэн болдог” шүү гэж сануу­лаад байгаа. Энэ нь намайг Сумъяа аварга-дүүгийн ярианд хариу өгөөч гэсэн үг хэмээн ойл­голоо. Эрхэм дүүгийн яриа баахан бухимдангуй, гуниг харууслын аястай, уур уцаартай, омог шартай, бас ч шаггүй жүжиглэлтэй, нэг үгээр хэлэхэд баахан нисваанистай боллоо. Уур, мунхаг, шунал, атаар­хал, омог эдгээрийг нисваанис буюу сэтгэлийн таван хор гэдгийг манайхан мэднэ дээ. Нэгд, аваргын ярианд хүн үнэмшимгүй зүйл их, өөрөө өөрийгөө үгүйсгэсэн логик алдаа арвин байна. МҮБХ-ны хийсэн нэр төртэй олон ажил түмний нүднээ ил байгааг зориу­даар үл анзаарчээ.

–Сумъяа аварга “Бөхийн ёс зүйг сайн сайхан болгохын тулд би санаачлан аваргуудын зөв­лөл байгуулсан, аймаг цэргийн цолтой бөхийн барилдааныг Р.Сэддорж санаачилсан“ гэсэн байна лээ. Энэ эрхбиш үнэн биз дээ?

-Худлаа. Үнэн нь гэвэл их өөр юм. Тэртээ 1973 оноос бөхөд элэг­тэй хүмүүсийн санаачилгаар алдаг оног зохион байгуулж байсан аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхийн барил­дааныг 1990 оноос МҮБХ сургал­тын шинжтэй болгон өөрчилж 17 жил тасралтгүй явуул­сан. Үүний дараа 2007 онд айм­гийн заан Р.Сэддорж гэдэг хүүг энэ барил­дааны менежерээр авч үүрэг­­жүүлэхэд тэрээр барилдааны менежментийг шинээр хийж, маш сайн ажиллаж байсныг МҮБХ ямагт өндөр үнэлдэг. Харин мань хүн тодорхой шалтгааны улмаас МҮБХ-оос халагдсаныхаа дараа Д.Сумъяабазар нарын залуу авар­гууд дээр очин “Аваргуудын зөв­лөл” байгуулан МҮБХ-г удирдан ажил­лаж болох тухай санал гаргаж дүрэм номыг нь боловсруулсан дуулддаг. Түүнийг нь Д.Сумъяа­базар нар дэмжин ийм зөвлөл байгуулж бөхийн холбоог удирдла­га­даа авъя гэж санал нийлсэн байдаг юм. Ийм болохоор аваргуу­дын зөвлөлийн санаачлагч нь хэн бэ гээд зохиогчийн эрх авах бол тэр нь Сумъяабазарт биш Сэддоржид очих ёстой.

Бусдын санааг өөрийнх болгон ярих чинь нэгэн төрөл луйвар биз дээ. Өөр нэг залруулах зүйл нь аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхийн барилдааныг Сэддорж санаачлан бий болгосон гэдэг нь бас л худлаа. Энэ барилдааныг судлаач, бөхийн тайлбарлагч Г.Баяр­цэнгэл санаачлан 1973 онд эхлүүлж улмаар МҮБХ 1990 оноос өвлөн авч хөгжүүлснийг Монголын оюуны өмчийн газраас баталгаа­жуулан Г.Баярцэнгэл гуай, бидэнд оновчтой саналын гэрчилгээ олго­сон нь бий. Барин тавин баримттай зүйлийг царайны хувиралгүй мэлийтэл худлаа яриад байх чинь бүх юманд ийн ханддаг болж, жудгаа алдаж яваагийн гэрч болох 
бус уу, Сумъяабазар аа. Ах хүний хувьд, эр хүний жудаг, шударга ёсыг цаг ямагт эрхэмлэдгийн хувьд ингэж сануулмаар байна.   

-“Монгол бөхийн хөгжилд ахиц дэвшил гараагүй. 1990 оноос өмнө бөх бодлогоор сайн хөгжиж байсан” хэмээн аварга үзээд байгаа. Үүнтэй санал нийлэх үү?

-Түүнийг хүүхэд байх үед буюу аавыг нь ид барилдаж байхад Долгорсүрэн гуай оролцсон 24, 36, 48, хааяахан 64 бөх Спортын төв ордон, Хоршоолол нийгэмлэгийн зааланд барилддаг байсан. Хорин хэдэн бөх, гучин хэдэн бөх гэдэг дэндүү цөөхөн биз дээ. Тэгвэл өнөөдөр улс, аймгийн цолтой бөх­чүүд ахалсан барилдаанд 224-256 бөх, аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхийн барилдаанд мөн 256, сумын цолтой болон залуу бөхийн барилдаанд 500-600 бөх барилдаж байна. Зориудаар хяз­гаар­лаж байж ийм тооны бөхчүүд зодоглож байгаа. Энэ ахиц дэвшил биш үү. Мөн монгол бөх өөрийн ордонтой, өөрийн хэвлэл­тэй, бөх­чүүд цолны хишигтэй, ядарч зүдрэхдээ яваад очих бай­гуул­лагатай, орон тооны удирд­лагатай, бүгдээрээ цуглаж хурал­даад өөрс­дийнхөө асуудлыг шийдчихдэг дүрэмтэй, үндэсний бөхөд гаргасан амжилтаараа гавьяат тамирчин, хөдөлмөрийн баатар болдог бо­ломж­той боллоо. Энэ бас ахиц дэв­шил биш гэж үү. За тэгээд бөхийн бай байна. Ерээд оноос өмнөх үед заал танхимд түрүүлсэн бөхийн бай 50 төгрөг байсан. Мөнгөний ханш энэ хугацаанд 1000 дахин унасан гэх тооцоо бий. Түүнийг би талх, гурил, мах, цагаан архи гээд олон зүйл дээр тооцож үзсэн. Тэрхүү тооцоо­гоор аваад үзэхээр 50 төгрөг байсан түрүү бөхийн бай 50.000 төгрөг болох ёстой. Тэгвэл өнөөдөр түрүү бөх барилдааны зэрэглэлээс хамаарч 850 мянгаас хоёр сая төгрөг авч байна. Ханш уналтыг тооцоход бөхийн бай 17-40 дахин өсчээ. Энэ мэтээр дээр бичсэнээс өөр олон дэвшил монгол бөхөд гарсан. Тодруулбал ерэн оноос хойш 40 шинэ зүйлийг монгол бөхөд хийсэн юмаа, бид. Энэ тухай тусгай ном бий, түүнийг уншаасай гэж дүүд дахин дахин хүсье.

–Бөхчүүдийн найрааны асууд­­­лыг бас л та хэдтэй холбо­дог доо?

-Эрхэм дүү ам нь халаад ирэхийнхээ үест “Найраа байсан, одоо ч байгаа, бөхийн нэр хүнд, монгол бөхийн үнэт зүйл хаачив, энэ бүхэнд МҮБХ буруутай” гэж ихээхэн уур хилэнтэй хэлж байна. Мэдэхгүй хүн харвал МҮБХ-г ха­рааж, Сумъяабазарыг шаг­шихаар. Бид 1990 оноос эхлэн дүрмээр, бөхчүүдийн ёс зүйгээр, ухамсраар найрааг арилгах гэж янз бүрээр оролдсон. Улсын цол­той 35-аас дээш насны бөх наа­дамд шөвгөр­вөл нэмэлт бай олгож үзлээ, цолны хишгийг улсад шөв­гөр­сөн амжил­тын олон цөөнийг нь харгалзан ялгавартай олгодог журам мөрд­лөө, алдрын залаа бий болгож, шөвгөрсөн амжилтыг нь олны нүднээ ил болгон суртал­чиллаа, сонин сэтгүүлээр, яриа таниулгаар ухууллаа, ятгалаа, үр дүн санасанд хүртэл гарсангүй. Иймээс 2002 онд ихээхэн дуулиан шуугиан тарьсан шинэчлэл хийж, цол олгодоггүй байсан зургаа ба наймын давааг цолтой болгож, ижил цолтны илүү амжилттайг нь түрүүлэн ам авдаг болгож, наад­мын дөрвийн давааг оноолтоор барилдуулсан суурь өөрчлөлт хийсэн. Уг шинэчлэл монгол бөхийг аварсан. Хавтгай найрааг 70-80 хувь бууруулж чадсан. Өмнө нь хэнийг цолонд хүргэхийг хэсэг хэсгээрээ нэгдсэн бөхчүүд цагаан сарын үеэс ярьж тохирон, наадам нэгийн даваанаас тусгай “зохиол”-оор явдаг жүжиг болсон байсан. Ийм байдлаар цолтон төрж ард түмэн бөхөө үзэхээ больж монгол бөх мөхлийн эрмэгт хүрээд байсан.

Одоо найраа 20-30 хувь байгааг бид хүлээн зөвшөөрдөг. Арилгах гурван арга бий. Үүний хоёрын тухай бишгүй ярьж, бичсэн дээ. Нэг нь бөхчүүд ухамсраараа болих, нөгөө нь төрийн хүчирхийлэл буюу хууль гаргаж хэрэглэх юм. Бөх­чүүдийн ухамсарт найдаад засрах­гүй нь харагдаж байна, 
бас хууль гаргах хялбар биш, тэгээд ч энэ асуудлыг хуулиар зохицуулах нь ёс суртахууны хувьд зохимжгүй. Иймээс гурав дахь аргыг хэрэглэх ёстой. Ирэх оноос ард түмэнтэйгээ хамтран хэрэгжүүлнэ гэж бодож байна. Эндээс мэдэгдэхүйц үр дүн гарна. Эрхэм дүү бөхчүүдэд хан­галттай мөнгө өгч мөнгөнд шунах­гүй болтол амьдралыг нь сайж­руулах замаар найрааг зогсооно гэснээ Эрүүгийн хуулинд өөрчлөлт оруулж төрийн хүчирхийллээр зогсооно гэж өөрөө өөрийгөө үгүйсгэн хэлж байна. Бодит амьд­рал дээр амаараа хэлж байгаа тэр их мөнгийг чинь хаанаас олох билээ, тийм мөнгөтэй болголоо гэхэд найраа хийхгүй гэхийн ба­тал­гаа нь бас хаана байгаа билээ. Сумъяа аваргын барин тавин хэлж байгаа шиг нэг бөхөд дор хаяж 200-300 сая төгрөг өгөө­гүй­дээ МҮБХ буруутгах хэрэг үү. Ийн огт бод­ло­гогүй зоргоороо ярьж 
болохгүй
ээ. Харин түүнийхээ оронд уг асуудлыг хэрхэн шийдэх тухай тулхтай бо­дож үзэх ёстой. Ер нь тэгээд хүний шуналыг мөнгөөр хангаж 
дуусдаг­гүй юм. Давстай усыг уух тусам ам улам их цангахын адил шунал араас нь хөөцөлдөх дутам гүйцэг­дэш­гүй, барагдашгүй юм л даа. Сумъяабазар бөхийн холбооны ажлаас гэгээн юм олж харахгүй байгаа шигээ бас энэ үеийн бөх­чүү­дийг бүгдийг нь хавтгайруулан доромжилж байна.

–Тийм үү, наад яриагаа жаа­хан дэлгэрүүлээч?

-Бөхчүүдийг удаан барилддаг, зугтахаас өөр барилдаан мэдэх­гүй, жудаггүй, бүгд найраа хийдэг, штангаас өөр юм хийдэггүй, 10 минут гүйгээд ир гэхэд чадах хүн нэг ч байхгүй, үүнийг би баттай батална зэргээр омогдлоо. Мөн их омогтой байна аа даа, аварга минь. Энэ зуурт хэлэхэд, омог бол өөрийгөө бусдаас илүү дээр гэж хөөрөн бодох буруу сэтгэл шүү дээ. Омогтой хүн бусдыг дандаа өөрөөсөө доош, муу гэж сэтгэн, юм болгонд дээрэнгүй муу сэтгэлээр хандан, өөрийнхөө буй байдлыг бусдаас илүү гэж үздэг. Омогт сэтгэлээс салахын тулд бусдыг өөрөөсөө илүү хэмээн сэтгэж, хүндэлж сурах нь чухал. Одооны зохих боловсролтой ихэнх бөхчүүд архи дарс, элдэв муу зуршлаас хол, олныхоо хайрыг даан 
сайхан барилдаж яваа бөгөөд залгамж үе нь хэдэн зуугаараа яралзан гарч ирж байгааг яагаад харахгүй, үнэлэх­гүй байна вэ. МҮБХ-ны ажил сайн яваа, монгол бөх, бөхчүүдийн нэр хүнд өндөр, ирээдүй нь гэрэл­тэй болохоор л залуус чөлөөт бөх рүү биш үндэсний бөх рүү хошуу­раад байгаа юм. Үүнийг чи буруу­гаар ойлгон МҮБХ чөлөөт бөхийн хөгжлийг тасалдуулж байна гэж хэлэв ээ дээ. Бид ч яахав, хүмүүс дүүг юу гэж ойлгох бол. Чамаар жишээд бөхчүүдийг юу гэж ойлгох бол гэхээс яс хавталзах юм.

Мөн “Бөөрөнхий байшин барих юу ч биш, түүнийг ард түмэн 10 төгрөгтэй нь таван төгрөгөө, хоёр хоньтой нь нэг хонио өгч байж босгосон, төр мөнгө өгсөн, малгай залаа, тэмдэг юу ч биш, ном бичих шинэчлэл биш, 10.000 бөх барил­дуу­лах юу ч биш, бөхийн өргөөг одоо хэдийг л бол хэдийг барина, бөхийн өргөөний тухай нухацтай ярина” хэмээн гараа савчин, ша­зуу­раа зуун, үзэн ядсан өнгөөр хэлж байна лээ. Энэ зүйлийн эхэнд ард түмний нэг болох заан цолтой ид барилдаж, мандаж байсан Сумъяабазар таван төгрөг ч өгөө­гүйг, 40 сая малтай монгол 20 сая малаа Бөхийн өргөөнд өргөөгүйг, улсын хэмжээгээр 526 хүн л хандив өргөснийг, Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын ард түмний хандивласан 200 хонийг сумын Засаг дарга Г.Батжаргал гэдэг хүн тууж ирж өгснийг, Хэнтий аймгийн Галшар сумаас хандивласан 16 адууг МҮБХ-ны ажилтан Ц.Үнэнбат очиж тууж ирснийг 
баримт түшин хэлье. Чи баахан доллар ярих дуртай болоо юу даа. Доллараас үнэ цэнэтэй зүйл 
байдаг юм шүү дээ. Ингэж их доллар ярьдаг хүн Бөхийн өргөөндөө таван төгрөг ч хандивлаагүйг, тийм сэтгэлгүйг би сая хэллээ. Нууцгүй үнэн 
ийм л байна. Ноднин бид 6016 бөх барил­дуулж монгол бөхөө дэлхийн дээд амжилтаар бүртгүүлж амжса­наараа бахархаж явдаг билээ. Аваргад маань олон бөх барил­дуулах амархан байгаа бол 
ирэх жил 20.000 бөх барилдуулаад дахин нэг дээд амжилт тогтоо­чихвол дэлхий бүр их гайхаж, монголчууд мөн ч их баярлана даа. Эрхэм дүү бас ном бичих юу ч биш, түүнийг ажил гэдэг юмуу гэж үзэн ядсан өнгөөр, ном бичдэг улс гомдмоор үг хэлж байна. Яаж ингэж болох вэ. Ном бичихийг ажил биш гэх нь алдас болохоор мунхаг зүйл биз дээ.

–Та бид хоёрын яриаг уншсан олон хэтэрхий нэг талыг бариад байна уу даа гэж ойлгох вий. Гэхдээ Сумъяа аваргын мэдээ­лэлд хариу өгч буйг ойлгож байгаа болов уу. Одоо танаас допингийн талаар асууя. Юу гэж асууж буйг та гадарлаж л байгаа байх?  

-Эрхэм дүү биднийг “Бөхчүүдийг 
соён гэгээрүүлдэггүй, допингийн хор холбогдлыг хэлж өгдөггүй, та нар бөхчүүдээ анхаараач ээ, ажил­лаач ээ, яасан арилчихсан дотор­той улс вэ” гэж байна. Бид 2010 оныг “Бөхчүүдийн түгээмэл боловс­рол, соёлын жил” болгон зарлаж, энэ хүрээнд танин мэдэхүйн дөр­вөн цуврал ном гаргаж, барилдаж буй улс, аймаг, сумын цолтой болон залуу бөхчүүддээ бүгдэд нь өгсөн. Боловсролоо түр хойш тавиад бөхийн бэлтгэлдээ хамаг анхаарлаа төвлөрүүлж байгаа залуус маань орчин үеийн шинж­лэх ухааны ололт, чиг хандлага, 
бурханы
дээдсийн
айлдвар,
нэрт хүмүүсийн сургаал, ахмад бөхчүү­дийн замнал, алдаа онооны сур­гамж, зөвлөгөө, допинг гэгч хорт бодисын хор хөнөөл зэргийн тухай энгийн ойлгомжтой өгүүлсэн ши­жир мэт зүйлүүд орсон эдгээр но­мыг уншиж байна. Үүнээс хэдэн жи­лийн өмнөөс их хамба Д.Чой­жамц, гавж Ё.Амгалан, А.Эйнштей­ний нэрэмжит шагналт, онолын физикч, шинжлэх ухааны доктор О.Лхагва, УИХ-ын гишүүн, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, XX зууны манлай спортын зүтгэлтэн, МУСГЗ Р.Нямдорж, допингийн эсрэг үн­дэсний төвийн захирал асан док­тор О.Амарцэнгэл нараар дав­хард­сан тоогоор 3000 орчим бөхөд лекц уншуулсан билээ. МҮБХ-нд бусад урлаг, спортын салбараас давуутай нэг зүйл байдаг нь “Бөх” хэмээх 10 хоног дутам тогтмол гардаг өөрийн сонин юм.

Бид сониндоо ахмад сайхан бөхчүүд, ид барилдаж байгаа бөх­чүү­дийн ярилцлагаас гадна Мон­голын нэрт эрдэмтэд, урлаг соёлын томчуудын яриа хөөрөөг байнга нийтэлж бөхчүүддээ хүргэж байна. Энэ соён гэгээрлийн ажил биш үү. Харин миний дүү чөлөө­тийн бөх­чүүд­дээ, циркчиддээ хэн нэг хүнээр лекц уншуулсан уу. Ном, гарын авлага гар дээр нь тавьсан уу. “Допинг гэж юу вэ, түүнийг хориг­лохын учир”, “Допинг, түүнийг тойр­сон асуудлаар дахин өгүүлэх нь”, “Допинг: бөх, хууль, дүрэм, журам, сурталчилгаа, хариуцлага” гэсэн өгүүллүүдийг он дараалан “Бөх” сонинд 
нийтлүүлсээр
ирлээ. Ер нь допинг хортой тухай шөвгө­рөх анзаанд барилддаг 30 гаруй бөх байтугай жирийн ард иргэд ч мэдэ­хээр хугацаа өнгөрөөд байхад бөхөд допингийн хорыг нь ойлгуул­сангүй хэмээн допинг хэрэглэсэн бөхийн бурууг бусдаас хайж суух нь аливаа асуудлын голыг олж чаддаггүй хүний ааш авир юм.

–Найраа хийж ард түмнийг доромжилсон хэмээн Дунд­го­вийн бөхчүүдийн цолыг хүчингүй болгосон. Гэтэл уг шийдвэрт аварга маань сэтгэл дундуур байгаа юм уу даа?

-Тийм юм шиг байна лаа. Ухаан­даа энэ тухай танай сонинд ярилцлага өгч, ингэж бүхэл бүтэн аймгийн ард түмнийг доромжилж болохгүй гэж хэлснийг буруу зүйл гэж байна. “Найраа байна, бөхийн нэр хүнд унаж байна, найрааг устгах ёстой, устгахгүй даанч яав даа” гээд байгаа мөртөө найраа хийсэн бөхчүүдийг өмөөрч байгаа нь цаанаа бөхийн холбоог муутгах гэснээс биш, тэднийгээ өмөөрөөд байгаа юм биш байна л даа. 
МҮБХ, түүний удирдлага, ажилт­нууд бөхөө хөгжүүлэхийн төлөө ажиллах, бөхчүүдийнхээ зөв сайн үйлсийг сурталчлах, алдаршуу­лахын зэрэгцээ болж бүтэхгүй байгаа, хууль дүрэм зөрчиж байгаа бөхчүүдэд 
арга хэмжээ авна, засаж залруулна, ийм ч үүрэгтэй. Тиймгүй бол МҮБХ байхын хэрэг юу байх билээ. Бөхчүүдийн шударга бус, жудаг зөрчсөн үйлдэлд цаашид ч хатуу хандах болно гэдгээ энэ дашрамд дуулгая. Ам нээвэл уушги нээ гэдэг. Тиймийн учир ярианыхаа төгсгөлд аатай омогтой аваргадаа хандаж хэд гурван үг хэлэхийг хүслээ. Би гэдэг хүн 30 гаруй ном бичиж хэвлүүлсний дотор дан бөхийн сэдвээр бичсэн долоон ном бий. Бусад нөхдийнхөө 30 шахам номыг редакторложээ. Номондоо бусад зохиогчдын адил монгол бөх, бөхчүүдийг магтсан байхаас гадна тэднийгээ хайрлах, хамгаа­лах сэтгэлээр ёс зүй, жудаг чанар, архи тамхи, допингийн тухай илүү­тэй бичсэн билээ. Монголд цор ганц байдаг “Бөх” гэдэг тэр найраг­лалыг ах нь бичсэн юм. Бөхчүүд цээжлээд уншиж явдаг юм билээ. Түүнд аавын чинь нэр бий. Миний дүү үг яриагаа жаахан бодолтой, хэнд юу хэлж буйгаа ойлгох хэрэг­тэй шүү.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

Далан насныхаа ойг хамт олон,  утга зохиолын хүрээнийхэнтэйгээ тэмдэглэж буй   соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ч.Дагвадоржтой ярилцахаар урилаа. Тэрээр утга зохиолын хүрээний олон Дагвадоржоосоо “дууны” гэдгээрээ онцлон танигддаг. Мөн түүнийг “буурал Дагваа” гэх нь ч бий. Энэ эрхэмтэй  уран бүтээлийнх нь он жилүүдийн  талаар ярилцсанаа хүргэе.

–Саяхан тоглолтоо хий­сэн гэсэн. Энэ талаар яриа­гаа эхлэх үү?

-Х.Сүглэгмаа, Д.Цэдэв, Д.Саруулбуян, Д.Сумъяа   бид хэд “Түмэнд хүрсэн дуунууд” хамтарсан уран бүтээлийн тоглолтоо хийлээ. Мөн Шинж­­лэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэн, Монго­лын үндэсний чөлөөт зо­хиолч­дын холбоо, Улаанбаа­тар их сурууль, Хүүхдийн номын ордноос  “Утга зохио­лын ертөнц, туулсан он жи­лүүд” нэртэй олон улсын бага хурлыг миний уран бүтээлээр   хийлээ. Олон орны утга зо­хио­лын төлөөлөл энэ хуралд маань оролцлоо. 

–За тэгвэл таны туулсан он жилүүдийг сонирхмоор байна. Та чинь хотгойд хүн байх аа?

-Би
ардын аман билэг, хотгойд дууны өлгийд өссөн  хүн.  Манай Хөвсгөл аймгийн Хотгойдын  арваад сум бий л дээ. Дэлгэрмөрөн гэж айм­гийн төвөөр  урсдаг  их сайхан том гол байдаг. Тэр мөрнийг дагасан Хотгойдын хэдэн сум байдаг. Их өвөрмөц ёс зан­шил, өөрийн гэсэн дуу хуур­тай ястан л даа. Хотгойдын ноён, Хотгойдын шадар жан­жин Чингүнжавын албат шүү дээ, бид нар. Энэ хошуунд Хотгойдын гэгэлгэн дуу  маш их дэлгэрсэн. Ердөө арван долоон дуу л бий. 

–Хотгойдын гэгэлгэн дууны онцлог гэж байх уу…

-Дотоод
сэтгэлийн нан­диныг нээсэн тийм нэг гэгэлгэн дуунууд. Би  зургаан настай байсан санагддаг юм. Намар нэлээд орой болж байсан цаг. Би хүргэн ахындаа хүү­хэдтэй нь тоглож  байсан чинь авга эгч маань оройныхоо саалинд гарах гэтэл нэг хүн зөрөөд ороод ирэхгүй юу. Тэгсэн манай авга эгч “Лхаа­маа дээшээ суу” гээд урьж суулгах мөртлөө идээ, цай тавьж  өгөөд  эргэнэгээ ууд­лан, галуун хүзүүт гаргаж ирэн,  хүрэн хундаганд хийж тавиад “Би одоо саалиндаа гарлаа. Лхаамаа наад архиа уугаарай” гэчихээд гараад явчихлаа. Авга эгчийн охин бид хоёр зүүн талын орон дээр гарчихсан тоглоод нөгөө архи ууж суугаа хүнийг ха­раад л байлаа. Нэг мэдэхэд нар шингээд  гэр доторх юмс нэг их тод биш харагдаж байх  үед  Лхаамаа гуай ганцаараа дуулаад л… 

Дэлтэй цэнхэр зовно уу яана

Дэлгэр мөрөн бооно уу, яана гэж дуулаад л өнөөх галуун хүзүүтээсээ хүрэн хундагандаа хийгээд уух гэ­сэн өөрөө дуундаа уяраад  нулимс нь нүдний аягаа дүүрч гарч ирснээ, хам­рын­хаа овгор дээгүүр мэлтэрч, хамрынх нь нурууг дагаж урсаад, үзүүр дээр нь бөн­жиг­нөж байснаа аягатай архи руу унаж байсан. Тэр дүр зураг миний сэтгэлд их тод үлдсэн байдаг. Би тэгээд багаасаа ардын билэгт со­нир­холтой болсон юм.

–Хэдийд сургуульд оров?

-Би
1950 оны сурагч. Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын бага сургуульд таг  харанхуй, бичиг үсэг мэдэх­гүй, цагаан толгой нүдлээгүй хүн очиж байгаа юм. Ээж авдар дотроос цоо шинэ өмд, цамц гаргаж өмсгөөд даавуун цүнх өгөөд л явуулж байлаа.  Бид анх төрийн дуулал зо­хиогдсон тэр жил сургуульд орсон. Сургуульд ороод до­лоо хоног хэртэй таг харан­хуй амьтан яваад нэг л мэ­дэхэд уншаад сурчихсан. Уншаад сурчихаар унших юм олдохгүй. Одоо  бол юм өөр болжээ. Унших юм нь ихдээд уншиж барахгүй байна.  Тэр үед би уншихын дон тусчих­сан байлаа. Пионерийн үнэн сонины тасархай, Сталины зохиол гээд юу л байна, ун­шаад байна. Эхлээд Хот­гой­дын аман билэг, аман дууны яруу найргаар дамжаад, да­раа нь Дамдинсүрэн багшийн уран бүтээлийг уншиж,  тэр нь миний тагнайд яг ангир уураг шиг уусаад, тэгж уран зо­хиолд татагдсан байгаа юм. Тэгээд тэр намрын ус гэдэг юмыг би хоёрдугаар ангид байхдаа ямар байдгийг мэ­дэрсэн. Нэг хагас сайн  өдөр гэртээ морьтойгоо давхиад  иртэл ээж данхаа сэгсэрч үзсэнээ “Цай байхгүй юм бай­на ш дээ. Миний хүү ус руу жирийгээрэй” гэлээ. Тэр үед манайх Бөхний суга гэдэг газар намарждаг байж. Тэгээд гуулин домбо, гуулин шанагаа бариад ус авахаар  гүйж очлоо. Усаа авах гээд тонгойтол хадны ангалаас урсах тас хар ус тэр доор гялтганаад, ус руу үлээхээр хүрр гэж хүржигнэж дууга­раад, гуулин шанагаа  ус руу хийх гэтэл алтан  шанага орж байгаа мэт мэдрэмж төрсөн. Урьд огт ажиглаж байгаагүй мөртлөө би намрын ус гэж тийм гоё юм байдгийг мэдэр­сэн юм. Дамдинсүрэн баг­шийн  “Намрын ус” гэдэг шүл­гийг би бодитоор харж байгаа нь тэр. Намрын ус үнэхээр гайхамшигтай. Бороо холд­чихсон, бүх навч намиа хийс­дэг юм байхгүй, хадны ангалд тэр гоё ус байдаг.

–Сэтгэлд бууж байна шүү. Та хожим нь Дамдин­сүрэн багштайгаа хамт ажиллаж байсан байхаа..

-Сүүлд
Шинжлэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнд  Да багштай хамт ажиллалаа. Тэгээд өөрөөр нь өнөө намрын усны тухай яриултал  “Манай нутагт ус их ховор оо. Би Дорнод аймгийн Матад сумынх. Манай тэнд эрэгтэй хүүхэд төрөхөөр  заа­вал нэг худаг гаргадаг байсан. Намайг төрөхөд гаргасан тэр худаг нь одоо болтол байдаг” гэж ярьж билээ. Гэтэл ус хо­вортой тийм газрын хүн мөрт­лөө намрын ус гэдэг юмыг тэгж хүний сэтгэлд хоногш­тол бичсэн байсан. Билгийн нүдээр л харж, мэдэрч  дээ. Тэр нь хангай газрын надад  хүртэл хүрч байхав. Ингэж л би уран зохиол руу хөт­лөгд­сөн юмаа.

–Та анх ямар  шүлэг би­чиж байв. Шүлэг бичих мэдрэмж төрсөн тэр үеэ дурсаач..

-Би
долдугаар анид байх­даа намар гэж шүлэг орол­дож байсан юм. Тэр үеийн бичдэг загвараар л бичиж байсан санагдана. Намайг долдугаар ангид байхад уран зохиолын багш Долгорсүрэн гэж нэг их сайхан хүн байсан.  Уран зохиолыг ярьж байхдаа тэр зохиолын баатар өөрөө юм шиг тэгж гоё ярьдаг. Миний амьдралд хамгийн хүнд хэцүү үе бол тэр долду­гаар ангид орсон жил байсан. Хөдөөнөөс аймгийн төв рүү орж ирээд байр олдохгүй. Ээж минь таньдаг айлаа зааж өгсөн чинь тэр айл маа­нь хөдөөнөөс авчирсан мах дуусахаар намайг гэрээсээ хөөчихсөн. Гэрээсээ идэшний  мах авчир гэж хэл  гээд. Би айгаад гэрийнхэндээ хэлж чаддаггүй. Тэгээд ангийнхаа Хадбаатар, Намбардагва  гэдэг хоёр хүүхдийг дагаад жилийн турш айл хэссэн. Тэр хоёрынхоороо очно.  Бүтэн жил айл хэссэн. 

–Хичээлээ тараад та хэнийх рүү явахав  гэж л бодох уу?

-Нөгөө
хоёр маань айм­гийн төвийн хүүхдүүд учраас гэр орондоо намайг хоол­лоод дагуулаад явдаг байв. Тэр үеийн хүүхдийн нөхөр­лөл тийм л байсан. Дотуур байранд сууж чадахгүй бол хөдөөний хүүхэд чинь сур­гуулиасаа оргоод л явдаг байсан үе. Би ч гэсэн  сургуу­лиас гарчихмаар л байдаг. Ганцхан Долгорсүрэн гэж уран зохиолынхоо багшид хоргодоод, тэр багш маань ч уран зохиолын хичээлийг ёстой нэг заана даа. Тэр багш л миний сэтгэлийг тогтоож, долдугаар ангид би уран зохиолын амтанд бүрэн ороод өөр бодох юм байхгүй болсон.

–Ахлах ангидаа бол аль хэдийнээ олон шүлэг биччихсэн байв уу?

-Ес,
аравдугаар ангидаа нууцгайхан бичдэг болсон. Гэхдээ зохиолч болно гэдэг зорилго маань  долдугаар ангид аль хэдийнээ бий бол­сон байсан. Тэгээд арав­дугаар анги төгсөхдөө монгол хэл уран зохиолын багш, эсвэл  сэтгүүлч болъё гэж бодсон.

–Таны ургийн овог юу вэ?

-Ээж
хадных гэдэг овогтой.

–Ямар учиртай юм?

-Ээжийнхээ
дурсгалд зориулж өвөөлжөөнийхөө тэндэх есөн метр орчим ургаа хадан дээр долоон метр ор­чим өндөртэйгээр дүрийг нь сийлүүлсэн. Охин маань өөрөө зураач хүн. Найз нө­хөдтэйгөө нийлж бүтээсэн. Цээж дүрийнх нь доор “Ээж минь дээ” дууныхаа эхний бадгийг, ноттой нь  бичсэн.

–Будантай юу буурал хорвоодоо бүүвэйлж өсгө­сөн ээж минь дээ хө… гээд л үү?

-Тиймээ,
манай нутийнхан  баярлаж байсан. Залуучууд орон гэрээсээ дайжаад нутаг­таа ч ирэхгүй байхад та өдий хэр насалчихаад аль эрт өөд болсон ээжийгээ дурсаад, өвөлжөөн дээрээ ийм сайхан зүйл хийсэн байж, нутгийнхаа баяр болгооч гэсэн. Бид орол­цъё гээд баг сумынхан бэсрэг наадам хийж, дуу хуур болж  сайхан нээлт хийсэн. Энэ газар маань Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нэгдүгээр багийн Ямаат гэдэг ууланд байдаг Бэтүүгийн ам гэдэг газар. Тэр газрыг маань Ээж хад, Ээж хайрхан гэж нэрлэ­дэг болчихсон. Одоо  хүмүүс  очсоор  байгаад жим гарчих­сан. Хорин нэгэн аймаг, хо­тоос,  гарал нэгтэй урд талын монголчууд гээд дуулсан хүн болгон Хөвсгөл далайгаар ирэхдээ очдог болсон. Би өөрөө хотгойд ястай гэдгээ мэднэ. Эзэнтэй, эзэнгүй овог авч байхаар гээд Ээж хад­ныхан гэдэг овгоо авсан.

–Та АНУ явж ирэхдээ өөртөө тусалсан Сюзанна гэдэг бүсгүйд зориулж шү­лэг бичсэн байсан…

-АНУ-д очиход  намар оройхон шиг Атлантын бороо цутгадаг. Тэр бороо хувин­гаар асгасан шиг шаагина. Тэгээд нэг өдөр би зээ хүүгээ сургуулиас нь аваад  явж байсан чинь бороо шаагиад орлоо. Уг нь гэр ойрхон. Манайхаар бол автобусны буудал хүрэхгүй л газар.  Зам дагаад явж байвал улаан жийпнээс нэг их сайхан бүс­гүй гарч ирээд “Гэрт чинь дөхүүлж өгөх үү” гэж асуусан юм.  Бодсон ч үгүй  шууд л ороод суучихсан. Би чинь хөрөнгөтөн оронд зангий нь мэдэхгүй хүүхний машинд суучихдаг гэж бас бодоод  явлаа. Тэгээд гэрийн гадаа хүргэж өгөөд явсан. Манай нутагт хэрвээ би бороонд цохиулаад явж байвал манай чинээлэгдүүхэн залуу бүсгүй­чүүд намайг хүргэж өгөх  бо­лов уу яах бол  гэж бодогдоод тэр бүсгүйд шүлэг бичсэн. Сүүлд нь зээ хүүгээ авах гэж явахдаа тэр бүсгүйтэй хэд хэд таарсан. Багш хүн юм билээ. Өөрийг нь Сюзанна гэдгийг нь мэддэг болж мэндтэй устай болсон.

–Та их олон дууны шүлэгтэй. Дуу болгоё гэж  анхнаасаа бичдэг үү,  хөгжмийн зохиолчид таны шүлгэнд ая зохиогоод   дуу болгочихдог хэрэг үү?

-Ерөөсөө
би шүлгээ дуу болгоно гэж бичээгүй. Хөгж­мийн зохиолчид “Таны шү­лэг­нээс аялгуу аяндаа сонсог­доод байдаг” гэж хэлдэг. Бод­вол тийм юм байлгүй. Тэрийг нь хөгжмийн зохиолч мэдэр­дэг юм байлгүй. Түүнээс биш би үүнийг л дуу болгоно гэж шүлэг бичиж байгаагүй. Хам­гийн анхны олонд хүрсэн шүлэг маань “Ээж минь дээ” дуу байна. С.Цэрэнчимэд тэр дууны аяыг зохиож,  өөрөө дуулсан. “Богд нь уулын сүн­дэл” гэж Сийлэгмаагийн  дуул­сан дуу байна. Аяыг нь  Мэндбаяр хийсэн. Энэ дуу юугаараа онцлог гэхээр дуу­ны шүлэг бичсэн намайг, дуулсан Сийлэгмааг, аялгууг нь бичсэн Мэндбаярыг гур­вууланг нь гавьяат болгосон.  Р.Оюунбат гэж язгуур урла­гийг онцгой мэдэрдэг хүн бий. Бид хоёр нэлээд олон дуу хийсэн. Тэрэн дотроос “Харз­ны хайланд чинь автлаа шүү дээ хонгор минь дээ хө..” гээд дуу ардын дуу бүжгийн Баа­санжав, Цогтсайхан нарын хамтран дуулсан дуу бий. Одоо дуучин  Бурмаа, Мөнх­бат нар хослон дуулж байна.  Ардын жүжигчин Долгорын дуулдаг “Аав л, ээж л хоёр минь” гээд олон дуу бий л дээ.

–Та утга зохиолын  шинэ үеийн түүхийн  төлөөл­лүү­дийг ихэнхийг нь таньдаг, хамт ажиллаж байсан гэд­гийг мэдэх юм байна…

-Нэг
л мэдэхэд тийм бол­дог юм байна. Үнэхээр далан насны даваан дээр гараад ирсэн хойно харахад XX зуу­ны Монголын уран зохиол гэдгийг үндэслэсэн Нацаг­дорж,  Буяннэмэх хоёроос бусад Ц.Дамдинсүрэн, Б.Рин­чен, тэрний дараа үеийн  Ц.Цэ­дэнжав, Б.Явуухулан наашлаад утга зохиолын бүх үеийнхэнтэй  ямар нэг байд­лаар холбогдсон байгаа юм. Нэг бол хамт бүтээл туурвиж, эсвэл үерхэж нөхөрлөж, нэг бол халуун сургаалыг нь сонсч, бүтээл туурвилынх нь түүхийг сонсож явсан байдаг юм. Эргээд харахад утга зо­хиолын тогоонд буцалсан он жилүүд байж. Тэгээд бодоход сайхан байдаг юм.

–Та болор цом, Мөнгөн цомд орж байна уу?

-Мөнгөн
цомд бол  байнга ордог юм. Болор цомд хэд хэд орсон. Хамгийн ам­жилт­тай оролцсон нь “Атлантын да­лайн захад ээжийгээ л их саналаа” шүлгээрээ ай­рагд­сан юм байна. Болор цомд эхний гуравт бол орно гэж байхгүй л дээ. Орохоор ч байсан орохгүй л байдаг нэг тийм юм байсан.

–Тэр нь ямар учиртай юм.  Зохиолчдын хороо хоёр салсан нь таны хэлээд бай­гаатай бас  холбоотой юу?

-Мөнгөн
цомд зохиолч яруу найрагчид чөлөөт, хү­лээт гэхгүй их оролцдог шүү дээ. Мөнгөн цомд бол Г.Мэнд-Ооёо, Д.Цоодол гээд Зо­хиолч­­дын хорооныхон тү­рүүлж л байсан. Буурь сахиж үлдсэн улс маань харин хуу­чин ба­ри­лаасаа нэг л сал­даггүй юм. Энэ бол учрыг нь мэдэхгүй ялангуяа залуу ул­сууд бол Монголын утга зохиолыг ха­галаад хэсэг улс гарсан  гээд бидэн лүү чулуу нүүлгээд л байдаг юм. Цаанаа их учир­тай. Утга зохиол чинь дэг сургууль гэж юм байна. Энэ дэг сургуулийн хоо­рон­дын өрсөл­дөөн явж, явж 1990-ээд оны эх гэхэд үзэл бодлын зөрчил­дөөнөөс хоёр салсан юм байгаа. Чөлөөт зохиолч­дын холбоог байгуу­лахад сэтгэ­лийн хөөрлөөр гарсан юм биш. 1957 онд Монголын зохиолчдын хоёр­дугаар их хуралд манай Гаа­дамба багш “Манай зохиол­чид юм ун­шихгүй байна. Ерөө­сөө өсч хөгжихгүй бай­на. Пушкин чинь лицейд байх­даа сонго­дог шүлгээ бич­чихсэн шүү дээ. Гэтэл манай зохиолч, яруу найраг­чид өвгөн болтлоо олигтой юм бичихгүй, өөрий­гөө хөг­жүүлэхгүй байна. Зо­хиолч болъё гэвэл авьяастай бай. Юм унш” гэж хэлсэн. Тэрийг нь үзэл бодлын зөрүү­тэй байсан хүмүүс мушгин гуйвуулаад “Гаадамба Мон­голд утга зохиол хөгжүүлэх шимтэй хөрс байхгүй” гэж хэлсэн гэж үгүйсгэх үзэлтэн гэсэн хаяг зүүгээд тэр хүнийг хавчин гадуурхаж, түүний хэлснийг дэмждэг үзэл бодол нэгтэй зохиолч Ц.Дамдин­сүрэн гуайг сэхээтний төөрөг­дөл гээд ерөнхийдөө ингэж явсаар Монголын зохиолчид хоёр салсан. Тэр үеэс эхэлж зарим зохиолч  чөлөөт сэтгэл­гээг эрхэмлэж,  нэг үзэл сур­тал, нэг хананд баригдахгүй гэж явсаар 1990 оны нийг­мийн хөдөлгөөнөөр л хоёр тийш болсон. Тэрнээс биш гэр бүлийн хоёр таарч тохирох­гүй болоод данх саваа ши­дэлцээд салдаг шиг юм биш.  Манай чөлөөт зохиолчдын холбоо чинь Ринчен гуайн дэг сургуулийг дагадаг Жамцын Бадраа, Ц.Дамдинсүрэнгийн дэг сургуулийг дагадаг Гаа­дамба  тэргүүтэй хүмүүс орж, нийт 28 хүн Зохиолчдын хо­рооноос гарсан.

–Зохиолчдын хороо тэ­гэ­хэд хэдэн хүнтэй байсан юм?

-Би
зохиолчдын хорооны дүн бүртгэлийг хариуцдаг байсан ш дээ. Тэгэхэд зо­хиолч­дын хорооны гишүүн  нийтдээ 185-205-ын  хооронд байсан. Зохиолчдын эвлэ­лийн гишүүн болно гэдэг өч­нөөн хүнд шалгуур давдаг байсан. Биднийг салаад гар­тал Зохиолчдын хороо нэг удаагийн хурлаараа л 40 хэдэн хүнийг бөөнөөр нь элсүүлж байсан. Одоо хич­нээн мянган зохиолчтой юм мэдэхгүй.

–Ц.Дамдинсүрэн, Б.Рин­чен, Б.Явуухулангийн тухай сайхан дурсамж өгүү­лээч…

-Би Явуутай нэг их нөхөр­лөж байгаагүй
ч танихын ху­вьд таньдаг байсан.  Ринчен гуай,
Дамдинсүрэн гуай хоёр­той  бол Хэл зохиолын хүрээ­лэнд хамт ажилладаг байсан.   Хэл зохиолын хүрээлэнд
байх­­даа нэг өглөө карт бичдэг ажил хийгээд сууж
байтал Ринчен гуай зогтусаад миний хийж байгаа ажлыг  хараад л байв. Би  хүн
хараад байхад бичихээ болилтой нь биш үргэлжлүүлээд бичээд бай­лаа. Гэтэл Ринчен
гуай надад “Таны наад карт бичиж бай­гаа байдлыг харвал шинэ цагийн эрдэм боловсролд
шунан тэмүүлж байгаа хүн биш, Манжийн үеийн бичиг хэргийн түшмэл шиг санагдаж байна” гэж байлаа.
Би ажил­даа хэтэрхий улайраад их түүртэнгүй харагджээ. Жаа­хан  чөлөөтэй  байх хэрэгтэй 
юм байна гэж бодсон. Да багш бол  хөгшин, залуу гэлт­гүй бидэнтэй их хамаагүй ярьдаг хүн байсан.

“Мобиком” корпорацийн маркетинг сурталчилгаа хариуцсан дэд захирал Б.Баатарзаяатай ярилцлаа.

-“Мобиком” байгуулагдаад 16 дахь жилтэйгээ золгож байна уу даа?

-Тийм ээ. 1996 онд байгуу­лагдсан.

-“Мобиком” байгуулагд­са­наар монголчууд гар утастай анх танилцсан. Тэр үед олон жил уулзаагүй ах дүү нартайгаа гар утсаар холбоо бариад “Утсаар ийм амархан ярьж болдог гэж үү. Итгэмээргүй юм” гээд уйлж бай­сан буурайг санаж байна. Монго­лын өргөн уудам нутгийг холбоо­жуулна гэдэг маш том бүтээн байгуулалт байсны зэрэгцээ энэ салбарт бүхний анхдагч байхад зовлон бэрхшээл бишгүйдээ тулгардаг байсан байх?

-Одоо  бид “Мобиком” гэдэг 1.3 сая илүү хэрэглэгчтэй, хүн болгон утсыг нь бариад хэрэглээ болго­чихсон компанийг л мэддэг боло­хоос тухайн үед үүсгэн байгуулж байсан хүмүүсийн зарим нь хэн ч мэдэхгүй, ирээдүйд ямар болох юм руу орж байгаагаа ч мэдэхгүй  ша­хуу л үйл ажиллагаагаа эхлүүлж бай­сан.

Намайг багад юун гар утас байтугай, гуч, дөчин айл амьдардаг нэг байранд дундаа хоёр, гуравхан суурин утастай байдаг байлаа. “Доод айлынхантай чинь ярья” гээд л дуудуулдаг. Нэг жишээ санаж байна. Манай эмээ, өвөөгийнх Төмөр замд бай­даг байлаа. Хамаа­тан нь Төв айм­гаас дөрвөн цагийн турш авто­бусаар яваад иртэл эмээ, өвөө минь байдаггүй. Тэр хүн орцны үүдэнд гурван цаг гаруй сууж бай­гаад “Ирэхгүй нь дээ” гэж бодоод буцаад явчихсан юм. Тэгэ­хэд би гадаа тоглож байсан. Тэгээд л бодохоор хүмүүс барьж явсан утсаараа хүнтэй ямар ч саадгүй холбогдоно гэхээр энэ бол маш том ажил л даа. Тухайн үед ийм хэмжээ­ний асуудлыг шийдээд түмний хэрэглээ болно гэсэн тийм өргөн нүдээр эхнээсээ харж байгаагүй юм шиг байна лээ. Засгийн газар, бизнесийн том­чуул л мөнгийг нь төлж аваад, зайлшгүй шаард­лагаар хэрэглэх байх гэдэг тооцоо байсан. Тэгээд яваад үзсэн ч жи­рийн иргэд тэр хэрэгцээг хүсэм­жилсэн хандлага гарч ирсэн. Бай­гаа юман дээр зах зээлийн судал­гаа авч, хэрэг­лэгч­дийн хэдэн хувь нь энэ үйлчилгээг хүсч, нэхэж байна гэдгийг гаргаж ирдэг. Байх­гүй юман дээр ийм таамаглал гаргахад хэцүү. Өрсөл­дөгчид ороод ирчихсэн, олуулаа болчих­сон ийм үед, зах зээлд ийм ханд­ла­га­тай байна, ийм зүйл хүсч байна гэдгийг тооцоолох боломж­той.

Цоо шинэ юм хийхэд тийм ба­рим­­жаа байхгүй. Өөрсдийн  таамаг­лал, ийм нэг зүйлд хүрчих юмсан гэсэл хүсэл л байдаг. Нөгөө талаар маш их эрсдэл. Сүлжээ байгуулна гэдэг чинь холбогдохгүй бол бай­гуулс­наасаа эхлүүлээд байж бай­гаа тэр байдал нь тэр чигтээ зардал болоод явчихдаг. Тэгэхээр анх энэ компанийг байгуулахдаа маш их эрсдэл үүр­сэн болов уу гэж боддог юм. Таван жилийн дотор 20 мянган хэрэг­лэгчтэй болох байх аа гэдэг тооцоо, таамаглал гаргаад л анх энэ бизне­сийг эхлүүлж байсан.

–Тэгсэн чинь энэ таамаглал нь зөв байж уу?

-Тэгсэн чинь хэрэглэгчид нь 155 мянгад хүрээд. Тэр 20 мянган гэдэг нь яахав тодорхой ийм хэдэн хүмүүс хэрэглэх байх гэж бодоод гаргасан тоо. Тэгтэл өнөөх нь хуурай өвсөнд ассан гал шиг хур­дан тархаад хүмүүсийн дунд хэрэг­лээ болчихсон. Түүнээс хойш хэ­рэг­­лэгчдийн тоо нь жил ирэх бүр зуу, хоёр зуун мянгаар нэмэгдсээр одоо сая гурван зуун мянгад хүр­чихээд байна. Хүн амын 90 гаруй хувь нь гар утас барьдаг гэсэн статистик судалгаа гарсан байна лээ.

Одоо эргээд харахаар гадны орнуудад суурин утас айлуудад байж л байдаг юм. Харин монгол­чууд дэлхийн шинэ технологийг бусад улсуудтай зэрэгцээд хөг­жүүлж чадсанаараа жишээ нь манай гэрт л гэхэд суурин утас байхгүй. Хүмүүсийн хувьд гар утас өдөр тутмын хэрэглээ нь болчих­сон. Анх гар утас хүмүүсийн хэрэг­лээнд нэвтэрч байх үед хотын хүмүүс зурагтаар харчихсан боло­хоор мэдлэгтэй байсан.  Харин хөдөө орон нутаг руу сүлжээ та­виад яваад ирэхээр борлуулал­тынхан хүмүүст гар утас гэдэг зүйлийг хэрхэн ашиглах талаар зааж өгдөг ажилтай байв. Улаан товчлуур дээр нь дарахаар тасар­даг юм, ногоон дээр нь дарахаар ярьдаг юм гээд л (инээв).

Тэгээд үүнийг чинь хөгжүүлнэ гэхээр сүлжээ гэдэг зүйлийг босгож ирнэ. Эхний жил нэг антенн бос­гоно. Дараа нь дахин нэг антенн гээд л явсан. Тэгээд л явж байтал үйлчилгээний салбар гэдэг зүйл хэрэгтэй юм байна гээд төв маань боссон. Салбар байгуулах энэ үйлчилгээний ажлыг “Мобиком” анх үүсгэж байлаа. Охидыг сайхан хувцаслаж  суулгаад л. Хүмүүс чинь юм харах гэж л орж ирнэ. Утасны  хэрэгцээний далимаар цоо шинэ нэг үйлчилгээ орж ирсэн. Ингээд цааш нь хүмүүстээ яаж үйлчлэх гээд Call center гэдэг юмыг бас анх гаргаж ирсэн. Энэ үйлчил­гээгээр хөдөө орон нутгийн хэрэг­лэгчид­тэйгээ харьцаад эхэлсэн. Шинээр гарч ирж байсан болохоор хүмүүст асуух юм их гарна. Зөндөө их хөгтэй юм сонсогддог л байлаа.

Сүлжээн дээр борлуулалт хийж байсан хүмүүс энд тэндээс дууд­лага авна. “Ах аа, эгч ээ, би ээжээсээ төөрчихлөө. Ээжтэйгээ ярих гэхээр нэгжгүй байна. Нэгж өгөөч” гэж ярина. Үйлчилгээн дээр сууж бай­гаа залуус компанийн нэгжээс зөвшөөрөлгүй явуулах эрхгүй. Тэгээд өөрийнхөө утаснаас нэгж шилжүүлэхээр дараа нь “Их баяр­ласан шүү” гэж урмын үг хэлнэ.

–Одоо ч иймэрхүү зүйл то­хиолд­дог уу?

-Ойрд сонсогдсонгүй. Хөдөө төөрчихсөн, машин нь хээр эвдэр­чихсэн хүмүүс манай call center рүү холбогдож тусламж авч байсан тохиолдол зөндөө. Иймэрхүү то­хиолд­луудыг бүртгэж цуглуулсан тэмдэглэлийн дэвтэр байсан. Зари­мыг нь уншиж байсан юм байна.

Энэ чинь нөгөө талдаа юу хэлж байна гэхээр компани гэхээсээ илүү бизнесийг удаан хугацаанд хөгжүүлэхийн тулд ийм ёс сурта­хууныг барих ёстой гэдэг нь манай үндсэн тулгуурын нэг. Тухайн үед хөрөнгө оруулагчид ч үүнийг зөв харж байсан байх. Энэ бизнесийг чинь зүгээр л хамгийн хямд зард­лаар босгож ирээд л үр ашгийг нь авна гэдэг юм байхгүй гэдгийг сайн ойлгосныхоо хүрээнд, гадны хө­рөн­гө оруулагчидтай хамтарсан. Бид өөрсдөө шинэ юм зохион бүтээнэ гэдэг чинь хэрэггүй, цаг нар зарсан юм их байна. Аль хэдийнэ хөгжсөн юмыг оруулж ирэхэд сайн хувиргах, суурьшуулах ёстой. Тэр утгаараа Японы хөрөнгө оруулагч “Sumitomo” компанийг оруулж ирсэн. Японы үүрэн телефоны зах зээлийн хоёрдогч том компани “KDDI”-ийг бас хөрөнгө оруу­лаг­чаар оруулаад Монголын талаас “Ньюком” компани нэгдэж гурвуулаа энэ компанийг босгож ирж байлаа. Бизнесээ тэр үед л буруу хийсэн бол өдийд ийм компани байхгүй байсан. Тэгэхэд юуг зөв хийсэн бэ гэхээр оруулсан хөрөнгөө зөв хэмжиж, ашигт ажиллагаанд хя­налт тавьж чаддаг туршлагатай “Sumitomo” гэдэг компани, нөгөөх нь үүрэн телефон ингэж хөгжиж, ингэж явдаг юм шүү гэдэг хөгжлийн хандлагыг мэддэг “KDDI” компани байсны хүчинд бид зөв замаар нь өдийг хүртэл авч ирсэн болов уу гэж боддог.

–Гадаадын хөрөнгө оруу­лалт­тай компанитай байгуулахад тухайн үед нийгэм болоод төр засаг, ард түмэн хэрхэн хүлээж авч байсан бэ?

-Чөлөөт зах зээл рүү шилжиж байсан үе шүү дээ. Монголд хувийн бизнес хөгжих гэдэг зүйл дээр хэнд ч, ямар ч мэдэгдэхүүн байгаагүй. Засгийн газраас сайн дэмжсэн болов уу гэж боддог. Тийм боло­хоор удаан хугацаанд хөрөнгө оруулагчдын бүтэц нь явж ирсэн. Дэмжлэг маш сайн байсан гэж дүгнэж байна. Ард түмэн гадны хөрөнгө оруулагч гэдэг талаас нь биш цоо шинэ юм, шинэлэг үйлчил­гээ гэдгээр нь хүлээн авч байсан.

Манайх шиг хөгжлийн явцдаа яваа, потенциал ихтэй улс хөрөнгө оруулах таатай нөхцлийг хангаж байх нь зүйтэй болов уу гэж боддог.

–Хэдэн суманд сүлжээгээ оруу­лаад байгаа вэ?

-361 хот, суурин, аймаг, сумд сүлжээгээ хүргэчихсэн. 1996 онд нэг антенн босч байжээ. Дараа жил нь хоёр антенн гээд  эхний таван жилдээ найман антенн босгосон. Тэгээд жил ирэх бүр босгох антен­ны тоо нэмэгдсээр маш хурд­тайгаар явж зөвхөн 2008 онд л гэхэд 115 сүлжээ оруулсан байдаг. Түүний өмнөх жил 50 сүлжээ оруул­­­сан байна. Зарим жил хэрэг­лэгчдийн тоо 200, бүр 300 мянгаар нэмэгдэж ирсэн байдаг юм.

-“Мобиком” бол салбартаа анхдагч. Та дээр ч нэлээд дурд­лаа, энэ талаар. Гэтэл яагаад сүүлийн үед танайх руу дайрсан, жижиг алдаан дээр тань дөрөөлж асуудал үүсгэхийг хичээсэн мэдээлэл гарах болов. Энэ бү­хэн өрсөлдөгчидтэй чинь хол­боотой юу?

-Яагаад бид ингэж довтолгоонд өртөөд байна вэ гэдгийг би баримт­тайгаар хэлж мэдэхгүй. Янз бүрийн л таамаг байгаа. Би хувьдаа юу гэж дүгнэж байна вэ гэхээр аливаа зүйлийн манлайлагч бүхэн бусдын анхаарлыг илүү их татдаг. Үүнийг дагаад “Мобиком” компанид тавьж байгаа хүмүүсийн хүлээлт маш өндөр болов уу гэж бодож байна. Бид саяхан сэтгэл ханамжийн судалгаа явуулахад ийм хандлага харагдаж байсан. Би бодохдоо “Мобиком” бүхнийг шинээр нэвт­рүүлсэн болохоор маш өндөр чанарын юм хэрэгжүүлж байх ёстой болдог. Тэгэхээр салбар дотроо болон салбараас гадна буй компа­ниуд дотроос манайд маш өндөр үйлчилгээний хүлээлт байдаг. Монголд байгаа дундаж үйлчилгээг бид үзүүлэхэд бухимдал үүсэх хэмжээнд хүртлээ хөгжчихсөн. Манай хэрэглэгчдийн хүлээлт маш өндөрт тавигдсан байна.

Урьд нь бид дэд бүтэц байгуу­лах гэдэг дээр өдөр шөнөгүй зүтгэ­дэг байлаа. Салбар гэдэг юм үүсээд хөгжчихөөр хүмүүс энд ийм бизне­сийн орон зай байдаг юм байна гээд араас ороод ирчихдэг юм байна. Бидний араас эхлээд “Skytel” орж ирсэн. Бас “Unitel” хүчтэй орж ирж байгаа.

Гэхдээ манайх зах зээлийнхээ хагасыг эзэлсэн хэвээрээ. Хэрэглэг­чийн том баазтай. Тэр хэрээрээ өндөр хариуц­лага ирсэн. Тэгэхээр бид юу гэж бодож байна вэ гэхээр манай хэрэглэгчид илүү ихийг хүсээд байна. Бидэнд өндөр шаард­­лага тавьж байгаа юм бай­на. Жирийн байж болохгүй юм байна. Энэ өрсөлдөөнт орчинд өрсөлдөгч эсвэл тэр хүн тэгээд хэлчихлээ гэхээсээ илүүтэй бид салбараа тэргүүлэх үүднээс үргэлж байнгын зогсолтгүй урагшаа явж байхын тулд юу хийх хэрэгтэй юм гэдгээ харах ёстой гэдэгт л анхаа­рах юм байна гэж боддог.

–Танай Ерөнхий захирал Д.Бо­лор өрсөлдөгч “Skytel” ком­па­нийн захирлаар очсон нь биз­не­сийн хүрээлэлд ёс зүйгүй хэ­рэг болсон гэж үзэцгээдэг. “Skytel”-ийн эзэн нь тухайн үеийн Ерөн­хий сайд байсан болохоор “Моби­ком“-ынхон юу ч хийж чадаагүй ч гэдэг?

-Үүн дээр хуулиар хориглосон юм байхгүй. Бидний хувьд тухайн үед бага зэрэг цочирдсон. “Моби­ком” бол “Ньюком”-ын нэг групп компани. “Ньюком” бол дэд бүтэц байгуулдаг бизнес эрхэлдэг. Дараа дараагийн өөр ажлуудын тухай ярилцсан боловч Д.Болор захирал маань холбооны салба­рын хүн гэдэг үзэл баримтлалаа бариад сонголтоо хийсэн. Үүнд Ерөнхий сайд энэ тэр гэхээсээ илүүтэй, хувь хүний өөрийнхөө чадвар, мэдлэг, хүсэл эрмэлз­лэлээрээ шийдвэрээ гаргасан болов уу гэж бодож байна. Түүнээс биш үүнийг хуулиар хориг­лоод, хорсоод бухимдаад эсвэл гомдол­лоод байгаа юм бидэнд байхгүй.

–Д.Болорыг “Skytel” руу очсо­ны дараа Skytel-ийн ярианы нууцлал 100 хувь баталгаатай, CDMA систем найдвартай гэсэн утгатай сурталчилгаа явсан нь “Мобиком“-ын ярианы нууцлал найдваргүй, тагнаж чагнаж бол­дог гэх ойлголтыг зарим хүмүүст төрүүлээд амжсан?

-Реклам, үйлчилгээ гаргасан гэдэг нь тэр компанийн бодлого стратеги. Тийм болохоор тэр нь яагаад тэгсэн, манайд ямар вэ гэдэг талаар ямар нэг байр суурь  байх­гүй байна. GSM, CDMA энэ хоёр үйлчилгээ бол яг л адилхан дэл­хийн олон оронд хэрэглэгдсэн стандарт болсон үйлчилгээ боло­хоор бид итгэл найдвартайгаар хэрэгжүүлж явна. Яриа чагнадаг гэх тийм зүйл байхгүй. Яагаад ийм яриа үүссэнийг мэдэхгүй. Тэр рек­лам­тай холбоотой гарсан яриа биш байх аа. Би дээр хэлсэн. Бид ганц ч бүдрэх эрхгүй хүмүүс.

-9911-тэй дугаарын үнэ гур­ван өрөө байр, шинэ жийп маши­ны үнэтэй тэнцэх боллоо. Яа­гаад энэ дугаар үнэд хүрэх бо­лов. Танайх үүнийг зохицуулах боломжгүй юу?

-Бидний зүгээс бодлоготойгоор гаргасан юм байхгүй. Брэнд шиг л болчихсон юм уу даа. Брэнд яаж үүсэх вэ гэхээр хэн тэр брэндийг хэрэглэж байна вэ тэрүүгээр нь үнэ цэнэ нь эсвэл тэр брэндийнх нь хэв маяг нь ялгарч гарч ирдэг. Тэгээд гараад ирэхээр хүмүүс түүнийг хөгжүүлээд явчихдаг. Тэр үүсэл Монголд маш хүчтэй гарч ирсэн юм болов уу гэж боддог. Түүнээс биш 16 жилийн өмнө брэнд гэдэг юмыг ойлгож, хэрэгжүүлчихээр марке­тингийн хүчин чадал, хүн бай­гаагүй.

Анхдагч гэдэг дугаарууд нь үнэтэй гэдэг имиж үүсээд тэр нь одоо хүртэл хүмүүсийн дунд яваад байгаа. Үүнийг зохицуулах ямар ч боломжгүй. Бид худалдаж, нэмж сурталчилж байгаа зүйл байхгүй шүү дээ. 9911-тэй дугаарыг рек­лам­даж байхыг ер нь хараагүй байх. Хэрэглэгчдийнхээ итгэлийг алдалгүй өдий хүртэл авч ирсэн, хэрэглэгчид маань брэндийнхээ эзэд нь болоод хувирчихсан. Тийм л юм 16 жил үргэлжлээд улам л эрч хүчээ аваад байх шиг байна.

-“Мобиком“-ын хамгийн анх­ны хэрэглэгч гэж ямар хүн бай­даг вэ?

– Гоё асуулт байх чинь. Гэвч энэ бол хэрэглэгчийн  нууц. Тиймээс хариулах боломжгүй юм.

–Танайх шинэ жилийн баярын урамшуулал, бэлгүүдээ задал­чихсан байна лээ?

-Энэ сард бид завгүй, маш их ачаалалтай ажиллаж байгаа. Бид­ний хувьд завгүй арванхоёрдугаар сар үргэлжилж байна. 6000  төгрө­гийн урьдчилсан төлбөрт шинэ картаа үйлчилгээнд нэвт­рүүллээ. Энэ карт маань сүлжээн дотроо дотны таван хүнтэйгээ хязгааргүй ярих эрхтэй. Дараа төлбөрт хэрэг­лэгч­дэдээ шинэ дугаартай хамт урам­шуул­лын нөхцөл нээж байгаа. Мөн “Бусдыг баярлуулъя” гэсэн хөтөл­бөрөө шинэ жилтэй холбог­дуулаад гаргаж байна. Энэ маань манай үйлчилгээний таван төрлийн баг­цуу­дыг танд хүргэж өгнө. Танд  ирсэн тэдгээр мессежийг хэн нэгэн рүү явуулах юм бол тэр хүнд тань багц үйлчилгээ очно. “Мобиком” хэрэг­лэгчдээ баярлуулж байна гэхээсээ илүүтэй, өдөр тутмын жижиг ч болтугай зүйл дээр баяр­луу­лах боломж нээсэн урам­шуу­лал юм. Энэ нь 2500 төгрөгөөс дээш цэнэг­лэх тутамд урьдчилсан төлбөрт хэрэглэгчдэд очно. Харин дараа төлбөрт хэрэглэгчдэд долоо хоногт нэг удаа бэлгээр очно. Мөн энэ сардаа бид аймаг, орон нутаг руу чиглэсэн хөтөлбөрүүд хэрэг­жүүлэх гэж байгаа. Интернэт үйл­чил­гээний шинэ багцыг гаргах гэж байна.

Ингээд компанийнхнаа төлөө­лөөд нийт хэрэглэгчдэдээ амжилт, эрүүл энх, аз жаргал бүгдийг бэлгэ­шээгээд та бүхэндээ шинэ жилийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Д.ГАНСАРУУЛ

Улс төрд ээлжит бужиг­наан нь эхэллээ. МАХН-ын гүйцэтгэх товчоо хуралдан, Засгаас гарах шийдвэр гар­гав. Засгийн газарт багтдаг “Шударга ёс” эвслийн нэг нам нь ингээд мэдэгдчихээр эвс­сэн МҮАН байдалд орж цааш­лаад Засгийн газрыг бүрдүүлсэн намууд ч хэрхэх талаар толгойгоо ажиллуулж эхэлж байх шиг байна. Ер нь энэ мэтийн бужигнаан Мон­голын улс төрд ёс мэт байнга өрнөсөөр ирлээ. Энд тэндгүй улс төржиж, гэдсэндээ хөлөө жийлцэж, нэгийнхээ араас хутга шаан харин энэ бүх­нийгээ улс төр хэмээн нэр­лэнэ. Үүнийгээ улс төр өрнөж байна гэх бөгөөд улс­төрж­сөнөөр баялаг бүтээгдэж, улстөржсөнөөр монгол хүн сэтгэл, гэдэс цатгалан явдаг бол ёстой цадахаар нэг бол­лоо доо. Гэвч тэгсэнгүй. Өнөөх л хэрэлдэж уралддаг хэдэн хүний хэсэг нь нэг зууртаа дарга болж бусад нь шүүм­жилж, өөр нэг цагт өнөөдүүл нь мандаж үлдсэн нь гундав хэмээн дээр дороо орсоор ирэв. Нэмэгдэхүүний байр­лал солигдсон ч нийлбэрийн чанар нь бахь байрандаа явсаар ирлээ.

Одоо ингэмээргүй байна. Энэ мэт яваад л байвал бу­жигнаж дуусалгүй хорин жил өнгөрсөн шиг дахиад жаран, зуун өнгөрөх гээд байна. Харин одоо Монголын улс төрд, Монголын  төрд, Монгол Улсад, монголчуудад дөш шиг нягтарсан дөчин гишүүн л хэрэгтэй байна. Мянга, мянган мундаг сэтгэлтнүүдтэй болъё гэж мөрөөдөөд юүхэв. Монголын төрийг, парла­ментат засаглалыг бужиг­наан­гүй тогтвортой явуулах дөчин гишүүн л юуны өмнө хэрэгтэй байна. Дөшийг яаж ч балбасан задарсан гэж дуулсангүй. Яг үүн шиг ямар ч ашиг сонирхол, ямар ч улс төрөөс ангид байж Монголын гэсэн эрх ашгийг харж ажил­лаж чадах дөчин хүн л би­дэнд хэрэгтэй. Тэд АН-ынх байна уу, МАН-ынх байна уу. ИЗН, МҮАН бүр засгаас гарна гээд байгаа МАХН байсан ч хамаагүй. Дөш шиг нэг цул байж, энэ улсын хөгжлийн төлөө зогсч чадах л хүмүүс байх ёстой. Одоо УИХ-д АН-ын  31, МАН-ын 25, МАХН-ын зургаа, МҮАН-ын дөрөв, бие даагч гурав, ИЗН-ын хоёр гишүүн байгаа бөгөөд МАН-аас Д.Арвин тангараг өргөх нь тодорхой мөн Өвөрхан­гайгаас АН-ын хоёр, СХД-ээс АН, МАН-ын аль нэг бас МАХН-аас нэг хүн орж ирэх нь үлдчихээд байгаа. Гэхдээ аль нэг намын тоо нь олон­хийн тоонд хүрэх эсэх нь хамаагүй харин Монголд одоо тарж бутарч биш нэгдэж нийлэх цаг хугацааны онь дээр ирээд байна гэдгийг ойлгодог намч бус номч сэт­гэлгээтэй хүн хэрэгтэй байна. Энэ бол нийгмийн, түүхийн захиалга болчихоод байгаа нь үнэн билээ. Тиймээс тэр энэ нам гэлгүйгээр нэг цул болж ажиллаж чадах дөчин хүн л бидэнд хэрэгтэй гээд давтан, давтан хэлээд байгаа юм. Тэр нь МҮАН-тай нийлээд 40 болно уу, МАН-тай ний­лээд 40 болно уу үнэндээ хамаагүй юм. Ямартай ч намынх нь үнэт зүйл нь аль нэг дарга, толгойлогчийнхоо төлөө биш монголчуудын нийт эрх ашгийн төлөө гэж тодорхойлогддог нам байж таарна.

Ер нь улс төрийн намуудын үнэт зүйл нь юу байдаг талаар илүү ойлгомж­той тодорхойлолт бидэнд хэрэгтэй болсон шиг. Сүү­лийн үеийн намууд ерөөсөө хэн нэгэн хүн, дарга даамлаа л намынхаа үнэт зүйл гэж ойлгоод байх юм. Мөхөс ма­ниусын бодоход улс төрийн намуудын үнэт зүйл, зорьж буй зорилго нь арай өөр бай­маар. Гэтэл сүүлийн үед өөр болсон дог оо. Мэдэхгүй юм даа. Намууд тус бүртээ жиг­тэйхэн гоё сайхан уриа лоо­зонг зохиож олдог. Төрөө хямралаас түмнээ ядуур­лаас, Монголдоо сайхан амь­даръя, Шударга ёсыг тог­тоож… юу, юу ч билээ дээ. Мянган гоё үг бодож оллоо ч эцсийн зорилго нь ард түмэн нь сайн сайхан амьдрах л явдал шүү дээ.

Ямартай ч Монгол Улс хэзээ хэзээнээсээ илүү тогт­вортой байх чухал цаг үе ирсэн гэдгийг олон хүн мэ­дэрч, ухамсарлаж байна. Улстөрчдийн хоосон үг хоол болдоггүй гэдгийг хорин жил харлаа. Алийн бүр хоосон цэцэрхэж, хоорондоо улстөр­жихөд нь уруу татагдаж ядуу дорой явахав, ард түмэн. Улстөржиж ханалаа, урал­цаж муудалцаж ч боллоо ш дээ. Улс төрийн тэмцэл хий­гээд байх нь угаасаа утгагүй болчихсон. Ер нь улс төрийн тэмцлийг хийдэг шалтгаан нь ердөө нийгмийн баялгаас түлхүү хүртэх, захиран зар­цуулах эрхийн төлөөх л тэм­цэл байдаг. Тэгвэл монгол­чуу­дад баялгаас ахиу хүртэх гэж хоорондоо уралцаад байх шаардлага байхгүй бол­чихлоо шүү дээ. Монголын хөрсөн дор хоёр сая байту­гай, хорин сая хүнийг хагартал нь баяжуулж, тансаг сайхан амьдруулах баялаг байна. Харин энэ баялгаа жинхэнэ утгаар нь баялаг болгож, эрх тэгш хуваарилахын тулд тогт­вортой төр засаг байхад л болно. Энэ утгаараа бидэнд хэзээ хэзээнээс илүү тогтвор­той засаг хэрэгтэй байна. Тэр байдлыг авчрах дөш шиг цул дөчин гишүүн хэрэгтэй байгаа юм. Тулхтай, зөв бодолтой, өчүүхэн эрх ашгийг нийтийн эрх ашгаас дээгүүр тавьдаг­гүй, эрх мэдлээ ашиглан хө­рөнгө мөнгөтэй болъё гэхээ­сээ төрийн хүн байж чадсан гэдгээрээ бахархаж чадах тийм хүмүүсийг л нийгэм маань нэхэж шаардаж байна.

Тэр дөчин гишүүн Оюу тол­гойн бүтээн босголтыг гүйцээж, Таван толгойг ашиг­лалтад оруулж, төмөр замыг бариулах ёстой. Мөн Монго­лыг нефть нэрдэг үйлдвэртэй болгож, зэс хайлах үйлдвэр бас гангийн үйлдвэртэй ч болгомоор байна. Дараа нь ямар ч нам нь засаг барилаа гэсэн Монголын төлөө хийсэн энэ бүхэн нь нугарч хөдлө­хөөргүйгээр болтол нь хөл дээр нь босгомоор байна. Тэгээд ирсэн цагт улс төрийн тэмцэл ч хийх шаардлагагүй болчих учраас тэр, энэ намыг засаг барих үед гэдэг ч тийм сонин биш болох биз ээ. Мэдээж, босгоод өндийлгөөд үр шимийг нь үзээд иртэл хугацаа шаардаж таарна. Тэр болтол дандаа тэмцэл хийдэг улстөрчид маань ч багагүй жүжиг ший тавьж таарах вий. Нөгөө нягтарч нийлэх гэсэн 40 гишүүнд маань ч дарамт их ирж таар­на. Магадгүй тэр түүхэн үүрэг гүйцэтгэх хүмүүст Монголын төлөө шийдсэн шийдвэр бүрт нь хувь хишиг тооцсон ч бо­лохгүй юу байхав дээ. Яагаад гэвэл тэд хувь хүнийхээ хувьд дарамт шахалтыг бусдаас илүү мэдэрч таарна. Байхгүй болтол нь зүхэх ч энүүхэнд биз. Гэхдээ жижигхэн эрх ашгийг биш том эрх ашгийг харж, том цараагаа мэдэрч чадсаных нь төлөө тэдэнд хэдэн үеэрээ талархах болно. Шинэчлэлийн бүлэг гэдэг ч юм уу, сүүлийн үед моодонд ороод байгаа нэрийг өгсөн ч яахав. Зөвхөн зөв сэтгэлтэй бүлэг монголчуудад хэрэгтэй байгаа юм. Одоо тэр нам засгаас гарлаа, энэ эвсэл саллаа хэмээн ярьсаар цаг хугацааг өмнөх шигээ алдах гээд байна. Засагт орох бо­ломжийг ард түмнийхээ төлөө зүтгэж, шударга нийгмийг цогцлоох боломж гэж харж чадахгүй, намын даргынхаа даамлын эрх ашгийг хамгаа­лах чадамж гэж харж байгаа хүмүүстэй удаан ч хамт байж чадахгүй биз ээ. АН-ынхан ч ард олны өмнө биш даргын өмнө хариуцлага хүлээдэг ийм намтай хол явахгүй байх. МАНАН ч гэгдэнэ үү, АНМАН ч гэнэ үү арай хариуцлага хүлээж чадах улс төрийн хүчинтэй эвсч, Монголын эрх ашгийн төлөө зүтгэх цаг бол­жээ. Хорин хоёр жил хоолоо хоорондоо булаалдлаа. Хүрч чадсан нь бага, авч чадсан нь ч бага. Газраар нэг цацчих­лаа. Одоо миний, чиний гэлт­гүй цугтаа урагшилмаар байна. Өнгөрсөн дөрвөн жил манан будан татууллаа гэж шүүмжлүүлсэн ч бодлогын чанартай олон зүйл дээр нэгдэж чадсан. Тэгсэндээ ч олон зүйлийн суурийг тавь­сан билээ. Одоо үүнийгээ цааш нь үргэлжлүүлэх цаг үеийн шаардлага бидэнд иржээ. Тогтвортой төр засаг л цаашид хэрэгтэй болохоос аль нам нь, алинтайгаа бялуу хүртэж байгаа нь хэнд ч сонин биш. Хийх ёстой ажлаа хийж чадаж байвал хэн нь хэнтэйгээ удаан нийлж байгаа нь бүр ч сонин биш ээ. Үнэндээ арай хариуцлагатай, арай боловсролтой, арай дээд хэсгийнхэн нь л нийлж нийгмээ урагшлуулж явдаг болохоор тэр, энэнтэй удаан нэгдсэн гэсэн нэр зүүхээс айгаад байх шаардлага ч байхгүй юм. Сонгогчид тэрэнд тооцоо бодоод байх ч үгүй. Харин үр дүнд нь юу үлд­сэнийг л харна. Тэр ч байтугай сонгуулийн жил буюу 2016 он болтол хамтарч ажиллачи­хаад өмнөхөн нь Засгаас гарахыг ч ойлгоно. Зөвхөн ажиллах гурван жилдээ л амжиж ажил хийсэн байхыг шаардана.

Ер нь цаашлаад намын гишүүнчлэлийг халах талаар ярьж, үүнийг хуульчлах хэрэг­тэй. Намын гишүүнчлэлгүй болчихвол цөөхөн хэдэн монголчууд гадаа гэртгүй улстөржих нь багасч, намууд ч эрүүл солиотой нь мэдэг­дэхгүй хүмүүсийг жагсаал­таар оруулж ирэх боломжгүй болно. Харин хамгийн зөв бодолтой, элдэв муу асуу­далд нэр нь сэвтээгүй хүмүү­сийн нэрсийг жагсааж байж өөрсдөө оршин тогтнох учраас улс төржилтийн хөлд хорь гаруй жилд үрэгдсэн бидний хэдэн монголчуудад хэрэгтэй юм даа.

Ард түмэн саналаа өгч төлөөллөө болгосон тэр хү­мүүсээс тогтвортой байдлыг л хүсч, нэхэж хүлээсээр. Өөрийн тогтсон үзэл бодол, үнэт зүйлгүй, захын хүний хатгаасаар л төрийн тулгаа хөмөрчих гээд байдаг хүмүү­сээс холдож, эхний ээлжинд дөш шиг нягтарсан дөчин гишүүнтэй л болчихвол их учир байна даа. Тэгвэл дотны ямар ч хүчин, гадны ямар ч эрх ашиг Монголыг хөдөлгөж чадахгүй.

Зохиолч, сэтгүүлч, зураач Тангадын Мандиртай ярилцлаа. Эл эрхмийг бид Есүхэй баатар, Өүлэн эх, Ван хаан, Чингэс хаан, Жамуха, Хасар, Боорчи, Зэлмэ, Сүбээдэй тэргүүт “Монголын нууц товчоо“-ны түүхэн дүрүүдийг хөрөглөсөн таталбараар нь мэдэх юм. Ерээд оны үед төвийн сонин хэвлэлд цувралаар нийтэлж байсан түүний түүхэн хөрөг зураг болоод бичил туурвилууд олны анхаарлыг ихээхэн татаж шуугиан дэгдээж байсан билээ. Тэрээр өдгөөгөөс хорин хоёр жилийн өмнө “Хорин нэгэн хөрөг” нэрээр хэвлүүлж байсан бүтээлээ саяхан “Хорин нэгэн зул” нэртэйгээр дахин хэвлүүлсэн байна. Ингээд уг номын зохиогчтой ярилцсанаа хүргэе.

–Таны хувьд хэдэн нас­наа­саа түүх сонирхож эхэл­сэн бол оо?

-Эхлээд
би гэдэг хүн ижий ааваа танилцуулаад авъя. Тэр нь зөв байх аа. Учир нь аав минь намайг түүхийн буу­рал жимээр бэдрэхэд анх уруу татаж “Монголын түүх бол их өөр шүү дээ, хүү минь. Чиний наад сургууль номдоо үзээд байгаа түүхээс өөр” гэж хэлсэн. Тийм болохоор би аавыгаа шүтдэг байхгүй юу. Манай аав (Рэнцэнгийн Тан­гад) чинь Ховд аймгийн Мян­гад сумын Өндөр Хөхий уулын өвөрт төрсөн хүн. Ээж (Пүрэвийн Бямба) болохоор Баянхонгор аймгийн Богд сумын Их Богд уулынх. Тэгэ­хээр хоёр их “уул”-ын дун­даас бүрэлдсэн хүү би Богд Дүнжингараваа л хормойдож тэртээ тавин нэгэн онд хатан Туулынхаа хөвөөнд төрсөн түүхтэй. Үйлдвэр комбинатын арваннаймдугаар сургуульд орлоо. Ангийн маань багш “цоохор” Жадамбаа гэж түү­хийн багш байж таарав. Жадам­баа багш аав хоёр түүхийн ном сольж уншина. Ер нь намайг багад манай­хаар түүхийн луугарууд ирдэг байв. Хоорондоо дандаа л түүх ярина. Бүр цуурч өгнө. Тэгэхдээ эсэргүү юм ярина. Социализмаа газар дор ор­тол муулна. “Энэ нийгэм огт биш ээ” гээд л эхэлдэг бай­лаа. Би бол яахав, арха­гуу­дын яриаг нэгд нэгэнгүй сонсч байгаа юм.

–Тухайн цагт чинь мэ­дээж Чингэс хаанаа маг­тахгүй. Цаад архагууд чинь болохоор өөр өнцгөөс хар­даг байжээ?

-Чингэс
хаанаа яаж магтах билээ. Яагаад гэвэл ЗХУ-ын Коммунист нам манай хүнийг хэн ч биш болгочихсон юм чинь. Түүхийн багш нар, ту­хайн үеийн сэхээтнүүд Оро­сыг л аялдан дагана шүү дээ. Гэхдээ учир мэдэх, ухаандаа аав шиг минь хүмүүс бол гэр зуураа эзэн хаанаа тэнгэрт тултал, өнөөгийн өндөрлөгт байгаа шиг магтана. Ганц ч муу унагаахгүй. Ийм л хүмүү­сийн дунд, ийм л орчинд, ийм л түүхийн хүрээнд өссөн хүн юм, би. Тавдугаар ангид бай­хад аав надад гэрээр монгол бичиг заалаа. Гол учир нь сургуулийн түүхийн хичээлд бусдын адил толгойгоо мэдүүлэлгүй, Амар гуайн “Мон­го­лын түүх” номыг сай­тар уншуулахад л оршиж байсан хэрэг. Дараа нь “Нууц товчоо”-г хуучин эх дээр нь уншаад л Монголын түүх гэдэг байдаг юм байна, байх байх­даа арай өөр юм байна гэд­гийг мэдэрсээн. Түүх болоод уран зохиолын хичээлд боло­хоор Орос, Хятадын баатар, жанжингуудын тухай үзээд байдаг. Ингээд арван зургаан наснаас надад нэг бодол төрсөн юм.

–Тэр маань…?

-Монголчууд бид эзэн Чин­­гэс хаанаа магтаж бол­дог­гүй юм байж. Гэтэл яах­лаа­раа Зэв, Зэлмэ, Боорчи Сүбээдэйгээ магтаж бол­дог­гүй юм гэсэн бодол л доо. Үндсэндээ арван хэдтэй хүүх­дийн оюун тархинд орж ирэ­хээр­гүй тийм эсэргүү бодол байхгүй юу. Ингэж л Монго­лын нууц товчооны түүхэн дүрүүдийн хөрөг зургийг мөнх­лөх, түүнээ тодотгосон бичил таталбарууд хийж эхэл­сэн юм. Жараад оны сүүлээр техникумд сурч ахуй­даа анхныхаа зохиолыг би­чиж эхэлсэн. Өнөө л Чингэс хаанаа, хэдэн өрлөг жан­жидыг нь бичихгүй юу. Уран сайхны аргаар бичиж байгаа юм л даа. Үргэлжилсэн үгийн зохиолын хэлбэрээр л тэрлэж байлаа. “Догшин Добуу” гэдэг роман туурвиж эхлэхэд ма­най найз нөхөд ойр дотны хүмүүс бүр гайхаад, цөхрөөд аргаа барсан л даа. Тэгээд надад “Чи ийм балай юм бичиж байгаад шоронд оров зэ” гэж хэлж байлаа. Гэхдээ тухайн романаа би одоо хэр нь дуусгаагүй байгаа л даа. Мөн Лавай дархан гэж хүний тухай би “Нөмгөн эр” гэсэн туурь бичсэн. Энэ ямар учир­тай вэ гэхээр эртний нийслэл Хархорумд байсан дархан хүн юм. Мань эр нэг удаа архи ууж ураг садандаа агсам та­виад бүс бүслэх эрхгүй бол­сон байдаг. Тиймийн учир би “нөмгөн эр” хэмээн тодот­госон хэрэг. Уг зохиолоороо Хархорум гэж эртний маш том нийслэл байсан юм шүү гэдгийг харуулах зорилготой. Наяад оны дундуур уг зохио­лыг “Утга зохиол, урлаг” со­нинд Санжийн Пүрэв гуай гаргаж өгч байлаа. Дараа нь телевизийн жүжиг ч болсон санагдана. “Нөмгөн эр”-ийн Лавай дарханд гавьяат жү­жиг­чин Ж.Сүххуяг тоглож бай­лаа даа.

–Та “Нууц товчоо“-ны түүхэн хүмүүсийн хөргийг зурж, бичил туур­вил­тай­гаар ерээд онд тухайн үеийн “Улаан–Од” сонинд хэв­лүүлж байсан. Тэгэхээр эдгээр хүмүүсийн эх дү­рийг хэрхэн төсөөлж зурав гэдэг сонин байна. Уран сайхнаар сэтгэв үү, ямар нэгэн түүхийн улбаа энээ тэр нөлөөлөв үү?

-Түүхээ,
ялангуяа эх түүхээ маш их уншиж судалсан. Далаад оны эхэн үед номын санд бүтэн жилээр сууж Марко Пологийн аяны тэмдэглэлийг Дашдоржийн Нацагдоржийн хуучин бичигт буулгаснаар уншиж байлаа. Үндсэндээ эх хувиар нь гэсэн үг. За тэгээд Юань-Ши судар байна, “Юань улсын түүх” хэмээх 110 боть зохиол байна. Тэр бүг­дийг уншсаан. Түүх уншина гэдэг тухайн хүний ухаанаас шалтгаална. Зүгээр нэг но­мын хуудас үхэр хивж байгаа юм шиг уншихгүй. Дэвсгэр сайтай хүн түүхийн эх зохиолыг өөрөөр харж ун­шиж мэдэрдэг дээ. Би бол тэгж л уншсан байхгүй юу. Тэгээд л оюун тархиндаа огт өөрөөр сэтгэж эхэлсэн л дээ. Мөн надад байдаг нэг зүйл бол зураг зурах авьяас. Зургийн чиглэлээр ямар ч мэргэжил боловсрол эзэмшээгүй, сур­гууль соёл төгсөөгүй хэрнээ тийм нэг төрмөл авьяас надад хадгалагдаад байдаг. Бичил туурвилуудаа зурагжуулна, үндсэндээ өнөө л Чингэс хаанаа, өрлөг жанжидаа янз бүрээр зурдаг байлаа. Ийм л олон жилийн давтамж, түү­хийн улбаа, сурвалж бичгүүд дээр суурилсан уран сайхны аргаар зохиолынхоо баат­руудын эх дүрийг гаргасан юм. “Хорин нэгэн хөрөг” но­монд орсон бүтээлүүдийг хүмүүс дандаа хаадууд гэж ойлгоод байдаг. Хаадууд ч бий. Өөр хүмүүс ч бий. Ту­хайл­бал, Тататунгаа байна.

–Тэгвэл Тататунгааг хэр­хэн зурснаа сонирхуулаач?

-Найманы
Тататунгаа гэ­дэг чинь “Нууц товчоо”-нд болохоор Даян хааны тамгыг өвөртөлж яваад баригдсан нэг өвгөний дүр байдаг. Үнэн чанартаа судар ном сугав­чилсан түшмэл байжээ. Энэ хүн Хэрэйд, Найман, Татар аймгуудын түүхийг багцалсан эрдэмт хүн. Түүний хөргийг бүтээх гэж он удаан хуга­цаанд бодсон. Тэгж тэгж на­дад Га багш (төрийн шагналт нэрт эрдэмтэн Шанжмятавын Гаадамба)-ийн дүр буугаад болдоггүй. Тататунгаа бол Га багш шиг бичгийн хүмүүн байсан байх гэж бодогдоод. Тэгээд л Га багшийн ерөнхий дүр төрхөөс ургуулж Даян хааны тамгыг өвөртөлж явсан нөхрийг зурсан даа.

-“Хөрөг“-ийн хэмээн то­дот­годог зураач Намхай­дагвын Орхоны Жамуха цэцэний нэг хөрөг бий дээ. Та мэдээж үзсэн байх. Түүн­тэй таны Жамухын хө­рөг хэр ойр бол?

-Би
Орхонтой уулзаж ойр дотно байдаггүй. Гэхдээ яагаад ч юм хөргүүд нь надад ойр санагддаг юм. Жамухын хөргийг би үзсэн л дээ. Би анх Жамухыг Тагна Соёнын ну­руунд байгаагаар зурсан хүн шүү дээ. Тийм дээ ч юм уу, миний хөрөгтэй их л ойрхон санагдсан.

-“Чингэс хаан болоод Өүлэн эх, Бөртэ, Мухулай нарын зургийг Өвөр Монго­лын зураач Сэцэн бүтээ­сэн. Тун содон сонин санаг­даж байлаа. Харин Манди­рын зургуудыг үзэхэд Сэцэн­гийн зургуудаас илүү бодитой, үнэмшилтэй бол­жээ” гэж түүхийн нэртэй эрдэмтэн Чулууны Далай гуай бичсэн байдаг. Тэрхүү тодорхойлолтыг та хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Ёстой
юм ёсоороо бол­лоо гэдэг шиг нэрт эрдэмтний тодорхойлолтыг байх ёстой юм гэж үзсэн шүү. Энэхүү түүхэн хөргүүдийг зураад, таталбаруудаа биччихээд өөртөө итгэдэггүй ээ. Нэг бол түүхэнд үлдэхүйц одоогийн хэллэгээр сонгодог бүтээл хийчихсэн юм шиг, эс бөгөөс хэнд ч хэрэггүй юм хийчихсэн шиг санагдаад түүхийн эр­дэм­тэдтэй уулзъя гэж бод­лоо. Ингээд Түүхийн хүрээ­лэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Х.Лхагвасүрэн дээ­рээ очлоо. Одоогийн “Чингэс хаан” дээд сургуулийн захи­рал шүү дээ. Лхагваа дүүд үзүүлтэл үгүй ээ мөн их баяр­лаж байна аа. Зургуудыг да­хин дахин үзээд л. Өнөө туур­вилуудыг чинь нэгд нэгэнгүй уншаад л. Тэгээд намайг Сэр-Оджав гуайтай уул­зуул­лаа, Гүнжийн Сүхбаатар гуай, Наваан гуай Баяр гуай гээд аваргуудтай уулзлаа. Тэд чинь намайг хүрээлэнгийнхээ тэр бүр хүнд үзүүлээд байдаг­гүй ховор үзмэрүүдийг үзүүл­лээ. Эртний хаадуудын мал­гай сэлтийг тэнд үзэж зургууд минь улам л үнэмшилтэй бодитой болсон л доо.

–Өүлэн эхийг, Чингэс хааныг зурснаа сонир­хуу­лахгүй юу?

-Өүлэн
эхийг би их зовсон хүн гэж ойлгодог. Түүхийн болоод амьдралын үнэн бол тэр шүү дээ. Тэмүүжин, Хасар хоёр хоорондоо сөргөж мар­га­хад, Бэгтэр Бэлгүдэй нар­тай мөн л маргаж нэгийгээ хөнөөхөд хэн зовох юм, Өүлэн эх л зовно. Тэгэхээр зовсон эхийн дүр бууна, мөн Монгол Улсыг босголцсон хатан ухаант эх шүү гэхээр бас нэг өөр зүйл мэдрэгдэнэ. Энэ хоёрын дундуур л зурж байгаа юм. Чингэс хааны эх зургийг бол монгол хүн анх зурсан шүү дээ. Тайванийн иш хөрөг бий. Манайхан мэднэ дээ, Хубилай хаан өвөөгийнхөө дүрийг өөрөө үзүүлж байж Хар хасун гэж хүнээр зуруулсан байдаг. Уг иш хөргөөс зураач, барималч уран бүтээлчид эзэн хааны­хаа хөргийн эх загварыг авч зурсан нь бий.

–Та бас тэрхүү иш хөр­гөөс санаагаа ургуулсан уу?

-Би
аваагүй юм. На­дад бол өөрийн гэх нэг сонин санаа бий л дээ. Тэмүүжин Хэнтийн Дэлүүн Болдогт ч, Дадал, Биндэр ч хаана төр­сөн байх нь хамаагүй. Ямар ч байсан хөвчид төрсөн гэдэг нь ойлгогдоод байдаг. Хөвчид төрсөн хүн бол сахал нь тачир сийрэг байх учиртай. Тэгэхээр нэг их урт буурал сахалгүй байсан болов уу гэж бодогддог. Энэхүү бодлынхоо үндэс суурь дээр тулгуурлаж эзэн хаанаа зурсан. Тэгээд ч намайг эзэн хааныхаа хөр­гийг анх зурахад зоригжуулж, дотоод хүчийг минь нэмсэн хүн бол Дашийн Бямбасүрэн гуай шүү дээ.

–Өө тийм үү. Бямба­сүрэн гуай бол Базарын Цэдэндамба гуайн хэлд­гээр Чингэс хаантай нэг багийн хүн дээ?

-Тийм
ээ, нэг нутгийн хүн. Миний бие ерэн хоёр онд уран бүтээлийн шавь Чимэд­бальдарын Дунгарын хамт хаадын хөргөөр үзэсгэлэн гаргалаа. Цэргийн музейд үзэсгэлэнгээ гаргахдаа Бям­ба­сүрэн гуайд хэлсэн юм. Манай хүн тэгэхэд Ерөнхий сайдын ажлаа дөнгөж хү­лээл­гэж өгөөд байлаа л даа. Ингээд Бямбасүрэн гуай ирж үзэсгэлэнг үзээд надад хоёр зүйл хэлсэн юм. Эхнийх нь “Чамтай би санал нэг байна аа. Чингэс хаан бол яалт ч үгүй хөвчид төрсөн хүн дээ” гэв. Дараа нь “Чингэсийн онгон олдохгүй ээ. Оросууд ачаад явчихсан” гэдэг юм. Үүнийг одоо сонин хэвлэлээр зарлаж болж байна уу, үгүй юу. Ямар ч байсан Бямба­сүрэн гуай тэгж хэлж байсан удаатай.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

Энэ удаагийн Орон нут­гийн сонгууль Ардчилсан нам түүхэндээ байгаагүйгээр ял­лаа. Ирц ч урьд өмнө байгаа­гүй өндөр байв. Иргэд Ард­чил­сан намд итгэжээ. Тэд­нийг олуулаа болголоо.  Харам­салтай нь МАН-ынхны эрт­нээс төлөвлөсөн ёсоор ирц хүрсэнгүй. Энэ нь цэвэр ялагдсан МАН-ынхны том баяр болов. Дахин сонгууль болохыг сонсоод л МАН-ын­хан “Бид яллаа” хэмээн шоуд­сан байгаа юм. Учир нь тэдэнд луйвар хийх алтан боломж гарч ирсэн. Ард­чилсан нам энэ удаа ялалтын амтанд  мансуураад, нэг унагасан, хоёр унагана гээд л хуруугаа ч хөдөлгөөгүй. Дахин сонгууль болохгүй байх бүрэн боломж байсан.  Гэвч Ардчилсан нам ард түмний  саналыг хулгайд алд­лаа. Уг нь бол иргэдийн идэвх орон нутгийн сонгуульд тийм сайн байхад гадаадад бай­гаа, хаяг дээрээ байдаггүй, цэрэгт явсан, ял эдэлж байгаа хүмүүсийг аль сонгууль эхлэ­хээс өмнө хасалт хийлгэх ёстой байлаа. Нэгэнт АНУ-д байгаа нэг нөхөр амжиж сана­лаа өгөөгүй, шоронд байгаа нь нэгэн ч өгөөгүй, бурхны оронд явсан хүмүүс ирж саналаа өгөөгүй. Уг нь энэ бүхнийг хасч тооцуула­хаар  Улсын бүртгэлийн ерөн­хий газар, УИХ-ыг сонгогчийн нэрсийн жагсаалт, бүртгэл, хяналтын дэд хорооноос  га­даадад байгаа, ял эдэлж байгаа, хаяг дээрээ амь­дардаггүй тийм хүмүүсийг нэрсийн хавтгайгаас хасах зөвлөмж хүргүүлсэн ч тухайл­бал Чингэлтэй дүүргийн сон­гуулийн хороо хүлээж  авал­гүйгээр байхгүй хүмүүсийг нэр­сийн хавтгайд оруулан сон­гуулийг явуулсан. Үүний үр дүнд ямар ч тохиолдолд ирц хүрэхгүй байх нь тодор­хой. Сонгинохайрхан дүүрэг ч мөн адил. Өмнөх ялалтууд нь эсрэгээр эргэж МАН-тай адил тооны суудалтай болсон.   Багануур дүүрэг мөн л ялсан газраа ялагдсан. Хамгийн гол нь дахин сон­гуулийн үр дүн ард түмнийг үнэхээр дором­жил­сон явдал боллоо. Тавин хэдэн мянган хүний саналыг арван хэдэн мянган хүний саналаар сольж  болох уу.

Дахин сонгуулийн дүн МАН-ны бодсоноор гарав. АН ялж байсан газар эсрэ­гээрээ МАН ялсан дүн гарчээ. Энэ үнэн үү. Долоо хоногийн дотор сонгогчдын үзэл бодол ингэтлээ өөрчлөгдчихнө гэж байх уу.

Ялагдсан МАН яаж ажил­лав. Хэсгийн хороо, сонгуу­лийн хороо, хороо дүүргийн Засаг дарга нар ихэнх нь МАН-ынх. Тэд ердөө л давуу талаа ашиглан иргэдийн бүрт­гэл дээр үндэслэн МАН-д өгөх боломжтой бүх л хүний  нэрсийг жагсаагаад микронд суулгаад л зөөгөөд байсан.   Мөн ажлын өдөр сонгуулийг зохион байгуулсан нь ч ард­чиллын төлөө өгдөг иргэдийг санал өгөх боломжгүй болгож орхисон.

МАН эхний хувилбараа­раа  эзэнгүй байгаа иргэдийг  нэмээд ч энэ удаагийн сон­гуулийн онцлог тал болох санал тоолох машиныг илэр­хий луйвардаж бараагүй юм. Тэгээд ч энэ сонгуульд орон нутагт урьд өмнө байгаа­гүй ирц оролцоо байснаас үүдэн АН түүхэндээ анх удаа үнэм­лэхүй ялалт байгуулж чадсан. Харамсалтай нь энэ ялалтаа эрх барьж байгаа Ардчилсан нам хамгаалж чадаагүй.

Тодорхой баримтыг өгүүлье.

Сая орон нутгийн сонгуу­лиар Чингэлтэй дүүргийн 1 дүгээр хороонд АН-ын нэр дэвшигч МАН-ын нэр дэв­шигчээс 243 хүнээр илт та­сар­­хай ялалт байгуулсан бай­тал ирц хүрэхэд таван хүн дутсан гэсэн шалтгаар тухайн хэсгийн хорооны сонгуулийг хүчингүйд тооцжээ. Гэтэл таван хүнээр дутах биш энэ хаягандаа байдаггүй, цахим үнэмлэхээ аваагүй 440 хүнийг энэ хэсэгт илүү бүртгэ­сэн байх жишээтэй. Мөн ЧД-ийн 14 дүгээр хороонд нэр дэвшигч  өрсөлдөгчөөсөө 316 хүнээр хол тасархай илүүгээр ялалт байгуулсан байхад ирц  96 хүнээр дутсан гэсэн шалт­гаар сонгуулийг мөн л хүчингүйд тооц­сон. Гэтэл 14 дүгээр  хороонд огт амьдардаггүй, гадаадад байдаг, цахим үнэм­­лэхээ аваа­­гүй 236 иргэнийг сон­гууль өгөх хүний тоонд оруу­лан илүү бүртгэсэн байжээ. 

Илэрхий ийм тоо баримт байхад ЧД-ийн Сонгуулийн хороо, УИХ-ын
Сонгогчийн нэрсийн жагсаалт, бүртгэл
хяналтын дэд хороо болон УБЕГ-ын  шийдвэрийг
эс тоон хасагдах сонгогчдыг хасал­гүйгээр
шууд дахин санал хураалт явуулсан нь хууль бус үйлдэл
болж, энэ нь дээрх тоо баримтаас анхнаа­саа зорилготой үйлдэл бай­сан нь харагдаж байна. Ин­гэс­­нээр долоо
хоног хүрэх­гүй хугацаанд ард түмний сон­гол­тыг орвонгоор нь өөр­чилж, луйвардах боломж нөх­цөл байдгийг бидэнд харуул­лаа. Бид ч харлаа, үзлээ, мэдлээ. Долоо хоногийн до­тор
Ардчилсан намын 22 сууд­лыг 11 болгож,  өөрсдийн ав­сан 11 суудлыг 22 болгож
чад­на гэж хэлбэл хэн ч итгэх­гүй.
Гэтэл бодит амьдрал дээр ингэж чаддагаа Ардын на­мын­хан харууллаа. Иргэдийн саналыг
долоо хоногт ингэж өөрчилж
болдог нарийн жо­рыг  зөвхөн Ардын намын­хан л найруулж чаддагийг олон түмэн харлаа шүү дээ. Үнэ­ний нүдийг
худлаар соль­сон, сонгуулийн үр
дүнг хү­чээр өөрчилснийг дахин са­нал хураалт хэмээх нэрийн доорх
луйвар тодоос тод харууллаа.

Шүүхийн шинэчлэл, шүүхийн бие даасан бай­дал, шүүгчийн хараат бус байдлын талаар манай­хан ярьцгаадаг.  Шүү­хийн­хэн авлига авдаг, хэрэг буруу шийдлээ,  нө­лөөнд автлаа гэж гом­дол­лох нь бас бий.  Нотол­гоо­гүй боловч ийм хар сэр байн­га л явж байдаг. Тэг­вэл шүүх юунаас эхэлж ши­нэч­лэгдэх ёстой вэ. Шүү­хийн шинэчлэл бү­тэц,  тогтолцоо, шүүгчээ­сээ л эхэлнэ. Ингэхийн тулд хуулиндаа өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй байсан.

Ерөнхийлөгч Шүү­хийн тухай багц хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьс­наар уг хууль бат­лагдаж ирэх оны долдугаар сарын нэгнээс хэрэгжиж эхлэх болсон. Энэ  багц хуулиудад  шүүхийн бүтэц, тогтол­цоонд нэлээдгүй өөрчлөлт оржээ. Гэхдээ шүүхийн шинэчлэл  гэхээр хуучин хувцсаа шинээр солихтой адил хялбархнаар бодож болох­гүй. Цаг хугацаа нэлээдгүй орно. Ямар ч байсан хууль шинээр бат­лагдсан нь үүнд том түлхэц болох юм.  Шүүхийн түүхийг он тооллоор нь ярих юм бол  эргэлзээтэй.  Зарим нь  1921 оны Үндсэн хууль батлагд­санаас хойш  тооцдог бол өөр нэг хэсэг нь тэрнээс өмнө  үүссэн гэж үздэг. Хууль зүйн яам,  Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх алба 100 жи­лийн ойгоо саяхан тэмдэглэснээс харвал энэ ч бас ортой байж болох юм. Ер нь Үндсэн хуулийн өөрч­лөл­түүдтэй холбоотой Шүүхийн тухай хууль ч өөрчлөгдөж ирсэн байдаг. Гэхдээ олон хуулийг нэгт­гэж, Шүүхийн тухай хуулиндаа базаж оруулсан нь нэг талдаа өгөөж муутай, олон зүйл тодорхой бус бүрхэг байлаа. Шүүхийн тог­толцооны дагуу анхан болон давж заалдах, хяналтын шатанд ажил­лах шүүгч нарынх нь эрх зүйн байдал хуулинд тодорхой бай­гаа­гүй. Энэ бүхэн шинээр батлагдсан Шүүхийн тухай багц хуулинд на­рийн тодорхой тусгагджээ.  Тиймээс эдгээр хуулиудад ямар, ямар өөрч­лөлт орж, шинээр юу  нэмэгдсэнийг  тоймлоё.

Шүүхийн сахилгын хороо нь ёс зүйн хороо гэдэг нэртэй болж Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бү­рэлдэхүүнд орж ажиллахаар бол­сон. Шүүхийн сахилгын хороонд шүүгч нар орж байсан нь шинэ хуулиар өөрчлөгдсөн. Эрдэмтэн судлаачид, хуульчдаас бүрдсэн есөн хүн энэ бүрэлдэхүүнд багтана. Хэрвээ хэн нэгэн шүүн таслах ажиллагаа явуулахдаа мэргэж­лийн алдаа гаргасан, хуульчийн ёс зүй зөрчсөн, шүүн таслах ажил­лагааг буруу хийсэн гэж үзвэл  Хуульчдын холбооны дэргэдэх  Мэргэжлийн  хариуцлагын хороонд хандах юм. Мэргэжлийн хариуц­лагын хороо шүүгчийн шүүн тас­лах эрхийг хураах хүртэл арга хэмжээ авч болох аж.  Мэргэжлийн хариуцлагын хорооны шийдвэрийг тухайн шүүгч зөвшөөрөхгүй бол Захиргааны хэргийн давж заалдах шүүхэд хандана.

Шүүгч бусдыг хохироосон шийд­вэр гаргавал тэр хуралд оролцсон өмгөөлөгч, прокурор хоёр тэр шүүгчийг хариуцлагын хороо руу өгч болно. Хэрвээ өм­гөөлөгч нь зөрчсөн бол шүүгч, прокурор нь өгч болно. Прокурор зөрчсөн бол өмгөөлөгч, шүүгч нь өгч болно. Сахилгын хороонд иргэд өргөдөл өгөх нь нээлттэй, Мэргэжлийн хариуцлагын хороон дээрээ хаалттай байсныг хоёу­ланд нь нээлттэй болго­чих­сон. Тэгэх­лээр  хэргийг буруу шийдвэл хэргийн оролцогчид нь гомдол гаргах эрх нээлттэй учраас эвгүйтэх нь байна шүү гэж шүүгч нөхөр бодноо  доо.  Ингэхээр тухайн шүүгчийн хариуц­лага өндөрсөж байгаа юм.  

Шүүгчийн эрх зүйн байдлын  тухай болон Шүүхийн тухай  хуу­лиар шүүгчийн өөрийнх нь шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхтэй хол­боотой эрх зүйн байдал нь ямар байх, шүүгчид ямар болзол шаард­лага тавигдах, шүүгчийн эрх, ха­раат бус байдал нь ямар журмаар хуульчлагдах юм, түүний эдийн засгийн болон улс төрийн батал­гаа нь ямар байх юм гэдгийг  хийж өгчээ.

Шүүхийн захиргааны тухай хуулиар Үндсэн хуулийн заалтаас эхтэй шүүгчийн хараат бус, шүү­хийн бие даасан байдлыг Ерөнхий зөвлөл яаж хангах юм гэдгийг зохицуулсан байна лээ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүтэц бүрэл­дэхүүн зэргийг бүгдийг  энэ хуулиар зохицуулаад  өгсөн.

Дээр нь шүүх хэрэг маргааныг төрөлжүүлэн шийдвэрлэх дагна­сан шүүхтэй болж, үүнд  мэргэшсэн шүүгч нар ажиллана.  Өмнө нь нэг шүүгч эрүүгийн хэрэг, иргэний хэрэг аль  алиныг   нь шийдэхэд оролцдог байсан.  Үүнээс болж алдаа гарах­гүй гэхийн баталгаагүй. Тиймээс энэ нь мэргэшсэн байдлыг хад­галж чадахгүй,  дагнаж чадахгүй,  хэрэг шийдэж байгаа улсуудын сэтгэл ханамжийн баталгаа болж чадах­гүй байсан. Үүнийг анхан шатнаас нь төрөлжүүлж байгаа ажээ. Энэ хууль хэрэгжээд эхлэхээр шүүгч нар эрүүгийн хэрэг шүүх үү, иргэ­ний хэрэг шүүх үү гэдгээ өөрсдөө сонгох юм.

 Өмнө нь гомдол гаргагч Дээд шүүхэд хандаад дараа нь Ерөнхий шүүгчид ханддаг байсан нь мөн болих юм. Нэг шийдэлтэй хэргийн хувьд бодъё л доо. Анхан шатны хурлаар бүрэлдэхүүнтэй шийдэх хэрэг байсан учраас гурван шүүгч орсон. Тэгэх юм бол анхан шатны гурав, давж заалдах шатны гурав, хяналтын шатны тав гэхээр нийт 11 шүүгч болно. 11 шүүгчийн ухаан уралдуулж шийдсэн хэргийг  хууль зөрчсөн гэх үндэслэлээр Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчид дүгнэлт, Ерөнхий прокурорт   эсэргүүцэл  бичиж, үүнийг нь  17 шүүгч хэлэлц­дэг байсан. Энэ нь эрх зүйн та­лаасаа ч, хууль хэрэглээ талаасаа ч, онолын шүүх гэдэг утгаараа болохгүй байсан бол  шинэ хуулиар энэ шат байхгүй болж байгаа. Нэгэнт таван шүүгч шийдсэн л бол шийдвэрийг хүчин төгөлдөр болгож хугацааны хувьд иргэнийг  хохи­роохоо больсон байна. Одоо иргэд хяналтын шатны таван шүүгч нь шийдчихээд байхад гом­дол гаргаад дахиад яваад байдаг.  Нэгэнт хяналтын шатны тогтоол гарсан бол гарсан өдрөөсөө хуу­лийн хүчин төгөлдөр болоод гүй­цэт­гэлийн шугамаараа шийдээд явна.

Иргэд хуулийн этгээ­дийн хү­сэлтээр Дээд шүүх, Үндсэн хуулиас бусад хуульд тайлбар гаргадаг байсан бол одоо ингэхээ больсон. Ингэж тайлбар гаргах нь сөрөг үр дагавартай байлаа. “Тэдний талд ашигтай тайлбар хийчихлээ” гээд л шүүхийг буруутгаж,  ам урцалдан шүүмжилж эхэлдэг. Үүнийг өөр­чилж хяналтын шатны шүүх хэрэг, эрх зүйн мар­гааныг хянан шийд­вэрлэх замаар л хуулиа тайл­бар­лахаар болж байгаа юм байна.  

Шүүх хурлын үеэр шийдвэр гаргахаар зөвлөлдөх тасалгаанд орцгоодог. Олонхиороо шийдвэр гаргалаа гээд гараад ирдэг. Таван шүүгч шүүх хуралд орлоо гэхэд хоёр нь эсрэг саналтай байвал  ямар учраас ийм санал өгснийг хэн ч мэдэхгүй  нууц хэвээр үлдчихдэг байсан. Тэгвэл  шинэ хуулиар энэ бүхэн нээлттэй болж,  шүүхийн шийдвэртэй хамт тусгай санал Дээд шүүхийн вэб сайтан дээр тавиг­дана. Ингэснээр тухайн хэргийн талаар эрх зүйн талаас нь анализ хийх эрх нь иргэдэд олгогдох юм.  Харин анхан болон давж заалдах шатны хурал  дээр тусгай саналаа шүүхийн шийдвэрт хавсаргаад өгөх жи­шээтэй байх аж.

Хуучин бол Ерөнхий шүүгч зургаан жилээр томилогдоод, нэг удаа улирч арван хоёр жил ажил­лаж болох байсныг шинэ хуулиар урт байна гэж үзжээ. Хүний амьд­ралын арван хоёр жил гэдэг бага хугацаа биш. Тиймээс үүнийг зургаан жилээр нэг удаа томилог­дохоор болж өөрчилсөн. Тан­химын тэргүүнүүд гурван жилээр нэг удаа томилогдоно. Нэг удаа гурван жилээр дахиж сунгаж болно.  Бүх шатны шүүхийн ерөнхий шүүгч мөн адил гурван жилийн хугацаа­тай л томилогдоно. “Энэ хүн сайн ажиллаж байна. Үргэлжлүүлээд ажиллах боломжтой” гэвэл нэг удаа гурван жилээр сунгах боломжтой болж өөрчлөгдсөн. Одоо яадаг гэхээр  зургаан жилээр томилог­доод, дахиад  зургаагаар сунгаад арван хоёр жил ерөнхий шүүгч хийдэг. Тэгээд дараагийн зургаан жилийн хугацаа дуусахын өмнө  өөр аймаг, өөр дүүргийн шүүхэд шилжчихдэг. Өөр шүүхэд очоод дахиад л ерөнхий шүүгч болчихно.  Ингэсээр насаараа аль нэг шүү­хийн ерөнхий шүүгч хийгээд явчи­хаж байгаа юм. Одоо тийм боломж байхгүй болсон. 

Өнөөдөр гомдол гаргасан хэн болгоны хүсэлтээр орж ирсэн хэрэг болгоныг Дээд шүүх шийддэг. Энэ байдал нэгэнт үгүй болох нь. Хууль хэрэглээ, хуулиар тогтоосон журам зөрчлөө гэсэн үндэслэлээр л Дээд шүүх рүү орно. Бусад нотлох ба­рим­тын үнэлгээ, хэрэг хянан шийдвэрлэх үнэлгээ, хууль хэ­рэглээтэй холбоотой хэргийг давж заалдах шатны шүүхээр шийд л гэдэг болж байгаа юм байна.

Иргэдийн төлөөллийн эрх зүйн байдлын тухай хууль гэж тусдаа хууль гарсан. Иргэдийн төлөөлөгч хуучин бол хэлбэрийн төдий шүүх хуралд оролцдог байсан бол шинэ хуулиар шүүгчтэй адил таслах эрхтэйгээр оролцох юм. 

Мөн Эвлэрүүлэн зуучлах үйл ажиллагааны тухай хууль гэж бай­гаа. Энэ нь иргэний хэрэг дээр л зөвхөн хэрэгжинэ. Нэг төрлийн бизнес ч гэж хэлж болох юм.   Эвлэ­рүү­лэн зуучлагч нь заавал хуульч хүн байх албагүй. Энэ  нь шүүхээр орохгүйгээр талуудын эвлэрэх боломжийг олгосон хууль. Эвлэ­рүү­лэн зуучлагч  нь эрх авах бөгөөд дээд боловсролтой, эрх зүйн ча­дамжтай, ял шийтгэлгүй гэх мэтээр хуульд зааж өгсөн байгаа. 

Шүүхийн багц хуулиудтай хол­боотой, шүүх хэрхэн өөрчлөх тухай бичвэл чамгүй олон зүйл дурдах хэрэг гарна.

Ирэх оны долдугаар сарын нэгнээс Шүүхийн багц хуулиуд хэрэгжиж эхлэх бөгөөд энэ хуу­лиудтай холбоотой шүүхэд ши­нэчлэл ч өрнөх юм байна. 

УИХ-ын дэд дарга С.Баярцогт, гишүүн С.Ганбаатар нар Оюу толгойн гэрээ тойрсон асуудлаар мэтгэлцлээ. Мэтгэлцээнээс Мон­голын ард түмэнд юу үлдсэн бэ. Ямар ч байсан Оюу толгойгоо эдийн засгийн эргэлтэд оруулах гэрээгээ гайгүй хийчихжээ гэдэг бодол төрүүлж байна. Хамгийн гол нь эндээс нэг зүйл тодорхой бол­лоо. Тэр нь юу вэ гэхээр ялсан нам Оюу толгойн даргаар өөрсдийнхөө хүмүүсийг аваачиж тавьдаггүй байх гэрээ хийжээ. Гэрээ хэрэгжих 70 жилийн турш сонгуульд ялсан нам болгон өөрийнхөө хүнээр удирд­лагыг нь солиод байдаггүй үйлдвэр байгуулъя гэж хоёр тал тохиролц­соныг ойлголоо. Яагаад гэвэл Оюу толгойн хувьцаанаас манайх 51 биш 34 хувийг эзэмшиж байгаа учраас тэр. Дээрээс нь зах зээл, эдийн засгийн хувьд дэлхийтэй харилцах Монголын бодлого хоёр хөршөөр хязгаарлагдаж ирснийг эрс өөрчилж,  гурав дахь хөршийн түншлэл, хөрөнгө оруу­лал­тыг оруулж ирэх шинэ үүдийг нээж өгснөөрөө энэ гэрээ чухал болсон байна. Товчхон хэлэхэд ийм ерөн­хий ойлголтыг мэтгэл­цээ­ний үр дүнд авлаа. Энэ тухай яагаад онцлон дурдаад байгаагаа одоо тайлбарлая.

Саяхан Монголын ганц саалийн үнээ гэгддэг “Эрдэнэт” үйлдвэрийн совет хуралдсан юм. Энэ хурлаар үйлдвэрийн захирлыг солино гэсэн яриа гарлаа. Шинэ даргаар тэр болох нь, энэ очих нь гэдэг бөөн хардалт таамаг хөвөрч,  бужигнаан үүсэв. Ингэхээс ч өөр аргагүй юм. Учир нь сонгууль бү­рийн дараа ялсан нам хамгийн түрүүнд энэ үйлдвэрийн удирд­лагыг гартаа авдаг. Үйлдвэрийн толгойд өөрсдийнхөө хүмүүсийг тавьж, эрх мэдлээ гүйцэлдүүлдэг  бичигдээгүй хууль жишиг болоод тогтчихсоныг нуугаад яахав.  Оросууд ч яг ингэж бодсон учраас советийн хуралд том дарга нараа явуулсан биз. Гэхдээ “Эрдэнэт” үйлдвэр сая даргаа өөрчилсөнгүй.  Ерөнхий захирал Ч.Ганзоригийн  гэрээний хугацааг дахин хоёр жилээр сунгав. Сайндаа ч Ч.Ган­зориг захирлыг улируулсан юм биш үүний цаана бидний мэдэхгүй учир шалтгаан нуугдаж байгаа нь тодорхой.  Юу гэлээ дээ. “Эрдэнэт” үйлдвэрт хамтран эзэн суудаг Монгол, Оросын талууд эзэмшдэг хувь, хэмжээгээ худалдах юм гэж дуулдсан. Захирлаа солиогүйн нэг шалтгаан үүнээс ч болсон байж мэднэ.  Чухам өөр ямар учир начир байгааг хэлж мэдэхгүй байна.

Хэдийгээр ялсан нам “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ерөнхий захирлыг өөрчлөөгүй ч түүний орлогч дарга нарыг сольж, өөрийнхөө хүмүүсийг аваачаад амжсан. Ингэхээр ялсан намын дарга нар “Эрдэнэт” үйлд­вэрийн удирдлагыг гартаа авдаг уламжлал үндсэндээ алдагдаагүй гэсэн. Б.Намхайнямбуу гэдэг нь  Ерөнхий сайдын хүн ч гэх шиг. Нөгөө Д.Даваасамбуу нь хэний ч хүн гэнэ үү. Ямар ч байсан ялсан намын талын нөхөр юм байх. Эндээс нэг л зүйл тодорхой болж байна. Аливаа компанийн 50-иас дээш хувийг Монголын төр  мэдэл­дээ авах юм бол  ялсан нам тухайн компанийг өөрийн улс төрийн байгууллагаа болгож хувиргадаг аж. Энэ нь “Эрдэнэт” үйлдвэрийн жишээгээр ил боллоо.

Монгол Улс том ордуудыг стра­те­гийнх гэж зарлаад тавин хувийг нь атгандаа авдаг. Тэглээ гээд монголчууд тэр хэрээр нь ашиг хүртдэггүй. Ажилгүй, амьдрал ядуу хэвээрээ явдаг. Төрд талыг нь өгсөн тэр том үйлдвэрийн ашиг ялсан намынханд л очиж наалддаг. Төрд аль нам ялна, хэн гарч ирнэ тэдний ойр дотнынхон, ах, дүү амраг садан, танил тал өрөм ихтэй үйлд­вэрийн ажилтнаар очиж, амьд­ралаа дээш­лүүлдэг. Дээхнэ үед “Ялсан намын шахсан 00-ийн цаас “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 100 жил хангана” гэсэн яриа дэгдэж шуугиан тарьж байсан нь одоо ч мартагдаагүй. Ийм уч­раас л манай сонин томд  тооцог­дох үйлдвэр, орд, компанийн 50-иас дээш хувийг Монгол Улсад эзэмшүүлсний хэрэг­гүй гэж үзээд байдаг юм. Үнэндээ аж ахуйн нэг­жээс эрх ба­ригч­дад ирэх хувь хэмжээ нэмэгдэх тусам ард түмэнд очих хувь, хүртээх хишиг багасдаг. “Эрдэнэт” үйлдвэрээрээ дахин жишээ татъя л даа. Энэ үйлдвэр төсвийн ихэн­хийг бүрдүүлж бай­даг, монголчуу­дын ганц ноолж байдаг номхон тэмээ нь гэдэг. Гэсэн ч Монгол Улс өнөөдөр гайхамшиг­тай хөгжилд хүрээд, иргэд нь ядуурлаас аврагд­чихсан юм огтхон ч алга. Оюу толгойн гэрээг байгуулс­наас хойш эдийн засгийн өсөлт гээч юм нэ­мэгд­лээ гэж үе үе дуулддаг болсон.

Хэрэв “Эрдэнэт” үйлдвэр хувийн компани байсан бол яах вэ. Өдийд Монгол Улс аль хэдийнэ  хөл дээрээ босч,  хөгжлийн дээд цэг хүрчихсэн явах байлаа.  Гүйлгээ ухаантай, хувийн бизнес эрхэлдэг нөхдүүд өнөөдөр “Эрдэнэт” үйлд­вэрийг мэдэлдээ байлгасан бол олсон хөрөнгө мөнгөө юун түрүүнд өөрсдөө идэж ууж, шимэгчлэхийг бодохгүй. Хөрөнгөө босгож, арви­жуулж, бүтээн байгуулалтын ажлыг ид өрнүүлж байх байлаа. Хэдэн үеэрээ яриад барахгүй байгаа үйлдвэрүүдийг хэд хэдээр нь барь­чихсан шижигнэж явах байсан даа.

Монголчууд “Рио-Тинто”, “Айвен­­хоу майнз” компанийг алган дээрээ тавьсан юм шиг нэвт хардаг болоод удаж байгаа. Компаниуд хэнтэй ямар гэрээ, хэлцэл хийж байна.  Дэлхийн түвшинд нийцсэн ямар арга технологи нэвтрүүлэх гэж байгааг нь сайн мэддэг. Хаанаас юу худалдаж авав, цаашид юу хийх гэж байгааг нь нэгд нэгэнгүй мэдэж байдаг. Учир нь тэр компани үйл ажиллагааныхаа талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өдөр бүр ард түмэндээ тайлангаа тавьж, таниулж байдагтай холбоотой юм.  Харин төрд данстай үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүдийг бид тэгж харж чаддаггүйд гол ялгаа нь байна. Жишээ нь монголчууд одоо хүртэл Таван толгой яах гээд байгааг,  “Эрдэнэт” үйлдвэрт юу болоод байгааг мэддэггүй. Таг сохор, чих дүлийтэй адил ямар ч мэдээлэлгүй харанхуй сууж байгаа.

Тэгвэл дээр дурдсан “Айвен­хоу майнз” компани яадаг билээ. Тэд өнөөдөр Монголын бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тендерээ ил тод зарладаг. Нэг ширхэг хадаас ч байсан түүнийгээ хэв­лэлээр зарлаж байж, худалдаж авдаг. Цемент шохой, том машин, тоног төхөөрөмжөөс эхлээд худал­даж авах шаардлагатай юу байна, тэр бүхнээ хэвлэлээр дамжуулан нийтэд хэлдэг. Одоо ямар үйл ажиллагаа явуулж байгаа, цаа­шид яахыгаа ч нээлттэй харуулдаг. Ямар ажилд хэнийг авч ажиллуу­лахаа  нуулгүй зарладаг юм. “Эрдэнэт” үйлдвэрээс хавьгүй илүү нөөцтэй,  дэлхийд тавд ордог ордыг ашиглан босгосон орчин үеийн энэ том үйлдвэрт ийм их зүйл хэрэг болж байхад “Эрдэнэт” үйлдвэрт ийм зүйлүүд хэрэг болдоггүй юм уу. Юу ч хэрэггүй юм шиг тэд өнөөдрийг хүртэл дуугүй явж ирлээ.   “Эрдэнэт” үйлдвэрийг нэг удаа реклам гаргаж байсныг харсан хүн байна уу. Ган бөмбөлөг, тоног төхөөрөмж, шавар шохойноос эхлээд үйлдвэрт хэрэг­тэй зүйл юу эс байхав. Шаардла­гатай зүйлсээ тэд яаж авдаг байж таарах уу. Манайд ийм зүйл хэрэг боллоо гээд нэг удаа тендер зар­лаж байсан удаа бий юу. Түүхэндээ нэг хүн ажилд авна гэсэн зар түгээж байсангүй. Хуучирч элэгдсэн “Эрдэнэт” шиг үйлдвэрт уг нь энэ бүхэн хэрэгтэйгээс хэрэгтэй байдаг л байх ёстой.

Гэвч өнгөрсөн хугацаанд тэд ийм байсангүй. Ямар учраас олны нүдэнд ил тендер зарлаж хэрэгтэй бүхнээ олж  авдаггүй юм бэ. Дутаг­даад байгаа боловсон хүчнээ хаа­наас ямар замаар шалгаруулаад байдаг юм бэ. Ажилгүй яваа монгол залуусаас яагаад шилж сонгож аваад ажилтай болгож чаддаггүй юм бэ. Яагаад гэвэл тэдэнд тийм шаардлага байхгүй. Зөвхөн ялсан намын дарга нар тэдэнд бараагаа шахдаг юм. Ялсан намын дарга нар хүнээ чихдэг юм. Тэднээс өөр хэн ч тэнд хошуугаа дүрэх эрхгүй.  Н.Энхбаярын дүү ийм юмыг нь хийчихлээ, Сү.Батболдын ах тэр тэрийг нь өгөв, М.Энхболдын хүр­гэн тэгж албан тушаалд суулаа гэх жишгээр өнөөдрийг хүртэл явсан.  Ялсан намын дарга нарын шахаа­ны эд бараа, хүн хоёр хаалгаар нь багтаж ядан хахаж байхад яаж “Эрдэнэт” үйлдвэр нээлттэй тендер зарлаж, олныг уриалан дуудах юм. Үе үеийн ялсан намын дарга нар зэрэг дэвээрээ эрэмбэлж, эд бараа­гаа шахаж, бизнесээ арвижуулдаг ганц “уурхай” нь “Эрдэнэт” болчи­хоод байна. Эндээс ард түмэнд наалдаж, нялзах ямар ч ашиг байхгүй.

Хэрэв Оюу толгойн хувьцааны 51 хувийг Монголын төр эзэмшсэн бол өнөөдрийн “Эрдэнэт” үйлд­вэрийн түүхийг давтах байлаа.  Тэгээгүй учраас “Айвенхоу майнз” компани эд бараагаа ч авахдаа, боловсон хүчнээ ч сонгохдоо  бүх­ний нүдэн дээр ил зарлаж байна. Ард түмний ажилгүй явааг нь ажилд урьж, цэвэр өрсөлдөөн дундаас чанартай бараа, чадвар­тай болов­сон хүчнээ сонгон авч байгаа биз ээ.  Хувийн өмч гэдгийн давуу тал нь эндээ бий. Ийм бай­хад төр 50 хувийг эзэмшинэ гэж муйхар­лах шиг тэнэг үйлдэл байх­гүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Гурван сонгууль дараалан далаараа
тавиулсан МАН үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг бужигнаж байна. Одоо тэдний
хувьд дараагийн сонгуульд дангаараа орвол дахин ялагдах магадлал өндөр
учраас хуучных шиг хүчээр, луйвраар ялдаг цаг өнгөрсөн. Олон удаагийн
дараалсан ялагдал МАН-д өөрчлөлт хийхийг санууллаа. Үүнээс үүдэлтэй 
МАХН-тай эвсэж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орох тухай намын нэг хэсэг нь
ярьж эхэлжээ. Нөгөө хэсэг нь үүнийг эрс эсэргүүцэж байгаа. МАХН-тай
эвсэж орохыг дэмжигсэд нь Ө.Энхтүвшин, Д.Загджав, Ж.Сүхбаатар нараас
эхлээд цааш үргэлжилж байгаа бол эсэргүү багт С.Баяр, С.Батболд.
Ц.Нямдорж нар багтжээ. Д.Загджав сонгуульд хамтарч орох саналыг
Ө.Энхтүвшинд зүтгүүлж буй голлох хүн гэсэн. Үүнээсээ болж нам дотор
түнжин хагарч асуудал нэлээд хурцадмал байдалтай байна. Харин МАХН-ын
хувьд МАН-тай эвсэж орохыг дэмжигсэд олон байна. Н.Энхбаяраасаа өөр
торойх лидергүй энэ нам Ерөнхийлөгчид  нэр дэвшүүлье гэвэл Ч.Улаанаас
цааш хэтрэхгүй. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-тай хамтрах
магадлал өндөр. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хамтарч ороод МАН-ын нэр
дэвшигч яллаа гэхэд Н Энхбаяр  тохироогоо хийх гэнэ. Харин хэнийг нэр
дэвшүүлэх тал дээр өөр өөр бодолтой байцгаана. МАН-ын зарим гишүүд
Ерөнхийлөгчийн сонгууль бол шал өөр явагддаг. Үүнд юм нэг их нөлөөгүй.
Хүнээ зөв сонгож гаргах хэрэгтэй. Тиймээс заавал нэгдэх гэх алба байхгүй
гэцгээн нам нэгдэхийг эрс эсэргүүцэж байгаа. Яагаад гэвэл МАН-аас
Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших магадлалтай хүмүүс маш олон тул
ингэж үзэхэд хүргэж байгаа бололтой.
Н.Энхбаяр Дээд шүүхээр хэлэлцэгдэх өдрөө
хүлээх зуур МАХН-д намын даргын төлөөх марафон эхэлжээ. Өнөө маргаашдаа
биш байлаа гэхэд алсдаа энэ асуудал ирэх нь гарцаагүй хэмээн ийнхүү
өрсөлдөж эхэлсэн байна. Н.Энхбаяр ч үүнийг гадарлаж энэ талаар ойрын
хүмүүсээсээ асуусан аж. Мөн МАХН орон нутгийн сонгуульд олигтой амжилт
үзүүлээгүй. Намын нэрээр л энд тэнд ганц нэг суудал авснаас ялж гарч
ирсэн хувь хүн бараг алга гэж дотооддоо шүүмжлэх хүн ч захаасаа эхлээд
нэмэгдэж байна. Энэ хооронд МАН-аас МАХН руу очих хүмүүсийн тоо нэмэгдэх
хандлагатай байгаа нь бас анхаарал татна. УИХ-ын Тамгын газрын ерөнхий
нарийн бичгийн дарга асан Ц. Шаравдоржийг ч МАХН руу орох магадлалтай
хүмүүсийн тэргүүн эгнээнд нэрлэж байгаа. Учир нь түүний эхнэр МАХН-аас
Өмнөговьд нэр дэвшсэн.

Тэгээд Ц.Шаравдоржийн саяхны өгсөн ярилцлагад ч өөрийнхөө намд шүүмжлэлтэй хандсанаас нь харвал энэ бас үнэний ортой байх.

Энэ зуур Ц.Оюунбаатарыг тангараг
өргүүлэхгүй гэж МАХН-ынхан эрээгүй зүтгэж байна. Хуулинд өөрчлөлт
оруулдаггүй л юм бол энэ боломжгүй зүйл ч “Энхбаяр дарга эсвэл түүний
хүү энэ суудлыг авах ёстой” гэж МАХН-ын удирдлагуудын зүгээс ярьж буй
юм. Үүнд жирийн гишүүд нь мөн л дургүйцэж намын дотоод зөрчлийг нэмсээр.

МАН-ЫН ЗАЛУУС ЮУ СЭДЭЭД БАЙНА

Орон нутгийн сонгуулийн өмнө МАН-ын
залуусын дунд нэгэн үйл явдал өрнөсөн. “Хэрэв энэ удаа нам ялагдвал
намын даргыг, намын удирдлагуудыг авч хаях хэрэгтэй байна. Энэ намд
шинэчлэл хийх цаг болсон. Залуу шинэлэг хүмүүсийг удирдлагаараа тавья.
Тэгж байж энэ нам өөр харагдана хэмээн ярьцгаажээ. Саяын болж өнгөрсөн
сонгуулийн маргааш Ж.Энхбаяр, С.Бямбацогт, мөн НАМЗХ-ны удирдлагууд
уулзалдаж намынхаа ирээдүйн тухай ярилцсан мэдээлэл ч үүнтэй хамт чих
дэлсэв. Ж.Энхбаяр. Д.Загджав, Я.Содбаатар, Л.Оюун-Эр-дэнэ, О.Содбилэг
нар намын шинэчлэл, удирдлагуудын өөрчлөлтийг ярьж байгаа гэх мэдээлэл
бий. Мөн намын даргад залуусаас Ж.Энхбаяр, Байгаль орчны сайд асан
Д.Цогтбаатар нарыг байж болох талаар ч ярьж байна. Саяхан МАН-д
Г.Занданшатарыг залуучууд унагах нь гэсэн яриа хүчтэй явагджээ.
Г.Занданшатар энэ яриаг сонсон тэвдэж, залуусыг ээлжлэн дуудаж хэн ийм
яриа гаргасан тухай асууж сурчээ. Ингэхээр МАН, МАХН хоёрт шинэ
удирдлагатай болохоор нууцхан ярилцаж, энэ нь даамжирч өрнөл ихтэй
байгаа нь тодорхой боллоо.

Нөгөө талаас амбицаа дарж чадахгүй
байгаа залуусынх нь бас нэг гаргалгаа бол Ерөнхийлөгчийн сонгуульд
ордгоор нь оруулаад нэг мөсөн ялагдал хүлээсэн хойно нь удирдлагыг
өөрчлөх асуудлаа тавья гэсэн саналтай хүмүүс ч байна. Ийнхүү МАН-ынхан
дотоод үймээндээ учраа олохоо байж гишүүд нь сандралын байдалд хүрчээ.

Баянзүрх дүүрэгт УИХ-ын сон­гуу­лийн нэг мандат дээр өрсөлд­сөн хүмүүст өгсөн иргэдийн са­на­лын хувь хүрээгүй учраас орон нутгийн сон­гууль­тай хамт дахин сонгууль явагдсан. УИХ-ын дахин сонгуулиар  хамгийн олон санал авсан МАН-ын гишүүн Д.Арвин, Б.Батзориг хоёр дахин сонгуульд өрсөлдсөн. Улс төрийн хувьд нэг намын хоёр хүн хоорондоо өрсөл­дөж байгаа нь сонин үзэгдэл. Тиймээс Д.Арвин намын эв нэгдлээ бодож “Бид хоёрын хэнийг нь ч битгий дэмжээрэй” гэж удирд­лагуудаасаа гуйсан гэдэг.

Өнгөрсөн баасан гаригт Сон­гуулийн ерөнхий хороо Д.Арвинг сонгуульд ялсан хэмээн албан ёсоор шийдвэрээ гаргажээ.

Нэг намаас дээрх хоёр нэр дэвшигч өрсөлдөж буй учир МАН үүнд санаа тавьж оролцох шаард­лага байгаагүй. Хуулиараа дахин сонгууль болох өдөр хүртэл  сур­талчилгаа явуулах хориотой, нөгөө талаас нэг намаас хоёр хүн дэвшиж байгаа болохоор МАН-ын хувьд  амар амгалан налайгаад сууж болох байлаа.  

Хувь нэр дэвшигчдийн хувьд харин  санаа зовних нь гарцаагүй.  Нэгэнт цөөнх болж сонгуульд ялагдсан МАН-ын хувьд нэг ч гэсэн суудал нэмэгдэж л байвал чухал байлаа.  Гэтэл байдал өөр байв.

МАН илтэд нэг нэр дэв­шигчээ дэмжлээ. Тэр нь Баянзүрх дүүргийн Засаг дарга Б.Батзориг.   Сүнжинграндад болсон намын удирдлага зэрэг олон хүн цугласан уулзалтад ч  шууд л Батзоригийг дэмжихээ илэрхийлсэн. Үүнийгээ намын байр суурь гэж тайлбар­ла­сан байгаа юм. Д.Арвин нь сууж байхад шүү.  Аргаа барсан Д.Арвин ч үгээ хэлэх санаатай бостол шууд л микрофоныг нь хааж арга хэмжээ хаасныг мэдэгдсэн байгаа юм. Энэ талаар манай  сонин өмнө нь мэдээлж байсан. Үүнээс өмнө ч намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь Баянзүрхийн намын үүрүү­дийн дарга нартай уулзахдаа ч “Намын бодлого Б.Батзоригийг дэмжинэ шүү” гээд бас хэлчихсэн байдаг.

Ингээд сонгууль ч боллоо. Ардын намынхандаа ад үзэгдсэн Д.Арвин ялчих нь тэр. Харин эх сурвалжаас сонссоноор бол на­мынхнаас нь  түүнд хэн нь ч баяр хүргээгүй гэнэ. Намдаа нэг суудал авчирч буй нэгэндээ ийнхүү хатуу хандан  дургүйцсэн нь цаанаа  нэг учиртай.

Д.Арвин бүр эртнээс л  шинэчлэл ярьж, хүний өөрийн  гэлтгүй хатуу шүүмжлэл унагаж байдаг нь намынх нь нөхдийн зүрхэнд айдас бий болгосон  байх талтай. Эсвэл түүнийг эмэгтэй хүн болохоор нь ингэж хандав уу. Уг нь тэрээр өөрийн намыг шүүмж­лэхээс гадна өрсөлдөгч на­мууд­тайгаа ч намаа өмөөрч хатуу ширүүн үг хамаагүй чулууддаг байсныг нь мартаж болохгүй. Ту­хайн үед ма­най сонин ч “Арвинаас өөр дуу­гарах хүн алга” гэж бичиж байсан. Эрчүүд айж хулчийгаад байгаа асуудлыг ч  нам энэ тэр гэлгүй шууд л хэлчихдэг  болохоор нь тийн бичсэн хэрэг.

Сонгуулийн үеэр сурталчилгаа явуулж болохгүйг мэдсээр байж “Д.Арвин МАХН-д орох нь” хэмээн нам нь юм уу, намын нөхөр нь юм уу мессэж илгээсэн байдаг. Энэ нь хэвлэлээр  ил тод мэдээлэгдсэн. Магадгүй тухайн хэвлэлийн байр суурь ч байж болох. Арвин МАХН-д элсэхээ  хүрвэл аль хэдийнэ элсчих байлаа. Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан нарын  Н.Энхбаярын фракц гэгддэг бусад нөхдийн хамт л явчих байсан шүү дээ. Цагтаа намаа шинэчлэх гэж “Элсний арван гурав”-т багтаж явсан удаа бий. Хэдий тийм байсан ч хүнд хэцүү үед нь намаа орхиж  яваа­гүйнх нь төлөө Д.Арвинд МАН баяр хүргэж дэмжих хэрэгтэй байсан биш үү. Нөгөө талаас Б.Батзориг, Д.Арвин хоёрын улс төрчийнх нь хувьд жингийн туухай дээр тавьсан ч улс төрийн туршлагын хувьд Д.Арвин хамаагүй жин дарна. Тэ­гээд ч Б.Батзориг  дүүрэгтээ бүтээн байгуулалт хийхийн оронд но­хойны хөшөөнд тэрбум тэрбумаар нь мөнгө зориулсан зэрэг нь баян­зүрх­чүүдийн дургүйцлийг хүргэж сон­гуульд ялагдахад нь нөлөөлсөн биз. Энэ байдал нь өөрөө УИХ-ын сонгуульд ялагдах нь бүү хэл   орон нутгийн сонгуульд ч “МАН-ынхан ийм л байдаг” гэсэн ойлголтыг төрүүлж намаараа ялагдахад ч нөлөө үзүүлсэн. Монголчууд муу­хай загнаад байгаа хүнд дургүй. Тиймээс илтэд нэг намынхаа нөх­рийн эсрэг юм хийгээд байгааг ард түмэн тэнэг биш болохоор мэдсэн байх. Дээрээс нь эмэгтэйчүүдийг дэмжих магадлал их энэ үед УИХ-ын 11 дэх эмэгтэй гишүүнээр Д.Ар­вин байх нь хэрэгтэй гэж үзсэн байх.

За энэ бүхэн ч яахав. Хамгийн сонин мэдээ гэвэл  Д.Арвин ял­чи­хаад байхад Ардын намын удирд­лагууд нь өөр намынхантай уулзан  сонгуулийг хүчингүй болгох хор найруулах гэж  яваа тухай мэдээ­лэл байна.  Д.Арвин л биш бол өөр намын хүн энэ тойрогт нэр дэвшээд гарч ирсэн ч хамаагүй юм байх. Тэгэхээр Д.Арвин намынхаа “но”-г их мэддэг байж таарах нь.  

Ямар ч байсан Д.Арвин ялчих­лаа. Нам нь үүнд дургүй байна. Намаа гээд МАХН руу яваагүй. Явлаа гэхэд Д.Арвинд алдах зүйл байхгүй. МАН л цөөхөн сууд­лаасаа дахин нэг суудал алдана биз. Гэлээ гээд “Та нартай, та наргүй энхрий хайрт намдаа үл­дэнэ” гэж мэдэх л хүн. Эцэст нь намдаа адлагдсан Д.Арвин одоо хаачих вэ гэдэг улс төр дэх анхаа­рал татсан сэдвийн нэг болоод байна. Ма­гад­гүй МАХН түүнийг алгаа тосон хүлээж байгаа.  Д.Ар­вин харин адлагдсан ч Ардын намдаа үлдэж мэднэ шүү.