Category: редакцийн-нийтлэл

УИХ–ын гишүүн Ж.Энхбаяр­тай ярилцлаа.

–Засгийн газар сүү­лийн үед сайтуудын сэтгэгдлийг хянана, ка­белийн телевизийг хаана гэх мэтээр элдэв шийдвэр гаргах боллоо. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ер нь аливаа эрх ба­ригч хүчин олон нийтийн санаа бодол, хянал­таас ангид байхыг хүсдэг зүй тогтол байна уу даа гэж анзаарагддаг. Тэр жамын дагуу л үйл ажиллагаа болж байна. Гэхдээ нөгөө талаасаа хэвлэл мэдээ­лэл маань тодорхой хэм хэмжээгээ алдаж байгаа зүйл бас анзаарагддаг, бодит байдлыг хэлэхэд. Ялангуяа тэр коммент гэдэгтэй холбоотойгоор хүний хамгийн үнэт зүйл болсон эрх, нэр төр рүү халдах асуудал хэрээс хэтэрч байгаа. Гадна дотроос зохион байгуу­лалттайгаар Монго­лын нийгмийг хагаргах, бу­таргах, яс үндэс, шашин шүтлэгээр нь хооронд нь хуваах, нийгмийг тал­цуу­лах том хэрэгсэл болоод байна шүү дээ, хэвлэл мэдээлэл маань өөрөө. Юу анзаарагдаж байна вэ гэхээр Монгол Улс маань асар хүчтэй бут­рал, задралд орж байгаа нь гол аюул. Үндэсний аюулгүй байдал, монгол­чуудын язгуур эрх ашиг­тай энэ нь зөрчилдөнө. Нэг хувь хүний эрх чөлөөг дээдлээд нийтийн, нийг­мийн эрх ашгийг хойш тавьж ирлээ. Энэ нь зөв байна уу гэдэгт миний хувьд эргэлздэг болсон. Эрх мэдэл, мөнгөтэй, хүч­тэй хүний эрх ашиг нийг­мийн эрх ашгаас илүү тавигдаад байгаа нь бас аюул. Өнгөрсөн хориод жилд бид хангалттай туйл­ширлаа шүү дээ. Тийм болохоор үүнийг зохицуулах шаардлага аль ч нам, Засгийн газрын үед гарч ирж байна л даа. Тэр зохицуулалтын үүд­нээс Ч.Сайханбилэгийг ийм юм хийлээ. Гэхдээ энэ шийдвэрийн үр дүн гараагүй байна. Сайн муу нь жи­лийн дараа л мэдэг­дээд эхэлнэ дээ. Ардчил­лыг би хуулийг дээд зэр­гээр сахин биелүүлэх гэж ойлгодог. Өөрийнхөө бо­лон бусдын эрх үүргийн нэгдлийг л ардчилал гэж боддог. Энэ бол дур зор­гын, анарх биш. Дээд зэргийн сахилга бат, хууль сахих ёс. Бид сүү­лийн хорин жил нэлээд дур зоргоороо аашилц­гаалаа даа. Ардчиллаа ч сайн ойлгож, таньж мэд­сэнгүй. Нийгмээ­рээ л нэг иймэрхүү байдалд ор­сон. Тэрийгээ залруулах гэж оролдож буй нь энэ юм болов уу л гэж ойлгож байгаа. Би зөв талаас нь харж байгаа. Нөгөө та­лаас эрх баригчид дуу хоолой, хяналтаас хол байх гэдэг бас нэг санаа байгаа. Аль аль нь л бай­гаа юм.

–Муу хэлүүлэхгүй гэсэндээ ийм арга хэ­рэглэж байгаа байх?

-Дөрөв дэх засаг­ла­лын түв­шинд өргөмжилж буй хэвлэл мэ­дээлэл маань хэн нэгэн эздээс хараат бус, мэргэжлийн сэт­гүүлзүй, баталгаа но­толгоотой баримтад үн­дэс­лэсэн байх юм бол бидний гоё яриад байгаа ардчил­сан нийгэм амьд явна.  Тэгэхгүй бол өнөөд­рийн ардчилал хулхи бо­лоод байна. Нөгөө тэгш эрх гэдэг нь байхгүй. Мон­голын нийгэм асар хүчтэй ялгаралд орж байна. Хууль тэгш үйлчилж ча­дахгүй байна, нийгэм баян ядуугаараа хувааг­даж байна. Өнгөрсөн хо­рин жилийн үр дүн туй­лын хангалтгүй харагдаж байна.

–Бүтээн байгуулал­тын аж­лууд урагштай өрнөх хандлага ажиг­лагдаж байна.  Нийс­лэлд ч зоримог ши­нэч­лэлүүд хийгдэж байна. Гэтэл энэ бүгдийг танай намынхан “Бидний эх­лүүлсэн ажлын үр дүн одоо л гарч байгаа нь энэ” гэх юм?

-Үнэн, үнэн. Ардчил­сан намын ажлын үр дүн жилийн дараа гарна. МАН-ын Засгийн газрын үед л хийгдсэн ажлууд сайнтай, муутай­гаа хамт одоо төгсгөлөө базаад дуусгаж байна. Тэнд бат­лагдсан бодлого, төсөв, хэрэгжүүлсэн аж­лууд өдийд үр дүнгээ өгч бай­гаа. Харин одоо АН бод­логоо гаргаж байна. Анх­ны төсвөө батлуулсан. Жилийн дараа эдний хий­сэн аж­лын эхний үр дүн гарна.

–Ардчилсан намыг зарим улстөр­чид “Хэт шоу хийгээд байна” гэц­гээж байна?

-За яахав дээ, үр дүнг нь харъя даа. Улсууд ярьж л байна. Ер нь сүү­лийн үед улс төрийн шоу гэдэг маань хаана хаанаа хэтрээд л байх шиг бай­на. Хэтэрч болно л доо. Улс төр чинь өөрөө бас хэтэр­хий жүжиг биш ээ. Бодит амьд­ралын тусгал байх ёстой болохоос биш жүжиг байж болохгүй. Өөр дүрд тоглочихоод гараад өөр хүн болох. Улс тө­рийн амьдрал сүү­лийн үед хэт шоу, жүжиг тал руугаа ороод байна уу даа гэж анзаа­рагдаж байна.

–Хэд хоногийн өмнө аймгийн Засаг дарга нарыг Төрийн ордонд цуглах үеэр зарим аймгийн Засаг даргыг батламжлахтай холбогд­сон асуудал хөндөгдсөн?

-Бас л нөгөө хийрхсэн улс төр. Монголын ний­гэм дахин дахин хувааг­даж, задарч байна. Нийг­мээ өнгө мөнгө, шашин шүтлэг, нутаг усаар нь хувааж байна. Яваандаа энэ хуваагдал өрх гэр бүлийн түвшинд хүрээд байна. Нийгэмд асар хүч­тэй задрал явагдаж бай­на. Эрх барьж байгаа улс төрийн нам, улс төрийн хүчний удирдагчид, улстөр­чид маань үүнд маш их анхаарал хан­дуулж бодох ёстой.

–Одоогийн нөхцөл бай­далд нийгмийн зад­рал гэдэг чинь томд­чих­сон үг биш биз?

-Бүхий л түвшиндээ Монгол задарч байна. Бүгдийг өнгө мөн­гөөр харж байна. Хайр дур­лал, найз нөхөрлөл, улс төр гээд бүг­дийг өнгө мөн­гөөр харж байна. Бид хүн ёсны олон үнэт зүй­лээ өнгө мөнгөнөөс ху­далдаж байна.

Өнөөдөр залуучууд гэр бүлтэй болоход асар хүнд байна. Гэр бүлээ аваад явахад хүнд байна. Нийгмийн суурь болсон гэр бүл бат бэх байж ту­хайн нийгэм тогтворж­дог. Гэр бүл дотор хүүхэд өсч бойжиж байж улс орны ирээдүй, боловсон хүчин, хүн бэлтгэгдэнэ.

Бүх түвшиндээ тийм алдагд­лууд гараад бай­гаа юм.

–МАХН–ын дарга Н.Энх­бая­рын төлөө эмэг­тэйчүүд өлсгө­лөн зарлалаа. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Бас л нэг улс төрийн арга хэмжээнүүд ш дээ. Аливаа хүн итгэл үнэмш­лээрээ өлсөнө уу, жаг­сана уу тэр бүхэн нээлт­тэй л байгаа. Үүнийг улстөрчид нь хэрхэн за­луур­дах юм байгаа юм, ямар зо­рилгодоо ашиг­лаж бай­гаа юм, цаг хуга­цаа л бүхнийг тодорхой бол­гоно. Энэ бүхнийг бо­лох­гүй, бү­тэх­гүй муу муу­хай гэж яриад хэрэггүй. Сайн сайхан гээд сай­шаагаад хэрэггүй. Нийг­мийн жам ёсны үйл явдал, үзэгд­лүүд болоод л явж байна.

–Монголын өнөөд­рийн улс төрийн өнгө аяс, хурдыг хэрхэн то­дор­хойлох вэ?

-Бид нийгмийн шинэ сонголт хийгээд хориод жил болчихлоо. Үндсэн­дээ шинэ Үндсэн хууль батлаад хорин жил бол­сон. Хорин жил гэдэг бол аливаа зүйлийг дүгнэхэд хангалттай хугацаа. Энэ удаагийн УИХ-ын онцлог юу гэвэл Монголын сүү­лийн хорин жилийн улс төрийн амьдралд бий болсон иргэний хөдөл­гөөн, үйлдвэрчний эвлэл, гудамжны жагсагч, улс тө­рийн намуудын төлөөлөл бүрэн бүрэлдэхүүнээр бүгд орж ирээд суучихсан УИХ. Хоёр, гуравхан сая монголчуудын дотроос гарах улс төрийн потен­циалиа шавхчихсан. Хо­рин жилийн амьдралыг шавхсан ийм их хурал буюу бүх төлөөлөл ороод ирчихсэн. Одоо үүнээс цааш гудамжны жагсагч байхгүй. Үүнээс цааш улс төрийн нам байхгүй. Үүнийг ард түмэн харж байгаа. Ард түмэн тэнэг биш. “За бүгд ороод ирлээ. Нөгөө Ганбаатар юу ярьдаг юм. Батзандан яах нь уу, Уянга юу ярь­даг юм, улс төрийн на­мууд нь яадаг юм” гээд бүгд хараад сууж байгаа. Айхавтар шүү дээ, цаа­дуул чинь ажиглаад сууж байгаа.

Нэг талаасаа эцсийн сонголт, цөхрөл байсан. Өөр гарц байхгүй. Энэ нам нь дээр юм уу гэх гарц байхгүй. Энэ иргэний хө­дөлгөөн нь зөв юм болов уу гэх гарц байхгүй. Бүгд л ороод ирлээ. Юм хийх бололцоог ард түмэн ол­гоод бай­на. Эндээс олиг­той үр дүн гарахгүй бол төрд итгэх нийгмийн итгэл асар хүчтэй суларна. Үүний дараа юу болох вэ гэхээр үеийн шилжилт, солилт болох болов уу гэж бодож байна. Бид нар олигтой байвал ураг­шилна, олиггүй байвал Мон­го­лын түүхийн тав­цангаас арчиг­дана. Өөр хувилбар байхгүй. Бие биеэ муулаад байх бо­лол­цоо байхгүй. Яагаад гэвэл бүгд төрийн эрх баригчид.

Монголын өнөөдрийн ардчи­лал, хорин жилийн нийгэм, бид дотроо хүчээ барж байна. Өөрч­лөлтөө хийхгүй бол хүчээ барж эхэлж байна. Хаана хаа­наа хүч нь суларч байна. Өндөр хаазтай баахан явсаар одоо урагшилж чадахаа болиод хоосон ээрээд байна. Шаварт суучихсан машин хоосон уухилаад л байдаг ш дээ. Бензин хийчихээд л ша­вар үсчүү­лээд л гишгээд байдаг. Гишгэх тусам доош ухаад л суугаад бай­даг. Яг л ийм байдалд байна. Ийм дүр зураг харагдаж байна. Эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн амьдрал нь ч тэр. Тийм байгаа биз. Нэг л биш болчихлоо гэдэг мэдрэмж төрөөд байна. Эцсийн сонголтоо сая ард түмэн хийчихсэн. Бүгдийг авч­раад эндээ учраа ол гээд хий­чих­сэн. Одоо учраа олох нь уу, яах нь уу. Тэгэхээр одоогийн энэ УИХ туйлын их хариуц­лагатай байх ёстой. Нэг намыг сонгох асуудал биш, энэ хуралд байгаа 76-г бүг­дийг нь улс төрийн тавцангаас арчиж хаях ийм жилүүд ирж ма­гадгүй.

–Та чоно агнадаг гэд­гээрээ алдаршиж байх шиг байна. Төрийн түшээ хүн ингэж амьтан алж болдог юм уу?

-Би ан хийсэн. Гахай, чоно буудсан. Яагаад гэвэл би монгол эр хүн. Монгол хүн морио унаад, буугаа үүрээд Монгол эх орондоо хаана ч явах эрхтэй.

–Гэхдээ таныг хул­гайн ан хийсэн гээд бай­гаа шүү дээ?

-Бас л өрөөсгөл мэ­дээлэл. Гахай гэдэг амь­тан Монголд өргөн дэлгэр байдаг. Сум, багийн түв­шинд агнуур хийх квот нь хуваари­лагд­даг. Нэг бү­рийнх нь үнэ 45 мянган төгрөг байснаа зуун жа­ран мянга болсон. Хаана ч явсан мөн­гийг нь тө­лөөд буудах эрхтэй спорт агнуур. Гэтэл монгол­чуу­дын хам­гийн идэх дуртай тарваганы мах байна. Тарвага бол хориотой. Та энэ зун тарваганы мах идсэн үү.

-Үгүй.

-Хэрэв та тарваганы мах идсэн бол хууль бус үйлдэл хийсэн болж таарч байгаа байхгүй юу. Харин гахай бол ямар нэгэн хорионд ороогүй. Улаанбаатар хотод паа­лан­тай жорлонд сууж, хананаасаа халуун ус авч байгаа хүүхдүүд ангийн та­лаар ойлгохгүй ш дээ. Ноднин баахан чоно аллаа гэж шуугьсан. Улаан­баатарт өдөрт хэ­дэн зуун нохой алдгийг мэдэх үү. Өнөөдөр та орц руугаа ороход золбин нохой зөрөөд өнгөрөхөд эвгүйцнэ биз дээ. Энэ нохойг алаад өгөөч гэж захиалга өгнө. Гэтэл эз­гүй ууланд байгаа малчин гэрийг нь тойрон ульж, өмч хөрөнгө мал руу нь сүрэглэн дайрч байгаа чонын эсрэг гар мухар бол яах вэ. Хуучин цагт жил болгон зохион бай­гуу­лалттайгаар ан ав хийж тоо толгойг нь зо­хис­той хэмжээнд барьдаг байлаа. Өнөөгийн ний­гэмд энэ нь хаягдсан. Энэ бол амьдралд байх зайлш­гүй зохицуулалт байх­гүй юу. Тийм бо­лохоор тэр чоно гэдэг амьтныг ажлаа өгчихсөн ямар нэгэн албан ту­шаал­гүй Ж.Энх­баяр гэдэг хүн арилжааны төлбө­рөө төлөөд л спорт аг­нуур хийсэн шүү дээ. Ийм л зүйл болсон. Гахай алсан байна гээд ийм асуудал ярихаар буриад залуу гайхаж байгаа юм. Цас орлоо бол сумын залуус бүгд л буугаа үүрээд хойд хөвч тайга руугаа мордож байгаа ш дээ. Бүр тэсэн ядан хү­лээдэг байхгүй юу, монгол эр хүн. Тэр мэдрэмжийг хотын хүүхдүүд ойл­гох­гүй ээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Ерөнхийлөгчийн Там­гын газрын дэмж­лэг­тэйгээр АНУ–д сур­галтад хамрагдаж буй манай тусгай сурвалж­лагч Э.Энэрэл Вашинг­тон хотоос мэдээлж байна.

Америкчуудын хувьд нэн чухал тэмдэглэлт арга хэмжээ энэ сарын
21-ний өдөр тохиов. Учир нь тус улсын Ерөнхийлөг­чийн 57 дахь тангараг өргөх
ёслолын ажилла­гаа болсон хэрэг. Вашинг­тон Улаанбаатар хотын хооронд даруй 13 цагийн
зөрүү бий. Тиймээс ма­найд хэдийнэ
22-ны өдөр гарч байх тэр агшинд энд ид баяр
хөөр болж туг далбаа намирч
байлаа. Энэ үйл явдлыг дэлхий
нийтээр телевизээр  шууд үзэж сонирхох нэг хэрэг ч  уур амьсгалыг газар дээрээс нь мэдэрч,  Ерөн­хийлөгчөө тангараг өргө­хийг үзэхээр шаагилдан байгаа америкчуудын дунд шахцалдан
зогсоо хүний нүдээр бичих нь бас өөр хэрэг болов уу. Америкчууд дөрвөн жилд нэг удаа болдог Ерөн­хий­лөгчийн
тангараг өргөх ёслолын ажиллагаанд ихээхэн ач
холбогдол өгдөг улсууд юм. Сүүлийн хоёр, гурван өдрөөс Ва­шинг­тоны гудмууд мэдэг­дэм их хүнтэй болсон нь бусад мужуудаас
нийс­лэл­дээ ирж, түүхэн үйл явдлын гэрч болох гэс­нийх байжээ.
Замаар явж байгаад очих газрынхаа хаягийг асуухад “Би юу ч мэдэхгүй ээ” гэж гараа савчих нь хөдөөнөөс
орж ирсэн хэн нэгнээс Гранд плаза хаана байдгийг  асуухтай агаар нэгэн бололтой. Бас метрон дотор
аль шугамаар явбал зорьсон газраа хүрэхийг
над мэтийн ши­нэ­хэн вашингтончоос асуух нь аргагүй.  Үнэндээ
хөдөөний америк хүний дэргэд над мэт нь багш болчихож
байгаа юм л даа. Энгэртээ “Тангараг өргөх ёслолын ажилла­гаа” гэсэн үнэмлэх зүүж ижилссэн бөөн хүнтэй  дэлгүүрт таарав. Тэд өөр хоорондоо “Бэлэг дурс­галын
аль  дэлгүүрт
Барак Обамагийн зурагтай  таваг, тэмдэг, футболк
хямд үнээр худалдаж бай­гаа
бол” хэмээн ярилцах нь сонстоно. Ярианаас нь үзвэл
тэд Тенниси мужаас ирсэн харууд юм байна. Зарим нь нэгийгээ цай уухыг ч хүлээж тэв­чих­гүй, юу юугүй гарч гүйчих гээд байх аж.  Энэ мэтчилэн америкчууд  дөрвөн жилд нэг удаа Вашингтон хотоо
зорьж, Ерөнхийлөгчийн танга­раг өргөх ёслолыг нүдээ­рээ
хардаг ажээ. 

АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сон­гууль арваннэгдүгээр сард болдог. Харин шинээр сонгогдсон Ерөн­хий­лөгч тэр даруйдаа тангараг өргөчихдөггүй. Он солигдсоны дараа буюу нэгдүгээр сарын 20-ны өдөр тангаргаа өргөдөг билээ. Гэвч  өнөө жил энэ өдөр  амралтын өдөр таарсан тул 21-нийг сонгожээ.  Гэхдээ 21 бол АНУ даяараа өргөн тэмдэглэдэг Мартин Лютер Кин­гийн өдөр гэдгээрээ бэлгэшээлтэй болж байгаа юм. Хар арьстнуудын эрхийн төлөө дуугаа өргөж, арьсны үзлийг халж, эрх тэгш байдал, шударга ёсыг тогтоохоор тэмцэж явсан алдарт Мартин Лютер Кингд зориулсан баярын өдрөөр АНУ-ын анхны хар арьст Ерөнхийлөгч Барак Хуссейн Обама тангаргаа өргөхөөр болсон нь бас сонин тохиол болжээ. Барак Обама зориуд энэ өдөр тангараг өргөхөөр сонгож авсан гэж ярих хүн ч байлаа. Ямартай ч АНУ-ын 44 дэх Ерөнхийлөгч Барак Обамагийн тангараг өргөх өдрийн үйл явц тэр чигтээ хар арьстнуудын бахархал болж, “Мартин Лютер Кингийн мөрөөдөл биеллээ” гэх үг энд тэндгүй сонсогдож байсныг хэлэх хэрэгтэй. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама хуульд заасан өдрөө Цагаан ордондоо  тангаргаа өргө­сөн ч Мартин Льютерийн өдрөөр ард түмэнтэйгээ уулзахыг хүссэн нь энэ ажээ.

Бидний хэдэн сэтгүүлч өглөө эртлэн Цагаан ордныг чиглэн  гарч одсон билээ. Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслолын ажилла­гааг ойроос харах гэсэндээ урд эгнээнд зогсох эрх бүхий ногоон урилганаас зургаан ширхгийг, баярын парад алхах үед нь үзэх эрхтэй хоёр шар урилга олдсон юм. Олдох юу байхав, Ерөнхий­лөг­чийн Тамгын газрын шугамаар сурахаар ирсэн сэтгүүлчдэд энэ түүхэн үйл явцыг нүдээр харах боломжийг олгосон нь тэр л дээ. Америкт сурахаар очсон 14 сэт­гүүлч давуу эрхтэй зургаан урилга дээр азаа үзэж, сугалаа татахад  азтайд тооцогдсон хэдийн нэгээр шалгарсандаа баяртай байлаа. 

Ингээд метронд суухад хүмүүс жирийн өдрүүдээс илүү хөл хөөр­тэй байгаа нь илт.  Ялангуяа нүдэнд нь аз жаргал гэрэлтсэн хар арьст­нууд олноороо яваа нь бусдаас илүү анзаарагдам байлаа. Үнэ­хээр ч АНУ-ын 300 гаруй сая хүний 40 орчим хувийн төлөөлөл болж анх удаа хар арьст Ерөнхийлөгч гарч ирсэн явдал нь харь арьст америк­чуудын хувьд баярлахаас өөр аргагүй зүйл юм.   

Тангараг өргөх ёслолыг үзэхээр ирсэн америкчууд олон цаг гадаа зогсох бэлтгэлтэйгээ ирсэн байв.   Хөнжил нөмөрсөн залуус ч харагд­сан юм. Хүмүүсийн өмссөн хувцас зүүсгэл нь ч ямар нэг байдлаар Обаматай холбоотой. Барак Обама  болон түүний гэр бүлийнх­ний зурагтай цүнх, футболк, зураг бүхий тэмдэг, малгай гээд төрөл бүрийн зүйл харагдана.  Дор хаяад л “44 дэх Ерөнхийлөгч Барак Обама” гэсэн нэртэй эд хэрэг­лэлээр гоёжээ. Бид ч яаж дутахав хүмүүсийг дуурайж, малгай авч өмсөцгөөсөн билээ. Энэ өдөр метронууд онцгой хуваариар явж байсан юм. Ёслолын ажиллагаа болох хэсэг дээр бөөн дараалал үүс­сэн байлаа.  Ерөөсөө л хөл хөл дээ­рээ гишгэх шахам Цагаан орд­ны зүг сөөм сөөмөөр урагшилж байв. Яг л манайхан наадмын өд­рөөр Хүй долоон худагийн  ганц чиг­лэлд автомашинууд явдагтай адил. 

Монголчууд соёолонгийн тоо­сонд даруулах хар үүрээр босч, зарим нь Хүйн долоон худагт хоно­дог. Тэгээд түрүүлээд ирсэн соёолон­гийн хөлсөнд хүрэхээр зүтгэж сүйд болдог. Ерөнхийлөг­чөө тангараг өргөхийг үзэх гэсэн америк­чууд энэ дүр зургийг санаг­дуулам ажээ. Бүгд л гол арга хэм­жээ болох төв талбайн зүг харж,  байраа эзэлнэ. Амжаагүй нэг нь тэнд байрлуулсан нийтийн жорлон дээр гараад сууцгаажээ. Хэдийгээр суухад тэнцвэргүй пөмбөгөр хэл­бэрийн жорлон ч болох нь ээ олж суусан хүмүүс азтайд тооцогдож байлаа. 

Ерөнхийдөө Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслолын  үйл явцыг хүмүүс нэгэнт телевизээр үзчихсэн  учраас түүнийг дахин сануулж, амт муутайхан дүрслэн бичих нь  илүүц болов уу.  Харин тухайн үед хүмүү­сийн байр байдал, уур амьсгал ямар байсан талаар өгүүлье.  Ерөн­хийлөгчөө тангараг өргөхийг харах гэсэн хүмүүс ёслолын ажиллагаа эхлэх яагаа ч үгүй байхад цугласан юм.  Нялх хүүхдээ дагуулсан эцэг, эхчүүд ч харагдана. Газар хөнжил дэвсээд хүүхдээ суулгачихаад өмнө нь тоглоом тавиад өгчихсөн ч байх шиг.  Америкчууд хүүхдүүддээ бага балчраас нь эх орноороо, Ерөнхийлөгчөөрөө бахархах сэтгэл­тэй болгож хүмүүжүүлдгийн нэг жишээ нь энэ юм байна.  Өнгөр­сөн 2009 онд  АНУ-ын Ерөнхийлөг­чийг тангараг өргөх ёслолын үеэр 1.3 сая хүн цугларсан гэдэг.  Харин энэ удаад 600 мянган хүн ирнэ гэсэн тооцоо гараад байсан юм. Гэхдээ энэ тооцооноос давж, 800 мянган хүн цугларчээ.

Ер нь Капитолын өмнө цуглар­сан хүмүүсээс Америк орноороо, АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама­гаар, түүний гэр бүлээр чин сэтгэлээсээ бахархаж байгаа нь илт анзаарагдсан юм. Америкчууд нэгэнт хийсэн сонголтдоо итгэл үнэмшлээ өгч,  олонхийн саналаар бий болсон үр дүнг хүндэтгэж чаддаг хүмүүс юм.  Барак Обама­гийн охидын нэрийг дуудахад, хатагтай Мишээл Обамаг гарч ирэх тэр агшинд америкчуудын баяр хөөр дээд цэгтээ хүрэх шиг болно.   Энэ сэтгэл хөдлөл, хайр бахархал хар, цагаан арьстан гэж ялгахгүй америк хүн бүрийн царайнд илт байсан билээ. Америкчуудын хувьд Ерөнхийлөгч нь жинхэнэ бахархал ажээ. Тангаргаа өргөхөд нь дагаж хөөрч, баярлан хашгирч байгаа тэдний нүднээс чин сэтгэлийн бахархал, итгэл найдвар үзэгдэнэ. Үүнийг харж зогссон бидэнд энэ тохиолдолд манайхан яадаг билээ, шүүмжилж, гоочлохоо урдаа барих байсан болов уу гэсэн бодол төрж байснаа нуух юун. Манайд Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хүн УИХ-ын танхимд Үндсэн хууль дээр гараа тавьж, тангаргаа өргөс­ний дараа өмнөх  Ерөнхийлөгчөөс тамгаа хүлээж авдаг.  Ингээд Сүх­баа­тарын талбай дээр болдог арга хэмжээнд оролцохоор гардаг шүү дээ. Ерөнхийлөгч бол  Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч учраас цэргийн парад хийж таардаг. Үүнийг үзэж зогсоо монголчууд дундаас нэг нь Ерөнхийлөгчийг үг хэлэхэд нь  “Тийм шүү, Ерөнхийлөг­чөө” гээд хэлчихвэл эвэртэй туулай үзсэн юм шиг аашилцгааж,  тэрний хүн энэний хүн мэтээр элдвээр хардах биз ээ. Харин энд бол өөр юм. Ерөнхийлөгчөө хүндэтгэж бай­гаа америкчуудыг хараад ийм бодол төрж байлаа.  

Барак Обамаг үг хэлэхэд нь дуу алдаж, гараа даллахад нь орилол­дох америкчуудын нүдэнд худлаа жүжиглэлт байсангүй. Америкийн Ерөнхийлөгч болсон бол тэр ажлаа саадгүй хийх ёстой, түүнд нь бид  туслах ёстой гэсэн сэтгэлээр тэд ханддаг юм билээ. Тэгээд ч Обама­гийн жинхэнэ  ажиллах үе нь одоо ирлээ гэж үзэх америк хүн олон байна. Учир нь өмнөх дөрвөн жилд дахин нэг сонгуулийн гараа байсан учраас Обама олон нийтэд таалаг­дахын тулд хий жүжиглэлт ихтэй байсан гэдэг шүүмжлэл таныг дагаж байлаа. Тэгвэл одоо түүнд жинхэнэ бодож төлөвлөснөө хийж дуусгах  он цаг л үлдсэн.  Жинхэнэ Ерөнхийлөгчийн хугацаа гэгдэх энэ боломжийг америкчууд үе үеийн Ерөнхийлөгчдөд өгдөг уламжлал­тай. Залуу Буш, эцэг Буш, Билл Клинтон гээд л бүгдэд нь америк­чууд АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр дахин  сонгогдох боломжийг олго­сон байдаг билээ. 

Ийнхүү
АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама тангараг өргөсөн
өдрийн оргил хэсэг нь мэдээж
түүний эхнэрээ бүжгэнд урьсан явдал байлаа. Ерөнхийлөгч Барак Обама эхнэрээ гайхалтайгаар танилцуулсны
дараа түүнийг бүж­гэнд урьж бүжиглэв. Дараа нь тэд хилийн чанадад
ажиллаж байгаа  цэргүүдээ дэмжиж буйгаа харуу­лах зорилгоор
эрэгтэй, эмэгтэй хоёр цэрэгтэй бүжиглэсэн
нь америк­чуудад ихээхэн таалагдах шиг болов. Тэргүүн хатагтай таавар уралдуулсан олны сэтгэлийг амрааж,
гоёмсог улаан даашинз­тай гарч ирэн  бүжиглэсэн билээ.

Монгол үндэстэн өв соёл, зан заншил, өвөг дээдсээрээ бахар­хаж, Монгол гэдэг угсаа гарлаараа бахдах нэгэн сайхан баяр бол цагаан сар юм. Хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд монгол хүн бүрийн магнай тэнийн баясдаг. Хүн зон, цаг улирлаа дагаад тал нутаг, адуу мал, булаг шанд ч цаанаа л өөр болоод өнгө засаад жавхаа­жаад, ундраад л явчих нь бий. Оршин буй бүхий л зүйл шинэ мэт үзэгдэж, орчлон дэлхий тэр аяараа айраг цагаа, арц хүжсийн үнэрт умбан, ёс уламжлал, дэг жаягийн дор бүрэлдэн тогтдог билээ л. Монгол үндэстний цагаан сарын баяр Монгол Монголоороо үл­дэ­хийн жинхэнэ утга агуулга юм даа. Сар шинэ хаяанд ирж өрх гэр бүхэн ууц, бууз, тавгийн идээ, бэлэг сэлтээ дор бүрнээ банжиж буй энэ л өдрүүдэд малчны хотонд цагаан сар хэрхэн айлчилдгийг бид сайн мэднэ дээ.

Цагаан сарын бэлтгэл ажилд дарагдсан иргэд амсхийх ч завгүй, энэ их ажлыг энэ хэдэн хоногт барах уу даа хэмээн алмайран гайхширч, ажлаа хаанаас нь эхлэ­хээ мэдэхгүй байтал нэг л мэдэхэд шинийн нэгний нар мэлтийдэг. Гэхүйд бүхий л зүйл жимбийчихсэн унжуу сунжуу нэг ч зүйлгүй, уран­хай цоорхой бүү хэл, гэрийн хаяан дахь нохойны хэвтрийн адсага ч шив шинэхэн мэт байдаг нь сонин. Битүүрэхийн өмнөхөн ээж аавын сэгсүүргэн дээлний суганы товчийг хадаад л үйлийн ажил ерөнхийдөө дуусдаг. Тэр их ажлын хажуугаар ээж минь энэ олон харчуудын дээлийг хэдийдээ мэтгэж дуусгав, бас ч болоогүй бүгдэд нь эрээн хүрэмтэй шүү гэж гайхахаар. Би­түүний өдөр айл бүрийн гэрээс уур лав­саж мах чанасан шөлний үнэр, модон тойрууд гэсч буй айраг­ны үнэртэй холилдон сэнхийгээд нэг л сайхан. Орны урдуур өрөөл­дөж хаясан хивс дэвсгэрэгнээс голын мөсний цан, хөндийн жавар сэн татаад, өтөг бууц шороо тоос­ны үнэр хэдийнэ арилсан байдаг. Орны аравч тэргүүтэй цагаан оёд­луу­дыг уяаны цэрвэнд дарайтал хөлдөөж хонуулаад арай уясангуут нь оруулж ирэн цогны индүүгээр индүүдэхэд салхи савир ханхлан уур лавсах нь цаанаа л дотно шүү.

Эрчүүд, айл гэрийн эзэд адуу малаа хурааж өвөлжөөний хажуу тал, өтөг бууцны хөлд нар зөв дугуйлж орхиод арц сангаар ариулна шүү дээ.  Аав минь засгийн их адуу маллаж, арван тав зургаан азарга адууны дэргэд явахдаа битүүний өдөр хэдэн гэрээрээ чандманилж буусан өвөлжөө буу­цан­даа адуугаа багширтал хурааж божир бор үрсээ дагуулж очин арц сангаар ариулдаг сан. Тэгээд л цагаан сараар унах морьдоо барьж, морьдын дэл засах гэж бас нэг сайхан ажил өрнөнө. Морьдын дэлийг шугам шиг засдаг залуус айл айлд уригдана. Гол усанд морины дэл сайхан гэгч засчихдаг залуучууд тийм ч олон биш байдаг. Мөн гоёлын, гангарааны эмээл, хазаараа наадам, намрын найр­наас хойш бараа зүсийг нь хараа­гүй эрчүүд битүүний өглөө ёс юм шиг гаргаж ирэн олом жирмийг нь шалгаж, оломцог мааюузийг нь солино. Өндөр бүүрэг бүхий эмээ­лийн модонд улаан шаргал өнгийн мааюуз буюу гадар татчихсан байхуйд мөнгөн даруулга юу нь цавцайгаад мөн чиг гоёмсог доо.  Тийм л эмээл юуг дэлийг нь зассан суман хүрэн моринд тохоод сургүй мөнгөн хазаараар хазаарлаж, нарийн хулсан ташуур бариад шинийн нэгний өглөө мордох ч бахтай. Эр хүний хийморь лундаа энэ л үед бадардаг даа.

Битүүний өдрийн бөх “араа­жав”-аар шуугиад эхлэхэд эрчүү­дийн ажил хэдийнэ цэгцэрчихсэн бай­даг. Малын хошуу хот руу эргэх цагт бурхан тахилаа өргөдөг ёс уламжлалтай. Бурхан тахил гэс­нээс битүүний өдөр, цагаан сарын ши­нийн нэгний өглөө хүн бүхэн эцэг өвгөд ижий ааваа боддог биз ээ. Бүр чиг үгүйлэн санах нь бий. Билэг ерөөл, ёс уламжлалыг дээд­лэн сахиж эцэг өвгөдөөс үе дам­жиж ирсэн бурхан тахилд сүсэг биш­рэлтэй хандан, хүмүүний л үр юм хойно хайр энэрэхүйн сэт­гэлээр асгарч суудаг болов уу.  Аавы­гаа, өвөөгөө, ижийгээ алдсан хүмүүс тэднийхээ хөргийг битүүний тэр л бишрэлтэй өдөр алгаараа арчиж, дотогшоогоо мэлмэрдгийг хэлээд байна л даа. Эцэг өвгөдөөс ирсэн бурхан тахил, судар ном энэ л цагт үнэ цэнэ нь илүүтэй мэдрэг­дэж, сайн сайхны ерөөлийг шивш­дэг буюу. Эрчүүдийн борви бохис амсхийж, тойруутай айрагнаас өрмийг нь ярж байгаад вааранд сөгнөх үест бөхийн барилдааны гурвын даваа эхэлж, уул уулсын оройд цуурайлах шиг аваргуудын цолыг дуудаад эхэлнэ шүү дээ. Идэрхэн аваргуудын цолыг араа­жа­ваар дуудаж байхуйд энэ л агшинд цог хийморио бадруулах гэж хамаг л ажлынхаа ард гарсан мэт ханайсан сайхан эрс улмаа са­руул­саж, өнөө “сумын заан” гэдэг шиг гуяа алгадах нь холгүй юм болно.

Бөхийн барилдаан олон л болж идэрхэн хүчтэнүүдийн цолыг хэдэнтээ л дууддаг. Гэвч цагаан сарын бөхийг уулын аманд “араа­жав”-аар сонсч, ган хоолой Мягмар тэргүүт засуулууд хүчит аваргуудын цолыг дуудах агшин үнэндээ бах­тай шүү. Тийм нэг ид хавыг мон­голчууд бид л мэднэ дээ. 

Цагаан сарын бөх шуугиан тарьж гэрээр ханарсан эрчүүд байтугай Монголоор ханарсан уулс өндөлзөж байхуйд бүсгүйчүүд нарийн нандин зүйлээ авдар сав­ны­хаа ёроолоос гаргаж ирнэ. Тэр нь аяга тавагнаас аваад, хүүхдүү­дийнхээ нүднээс далдхан хийсэн чихэр жимс, манайхны ерөнхийлөн хэлдгээр “нар хамба, нандин чавга” тэргүүтнүүд. Арааны шүлс асгаруу­лам амттанууд цагаан сарын тав­гийн идээг чимэх шиг  л болно. Ерээд оны эхэнд шиг санагдана. Манайх Бага Арцын аманд өвөл­жиж сар шинийг угтаж байсан цаг. Битүүний орой айлын ах нар аавыг бараадан манайд цуглачихсан араажаваар бөх сонсоод л, хоёр Мөнх, Цэрэнтогтох аваргууд, шинэ­хэн гарч ирж буй Бат-Эрдэнэ, Баяраа, Дүвчин нарын хүчтэнүү­дийн тухай яриа хөөрөө болж байх үед ээж орилоод явчихлаа. Жаа­хан хүүхэд би гүйгээд очтол үнэнээ­сээ уйлж байх юм. Тэгтэл цагаан сараар л хэрэглэнэ гэж эрээн авд­рынхаа мухарт хадгалсан ган­гар шаа­зангийнхаа нэгийг хагал­чих­сан байж билээ. Тэр нь хятадын хөх өн­гийн будаатай шаазан л даа. Ту­хайн жил манай хамгийн нандин эдийн нэг тэрхүү хятад шаазан байж, битүүний орой ижийг минь уйлуулсан даа. Ээж яахав, бас л араажав руу анхаарал хандуулж бай­гаад өнөөхөө хагалаад авахгүй юу.

Гэртээ битүүлчихээд дараа нь хамгийн залуугийндаа орж битүүл­дэг. Хүүхдүүд шинийн нэгэнд унах морьдоо аргамжиж, номхныг нь чөдөрт явдаггүйг нь хэрж орхичи­хоод хаяа айлаараа орж битүүлнэ. Мэдээж маргааш нь өмсөхөөр бэлдсэн шинэхэн дээлийнхээ эв­хээ­­сийг нэгэнтээ задална шүү дээ. Тэгж нэг санаа нь амраад буцаад эвхэж тавина. Тэгээд л маргааш өглөөний мандах улаан нарыг хүлээнэ дээ. Битүүний шөнө ээж хэзээ хойно л унтах шиг болдог. Гэвч шинийн нэгний өглөө хаа эрт босчихсон үнээ малаа сааж, өвөл­жөө­нийхөө хүйдсийг хүртэл арил­га­чихсан байхыг нь яана. Шинийн нэг­ний өглөөний нар зүүн өмнөдөд ташир­лан ханайх уулсын тэргүүн дээгүүр эрхэмсгээр манддаг. Уул нь бол өдөр бүр манддагаараа л мандаж байгаа л даа. Гол нь хү­мүүний зүрх сэтгэлд цагаан сарын шинийн нэгэн гэдэг ер бусын санагдаад, мандаж буй нар нь ч асгаран гийх гэгээ гэрэл нь ч өөр байдаг нь тийм учиртай.

Шинийн нэгний өглөө зүг мөрөө гар­гадаг нарийн ёс жаяг бий. Зүг гар­гахад унана гээд ихэвчлэн өвгөд хөгш­дийн хонины морьдыг эмээл­чих­­сэн байх нь бий. Хул хонгор, ца­гаан бүгээн зүсмийн голио шиг гэ­дэс­тэй цүдийсэн морьдыг унаж зүг мөрөө гаргаад Монгол төрийн тэр­гүүн үг хэлэх үед золгодог билээ. Тийм л билэг төгөлдөр уламжлал мон­голчууд бидэнд хад­га­лагдан орш­дог доо. Банди нар аав ээждээ золгочихоод ах нарын­хаараа дайр­­на. Тэгээд л голоо өгсөж цас тар­­лантсан цоохор талаар уралдан өвгөд хөгшдийн­хөө­рөө бууна. Алд алд баранзад хадаг өврөөсөө гаргаж ирээд өвгөд­дөө ээлж да­раа­лан золгоно. Гэр дүүрэн бужиг­на­сан олон зочилж ирсэн божир бор бандиас хэний хүүхэд вэ гэж заа­вал асууна. Тэгээд хоорондоо “Өө тэд­ний бага уу. Манайхныг тэр жил на­мар­жаанд айл аймаг байхад төрж байсан улаан нялзрай амьтан өнөөдөр ингээд амар мэнд мэдээд, аргамаг хүлгийн нуруун дээр дар­цаг­­лаад ирдэг юм байжээ” гээд сайр­хана. Ийм л яриа хөөрөө, билгэ билгүүнийг хэлэлцсэн үг өвгө­дийн гэрт эхлэл төгсгөлгүй үр­гэлжилж, “даага далантай, бяруу бул­чинтай онд мэнд тарган тавтай оров уу” гэх тарни шингэсэн ерөө­лийн үгс амнаас ам дамжаад ши­нийн нэгний өдөр ч даанчиг тэл­мэгэр дээ.

Нар хүүшлэхээс урьтаж ус го­лын­хоо өвгөдийн амрыг ирэхээр идэр дунд насныхан ижил зүсмийн хул хонгор морьдоо унаж, хүрэн тэрмэн гадартай хурган дээл, үйтэн хуараар гоён өвгөдийнхөө гадаа дөрөөн чимээтэй буудаг. Аав нь багыгаа дүүрчихсэн, арай томыг нь номхон морин дээр эмээлийнх нь ганзагаар даруулж хажуудаа да­гуул­­чихсан, гэргий нь улаан шаргал үйтэн хуарынхаа хормойг шуугаад, уртаа гэгч нарийн хулсан ташуур барьж, шуусан хормойных нь цаа­наас ногоон нанжин гөлөм гэрэл­тээд л буудаг даа. Тэр ахын­хан ирж байна гэх яриа уяан дээр буухуйд хот айлд түгж, охид хүүх­нүүд но­хой­гоо хорих зуураа мэнд усаа мэ­дээд даанчиг сайхан. Ингэж л цагаан сарын шинийн нэгэн хэ­вий­нэ шүү дээ. “Тэр гуайнхаар нарны эр­тэд буухгүй бол өвгөн үг хаяад бо­лохгүй” гэх яриа залуусын хоо­ронд болдог нь жам. Ураг саднаа мэ­дэрч, өвгөд хөгшдөө тэгж л хүн­дэт­гэж, өв уламжлал, ёс жаягаа дээ­дэл­дэг билээ. Харин сар шинэ жаа­хан хуучраад эхлэх үест айл гэ­рийн эзэн “Цагаан сарын шинийн нэ­гэн урд хөндий өгсөөд хэдийнэ хө­төл давчихлаа. Одоо ч урт шар хүн айсуй” гэдэг. Тэр нь хаврын урт хон­гор өдрүүдийг хэлж буй хэрэг ээ.

Н.ГАНТУЛГА

Манай тусгай сурвалжлагч Энхцагийн Энэрэл АНУ–ын Вашингтон хотоос мэдээлж байна.

Ерөнхийлөгчийн Там­гын газ­раас сэтгүүлчдийг чадавхижуу­лахад дэмж­лэг
болгох үүднээс хэвлэл
мэдээллийн байгуул­ла­гын ажилтнуудыг АНУ-д англи хэлний сургалт бо­лон
мэргэжил дээш­лүү­лэх
сургал­танд энэ оны эхний сараас эхлэн хам­руулах болсон билээ. Англи хэлний
тодорхой шал­гуурыг давсан эхний 14 сэт­гүүлч
АНУ-ын Ва­шингтон хот­ноо өнгөрсөн долоо хоногоос хичээл­лэж эхэлсэн бө­гөөд хэл­ний хичээлүүдээс
гадна мэр­гэж­лийн дагуу олон улсад хүлээн
зөв­шөө­рөгдсөн
томоохон хэв­лэл мэдээл­лийн газ­руу­дын үйл
ажиллагаа­тай танил­цаж, турш­лага солил­цохоос гадна нэр хүндтэй томоо­хон про­фес­сор,
улс төр судлаач, дипло­мат­чид,
сэтгүүлч­дийн лек­цийг
сон­сох тун сонирхолтой бас нэ­лээд шахуу хөтөл­бөртэй бай­гаа ажээ.

Эхний ээлжийн сэт­гүүлч­­дийн хувьд тун азтай үед очиж тохиосон бай­гаа бөгөөд дэлхийн олон сая хүн үзэж со­нирх­дог АНУ–ын Ерөнхий­лөг­чийн сон­гуулийн тангараг өргөх ёслолын үеэр Вашингтон хот­ноо байж таарч байгаа юм. Тус сургал­тад хамрагдаж байгаа манай тус­гай сурвалжлагч Э.Энэрэл АНУ–ын Ерөнхийлөг­чийн тангараг өргөх ёслолын та­лаар тэндээс нь мэдээ­­лэх бол­но. Энэ удаагийн дугаартаа түүний тангараг өргөх ёслолын өмнө Вашингтон хотоос илгээ­сэн сурвалжлагыг хүргэж байна.

Өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард болсон АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараагаас тасралтгүй яригдсаар ирсэн нэг зүйл бол Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслолын ажиллагаа байсан билээ. Америкчууд төдийгүй дэлхийн олон нийт энэхүү арга хэмжээнд гойд анхаардаг. Ойрын өдрүүдэд Ва­шинг­­тон хот хэзээ хэзээнээсээ илүү хөлтэй байгаа талаар эндхийн уугуул оршин суугчид ярьцгааж байна. Тангараг өргөх ёслолын ажиллагаанд оролцох, сурвалж­лах, үзэж сонирхохоор нийт хоёр сая орчим хүн ирдэг гэх бөгөөд зургаан зуу гаруй мянган хүн амтай хотод нэгэн зэрэг хоёр сая орчим хүн ирчихээр хөл хөдөлгөөн нэмэг­дэхээс ч аргагүй билээ. Зочид буудлууд битүү, түрээсийн байрууд олдохгүй, оюутны байрнууд ч энд тун эрэлттэй байгаа нь олон зүйлээс анзаарагдаж байна. Бас гудамж талбайгаар дүүрэн Обама­гийн зураг хөрөг бүхий цамц мал­гай, хөргөгчний наалт хөвөрч бай­на. Гудамжинд бараа таваараа зарж буй хүмүүс “Тангараг өргөх ёслолын ажиллагаанд зориулсан хувц­саа аваарай” хэмээн тасралт­гүй санал болгож байх юм. Юутай ч энэ сарын 21-ний өдрийн даваа буюу манайхаар мягмар гаригт болох уг арга хэмжээнд энэ улсын иргэд дор бүртээ чамбай бэлдэж байгаа бололтой. Одоогоос гурав, дөрвөн хоногийн өмнө Цагаан ордон руу очиход гаднаасаа бай­шин нь харагдахгүй болтол нь халхалсан хүндэт зочдыг суулгах суудлуудыг гадна талд нь байр­луулсан байсан бөгөөд хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд хэдийнэ камераа суурилуулаад эхэлсэн  нь анзаарагдаж байсан билээ. Ерөн­хийлөгч Б.Обамагийн тангараг өргөх өдөр метронууд хязгаарлагд­сан хуваариар явна, хаагдсан байвал сандралгүй алхаад дараа­гийн буудлаас суугаа­рай, метроны­хоо картыг эрт цэнэглээрэй, тэгэх­гүй бол тангараг өргөх өдрөөр хүн бүр дугаарлаад их урт оочер үүс­дэг, илүү мөнгө ч төлөх хэрэг болж магад гэхчилэн мэдээллийг сургал­тын зохион байгуулагчид маань байнга өгч байгаагаас үзвэл бага­гүй хөлтэй зүйл болох нь уу гэмээр. Гэхдээ бас яахыг нь төсөөлөмгүй. Ер нь танга­раг өргөхтэй холбоотой арга хэм­жээ энд тэндгүй өрнөж байгаа нь харагдаж байгаа ч америк­чуудын сонирхлыг хамгийн ихээр татаж буй зүйл нь “Мишель Обама ямар даашинзаар гоёх вэ” гэдэг сэдэв бололтой. Энэ талаар л яриад байх юм. Уг нь тангараг өргөж, Ерөнхийлөгчийн албыг хаших гэж Барак Обама юу хэлж, юу хийж бас яаж хувцасласан байх нь сонин баймаар. Гэвч энд үгүй ажээ. Гэхдээ америкчууд асуудалд хэт мате­риал­лаг ханддагтаа ч юм уу, илүү дутуу зүйлд дурлаад байдаг­таа үүнийг сонирхоод бай­гаа биш бололтой. Харин тэргүүн хатагтай тангараг өргөх ёслол дээр юу өмсөх бол гэдгийг сонирхдог уламж­лал ихээхэн эртнийх ажээ. 1912 онд тухайн үеийн тэргүүн хатагтай Элен Тафт өмс­сөн даашин­заа Америкийн Үндэс­ний түүхийн музейд өгсөн тэр цагаас хойш тангараг өргөх ёслол дээр тэргүүн хатагтайн өмссөн даашинз, цүнх, гутал гоёлын эд зүйлийг музейд өгдөг уламжлал тогтсон ажээ. Үнэхээр ч уг музейд хэрэг болгон очиж сонирхоход энэ хэс­гийн үзмэр хүмүүсийн анхаар­лыг татахуйц хэсэг байсныг онцлох хэрэгтэй болов уу. Сүүлийн үеийн тэргүүн хатагтай нараас гэхэд л Ерөнхийлөгч Рейганы гэргий Нэн­сигийн нарийхан жижиг цагаан даашинз дэгжин гутал, цүнхний хамт байсан бол бусдаасаа нэлээд аривхан цэнхэр тансар хилэн орсон болов уу гэмээр Барбара Бушийн даашинз, түүнээс нь хол­гүйхэн бэр Лора Бушийнх нь улаан даашинз байж байх жишээтэй. Одоогийн Төрийн нарийн бичгийн дарга Хиллари Клинтоны залуухан бас гоолиг байх үедээ өмсч асан хөх торон даашинз бас тийм өнгийн цүнх, гутал нь ч нүд булаам харагдаж байна лээ. Харин хатаг­тай Бушид улаан гутал нь таалагд­сан юм уу музейд өгөөгүй болол­той, тэнд тавиагүй байлаа. Ерөн­хийлөгч, тэргүүн хатагтай нарын бүжиглэж байгаа бичлэгийг түүх болж буй даашинзнуудын зэргэл­дээ ханан дээр гаргаж байгаа нь музей үзэж байгаа хүмүүст давхар, давхар мэдээлэл болдог ажээ.

Дөрвөн жилийн өмнөх тангараг өргөх ёслол дээрээ Мишель Обама нэг талдаа мөртэй, гоёмсог хийцтэй цагаан даашинзаар гоёсон билээ. Анхны хар арьст тэргүүн хатагтай музейд өмссөн даашинзаа өгөх­дөө эрдэнийн чимэглэлээ ч бас өгсөн ажээ. Цагаан алтан дээрх очир эрдэнийн шигтгээтэй гоёлын зүүсгэл нь гэрэлд нүд гялбуулж харагдсан. Бас лав 41 размер элбэг хүрэх өндөр гэгчийн цагаан туф­лийг тавьжээ. Өөрөө өндөр тэгээд бас нэлээд өндөр өсгийтэй гутал өмсөөд нөхрөөсөө чамгүй өндөр харагдаж байгаа нь тэдний бүж­гийн бичлэгээс харагдаж байна шүү. Бодвол имиж мэйкер, хашир нарийн зөвлөгчид их л биз, мань мэтийн нүдээр бол тэр өндөр өсгийтэй гутлаас татгалзаж бусад эгч тэргүүн хатагтай нар шигээ даруухан дундаж өсгийний сонголт хийхгүй яасан юм бол гэсэн саваа­гүй бодол төрөөд л авна лээ. Ямартай ч дөрвөн жилийн өмнө хатагтай Мишель Обамагийн даашин­зыг урласан өмнө нь тэр бүр хүмүүс мэддэггүй байсан хятад гаралтай загвар зохион бүтээгч  Жэсон Ву одоо оддын хувцас урлаад завгүй болсон аж.

Энэ жил, тухайлбал өнөөдөр Мишель Обама юу өмсөх бол. Энэ нь америкчуудын
анхаарлыг тун ихээр татаж байгаа нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн мэдээллүү­дээс ч харагдана. Англи
хэлний багш Марк маань “Манай тэргүүн
хатагтай гараа гаргах дуртай. Тэгэхээр лав гараа гаргасан хувцас өмсөх биз дээ” хэмээн хөгжил­тэйгөөр ярьж байсан. Ёслолын
хувцасаа өмссөн Улсын тэргүүн, тэргүүн хатагтай хоёр ёслолын бүжиг хийдэг. Энэхүү бүжигт америк­­чууд ихээхэн ач холбогдол өгдөг. Энэ бүхэн
нь түүхийг бичиж байгаа
хэрэг учраас ач холбогдолд өгөхөөс ч яахав дээ. Өмнө нь хатаг­тай Мишель Обама “Би
Жаклин Кеннидигийн 50 жилийн өмнө өмсч байсан хувцасыг хараад, Мари Тод Линкольний
хэдэн зуун жилээр дамжиж ирсэн эд зүйлийг
хараад энэ бүхэн нь хүмүүсийг түүхийг
бүрэн утгаар нь ойлгоход
нэмэр болдог юм байна гэж ойлгосон. Энэ бүхэн
нь түүхийг хүмүүс бид өөрсдөө бичдэг гэдгийг надад ойл­гуул­сан”
гэж байжээ. Одоо түүхийг үргэлжлүүлэн бичилцэж байгаа энэ гэр бүл түүхийн сонин хачинд ямар нэмэр хачир оруулахыг
Америкийн ард түмэн хүлээж сууна. Тэргүүн хатагтайн энэ үеэр өмсдөг
загвар нь бас дараагийн дөрвөн жилийн чиг хандлагыг ч
тодорхойлдог гэж байгаа. Гэхдээ зүгээр
нэг сониуч хэрэг биш энэ үндэстний
бахархал болсон үйл явдал
нь уг арга хэмжээ болжээ. Нээрээ хатагтай Мишель Обама тангараг өргөх ёслол дээр ямар хувцасаар гоёх бол, тэд яаж бүжиглэх бол. Олон хүний сонир­хож байгааг тэдний
дунд орсон бид ч сонирхож сууна. Тангараг өргөх ёслол дээрээс сурвалжлага
хийснээ уншигч та бүхэндээ
хүргэх болно.

Эрх чөлөө гэдэг сайхан зүйл. Гэхдээ эрх чөлөө сай­хан ч  дураараа авирлахын нэр биш. Эрх чөлөө гэдэг сонор соргог байхыг шаард­даг. Нийгэмдээ хариуцлага­тай байхыг шаарддаг. Ингэ­хээр хүмүүс нийгмийн амьд­ралд идэвхтэй оролцож, эрх чөлөөгөө хамгаалах  хэрэгтэй болдог.

Ардчилсан намыг засагт гарч ирлээ гэж ард түмэн баярлав. Тэднийг гарч ирээд өмнөхөөсөө илүү сайн сай­хан болгоно гэж итгэлээ. Бай­дал эсрэгээрээ. Гаргасан шийд­вэр нь иргэдээ дэм­жихгүй, иргэддээ үйлчлэхгүй байна. Ардчиллынхны ярь­даг зүйл хориглоно, хохи­рооно, хаана, бооно, солино, хална, өмч хөрөнгө  хураана, нураа­на. Нэлэнхүйдээ тулган шаар­далт, хүчирхийлэл рүү яваад эхэллээ. Хуучнаасаа илүү аймаар, шинэ үеийн коммунистууд гараад ирээ юу, энэ чинь.

Тэдний яриад байгаагаар хуучин коммунист гэж адал­даг байсан нийгмээс ч дор юм болох нь. Энэ маш буруу. Энэ засаг юу хийв. Хийсэн ажлаас нь хагас хугас дурдах гээд үзье. Хамгийн түрүүнд хийж байгаа ажлынх нь нэг хэвлэл мэдээлэл рүү дайрлаа.

Аль ч засгийн үед байгаа­гүйгээр хэвлэлд хамгийн хал­тай хууль журам, дүрэм гар­гаж ирэх болов.  Ам ангайвал л хэвлэлийг хааж боомилох тухай ярих боллоо. Тэд хэв­лэлийг ингэж ихээр үзэн ядаж, эсэргүүцэн тэмцэж бай­гаа нь хэвлэл мэдээллийг хүчтэй гэж мэддэг учраас ингэтлээ их жийрхэж байна. Яагаад гэвэл тэд хэвлэл мэ­дээллийн хүчээр гарч ирсэн. Хэвлэлийнхний хүчээр ний­гэмд танигдаж, ард түмэн тэднийг мэддэг болсон. Тиймээс хэвлэл ямар хүчтэй, ямар аюултайг бас мэднэ. Ингээд л хамгийн том дайс­наар хэвлэлийг зарлаж хам­гийн эхэнд Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль хэлэлцэхдээ 500 саяар торгох уу, 100 саяар торгох уу гээд яриад эхэллээ. Ингэхээр  ямар юмных нь эрх байхав дээ. Эрх чөлөөг нь боомилох гэж л байгаа хэрэг шүү дээ. Энэ байдлаараа хэвлэл мэдээл­лийн бүтцийг 100 хувь эвдэ­хээр санаархаж  байна. Хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг олон нийтийн бол­гох гэж санаархан  цаашлаад эзэн, эрхлэгч нь редакцидаа орох эрхгүй болох юм байна. Хэвлэлийн эрх чөлөөг дан ганц сэтгүүлчийн эрх чөлөө гэж айхтар андуурч байна. Хэв­лэлийн эрх чөлөө гэж ганцхан сэтгүүлчийн эрхээр хязгаар­лаг­дахгүй, хэвлэн нийтлэх байгууллагын эрх чөлөө гэж байдаг юм. Тэр нь олон хүний мэдэлд биш,  хөрөнгө мөнгө­нөөс хараат бус, олон редак­ци байж  нийг­мийг тал талаас нь бичиж,  бульхайг тал талаас нь гаргаж ирдэг. Тэрнээс зуун хувь эрх чөлөөтэй сэтгүүлч нийгмийг сайн сайхан болго­дог­гүй юм. Учир нь сэтгүүлчид аль нэг редакцид хамаардаг. Гэтэл ажиллаж байгаа газ­рынх нь, байгууллагын эзний  эрхийг боомилоод сэтгүүл­чийн эрхийн тухай яриад байх нь өрөөсгөл юм.

Хэд хоногийн өмнө  хорь гаруй кабелийн телевизийг хаана гээд баахан шуугилаа. Олны хардаж байгаагаар кабелийн биш телевизтэй нөхдийн бизнест саад хий­гээд байсан бололтой. Кабе­лийн телевизүүдийг алдаа дутагдал гаргалаа  гэж. Тэр алдаа нь кабелийн бишийн­хээ­сээ ялгаагүй л юм билээ. Тэгээд  нийтээрээ  эсэргүүцээд ирэхээр  сар гаруйн хугацаа өгч засч залруул гэсэн байгаа юм. Үүгээр зогссонгүй. Хувийн сайтуудын сэтгэгд­лийг хаана гэнэ. Үүнийгээ бусад руу хэтэрхий дайрч доромжлоод байна гэж тайл­барлав. Аяндаа сэтгэгдэл бичихийг бүрмөсөн байхгүй болгох байх.  Тэднийхээр бол иргэд үзэл бодлоо илэрхий­лэхдээ дандаа магтаал урс­гаж байх юм байх. Өөрсдийг нь хүмүүс эсэргүүцээд, шүүм­жилж бичээд байхаар хэцүү байж гэнэ, тэдэнд. Сэтгэгдэл бичих гээд байгаа хүмүүсийг регистр, гар утасныхаа дугаа­рыг оруул гэж шаард­лаа. Өөрсдийг нь хүлээн зөв­шөө­рөхгүй байгаа хүмүүсийг бүрт­гээд сууж байх юм байна. Уг нь техникийн хувьд төр хувийн өмч рүү халдахгүйгээр шийдэх бүрэн боломж байгаа.

Хэвлэл рүү ингэж дайрс­наас гадна иргэдийнхээ хувийн өмч рүү дайрлаа.   Нийтийн зам талбайд саад болбол хувийн өмчийн газрыг нь хураана гэж айлгаж эхэл­лээ. Хуучин малыг нь булааж нийгэмчлээд дараа нь сайн дураараа өгсөн гэж ганц хөлнийх нь үнэд хүрэхгүй юм амсуулаад өнгөрдөг байсан шиг газрыг нь булааж аваад “Төрдөө өөрөө өгсөн” гэж тайлбарлан таван төгрөгөөр хуураад өнгөрөх юм байна. Хэрэв иргэнээсээ газрыг нь авахгүйгээр Монгол сүйрэх гээд байвал иргэнтэйгээ тохи­рох ёстой, зөвшөөрөл авах хэрэгтэй.  Өгөхгүй гээд онгоц­ны буудлын хажууд амьдар­саар байгаа  япон өвгөн шиг хүн таарна. Тохирч чадаагүй тийм тохиолдолд хотынхоо асуудлыг тэр хүнд зохицуулж л зохион байгуулах ёстой болно. Иргэнээ дээдэлдэг төр тийм л байх ёстой.

Буруу талдаа жолооны хүрдтэй машиныг нь бас явуу­лахгүй гэлээ. Манай төр олон улсын конвенцид нэгдсэнээ сая мэдэж. Тэгээд л үүнийгээ дагахгүй бол боло­хоо байж гэнэ. Энэ нь буруу талдаа хүрдтэй машин барь­даг иргэ­дээ хохь нь гэсэнтэй адил. Энэ янзаараа солгой гараа­раа бичдэг хүмүүсийг бүгдийг нь баруун болгоно гэдэг шиг хуучны хачин заншлыг сэргээнэ гэх нь.

Цагаан сараар аав, ээж, ахмад настан, ах дүүдээ ямар бэлэг өгөхөө тэднээр заалга­на. Удахгүй хэнтэй суухыг нь, ямар хүүхэд гаргахыг ч заах юм байна. Тэгээд бүгд үзэл бодлоо илэрхийлэхгүй, өмч­гүй болох юм байна.

Энэ бол коммунизм.  Ард­чил­сан нийгэмд ийм зүйл байдаггүй. Ардчилсан нийгэм бол либерал нийгэм. Либе­рал нийгэм бол хувь хүний өмчийг хүндэлдэг. Нөгөө талаас энэ хүчирхийлэл нь энэ Засгийн том бодлого мөн үү гэдэг асуулт гарч ирж бай­на.  Эсвэл алийгаа мэдэхгүй жижигхэн дарга нар   томилог­дож очоод шинэчлэл нэрийн дор шинийг санаачлах са­наа­тай ингээд байна уу. Аль эсвэл засаг бариагүй он жи­лүүдийнхээ шархыг нөхөх гээд ингээд байна уу. Ямарч байсан энэ бүхэн сайн зүйл биш. Үүнийг улс орныг хөг­жүү­лэх хөгжлийн бодлого гэж харахгүй байна. Энэ байдал удвал “МАН-ын үед одоо­ноос илүү эрх чөлөөтэй байж дээ” гэж ярих  болох нь. Яриад ч эхэлчихлээ. Ингэвэл Ардчил­сан нам дараагийн сонгуу­лиар байхгүй болно. Энэ мэтээр төр засаг иргэнийхээ хувийн өмчид халдаж өмнөх нийгмээсээ дор авирлаад байгаа учир “Эрх чөлөө сонор соргог байхыг шаард­даг” гэж орчуулагч Батчулуу­ны бичсэн байсныг саналаа.

Ард түмээн,
өмчөө хамгаа­лахын тулд, эрх чөлөөгөө
авч үлдэхийн тулд  сонор соргог байя, тэгэхгүй бол шинэ үеийн  коммунистууд 
хураа­гаад нийгэмчлээд дуусах нь ээ.

УИХ–ын дарга асан, УИХ–ын гишүүн Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

–Та өмнөх дөрвөн жилд УИХ–ын даргаар ажилласан. Харин энэ удаа танай нам олонхи болж чадаагүй. Нам сон­гуульд ялагдсаны шалтгааныг юутай хол­бож байгаа вэ?

-Сонгуульд
олонхийн санал авч чадаагүй нь хэд хэдэн томоохон шалт­гаантай гэж үзэж байгаа. Өмнөх дөрвөн жилд  УИХ,  Засгийн газ­рын зүгээс хийсэн ажил их байсан. Лав ард түмэн төр засгийг юу ч  хий­сэнгүй гэж  хэлээгүй.  Тэ­гэхээр ямар ч байсан МАН ийм шалтгаанаар ялалт хүлээгээгүй нь. Ха­рин цэвэр улс төрийн шинжтэй асуудлуудад анхаарал нь суларсан учраас сонгуульд ийм үр дүн үзүүллээ гэж бодож байна.  Жишээ нь намын сүүлчийн их хурлаар бид  ардчилсан социалист үз­лээ нийгмийн ардчилал болгон өөрчилсөн. Үзэл баримтлалдаа тодотгол хийсэн. Гэвч үүнийгээ олон нийтэд ойлгуулж чадаагүйгээс чухам яаж шинэчлэгдсэн, ямар улс төрийн хүчин болсон нь тодорхойгүй байлаа. Үүнээс болоод манай намын дотоод үзэл ба­римтлал нэгдмэл байх чанар сулдсан. Улс тө­рийн байгууллагын то­дор­хой үзэл бодол, онол зарчим нь эвлэлдэн нэгдсэн намын гишүүдийг гагнан барьж нягтруулж байдаг зүйл л дээ. Гэтэл тэр гагнаас сулдсан гэж би хэлэх гээд байна. Сүү­лийн үед нийгмийн гэдэг нэр зүүлгэх ойлголт газар авсан байна. Төрийн албыг нийгэмд үйлчлэх л утгатай юм чинь нийтийн гээд хэлчихье гэсэн байд­лаар өнгөц хандаад ч байх шиг. Манай улс тө­рийн намууд өөрийн үзэл бодлыг тодорхой бол­гохын оронд ард түмэнд ая тал зассан, хоосон амлалтууд өгдөг болсон нь сонгуулийн хөтөлбө­рөөс тодорхой харагддаг шүү дээ. Эндээс төр бол зөвхөн ард түмэнд үйл­чилдэг гэсэн туйлширсан ойлголт газар авч байгаа юм. 

–Сүүлд тодотгол хий­сэн бодлогын өөрч­лөлт буруу байсан гэх гээд байна уу?

-Манай
нам үзэл онол, арга барил, цаг үедээ тохирсон үйл ажил­лагаагаараа бус­даа­саа ялгарч байх ёс­той. Ийм учраас манай намын бодлого, зарч­мууд өнөөгийн шатанд нэг талдаа хэлтийсэн.  Сонгуульд ялагдсан энэ байдалдаа дүгнэлт хийж шинэ арга барилаар ажил­лах ёстой. Ийм дүгнэлтийг Ардын нам л хийж чадна. Яагаад гэвэл манай нам бол 200 мянга гаруй гишүүнтэй, ард түм­нийхээ дотор ажиллаж байгаа оюуны чадав­хи­тай хүмүүс олонтой.

–Дараагийн шалт­гаан нь?

-XXI зуун шинжлэх ухаан, техникийн ололт дэвшлийн замаар ява­хаас өөр аргагүй. Шинж­лэх ухаан техникийн дэвш­лийг хэн илүү их мэдэрч, хэн энэ хандла­гыг зөв чиг баримжаагаа болгож ажиллаж чадна тэр улс төрийн хүчин ний­гэмд үнэлэгдэж сонгогч­дын санал авах болно. Гэтэл өнгөрч байгаа жи­лүүдэд манай намын явуулсан арга ажиллагаа хоцрогдсон бай­на. Жи­шээлбэл, интернет, ца­хим хуудсуудтай ажил­лахдаа Ардчилсан нам илүү байсан гэдгийг залуу үеийнхэн болон сэхээт­нүүд цөмөөрөө харж бай­гаа. Түүгээр ч барахгүй одоогийн энэ телевизүү­дийн 70, 80 хувь нь Ард­чилсан намын талд үйл­чилдэг, сурталчилдаг, дэмждэг хандлагатай бол­чихсон байгаад ма­най нам дүгнэлт хийх ёстой шүү дээ.

Мэдээлэл тех­но­ло­гийн эрин ирчихсэн өнөө цагт сонгуулийг авто­мат­жуулсан системээр явуу­лах нь зүйн хэрэг байсан. Бид Сонгуулийн хууль­даа ч үүнийг тусгасан нь үнэндээ дэвшил байлаа. Тиймээс манай нам тех­никийн дэвшилд өөрс­дийн хүмүүсээ бэлтгэж, зохион байгуулах байтал техникээсээ айсан. Юм л болбол энэ хэрэггүй, ма­шинаар тоолох нь бул­хайны үүр гэсэн байд­лаар эсэргүүцэж ханд­сан. Энэ нь Ардын намыг тех­ник технологийн дэв­шил­тэй хамт хөл нийлүүлэн, шинжлэх ухааны дэв­шил­­тэт ололтуудыг нэвт­рүүлэх замаар улс орныг удирдах чадамж дорой гэдгийг харуулсан.

–АН техникийн дэвш­лийг ойлгож, хүлээж авснаараа давуу байж чаджээ…

-Сонгуульд
автомат­жуул­сан систем ашиглах асуудал чухалд тооцог­дож байгаа шүү дээ. Учир нь 2008 оны долдугаар сарын 1-нд болсон үйл явдал бол сонгуулийн булхай луйвраас болсон  гэж байгаа. Үүнд дүгнэлт хийгээд манай нам ерөө­сөө сонгуулийн саналыг гараар  тоолох нь булхай луйврыг үндэс болж бай­на. Тиймээс саналыг тех­никийн дэвшил ашиглан тоолох хандлага руу орох хэрэгтэй гэдэг зөв ший­дэлд хүрсэн. Ингээд л Сонгуулийн хуулийг ши­нэчлэн баталчихаад да­раа нь өөрсдийнхөө зөв гаргасан шийдэлд эргэл­зэж эхэлсэн.  МАН-ын сонгуульд ялагдсан да­раа­гийн шалтгаан бол менежменттэй хол­боо­той. Менежментийн асуу­дал дээр сүүлийн 20 жилд манай намд ямар ч дэвшил гараагүй л дээ. Бидний ажлын гол хэл­бэр бол нэр дэвшигч сон­гогчидтой уулзах. Манай намын гишүүд болон дэм­­жигчдийн аль аль нь  түү­нийг л шаарддаг.  Ингээд уулзалтад  хүн цуг­луу­лахын тулд ухуулагч, ша­дар туслах нь хамаг цагаа бардаг. Эцэст нь зөвхөн өөрсдийнхнийгөө цуг­луулж алга ташуулдаг. Энэ нь нийгэмд гарсан дэвшлүүд, хүмүүсийн сэт­гэхүйд байгаа бо­лом­жуу­дыг шүүн тунгааж үзэх­гүйгээр менежмент хийж байгаа гэсэн үг. Тэ­гэхээр дараагийн сон­гуульд энэ менежментийг өөрчилж, өөр зүйл бо­ловс­руулах хэрэгтэй.  За тэгээд сонгуульд амжилт­гүй дүн үзүүлсэн да­раа­гийн шалтгаан  мөнгөний асуудал шүү дээ.

–Мөнгөтэй хүмүүс нэр дэвшүүлсэн гэж үү?

-Мөнгөтэй
хүнийг нэр дэвшүүлэх тухай асуудал зөвхөн Ардын намд бай­гаа юм биш. Нөгөө та­лаар мөнгөтэй хүн бол­го­ныг буруу талаас нь ха­рах хэрэггүй. Сонгуульд мөнгөтэй хүн нэр дэв­шүүл­лээ гэдэг утгаар яриад байгаа юм биш.

Ер нь мөнгө гэдэг зүйл намуудын үйл ажилла­гаанд маш муу нөлөө үзүүлсээр ирлээ. Нэр дэв­шигчид мөнгөөр цохиод гарчих гэсэн ойлгол­тон­доо хөтлөгдөх явдал гар­даг.Тэр үзлээсээ салж чадахгүй байна. Бид Сон­гуулийн тухай хуулийг бараг дөрвөн жил хэлэл­цэж байж  баталсан.  Ин­гэхдээ сонгуулийн үеэр гардаг авлигыг хаахтай холбогдсон 100 гаруй заалт оруулсан байгаа.  Үнэндээ сонгуулийн үеийн авлига улстөрч­дийн ёс зүйг дорой­туул­даг шүү дээ. Энэ нь тө­рийн нэр хүндийг уна­га­даг хортой. Энэ хуулийг гаргавал манай нам хэцүү байдалд орно гэдэг ч юм уу эсвэл нэр дэвших хү­мүүст хортой гэсэн ашиг сонирхол харсангүй. Мон­­голчуудын эрх аш­гийн төлөө, эрүүл засаг­лалын төлөө ажиллах үүрэгтэй УИХ-ын дар­гынхаа хувиар асуудалд хандаж, энэ хуулийг бат­луулсан юм. 

Мөнгөтэй хүмүүсийн тухайд бол улс төрд орол­гүй л яахав. Гэхдээ улс төрийн эрхийг мөнгөний эрхтэй нэгтгэх байдлаар явж байгаа зарчмыг олон нийт аль ч намуудын ту­хайд таашаахаа болино. Энэ бол зөвхөн манай намд байгаа асуудал биш. Өмнөх парла­мен­тын үед бид Сонирхлын зөрчлийн тухай хууль гаргасан.

Энэ хуулийг хэр баргийг пар­ламент тийм амар гаргадаггүй юм шүү. Америкийн парламент гэхэд л энэ тухай маш олон жил ярьж байж хууль баталсан байдаг. Нийг­мийг цэвэршүүлэх агуулгатай­гаа­раа энэ хууль их ач холбогдолтой. Тиймээс одоо улстөрчид үүнийг анхаарч, нам нь ч хуулийн хүрээнд ажиллах ёстой. Ёс зүй, сонирхол, зан суртахууны доройтолтой нам явахгүй. Гэтэл одоо улс төрийн намууд хуулиар тавигдсан шаард­ла­гуудтай хөл нийлэхгүй догонцож явна уу гэж бодогдох юм. Улстөр­чид сонгуулийн үед мөнгө цацаж бай­на. Дараа нь парламентад сон­гогд­вол мөнгөнийхөө “шархаа” нөхөх гэж зүтгэж байна. Мөнгө, улс төрийн эрх хоёрыг нэгтгээд мо­но­поль байдлын зарчмаар явсан нь ард түмэнд таалагдаагүй учраас сонгогчид ийм дүн тавьчихав уу гэсэн бодол надад бий. Үнэндээ манай нам хэнийг сонгуульд нэр дэвшүүлэх вэ гэдэг дээр сайтар урьдчилж бэлтгээгүй.

–Намын нэрээ сольсноос болж МАХН гэдэг өрсөлдөгч гарч ирээд санал хуваачихсан тал бий байх?

-Намын нэр сольсон явдал бол сонгуульд нөлөөлсөн. Гэхдээ ми­ний хэлсэн дээрх том том хүчин зүйлүүдийн дэргэд туслах чанарын л нөлөөлөл. 1990 онд манай нам дангаараа засгийн эрх барих Үнд­сэн хуулийн заалтаас санаачил­гаараа татгалзсан. Энэ бол зо­риг­той шийдэл байлаа. Тэгээд на­муудыг дахин бүртгүүлье гэсэн нь мөн л зоригтой шийдэл байсан. Ингэснээр улс төрийн бүх нам ижил гараанаас эхлэх боломж нээгдсэн гэсэн үг. Манай нам Дээд шүүхэд дахин бүртгүүлэхдээ то­моохон материал бэлтгэж өгсөн байдаг. Энэ үед надаас санал авч байлаа. Тэр материалд манай  нам бол МАХН ч мөн, Ардын Нам ч мөн гэж заасан. Гэвч сүүлд МАХН гэдэг нэрийг өөр намд олгохдоо чухам үүнийг юу гэж ойлгосон учир битүү­лэг хэвээрээ байна.  Ер нь бол аливаа нам нэрээ сольсноор сайн үр дагаварт хүрээгүйг социалист орнуудын коммунист, ажилчны намуудын туршлага бэлхнээ ха­руул­сан. Яахав манай намын хувьд нэрээ цоо шинээр солиогүй, уугуул нэрээ сэргээсэн гэдэг утгаар үр дүн нь арай өөр байх болов уу гэж бодож байлаа. Тэгээд нэрээ сэр­гээхдээ намын анхан шатны бай­гууллагууд болон нийт гишүүдийн дунд хэлэлцүүлж, санал асуусан. Хэлэлцүүлгийн дүнг Удирдах зөв­лөл дээр сонсоход гишүүдийн 85-аас доошгүй хувь нь дэмжсэн гэд­гийг мэдээлсэн.Дараа нь намын их хурлаар хэлэлцэхэд хуралд оролц­сон мянган төлөөлөгч бараг 100 хувь уугуул нэрээ сэргээхийг дэмж­сэн шүү дээ.Тэгэхлээр нь нэрээ сэргээх шийдвэр буруу биш юм байна гэж бодсон. Харамсалтай нь сонгуулийн дүн бидний бодож, шийдвэрлэснээс өөр гарсан. Учир нь сонгогчдын бараг 20-иод хувь нь МАХН-д саналаа өгсөн байв. Тэ­гэхээр намын их хурал, Удирдах зөвлөл хуудуутай мэдээлэлд үн­дэс­лэн тухайн үед цагаа олоогүй шийдвэр гаргав уу даа гэсэн бодол хааяа төрдөг. Гэхдээ намынхаа уугуул нэрийг сэргээсэн нь тийм ч буруу санагддаггүй. Энэ нэр ялгаа­гүй л бидний өмч.

–Хувьсгалт нам гэдэг нэрийг сэргээгээд явсан хүмүүсийг тухайн үедээ түлхэх хэрэггүй. Арай өөрөөр хандах хэрэгтэй байж гэсэн бодол танд төрдөг үү?

-Манай намд харьцангуй нэр төртэй байсан гишүүд явж, МАХН-ын сэргээх болсон зэрэг нь удирд­лагын арга барилтай холбоотой. Гишүүдийг ялгаварласан байд­лаар хандах хандлага үнэндээ манай намд бий. Өөртөө талтай, талгүй гэсэн байдлаар боловсон хүчнээ ялгаж, залуу, хөгшин гэдгээр нь ангилж салгах үзэгдэл ажиг­лагддаг. Энэ бол улс төрийн намд байж болшгүй үзэгдэл. Гэсэн хэдий ч ийм үзэгдлүүд манай намын гишүүдийн нүдэн дээр болж бай­гаа. Тиймээс намаа шинэчлэх шаардлага бий.  Намын дотоод ардчиллын хэм хэмжээг нэмэг­дүү­лэх шаардлагатай.

–Сонгуулийн дараа танай намын дарга нар, Удирдах зөв­лөл саналаараа ажлаа өгсөн. Гэхдээ энэ нь хангалтгүй гэж үзэх хүмүүс бий. Тэднийхээр бол та нар УИХ–ын гишүүнээсээ татгалзах байсан болов уу?

-Наадах чинь туйлширсан са­наа юм. Ялангуяа манай намыг улам хагалах, чадавхийг нь сул­руулах талаар гадаад талаас нь шалтаг хайж байгаа явдал. Дээр нь нам дотор ч ийм санаа гаргагчид байхыг үгүйсгэхгүй Эрх мэдлийн төлөө хөөцөлдөх явдал бол али­ваа намыг амаар нь шороо үм­хүүлэх аюултай. Улс төрийн ха­риуцлага бол манай намын дүрэмд заасан хэм хэмжээгээр явагдана. Санаан зоргоор хариуцлага тооц­но гэдэг бол буруу. Ийм дураараа авирлах явдал 1990 оноос өмнө манай намд байсан зүйл. Сонгуу­лийн дараа манай намын дүрэмд заасны дагуу Удирдах зөвлөлийн гишүүд нийт бүрэлдэхүүнээрээ огцорсон шүү дээ. Энэ бол хариуц­лага хүлээсэн хэлбэр мөн. Гэтэл намын дүрэмд байхгүй арга хэм­жээ, хариуцлага нэхээд байх нь зохимжгүй.  Хариуцлага тооцно гэж хашгирч заналхийлэх нь угаасаа ардчилалгүй “захиргаадах нам”-ын хэлбэр юм.

–Улс төрийн одоогийн нөхцөл байдал руу хоёулаа яриагаа хандуулах уу?

-Одоогийн улс төрийн нөхцөл байдлын тухайд яах вэ. Сонгуу­лиар арай олон суудал авсан АН эрхийнхээ хүрээнд бусад намууд­тай хамтарсан. Гэхдээ нэн зохис­гүй байдлууд сүүлийн үед ажиг­лагдах боллоо. Энэ асуудлаар би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид захидал илгээсэн. Парламентын ардчилсан ёсыг гутааж болзошгүй, урьдын ололттой зүйлээс ухарч магадгүй үзэгдлүүд ажиглагдаж байна. Жишээ нь, анхнаасаа чуул­ганы хуралдаанд тангараг өргөсөн гишүүдийн 36 хувийг оруулахгүй­гээр УИХ-ын даргаа томилсон. Нэг удаагийн сонгуулиар олон суудал авснаа монополь эрх авсан мэтээр загнаж болохгүй. Дараагийн сон­гууль бидний аль алиныг хүлээж байна шүү дээ. Хагас жилийн турш УИХ дахь цөөнхийн бүлгийг зөв­шөөрөхгүй явлаа. Энэ хооронд дураараа авирлаж, өөрсдөдөө зориулсан хуулиудыг баталж гар­га­лаа. Эрх баригч улс төрийн хүчин өөрийнхөө өрсөлдөгчийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна гэдэг нь олон улсын парламентын анхаарлыг татахаар зүйл. Гадаад талд бид­нийг “За энэ Монгол чинь буруу тийшээ хазайгаад эхлэв үү дээ” гээд харж байгаа. Зөвшилцөөн гэдэг бол парламентын амин сүнс. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хуга­цаанд парламентыг удирдаж явах­даа улс төрийн тогтвортой байд­лыг хангахын төлөө ажилласан. Парламент улс төрийн тогтвортой байдлыг хангаж, хамтарч ажиллаж чадсаны хүчинд эдийн засаг тогт­вортой өсч, төсвийн хөрөнгө мөнгө нэмэгдсэн юм шүү. Энэ нь  зөвхөн парламентын ардчилал төдий зүйл биш Монгол орны эв нэгдэлд  хэрэгтэй байсан. Парламентад байгаа бүлгүүд хоорондоо зөвшил­цөж учраа олох ёстой шүү дээ. Бие биенийхээ эсрэг сөргөлдөөд, нэг нь хүч түрээд байвал гаргасан шийд­вэр нь үнэн магадтай юу гэдэг эргэлзээтэй болж эхэлнэ. Энэ эргэлзээ аливаа шийдвэрийн хү­чийг сулруулдаг. Ийм байдал хэнд ч ашиггүй. Засгийн газрыг бүр­дүүлэх асуудал дээр ч бид өөр байр суурьтай байсан. Сайд нараа парламентаас бүрдүүлээд байгаа нь буруу гэдгийг мэдсээр байж гөжүүдэлсэн.

–Сонгуулийн дараа МАН цөөнх болсноо хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байсан уу намынхаа хурлыг хийгээд төрийг ажлыг хаяад явсан. Уг нь төрөө хүнд­лээд анхнаас нь хуралдаа суу­чихсан өнөөдөр ийм эргэлзээтэй зүйлүүд гарахгүй байсан юм биш үү?

-Эрх мэдлээ өгөхгүй хүлээлгээд байя гэсэн тийм бодлого Ардын намд байгаагүй болов уу. Яахав Бага хурлаа хийгээд асуудлаа шийдчихье гэсэн юм байсан л даа. АН “Шударга ёс” эвсэлтэй зөв­шилцөж байна гээд бараг хоёр долоо биднийг хүлээлгэсэн юм шүү. Тэгээд  долдугаар сарын 21-ний орой тэр хоёр гэнэт зөвшил­цөөд гарын үсгээ зурчихлаа гэсэн. Ингээд шууд л чуулганаа хурал­дуулах юм болсон. Дөнгөж гарын үсэг зуралцсан болчихоод юу юугүй яаран сандран чуулган хурал­дуулна гэж байх уу. Гэхдээ тэр өдрийн чуулганыг би удирдсан шүү дээ. Тэгэхдээ хоёр шаардлага тавьсан. “УИХ-ын даргыг сонгох­доо парламентад суудал авсан намуудтай зөвшилцөх хуультай. Зөвшилцөөнөө хий” гэсэн. Хоёр том намын төлөөллийн нэг нь чуулганд ороогүй байхад би нэг талд нь үйлчлэх ёстой байсан гэж үү. Тэр орой  АН Ардын намд зөв­шилцөх бичиг гэсэн цаас аваачиж өгсөн байсан. Ингээд бид дотоод­доо “За тэртэй тэргүй олон суудал авсан нам УИХ-ын даргад хүнээ дэвшүүлдэг жамтай. Бид ч ингэдэг л байсан юм чинь. З.Энхболдыг нь дэмжээд явуулчихъя. Гэхдээ ямар ч байсан эхлээд шинэ даргынхаа царайг харж уулзчихаад чуулган­даа орж дэмжье” гэж ярьсан юм шүү. Тэгээд нэр дэвшигч З.Энх­болдтой манай бүлгийн гишүүд уулзах хүсэлт тавьтал АН өөдөөс “Ялагдсан намын гишүүдтэй ма­най нэр дэвшигч уулзана гэж ямар юм байдаг юм” гэдэг байгаа. Энэ нь З.Энхболдыг дэмжье гээд тохир­чих­сон байсан манай бүлгийн гишүүдийн санаа бодлыг эргүү­лээд хаячихсан шүү дээ.

–Хамгийн ахмад настай ги­шүү­ний хувьд намын эрх ашгийг нэг удаадаа хөсөр хаяж, хуулиа дээдлээд чуулганаа даргал­чи­хаж болоогүй юм уу гэдэг шүүмжлэл таныг дагасан шүү?

-Би Ардчилсан намын нөлөө­ний хүн биш. Парламентад суу­далтай намуудын аль алиныг хуралд оролцуулах зарчмын шаардлагаа тавина. Хэн ч гэсэн тэгнэ биз дээ. Надаас өөр хүн байсан бол Ардчилсан намд үйлч­лээд явах байсан юм байлгүй. Гэхдээ би бол Дэмбэрэл шүү дээ. Тэр үед Ерөнхийлөгч надтай уулз­сан юм аа. “Та ороод чуулганаа даргалчих. Би танд бараа болъё. Цаад ялсан намын нөхдүүд чинь даргаа томилох гээд байна” гэсэн л дээ. Тэгэхэд нь “Бүх зүйл хууль номынхоо дагуу явах учиртай. Цаадуул чинь зөвшилцөөнөө хийж дуусаагүй юм билээ. Тийм учраас парламентад суудалтай нэг нам нь хуралд орохгүй гээд байна. Пар­ламентын гишүүдийн 36 хувь нь хуралдаа суугаагүй, хууль номын бус зүйлийг  та бид хоёр дөгөөгөөд хурлыг нь явуулж байвал ард түмэн юу гэж ойлгох юм. Ийм тө­рийн өндөрлөгүүд байх уу гэж хүмүүс хэлнэ. Тиймээс та эхлээд намуудын дарга нартайгаа уулзаж учрыг нь тунгаасан нь дээр байх” гэж хэлсэн юм шүү. Тэгээд Ерөн­хийлөгч намын дарга нарыг дуудаж уулзсан. Ингээд би чуулганы ху­ралдаанд түр завсарлага өгснөө зарлаад лхагва гаригт 10.00 цагаас хуралдуулъя гэж цагаа тодорхой болгоод Ерөнхийлөгчтэй тохир­сон. Тэгтэл үүнийг ойшоогоогүй чуулганыг хуралдуулж, УИХ-ын даргыг сонгосон. Гэхдээ Ерөнхий­лөгч тэгж шийдсэн гэж би бодохгүй байгаа.

–Сүүлийн үед Засгийн газар олон шийдвэр гаргаж байна. Сайтад сэтгэгдэл бичигчдийг буцах хаяг, буух эзэнтэй болгох гэнэ. Кабелийн телевизүүдийг хаах тухай ч яриад эхэллээ. Иргэдийн газрыг булаах тухай хууль ч санаачилж байх шиг. Энэ нь ардчилсан зарчимд хэр нийц­тэй юм бол?

-Иргэдийн газрыг булааж авна, кабелийн телевизийг хаана, сай­туу­дын сэтгэгдлийг хянаж хязгаар­лана л гэх болж.  Лениний музейн барилгыг ч эзэмшигчтэй нь ярилгүй шууд булааж авах тухай яриад эхэлсэн байна лээ. Лениний му­зейн байр  бол олон нийтийн өмч. Тэнд төсвийн мөнгөөр нэг их зүйл хийгээгүй санагдаж байна. Харин ЗХУ-ын Коммунист намын тус­ламжаар их юм хийсэн байх. Гэтэл түүнийг төр засаг хүчээр булаагаад авч болохгүй шүү дээ. Энэ мэт­чи­лэн хүч хэрэглэсэн олон шийд­вэ­рийг Засгийн газар гаргаад эхэл­лээ. Одоо биднийг яагаад буйдан­тай суулт хийснийг ойлгож байна уу. Ийм хүч түрсэн зүйлүүдийг эхнээс нь тэвчиж чадаагүй, аргаа барахдаа тийм алхам хийхдээ тулсан юм. Бид муухай харагдаж байснаа мэдэж байгаа. Гэвч хүчир­хийллийн эсрэг зогсох үүнээс өөр арга бидэнд байгаагүй. Засаг төр хүч түрсэн аргаараа өөр олон асуудлыг шийдэх гэвэл цөөнхийн үүргээ гүйцэтгэж Цэц, шүүх юу байдаг юм, тэр бүгдэд хандана.  Болохгүй бол дахиад буйдантай жагсаалаа хийнэ шүү дээ.

Үнэндээ Үндсэн хуулиар ол­гогд­сон үндсэн зарчимд хар­шил­сан зүйлүүдийг АН хийгээд эхэл­лээ. Бид  олон нийтийн болон иргэний өмчийг халдашгүй байна, хүний эрх эрх чөлөөг дээдэлнэ гэдгээ Үндсэн хуульдаа тусгачих­сан. Гэтэл АН Үндсэн хуулиа үл хүндэтгэж байна. Ардчиллын үнд­сэн зарчим болох иргэдийн өмчлөх эрхэд бүдүүлгээр халдаж эхэлж байна. Энэ нь зөвхөн эхлэлийн шатандаа байна. Цаашаа гүнз­гийрч, шийдвэрүүдээ хэрэгжүүлээд эхэлбэл юу болох нь ойлгоход бэрх байна шүү дээ.

–Ардын намыг засаг барьж байх коммунистууд эрх чөлөөг боомилж байна гэдэг шүүмжлэл байнга гардаг байлаа. Харин одоо АН гараад ирлээ гэтэл…

-Улс төрийн өрсөлдөгч намууд манай намд коммунистууд гэдэг ерөнхий нэр өгдөг. Үнэн хэрэгтээ коммунист гэдэг чинь сонгодог утгаараа манайд байгаагүй. Манай намын удирдлагууд 1921 онд В.И.Ленинтэй уулзахдаа “Ардын намаа коммунист гэж нэрлэвэл ямар вэ” хэмээн асуусан гэдэг. Тэгэхэд нь Ленин “Та нар сонгодог утгаараа коммунист нам болох болоогүй. Та нар зүгээр малчны нам шүү дээ. Юун коммунист” гэж хэлсэн байдаг. Харин 1960-1990 оны хооронд намын дарга нар үг яриандаа коммунист гэдэг үгийг хэрэглэж эхэлсэн байдаг. Түүнээс биш албан ёсоор бид коммунист нам гэж өөрсдийгөө зарлаагүй юм шүү.

Ардчилсан хүчнийхэн Үндсэн хууль батлахад тус нэмэр болсон нь үнэн. Гэхдээ ардчилсан Үндсэн хууль баталсан Их хурлын 430 депутатын 85 хувь нь Ардын намын гишүүд байсан юм шүү. Түүнээс АН өнгөрсөн үеийн бүх шинэчлэлийг дангаараа хийчихсэн юм биш. Үндсэн хуулийг батлахаас эхлээд өмчийн асуудлыг шийд­вэрлэх хүртэлх энэ 20 жилийн дөнгөж дөрвөн жилд нь АН засгийн эрх барьсан байдаг. Бусад он жи­лүү­дэд манай нам засаг төрийг авч явсан. Энэ үедээ одоогийн ардчил­лын бүх чиглэлийг тогтоож, түүний төлөө ажиллаж, хэрэгжүүлэхийн төлөө бүгдийг хийсэн. Яахав, сон­гууль болохоор АН “бид ардчи­лагчид, тэд коммунистууд” гэж зарлаад ард түмний тархийг угаа­гаад эхэлдэг. Бид эрх барьж байх­даа дутуу дулимаг зүйл хийж явсан л байх. Угаасаа нэг л  өдөр тунгалаг төр, сайхан нийгэм байгуулж, төгс төгөлдөр болгоно гэж үгүй шүү дээ. Гэвч өнгөрсөн 20 жилд бид ши­нэчлэлийн төлөө л явсан. Ард­чил­лыг бий болгох гэж явсан биз дээ. Одоо тэгтэл АН юун шинэчлэл яриад байгаа юм. Тэд ардчил­лаа­саа ухарч, өөр шинэчлэл хийх гээд байгаа юм болов уу даа. Тэр ши­нэчлэл нь одоогийн гаргаж байгаа шийдвэрүүд юм байлгүй. Энэ мэтчилэн  онолын талаас нь яри­вал АН-ын хийх шинэчлэл ойл­гомж­гүй болчихоод байгаа юм л даа. Ардчиллаа сорьсон шинэчлэл үнэндээ үр дүнд хүрэхгүй дээ.

–АН өөрсдөө ардчиллаа бу­руу ойлгочихоод шинэчлэл хийнэ гэж давхиад байгаа юм уу даа?

-АН-ынхан аман дээрээ ард­чи­лал гэж хэлдэг болохоос үнэндээ ажил хэрэг болгож байгаа ардчилал нь өнөөдрийн энэ хахир хатуу шийдвэрүүд нь шүү дээ.  Ардчилал гэж лоозогноод байх нэг хэрэг. Харин түүнийг ажил болгох нь өөрөө асуудал юм. АН-ынхан яриад байдгаасаа өөр юм хийгээд учир нь олдохгүй юм. Ер нь Засгийн газар эрх мэдлээ хэтрүүлээд л байна уу даа гэж бодогдож байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнгөрсөн жилийн хавар  валю­тын ханшаас болж нефтийн үнэ литр тутамдаа 200 гаруй төгрөгөөр нэмэгдэж байсан бол энэ жил лав л валютын ханшаас шалтгаалж  шатахууны үнэ нэмэгдэхгүй. Учир нь Засгийн газрын оны өмнөхөн босгосон 1.5 тэрбум ам.доллар бидэнд  бий. Өөрөөр хэлбэл зах зээлд хомсдол үүсэхээргүй хэмжээ­ний валют Монгол Улсад байна гэсэн үг. Бүх зүйл нь импортоос хамааралтай манайх шиг зах зээлд юмны үнэ өсөх гол шалтгаан бол валютын огцом хэлбэлзэл байдаг. Зах зээлд валют хомс­дохоор ханш нь өсдөг, ингэж өсөхөөр валютаар хийгддэг юмны үнэ өсөхөөс аргагүй болдог учраас тэр. Үнэ өсөөд байдгийн бодитой гол шалтгаан нь ердөө л энэ. Өнөөдрийн хувьд бидэнд хан­галттай хэмжээний валют байгаа болохоор үнэ өсөх гадны ямар нэг эрсдэл харагдахгүй байна. Баяр бүрээр сүрээ мэдрүүлж, үнийн өсөлтийг удирддаг байсан ноён доллар талын Монголд талтай хандаад эхэлчихсэн. Монголын төрийн гадны хөрөнгө оруулагч­даас авсан 1.5 тэрбум ам.доллар гадаад валютын нөөцийг ихэсгэж, бидний амьдралд наад зах нь ийм эерэг нөлөө үзүүлж байна. Цагаан сараар юмны үнэ өсөх вий гэсэн айдсыг алга болголоо гэхэд ч хэтрүүлсэн болохгүй.

Монгол банкныхан үнийн өсөлт үүсгэхгүй байх ажлуудыг аль хэдийнэ хийгээд эхэлчихсэн. Тэд зах зээлд ханшийн огцом хэл­бэлзэл үүсгэхгүй байх зорилгоор валютын дуудлага худалдаа зо­хион байгуулж, валютын зах зээлд байнга оролцож байгаа гэнэ. Жил бүрийн яг өдийд буюу цагаан сарын өмнөхөн богино хугацааны валютын эрэлт нийлүүлэлтээсээ давамгайлах байдал ажиглагддаг. Олзуурхууштай нь Төв банкнаас энэ үед валютын захад валют нийлүүлж ханшийн огцом хэлбэлз­лээс сэргийлсэн ажлуудыг хийхээр ажиллаж байгаа юм билээ. Өөр нэг баримт хэлье. Манай валютын урсгал 2012 онтой харьцуулахад сайжирсан. Өнгөрсөн онд 75 сая ам.доллар байсан бол одоогийн байдлаар 150 сая ам.долларт хүрсэн. Ханшийн хэлбэлзэл өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад тун бага байна. Жил бүрийн нэг, хоёрдугаар сард ханшийн хэлбэлзэл өсөх хандлага ажиглагддаг бол энэ жил ондоо байгаа. Өнгөрсөн оны нэг, хоёрдугаар сард ханшийн хэлбэл­зэл 0,47 хувьд хүрч байж. Гэтэл энэ онд  ханшийн хэлбэлзэл 0,12 хувь байна. 0,35 хувиар бага гэсэн үг. Инфляци ч буурсан үзүүлэлттэй байна. Цагаан сарын өмнөхөн юмны үнэ өсөх эрсдэл байхгүй гэдгийг нотолсон бас нэг жишээ  гэвэл энэ.

Сар шинээр урд хөршөөс их хэмжээний бараа бүтээгдэхүүн импортолдог болохоор юанийн эрэлт ихэсдэг. Энэ эрэлтийг  Хята­дын Ардын банктай байгуулсан своп хэлцлийн эх үүсвэр болох 1.6 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэм­жээний буюу 10 тэрбум юаниас хангана гэж Төв банкныхан хэлж байна. Тэгэхээр сар шинийн өмнө­хөн юанийн ханш чангарч, най­маачид урдаас авчирсан бараа­ны­хаа үнийг өсгөхгүй гэсэн үг. Бас нэг таатай мэдээ гэвэл манай улсын аж ахуйн нэгж байгууллага, бан­кууд ч жил жилийн яг өдийд үүсдэг ханшийн эрсдлээс хамгаалах ар­гаа мэддэг болчихсон. Өөрөөр хэлбэл энэ эрсдлээс хамгаалсан бодитой ажлууд болох  валютын своп, форвард хэлцлүүдийг ашиг­лаж байна. Ийм хэлцлүүдийн хэрэглээ жилээс жилд нэмэгдэж  байгаа. Өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард банк хоорондын зах дээр 50 сая ам.долларын своп, форвард хэлцэл хийгдэж байсан бол энэ оны эхний сард 300-350 сая ам.дол­ларын своп, форвард хэлц­лүүд хийгдэж байна.

Өмнө нь доллар, юань чангарс­наас болоод юмны үнэ өслөө гэсэн тайлбар сонсогддог байсан. Энэ тайлбарыг яах аргагүй бодитой шалтгаан юм даа  гэж хүлээж авдаг байв. Харин өнөөдөр зах зээлийг ажиглаж байхад ийм нөлөө хараг­дахгүй байна. Наймаачид л сайн дураараа дээшээ харж байгаад үнээ нэмчихгүй бол шүү дээ. Ингэж хэлээд байгаа нь цаанаа учиртай.

Манайд зах зээл хөгжсөн бусад улсаас эсрэг нэг жишиг үйлчлээд байдаг. Баяр болохоор бусад улс хямдрал зарлаж үйлчлүүлэгчдээ баярлуулдаг бол бид эсрэг дүрэм зохиодог. Зул сарын хямдралаар Европын том дэлгүүрүүд зад хямд­рал зарлаж, бүгдээрээ шахам  дэл­гүүрийн гадна дугаарлаж хонодог. Харин манайхан баярын өмнөхөн хямдрах биш хэрэглээ өссөнийг далимдуулж үнээ өсгөж хэрэг­лэгч­дийг бухимдуулдаг. Хамгийн ойрын жишээ гэхэд л сая шинэ жилээр хиам, бялуу зэрэг энэ баяраар өргөн хэрэглэдэг хүнсний үнийг нэг, хоёр хоногийн дотор 1000-2000 төгрөгөөр өсгөж байлаа. Сар хү­рэх­­гүй хугацааны дараа цагаан сар болно. Сар шинээр юмны үнэ нөгөө л жишгээрээ өсөх вий гэсэн болгоомжлол иргэдэд аль хэдийнэ төрчихсөн байгаа.  Бас нэг хачир­халтай зүйл нь манай зах зээл зүгээр л нэг захын эзэн лангууны­хаа түрээсийг нэмчихээр л тэр аяараа дагаад савлачихдаг. Тү­рээс­лэгчид нь түрээсийн мөнгөө өгөхийн тулд барааныхаа үнийг нэмнэ. Ингээд л нэг мэдэхэд Мон­голоор нэг үнийн хөөрөгдөл бий болчихдог.

Дахин хэлэхэд зах зээлийн бодит шалтгаан нь ийм байхад юмны үнэ өсвөл наймаачид сайн дураараа үнээ нэмжээ гэхээс өөр тайлбар хийх боломжгүй байна. Байдал ийм эерэг байхад санаан зоргоор үнээ нэмж хэрэглэгч­дийн­хээ нуруун дээр ачаа нэмэхгүй байлгүй дээ.

МҮАН–ын дарга М.Энхсайхантай ярилцлаа.

–Та Монголын төмөр замын даргаар очоод удаагүй ч яагаад ажлаа өгөхдөө хүрчихэв ээ?

-Төрийн
өмчийн хо­роо­ны шийдвэрийг удирд­­лага болгон МТЗ-ын Төлөөлөн удирдах зөвлөл хуралдаж намайг ажлаас халах ёстой юм. Батзаяа ТУЗ-ийг  тэр өдөр­төө яаран цуглуул­сан боловч намайг халах асуудлыг авч хэлэл­цээ­гүй. Учир нь Ерөнхий сайд эсэргүүцсэн юм бай­на лээ.

–Юу гэж?

-Асуудал
ийм байд­лаар явж болохгүй гэдгийг сайн мэдэж байгаа. Харин өнөөдөр (өчигдөр) ТУЗ хуралдаж намайг халах шийдвэр гаргажээ.

–Засгийн газраас гар­­гасан 1.5 тэрбум ам.долларын бондыг төмөр замд зарцуулах тал дээр та салбарын яамнаасаа өөр бодол­той байснаас асуудал иймдээ хүрсэн гэж ойл­госон. Чухам юу болсон юм бэ?

-Бонд гэдэг үгийг  мон­гол утгаар нь буулгавал “өрийн бичиг” гэсэн үг. Хойч үеэсээ өнөөгийн
бид зээл авлаа гэсэн үг. Энэ
мөнгийг салхинд хийс­гэ­вэл
үр хүүхдүүдийнхээ өмнө асар том гэмт хэрэг хийлээ гэж
ойлгох хэрэг­тэй.

Монгол орон өрөнд орохоороо орд газруу­даа ээлж дараатай гад­ны­ханд амархан өгөх болно. Өртэй, ядуу байна гэдэг бол хамгийн том аюул. Эцэстээ тусгаар тогтнолоо худалдахад хүрэх аюултай.  Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөл аливаа төслийг бондоос санхүү­жүүлэхдээ тухайн төс­лийн өртгийн 30 хувиас хэтрүүлж болохгүй гэсэн шийдвэр гаргасан. Энэ бол маш чухал. Бондын мөнгийг горьдож байгаа төслүүд олон байгаа байх. Гэхдээ үлдсэн 70 хувийнхаа санхүү­жил­тийг босгож чадах нь тун цөөхөн байх аа. Ямар ч байсан төмөр зам дээр санхүүжилтээ босгож ча­дах төсөл нь эхний удаад ганцхан Тавантолгой-Га­шуунсухайт чиглэлийн 267 км төмөр зам барих явдал юм. Тавантолгой-Сайншандын 500 км тө­мөр замын төслийн  зу­раг нь бүтэн гарч чадаа­гүй, энэ чиглэлийн замыг таллаж Орос, Хятадын компаниудыг урьж бу­дилс­наас өчнөөн асуу­дал шийдэгдээгүй бай­гаа. Зүүн тийш гэх 1800 км төмөр зам нь мө­рөөд­лийн түвшингээсээ гарч чадаагүй. Судалгаа, тоо­цоо нь тун эргэлзээтэй. Уг нь Америкийн Маккинсей гэдэг компани тооцоог нь хийсэн гээд байгаа. МТЗ ХААН банкнаас зээл авч, энэ компанид бараг зур­гаан сая ам.доллар төл­чихсөн юм билээ. Гэтэл нөгөөдөх нь татвараа ч төлөөгүй алга болсон. Мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн асар их мөнгө алдсан байна лээ. Ухвал их юм гарна. Би хийж ирсэн ал­даануудыг нь харсан учир дахин алдаа гар­гахын эсрэг байгаа юм.

–Таван толгой–Га­шуун сухайтын төмөр замыг та нарийн цари­гаар, Зам тээврийн яам өргөн царигтайгаар та­вих гээд зөрчилдсөн гэж сонссон. Эсвэл үүнээс өөр шалтгаан байв уу?

-Зам тээврийн яам төмөр замын бүтээн бай­гуулалт нэрээр 400 сая ам.доллараар энд тэнд 30-50 км-ээр нийтдээ 160 км далан босгоё гээд бай­гаа. Дээр нь хуулийн, санхүүгийн, техникийн гээд баахан гадаад зөв­лөхүүдэд олон сая ам.дол­лар төлье гэсэн санал тавьсан.  Түүнийг нь би зөвшөөрөхгүй бай­гаа юм. Төмөр зам тавих ажил хялбар мэт санаг­дах ч үнэн хэрэгтээ ин­же­нерийн том мэдлэг шаард­сан хэцүү ажил. Автомашины даланг хаа нэг газар муухан ба­ри­лаа гэхэд ямар ч байсан  тойроод машин явахдаа л явдаг. Харин төмөр зам бол үгүй. Галт тэргэнд тойроод давхих зам байхгүй шүү дээ. Төмөр замын даланг ажлын зу­раггүйгээр хийж болохгүй. Тэгээд ч нэгэнт даланг баривал рельс төмрөө тавьж галт тэргээр гиш­гүүлж байж бэхжүүлдэг, олон мянган тонн ачаа явуулж байж Улсын ко­мисст хүлээлгэн өгдөг учиртай юм билээ. Төс­лийн санхүүжилтээ бүрэн босгож чадахгүй энд тэнд далан босговол тэр нь байгальд угаагдаж дэмий хөрөнгө оруулалт болно. Энд тэнд шороо бужиг­нуулах, тууз хайчлах, хө­рөнгө мөнгө завшихыг зарим хүмүүс сонирхоод байх шиг байна.  Би лав ингэж чадахгүй гэдгээ хатуу хэлээд л байгаа. Миний тавиад байгаа санал бол Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлд төмөр зам тавья. Ингээд 71 хувь төрийн өмч да­вам­гайлсан “МТЗ-Өмнөд” гэдэг компани байгуулж, 2015-2016 он гэхэд Та­вантолгойгоос төмөр замаар нүүрс тээвэрлэе гээд байгаа юм. Энэ тө­сөлд ердөө  230 сая ам.доллар хэрэгтэй бол­но. Үүнийг бондын мөн­гөнөөс хүсэмжлэх гэсэн юм. Гэтэл Гансүх сайд 400 сая ам.доллараар дараа нь ямар ч хэрэг болохгүй далан босгож, бодлогогүй ажилд хө­рөнгө зарах гээд байна. Гансүх сайд бид хоёрын саналын хооронд том ялгаа байгаа биз.

–Нарийн царигтай тө­мөр зам тавих гээд бай­гаа таны санал зөв гэх үндэслэл нь юу юм бэ. Эдийн засгийн хувьд ашигтай тооцоо байгаа юм уу?

-Би эдийн засагч. Олон улсын стандарт цариг нь  хөрөнгө оруу­лалт арай бага шаар­дана. Өргөн цариг өргөн хөрөнгө оруулалт, на­рийн цариг нарийн хө­рөнгө оруулалт шаар­дана гэж хялбаршуулж тайлбарлая. Ингэж хэл­бэл арай л ойлгомжтой болох байх. Гэхдээ би энэ тухай ерөөсөө ярихгүй байгаа. Асуудлын гол нь техник, технологийн бэрх­шээл байгаа юм. Ма­найхан галт тэрэгний ду­гуйг сольж болдоггүй юм уу гэж бодож байгаа байх. Гэтэл  нүүрс болон нур­маг ачаан дээр дугуй соль­дог дэлхийн практик алга. Эрээнд зорчигч тээв­рийн галт тэрэгний дугуйг сольдог. Гэхдээ ачааг нь буулгаж ачдаг юм. Бид контейнер зөөх гэж байгаа биш шүү дээ.  Нүүрс тээвэрлэх гээд бай­на. Тиймээс тус бүр нь 90 тонн ачаатай 108 вагон­той цувааны дугуй солих аргыг би мэдэхгүй байгаа юм. Дэлхий ч бараг мэ­дэхгүй байх. Гансүх, Бат­тулга хоёр л мэддэг байж магадгүй. Ийм тохиол­долд өргөн төмөр зам тавьчихвал 20 сая тонн нүүрсийг хил дээр буул­гаж буцааж нарийн ца­ригийн вагонд ачих хэ­рэгтэй болно. Энэ нь эко­логийн ямар аюулын ту­хай ярьж байгааг зарим сайд нар ойлгохгүй бай­на. Наад зах нь 500 000 тонн нүүрсийг дахиж ачна гэхээр тоосонцор нь  агаар мандал болон орч­мын газрыг бохирдуулна. Зүгээр нэг тоосонцор бус химийн бусад элемент­тэй нэгдэлд орох чадвар бүхий хөнөөлтэй тоосон­цор гээд бод. Хүн, мал хордохын дээдээр хор­доно. Дээр нь буулгасан нүүрсний овоолго өөрөө шатна, өвөл хөлдөнө гээд маш олон технологийн асуудлыг шийдвэрлэх хэ­рэгтэй болно. Энэ бүг­дийн төлбөрийг монгол­чууд хийнэ. Би шинжлэх ухаан ярьж байгаа, надад мугуйдлах ямар ч шалт­гаан байхгүй. Үүнийг хэлс­нийхээ төлөө шийт­гэл амсах юм гэнэ ээ.

–Үнэндээ царигтай холбоотой маргаан өмнөх Засгийн газрын үед дэгдэж байлаа. Гэх­дээ тэр үед асуудлыг нэг тийш нь болго­чих­сон гэж хүмүүс ойлгож байсан. Үнэндээ тийм зүйл болоогүй хэрэг үү?

-Өнөөгийн байгаа тө­мөр замыг огтлох, түүнд залгагдах төмөр замыг 1520 мм-ээр, уурхайгаас хилийн боомт руу чиг­лэ­сэн төмөр замын цари­гийг тухай бүр УИХ, Зас­гийн газар шийднэ гэсэн төрийн шийдвэр байгаа юм. Хэрхэхийг тэд мэдэг. Санал оруулах нь миний эрх. Гэтэл төрийн бод­логотой Энхсайхан зөр­чилдлөө гэж ярьж байгаа нь үнэнд үл нийцнэ.

–Нарийн царигтай тө­мөр зам тавибал хята­дууд орж ирнэ,  өргөн царигтайг нь тавибал оросууд орж ирнэ гэсэн домог шиг яриа ч бай­сан. Үнэхээр төмөр замд хоёр хөршийн эрх ашиг байгаа учраас ноёрх­лоо булаацал­даад байна уу гэх хард­лага төрж байна….

-Орос, Хятад энээ тэ­рээ гээд л хүүхэд шиг юм яриагүй байлгүй дээ. Нур­маг ачааг үйлдвэрт нь шууд хүргэж өгөхийн тулд Оросууд Польш, Австрид өргөн төмөр зам барьсан байдаг. Польшууд оросуу­дад тун ч дургүй. Гэсэн хэдий ч геоулстөр гэж балайраагүй гео эдийн засгийн эрх ашгийг урьтал болгосон байдаг юм.

–Энэ удаагийн явд­лаас болоод одоогийн Засгийн газрын талаарх таны бодол өөрчлөгдөх үү?

-Засгийн газрын ажил үргэлж бэрхшээлтэй хэ­цүү байдаг гэдгийг мэднэ ээ. Хүнийг чагнаж буруу зөвийг ялгах гэж хичээдэг, эвийг олох гэж оролддог Ерөнхий сайдтай байгаа юм байна лээ шүү. Үүнийг л хэлж чадах байна. Би улс төрчийн хувьд буруу гарын сайд нартай буруу гараараа тэмцэлдье гээд шийдчихсэн байгаа. На­дад гарсан өөрчлөлт нь энэ.

–МАХН–ын гүйцэтгэх зөвлөл Засгийн газраас гарна гэдэг шийдвэр гаргахад та болон танай МҮАН дэмжээгүй. Эндээс Засгийн газрыг тараах сонирхол танд байхгүй юм байна гэж ойлгосон. Харин одоо таны бодол өөрчлөгдөх болов уу?

-Өөрчлөгдөөгүй бай­гаа. Засгийн газарт эрүүл тал нь давамгайлна биз ээ. Тэгвэл ажил нь бү­тэмжтэй ард түмэн үр шимийг нь амсах болно. Засгийн газар огцорч бол­дог. Гэхдээ үүний тулд ноцтой том шалтгаан байх ёстой юм. Одоо­хондоо тийм зүйл олж харахгүй байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат–Үүлтэй ярилцлаа.
–Та өнгөрсөн 2012 оны онцлох хүнээр тодорсон.  Онцлох олон ажил хийсэн болохоор таныг шалгаруулсан байх л даа…

-Өнгөрсөн 2012 онд нийслэлд үнэхээр онцлог үйл явдлууд болсон. Нийс­лэлд 22 жилийн да­раа анх удаа АН сон­гуульд яллаа. Социа­лиз­мын үеийг оруулаад тооцох юм бол 90 гаруй жилийн дараа анх удаа нийслэлийг улс төрийн өөр хүчин удирдах бо­лол­цоотой болсон юм. Бид ажлаа аваад богино хугацаанд ч болов хотод олон ажил хийхийг хичээ­сэн. Энэ дотроос замын түгжрэл гэдэг нэртэй багц асуудлыг зохицуулах гэж оролдлоо. Энэ бол зөв­хөн замын түгжрэлийн биш нийгмийн тулгамд­сан асуудал байсан юм. Одоо бид бага ангийн хүүхдүүддээ хандах ханд­лагаа өөрчилж бай­на. Өөрөөр хэлбэл тэд­ний­гээ сургуульд нь хүр­гэж өгдөг ажлыг нэгдсэн зохион байгуулалт­тай­гаар хийхээр болж байна.

Ер нь хүмүүсийн эрүүл, аюулгүй орчны тухай ярих­даа хамгийн түрүүнд хүүх­дийн тухай хөндөх ёстой. Бага насны хүүхдүүдийн эрүүл, аюулгүй орчныг хан­гаж чадаагүй байж  хү­ний болоод хотын  аюул­гүй байдлын тухай ярих нь утгагүй юм. Японд бол бага сургуулийн хүүх­дүү­дийг эцэх, эх нь хүргэж өгдөггүй юм билээ. Энэ хуулиар хориотой. Тусгай автобусаар хүүхдүүдийг сургуульд нь хүргэдэг. Учир нь хүүхдүүд хичээл­дээ очихдоо нийгмийн эрээн барааныг харж, мэ­дэрч очих ёсгүй. Одоо манайхны хүүхдүүд  аавын­­хаа эксель машинд сууж хичээлдээ явахаас ичдэг болсон байна. Аав, ээжийгээ том жийп ма­шин­тай хүргэж өгч, авахыг хүс­дэг болжээ.  Гэтэл энэ бол бага насны хүүхдүүдийн ярьдаг сэдэв биш шүү дээ. Бага насны хүүхдүүд баян, ядуугийн ялгааг ойлгож, ярих ёсгүй юм. Хүүхдийн онгон оюун санааг цаг нь болоогүй нийгмийн таатай биш үзэгдлээр цочроож болохгүй. Ийм учраас бид хүүхдүүдийг сургуульд нэгдсэн байдлаар хүргэдэг журамд шилжье гэж байна. 

–Сургуулийн насны хүүхдүүдийг автобусаар зөөх тухай хуулийн төс­лийг УИХ–ын гишүүд са­наачилсан ч дэмжиг­дээ­гүй санагдаж байна… 

-Тийм. Тэр их харам­салтай зүйл болсон. Бү­дүүн хатуу сэтгэлээ зөөл­лөөч ээ гэж УИХ-ын ги­шүүдээс хүсмээр байна. Бидний үеийнхэн чинь автобусаар үйлчлүүлж  хичээлдээ хүргүүлж бай­гаагүй болохоор тоом­жиргүй хандаад байгаа байх. Гэхдээ бүгдээрээ өнгөрсөн үеийнхээ зурш­лаас салж, дэлхий нийтийн жишиг рүү орох хэрэгтэй байна. Хотын даргын хувьд бага ангийнхныг  автобусаар зөөнө гэдэг байр суурь дээр тууштай зогсч байгаа.  Гэхдээ автобусаар хүүхэд тээ­вэр­лэх зардлыг тооцоод үзэхээр их мөнгө гарч бай­на лээ. Захын нэг сургууль руу хүүхдүүдийг зөөх автобусаар хангая гэхэд л жилд  арваад тэрбум төг­рөгийн зардал гарах юм билээ.  Энэ мөнгийг нийс­лэ­лийн татвар төлөгчдөөс гаргана гэсэн үг. Тиймээс иргэдээс санал асуулга асууж байж үүнийг шийднэ. Төсвийн орлогын 80 гаруй хувь нь нийслэлийн иргэ­дийн татвараас бүрдэж байгаа. Тиймээс та нарын мөнгөний тодорхой хувийг ийм зүйлд зориулах уу, яах уу гэж асууна гэж бодож байна.

Хэрэв зөвшөөрвөл Улаанбаатар хотын түгж­рэлийн асуудал цэгцэрнэ. Эцэг, эхчүүд ч санаа амар ажлаа хийх боломж бүр­дэнэ. Сая хотын зүгээс Боловсролын яаманд хү­сэлт тавьж, бага ангийн хүүхдүүдийг амраахаар болсон. Ингэсний хүчинд ойрын өдрүүдэд түгжрэл гайгүй болчихсон байгаа биз дээ.  Эцэг, эхчүүд хүүх­дээ хүргэж өгнө гээд ма­шин унаж явах нь багас­сантай холбоотой шүү дээ. Бид өөр нэг арга бод­чихсон байгаа. Юу гэвэл бага сургуулийн хүүхдүү­дийн амьдарч байгаа га­зарт ойрхон сургууль ба­рина. Тэгвэл хүүхдүүд шууд гэрээсээ гараад сур­гууль руугаа орчихдог бол­но гэсэн үг. Энэ ажилд үлгэр дуурайлал үзүү­лэ­хийн тулд хотын захиргаа  хажуудаа цэцэрлэг бай­гуу­лах гэж байна. Хүмүүс ажилдаа ирэхдээ хүүхдээ цэцэрлэгт өгчихнө, өдөр тэдэнтэйгээ хамт хоол­ло­чих боломж бүрдэж байгаа юм.

–Хаана барих гэж бай­гаа юм бэ?

-Энүүхэнд,  хуучин цэ­цэр­лэг байсныг сэргээж янзлах юм. Энд зөвхөн хотын захиргааны ажил­чид хүүхдээ өгөхгүй байх л даа. Энэ хавийнхан үйл­ч­лүүлнэ биз. Хажууд нь эцэг эхтэйгээ цуг хооллох бо­ломжийг бүрдүүлсэн стан­дартаар байгуулна.  Ийм учраас би цэцэрлэг сур­гуулийн тусгай зөвшөө­рөлд өөрчлөлт оруулж, байгууллага бүр дэргэдээ цэцэрлэг сургууль байгуу­лах эрх олгох гэж байна. Дэргэдээ цэцэрлэг бай­гуул­на гэсэн албан бай­гуул­лагад газрыг хотын за­хир­гаанаас өгье гэж байгаа юм. 

–Зүгээр санаа байна шүү?

-Тийм. Нөгөө талаар бага, дунд, ахлах ангийн хүүхдүүд нэг дор сургуульд явах нь утгагүй юм байна гэж бодож байгаа.  Дунд, ахлах ангийн хүүхдүүд чинь нэг ёсондоо эвдэрсэн үеийнхэн гэж хэлж болно. Жишээлбэл, тамхи тата­хаас эхлээд зодоон нүдээн хийх хүртэл муу үлгэр үзүү­лэх нь элбэг.  Энэ нь дөн­гөж хорвоотой танилцаж байгаа, цагаан цаас шиг яваа бага ангийн жаахан хүүхдүүдийн төлөвшилд муугаар нөлөөлж,  муу зүйлд уруу татахын үндэс болж байна. Тиймээс гадны улс орнуудад бага, дунд, ахлах ангийн сур­гуулиуд нь тусдаа байдаг юм билээ. Манайх удахгүй энэ жишиг рүү шилжмээр байгаа юм. Түүнчлэн бага насны хүүхэд том болоод ямар хүн болох нь багшаас их шалтгаалдаг. Үндсэн­дээ бага ангийн багш гэдэг бол тусгай сурган хүмүү­жүү­лэгч байх шаард­ла­гатай. Тэгэхээр тэр багш нарыг бэлтгэдэг сурган хүмүүжүүлэх сургууль бай­гуулах нь зөв юм билээ. Сурган хүмүүжүүлэгчдийн цалин бусад багш нараа бодвол өндөр байх ч юм уу, ийм тогтолцоог бүр­дүүлж өгвөл бид хүүхдээ санаа амар, найдвартай хүнд өгчихөөд ажлаа хийж явах боломж бүрдэнэ.  Ийм саналууд байгаа даа.

–Нийтийн тээврийг нэг­дүгээр эгнээгээр явуулдаг болсноор түгж­рэлийн асуудал цэгцэрч чадаж байна уу?

-Орчин үед баян, ядуу­гаараа ялгарах үзэл давамгайлчихаад байна.  Үүнээс бид зайлсхийх ёстой. Японд бол тэрбум­тан ч,  жирийн иргэд нь ялгаагүй метрондоо суу­гаад явдаг.  Гэтэл манайд голын урд баячууд нь амь­дарч, голын хойно ядуус амьдардаг гэсэн ойлголт бий болчихоод байна шүү дээ. Энэ нь эв нэгдэлд ч хортой учраас үүнээс тат­гал­зах хэрэгтэй. Зөв­хөн замын түгжрэл гэлтгүй энэ ойлголтоос салж, ард түмнээ нэг түвшинд байл­гах үүднээс нэгдүгээр эг­нээ­гээр нийтийн тээвэр явуулах шийдлийг олсон юм шүү дээ. Цаашдаа ч ийм байх ёстой. Хөрөнгө чинээ гэдэг бол цэвэр ху­вийн хэрэгцээ. Түүнээс биш бусдад ид хаваа гай­хуулж, бие биедээ таатай таагүй сэтгэгдэл төрүүлдэг зүйл биш. Цаашлаад ний­тийн тээврийг цагийн ху­ваариар явуулна. Хот до­тор хувийн унаа унаад байх шаардлагагүй бол­гоё. Гар дор нийтийн тээ­вэр нь байдаг, бараг гэ­рийнх нь үүдэнд ирдэг байвал хүмүүс дуртай сууна. Парис мэтийн том хотуудад цахилгаан ма­шины парк байгуулж, хэн дуртай нь ухаалаг үнэм­лэхээ уншуулаад суудаг болсон байна шүү дээ. Унадаг дугуйг ч тийм бол­го­сон байна. Манай иргэ­дийн зүгээс ч ийм санал хэлж байгаа. Өөрийнхөө машиныг унаж арчлаад, шатахуун тос үрээд явах нь төвөгтэй юм байна. Нийтийн тээвэр гар дор хүрээд ирвэл зовох хэрэг алга гэж байгаа.

–Автобусны тоог хэ­зээнээс нэмж,  шинээр оруулж ирэх вэ. Өвлийн хүйтэнд автобусны буу­дал дээр удаан зогсч байна гэсэн гомдол тас­рахгүй байна лээ?

-Автобусны тоо нь ба­гадахаар барах уу. Одоо бид тоог нь нэмэгдүүлнэ. Энэ жил япон стандартын 200 ширхэг автобус орж ирнэ. Бид цаашид Япо­ноос лизингээр өөр олон автобус авах санаатай байгаа.

–Солонгосын автобус авахгүй гэж үү?

-Нийтийн тээврийн газ­­­раас явуулсан су­дал­гаагаар автобусны ком­­­па­ниуд солонгос автобу­сыг ашиглалтын хугацаа ба­гатай байна. Олон хүний хэрэглээг даах­даа муу байна гэж дүг­нэ­сэн бай­гаа. Тиймээс Япо­ноос автобус авах байх. Мөн бид хувийн компа­ниу­даа дэмжиж автопаркийн ши­нэчлэл хийхэд нь ту­салъя, хөрөнгө оруулагч олж өгье гэсэн. Түрүү­чээ­сээ зарим компани төслөө ирүүл­чихсэн байна.

–Буруу талдаа жо­лоо­той машинуудыг явуу­лахгүй гэж та үзээд байгаа юм уу?

-Ийм шийдвэр гар­га­вал ямар вэ гэж санал асуулга явуулсан юм. Тэг­тэл хүмүүс маш их эсэр­гүүцсэн. Би хувьдаа буруу талдаа жолоотой ма­шиныг ганцхан бүтэн сайн өдөр явуулахгүй байвал ямар вэ л гэсэн юм. Тэгээд учир үндэслэлээ сайн  ойл­гуулж чадаагүй болохоор эсэргүүцчих шиг болсон. Тиймээс энэ талаар дахиад сайн хэлж тайл­барлана гэж бодож байгаа.

Яагаад буруу талдаа жолоотой  машиныг явуу­лахгүй гээд байна вэ гэвэл бид Улаанбаатарын түгж­рэлийн асуудлыг хянаж чадахаа больчихоод бай­на. Өдөрт шинээр 200 машин дугаар авч замын хөдөлгөөнд орж байна шүү дээ. 200 машин гэдэг бол Гадаад харилцааны яам­наас төмөр зам хүрэх тэр урт замыг бүрэн түгжих хэмжээнийх.  Уг нь түгж­рэлээ хэвийн хэмжээнд барья гэвэл бид  өдөр болгон тэр хэмжээний зам тавих шаардлага тулга­раад байна. Харамсалтай нь тийм хөрөнгө мөнгө байх­гүй. Тиймээс машины тоонд хязгаарлалт тави­хаас өөр аргагүй бол­чих­лоо. Нөгөө талаас тэртэй тэргүй манай жолооны дүрэм журамд зөв талдаа рультэй машин барина гээд заачихсан байгаа шүү дээ. Тэгэхээр хууль дүрмээ хэрэгжүүлээд явъя гэсэн юм.

Үүний хажуугаар автобусны билетэд өөрч­лөлт оруулж,  нэг тасал­бараар хэд хэдэн чиг­лэлийн нийтийн тээвэрт суудаг байя. Энэ схемийг судалж байна. Тэгээд ч зөв талдаа рультэй машин барьдаг хүмүүс ч бидэнд “Жолооны дүрмээ хэрэгжүүлье” гэдэг санал тавьж байгаа. Ха­рамсал­тай нь санал асуулга эс­рэгээр гарч, ир­гэд эсэр­гүүцсэн. Ийм бай­хад бид дур мэдэж шийдэх эрх байхгүй. Харин Зас­гийн газарт хэлээд байгаа юм. Буруу талдаа жо­лоо­той машиныг оруулж ирэхийг импорт дээр нь хориглоё гэж. Хүмүүс бу­руу талдаа жолоотой ма­шинаа бу­цаахаар болбол анх төл­сөн татвараа бу­цааж авах зэрэг зохи­цуу­лалт хийж болно. Тиймээс буруу талдаа жолоотой ма­ши­ныг явуулахгүй байя гэдэг санал асуулгыг дахиад явуулна даа.

–Үүнийг заавал хийх гээд байгаа шалтгаан нь юу юм бэ. Зөв талдаа рультэй машины бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж, тэдний ашиг сонирхол ард нь яваад байна уу?

-Ямар ч юм ярьсан түүнийг мушгин гуйвуулдаг шүү дээ.  Ийм сонирхлын зүйл үнэндээ байхгүй. Тэр битгий хэл бусад хотууд огт машингүй байх нэг өдөртэй байдаг юм билээ.  Энэ жишгээр л явъя гэсэн юм. 

–Монголчуудын тэн хагас нь буруу талтай жолоотой япон тэрэгтэй. Гэтэл ийм шийдвэр гар­гачихвал та болоод засаг барьж байгаа АН да­раа­гийн сонгуульд гарахгүй гэж шүүмжлэх хүмүүс зөндөө бий…

-Энэ бол улс төрийн хувьд эрсдэлтэй шийдвэр гэдгийг мэдэж байна. Гэх­дээ би хотын дарга шиг хотын дарга байя л гэсэн юм. Зөвхөн сонгуулийн төлөө гарч ирсэн хүн биш шүү дээ, би. Хотын даргын албан тушаалыг шо­хоорх­сондоо элдэв санаа са­наачилга сэдээд яваа юм биш. Хотоо гоё болгоё. Дүрэм журамтай, эмх цэгц­тэй байлгая гэсэн юм. Бид өнгөрсөн он жилүүдэд хэ­тэрхий дур зоргоороо яв­саар байгаад учраа оло­хоо байж, хөл толгойгоо алдчихлаа шүү дээ. Үүнийг эмхэнд нь оруулъя л гэсэн юм.

–Дугаар хязгаарлалт түгжрэл сааруулахад нэмэргүй болчихоод байна уу?

-Машины тоо нэмэг­дээд байгаа учраас хич­нээн дугаар хязгаарлаад ч нэмэргүй болчихоод бай­на. Машины түгжрэл гэдэг чинь бидний боддогоос аюултай үзэгдэл бол­чи­хоод байгаа. Нийгмийн хөдөлмөрийн бүтээмжийг унагаж байна шүү дээ.

–Та тэгж байгаад гэ­нэтийн шийдвэрүүд гар­гадаг. Ойрын үед ямар шийдвэр гаргахаар зэхэж байна вэ?

-Нийслэлийнхний орол­цоотойгоор сургуу­лиу­дын захирлыг өөр­чилнө. Хүүхдээ сургуульд өгч байгаа эцэг, эхчүүдээс санал асуулга асууж шийднэ гэж байгаа юм. Сургуулиудад тодорхой  өөрчлөлт хийх хэрэгтэй болчихоод байна. Хүүхдээ сургуульд өгч байгаа эцэг, эхчүүд тухайн сургуулийн үйл ажиллагаанд дүн та­вих ёстой. Түүнд үндэслэж сургуулийн захирлыг өөр­чилдөг баймаар байна.

–Дараагийн шинэ за­хирлыг нь яаж сонгох юм?

-Тусгай мэргэжлийн комисс тухайн сургуульд захирал хийх хэмжээний дөрөв, таван багшийг сон­гон шалгаруулалтаар сон­гож авна. Тэднээс хэнийг нь захирал болгох тухайд тухайн сургуулийн эцэг, эхчүүдээс асуух юм. Би урьдчилсан байдлаар ярьж байгаа шүү.

–Ер нь сургуулиудын захирлууд нэлээд уд­чихсан, бараг тэтгэвэрт гарчихсан  хүмүүс бай­даг байх аа?

-Тийм. Нийт сур­гуу­лиу­дын 30-аад хувь нь тэт­гэ­вэрт гарсан захиралтай байна. Дээрээс нь гэрээ­ний хугацаа өнгөрчихсөн хүмүүс ажиллаж байна.  Ер нь сургуулийн захирал солих ажлыг улс төрөөс ангид байлгана. Ялсан нам өөрийнхөө хүнийг за­­хи­рал болгодгийг өөр­чилнө.  

–Боловсролын сайд дэмжиж байгаа юу?

-Би  одоохондоо са­наа­гаа хэлж байгаа нь энэ. Журам гараад ирэхээр Боловсролын сайдтайгаа ярина.

–Гэр хорооллыг ба­рил­гажуулах ажил удах­гүй эхлэх гэж байгаа гэж сонссон…

-Тийм. Эхний ээлжинд инженерийн шугамд хол­бох бололцоотой зургаан газарт ажлаа эхлүүлнэ.

–Ямар газрууд байгаа билээ?

-Гандан, Зурагт, Дэн­жийн мянга, 100 айл гэх зэргийн газрууд бий. Гэх­дээ зөвхөн энэ хэдээр хязгаарлахгүй. Орон сууц бариулах хүсэлтэй аль ч гэр хорооллын иргэдэд бид хүрч үйлчилнэ. Гэр хо­роол­лынхон газрын эзэд учраас давуу эрхтэй байх болно. Тэд эхлээд хүсэлтээ тавь, бид түүнийг нь  хө­рөнгө оруулагчдад уламж­лаад явна гэсэн үг.  100 айл орчмын гэр хо­рооллын айлуудад өмнөх засаг, хотын захиргаа их дээ­рэн­гүй хандсан. Гэр хороол­лыг орон сууцжуу­лахдаа газрыг нь хямд үнэлж аваад газар дээр нь орон сууц барихаар бол­сон шүү дээ. Гэтэл хүн нэг удаа олдсон хувийн өм­чийн газраа шахалтад орж өгөх ёс байхгүй. Тэд ха­шаа­ныхаа газар дээр ний­тийн орон сууц бариулах уу эсвэл таун хаус ба­риу­лах уу гэдгээ өөрсдөө ший­дэг.

–Газраа өгчихөөд орон сууцаа өөрсдөө ху­далдаж авах юм уу?

-Үгүй шүү дээ. Үнэ төл­бөргүйгээр орон сууцтай болно гэсэн үг. Ингэхээр  манайхан ойлгохгүй бай­гаа юм. Би нэг газартай байлаа гэж бодъё. Хөрөнгө оруулагч компани ирээд газрыг минь авъя гэлээ. Тэгэхэд нь би “Та нар тэг­вэл надад хаус барьж өг. Эсвэл барьсан орон сууц­ныхаа гурван өрөөг өг” гэсэн шаардлага тавина. Энэ болзлыг хөрөнгө оруу­лагч компани зөвшөө­рөх­гүй бол бид газраа өгөх албагүй. 
–Тэгэхээр хөрөнгө оруу­лагч компаниуд эн­дээс ямар ашиг олох вэ? 

-Компаниудад маш их ашигтай. Газрын эзэдтэй тохиролцож чадвал айлуу­даас хандивын газар авч, тэндээ өөрсдөө үйлчил­гээний юм уу эсвэл орон сууцны барилга бариад ху­далдах ашигтай. Ком­пани иргэдэд “Та нарын хүсээд байгаа орон сууц, хаусыг бариад өгье. Гэх­дээ та нар оронд нь дун­даа­саа ма­найд хандивын газар өг” гэж хэлнэ. Иргэд үүнд дур­тай байх болов уу. Хө­рөнгө оруулагчийн буя­наар үнэ төлбөргүй орон сууцтай болж байгаа юм чинь хандивын газар гар­гаад өгөх байх.

Дээрээс нь тухайн гэр хорооллыг ба­рилгажуулах эрхийг авсан тухайн компанид инже­не­рийн шугам татах, сургууль эмнэлэг барих мөнгийг нь улсаас өгчихнө. Дараа нь тэр инженерийн бүтэц нь улсынх болох учраас тэр шүү дээ.

–Тендер явуулна гэсэн үг үү. Энэ бүхэн хэзээнээс эхлэх вэ?

-Жишээ нь  “Жигүүр гранд” гэдэг компани нэг гэр хорооллыг барилга­жуулах ажил хийх эрхтэй боллоо гэхэд инженерийн шугам татах, сургууль цэ­цэрлэг барих ажлыг дав­хар хийнэ гэсэн үг. Тэ­гэхээр энэ ажил барилгын компанид ч ашигтай, иргэ­дэд ч ашигтай. Үр дүнд нь хотын захиргаа хотоо гоё болгоод авна шүү дээ. Гурван талын ашигтай ажил удахгүй эхлэх гэж байна. Саяхан барилгын 40 том компанийг урьж, уулзалт хийж, хүсэлтээ тавь­сан. Мөн гадны хө­рөнгө оруулагчдад хандаж байгаа. Манай гэр хо­роол­лыг дахин төлөвлөж, ба­рилга­жуу­лах ажилд орол­цооч, туслаач гэдэг санал тавьж байгаа. Өмнө нь манай барилгын ком­па­ниуд  сул газар харагдвал аваад барилга барьж биз­нес хийх гээд байдаг зур­шилтай болчихсон бай­сан. Одоо тэгж газар өгөх­гүй. Гэр хорооллын иргэ­дийн амьдралыг дээш­лүүлнэ гэвэл эрх олгоно, бүх талаар дэмжинэ.

–Газрын асуудал юу болж бай­гаа вэ?

-Газрыг хурааж авах ажил амар­гүй байна. Гэхдээ  бид үүний цаана  ямар ч байсан гарна. Одоогийн байдлаар барилгын зөвшөөрөлтэй холбогдсон асуудлыг шийдэж байна. Дулааны, цахилгааны, барилгын зөвшөөрөлгүй барилгуудыг ангилж, асуудлыг цэгцэлж байна.  Бид газ­рын зөвшөөрөлгүйгээр баригдсан барилгуудын эрхийг хураагаад авчихсан. Жишээ нь, 120 мянгатад оршин суугчдын нар үздэг цонхыг халхалж барьсан гоёмсог өндөр барилгын эрхийг цуцалсан. Үүнийг буулгах гэхээр  нэг тэрбум 300 сая төгрөг шаардлагатай болчихоод байна. Ийм их мөнгөөр буулгасан нь дээр үү эсвэл ойр орчных нь иргэдээ оруулчих боломж байна уу гэдгийг хайж, судлуулж байна. Буулгахаас өөр аргагүй нурж унахад бэлэн болчихсон хулхины барилга бас байна.

–Хичнээн байгаа вэ?

-Шалгалтын дүн эцэслэж га­раагүй байна. Цаашдаа бид иргэдэд албан ёсоор анхааруулж байгаа. Зөвшөөрөлгүй барилга худалдаж авав,  зөвшөөрөлгүй барилга барих гэж байгаа компанид зээл өгөв гэж банкуудад хэлж байгаа. Хэрэв тийм зүйл гарвал та нар хохирлоо өөрс­дөө хариуцна шүү гэж сануулж байна. Иргэн та байшин авах гэж байгаа бол, банк зээл өгөх гэж байгаа бол шаардлагатай мэдээллийг эх­лээд биднээс аваарай гэж захиж байгаа. Хууль бус газрын асуудал одоогоор хүнд л байна.

–Зориг тань мохчихоо юу даа?

-Үгүй ээ. Хууль дүрэм зөрчиж авсан 40 газрыг хүчингүй болгож, хураагаад авчихсан шүү дээ. Яахав энэ асуудал нэлээд маргаантай, шүүх энэ тэртээ тулж байгааг л хэлж байна.

–Зоригтой шинэчлэл хийж бай­гаа сайд, дарга нарт за­нал­хийл­сэн захидал ирдэг болжээ. Танд тийм зүйл байна уу?

-Тийм заналхийлэл зөндөөн бий. Гэвч 90 оноос хойш ийм зүйл сонс­сон учраас дөжирчихөөд байна даа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Цагаан сарыг монголчууд хэ­дэн зуун жил тэмдэглэж ирсэн. Хэдийгээр яг таг он тоолол байхгүй ч ихэнх нь Чингэсийн үеэс тэм­дэглэж эхэлсэн гэх юм билээ. Түүнээс өмнө, түүнээс хойно ч  тэмдэглэж эхэлсэн гэх нь бий.  Гэвч энэ удаа хэзээ тэмдэглэж байсныг эрж сурж, тогтоох  гэсэнгүй.

1921 онд цагаантнууд гаминг хөөж, цагаан сараар баяраа тэм­дэг­лэх зуур гамингууд “Цагаан  сарыг нь улаан сар болгоно” гээд хүрзээ ирлэж байсан гэдэг. Сүүлд Оросын нөлөөлөлд байх үед цагаан сарыг Октябрь сар болгох гэж үзээд бараагүй. Ю.Цэдэнбал   дарга Филатова эхнэртэйгээ  малч­дын баяр, нэгдэлчдийн баяр бол­гож нийтээрээ тэмдэглэхийг  хорих гэж оролдсон. Мөн 1952 оны нэг­дүгээр сарын 26-ны өдөр битүүний өдөр Х.Чойбалсанг нас барсныг далимдуулж улс орон даяар гашуу­дал зарлан, баяр тэмдэглэхийг хориг­ло­сон байна.  

Энэ олон саад бэрхшээл­тэй учирсан ч энэ баяр хоригдохгүй явсаар өдийг хүрлээ. Аав, ээжийн яриагаар бол цагаан сарыг хориг­лоод байхаар нь өдөр нь ажилдаа явж ирээд шөнөжин золгоод тэм­дэглэдэг байсан гэнэ лээ. Тэр үед айлын ууц хураах аймгийн намын хорооны комисс хүртэл байгуу­лаг­даж байж. Цаг цагийн буулганд ийнхүү цагаан сар хэмээх үндэсний баяр маань элдэв бэрхшээлийг туулсаар өнөөд­рийн бидний үед ч хамгийн сайхан баярын нэг хэвээ­рээ ирсэн билээ.

Монголчуудын хувьд үндэсний хоёрхон баяртай. Цагаан сар, наадам. Цагаан сараар ууц, ул боов,  айраг, гар цайлгах бэлэгтэй, буузаа жигнэж, ууцаа таллаж баярладаг. Үндэсний маш олон уламжлал, ёс заншил энэ үед сэргэдэг. Үндэсний­хээ дээл хувц­саар гоёдог. Ахас ихэсдээ хүндэтгэл үзүүлдэг. Бүх хүн зөвхөн сайн сайхан зүйлийг бэлгэдэн ярьдаг. Энэ өдөр гэмт хэргийн тоо ч эрс багасдаг. Айл бүхэн бүртийх тоос­гүй болтлоо гэр орноо цэвэрлэж, ах дүүгээ мэдэлцдэг. Жилдээ ганц удаал энэ баяраар  хамаатан саднууд уулздаг. Улс орноо­роо аз жаргалтай бол­дог. Гайхамшигтай сайхан баяр. Бие биедээ чадлын­хаа хэрээр бэлэг өгдөг. Элбэг дэлбэг байх нь юу нь буруу байх билээ. Цаг цагт нэг цадна, цагаан сараар нэг цадна гэдэг үг ч бий шүү дээ. 

Энэ мэтээр ямар ч хүнд хэцүү үед бид цагаан сараа тэмдэглэхгүй өнгөрөөж байсангүй. Бүр картын бараанд орсон байлаа ч бие биедээ бэлэг өгсөөр л байсан.

Зун наадмаараа баяр­лана. Ихэнхдээ хүйтэн улирал­тай манай­хан наад­маар хүн, малын зоо тэний­сэн энэ үед нэг баяр­ладаг. Айрагтай, адуутай, адууны хөлс­тэй, улаан шороотой, шороо нь амтагдсан хуушууртай, бөхтэй, бөх нь хэл ам дагуулна. Энэ бүхэн бүгд байж л наадам жинхэнэ ёсоороо болдог. Монгол наадам ийм л байдаг. Наадмын хуушуур хамгийн амттай. Ресторан, цайны газарт хэзээ ч наадмын талбайн шороо­той хуушуур шиг амт амтагдахгүй. Наад­мын хуушуур үүгээрээ л ялгаа­тай.

Миний мэдэхээр хамгийн дур­самжтай, мартагдаггүй баярууд энэ хоёр баяр л байдаг. Тиймээс мон­гол­чууд тэр жилийн цагаан сар, тэр жилийн наадмаас өмнө, хойно  гэж он цагийг ярих нь бий. Бүр нарийн яривал тэр бөх түрүүлдэг наадам, тэрний адуу хурдтай байсан жил гэж ирээд хуучилдаг. 

Энэ бүхнийг дурдах болсон маань УИХ-ын хэдэн хүүхнүүд цагаан сарыг өөрчлөх гэж ярьж эхэлснээс үүдсэн юм. “Гамингууд “Цагаан сарыг улаан сар болгоно” гэж байсан шиг эд нар яах нь вэ.  Энэ хэдэн хүүхнүүдэд оролдохгүй, оролцохгүй юм алга” гэж зарим шооч хүмүүс ярьж байхтай таарав.

Улстөрч хүүхнүүдийнхээр бол   цагаан сараар золгох гэж ирээд ургийн бичгээ бөглөөд суух юм байна. Тэгээд ирсэн гийчдээ явахаар нь тавагнаасаа боов хугалж өгөх юм байна.

Арай эртдээ бол идээ, шүүс­нээ­сээ хувь хишиг тараадаг байсан. Арай өөрөөр хошуу хоргой, даавуу, торго, бүр хожуудаа саван, оймс өгдөг байсан. Хүмүүсийн амьд­ралын боломж дээрдээд ирэх үед өөрсдийнхөө хэр хэмжээнд тааруу­лаад янз бүрийн л бэлэг өгдөг болж. Энэ бол байх л зүйл. Их бага нь хамаагүй, үнэтэй, үнэгүй хамаа­гүй. Бэлэг авах, өгөх  сайхан ш дээ. Харин УИХ-ын гишүүн хүүхнүү­дийн зөвлөснөөр бэлэг өгмөөр санагдвал дотоодын оймс, утасны карт өгөх юм байна. Тэд бидэнд ингэж зөвлөх болов. Өөр бэлэг өгч болохгүй юм байх.

Бүр байтлаа үндэсний баярыг минь яаж тэмдэглэхийг энэ хэдэн хүүхэн заах юм гэнэ.

Энэ хүсэл чинь хэзээ ч бүтэхгүй ээ, хүүхнүүд ээ. Гамин, оросуудаас эхлээд хэн ч хорьж чадаагүй юм, энэ баярыг.  Яаж ч ядарсан, ямар ч цаг үед  бие биедээ хэрдээ таарсан сэтгэлийн бэлгээ өгөөд, баяраа тэмдэглээд  ирсэн юм.

Би лав ээждээ, дүүдээ, хамаа­тандаа юу бэлэглэхээ Их хурлын хэдэн хүүхнүүдээр заалгахгүй. Хамгийн зэвүүн нь энэ хэдэн хүүх­нүүд ард түмнийхээ идэж уух, эцэг, эхдээ өгөх бэлгийг нь хүртэл заадаг болох нь.  Аягүй бол өөрсдөө булга, минж болсон хамгийн том бэлгийг аав, ээждээ өгөх байх. Биднийг болохоор ядарсан юмнууд эцэг, эх ах дүү нараа баярлуулж чадахгүй гэж доромжлоод байгаа юм шиг зааварлаад л.

Төрийн хүн болчихоод гэрийн авгай шиг дэмийрэх юм. Ингэж гэнэн хонгортож болохгүй ээ. Үндэс­нийхээ ёс заншил, уламж­лалаар тоглох нь өөрсдөд нь маш хатуу тусдаг. Испанийн бухын тулаан, Бразилийн үндэсний бү­жиг, АНУ-ын сүнсний баяр, Хята­дуудын еэвэн сар, олон орон тэмдэглэдэг талархлын баярыг  оролдвол тэр улстөрчид нь улс төрийн тавцангаас тэр чигтээ арчиг­дана. Улс үндэстэн бүхэн өөр өөрийн үндэсний онцлогтой, сай­хан баяртай байдаг. Тогтсон ёс заншлын эсрэг юм хийж болохгүй, тоглож болохгүй. Түүхийнхээ хөгж­лийн замаар шинэчлэгдэж, хөгжиж ирдэг ч үндсэн утга агуулгаа өөрч­лөөгүй үндэсний баяр минь бай­саар л байх болно. Үндэсний ёс заншлаараа оролдвол өөрөөрөө оролдсонтой ялгаагүй.

Бүсгүйчүүд УИХ-д энэ  удаа хамгийн олон суудал авсан билээ. Бид ч өнөө яриад байсан хатан ухаанаа гаргах нь гэж бодож талар­хан хүлээж авсан.  Энэ янзаараа бол буруутаж гэж бодохоор байна. Энэ УИХ үйл ажиллагаагаа эхэлс­нээс хойш хүүхнүүдийн санаачил­сан хууль нүдээ олоогүй, амьдралд ойр биш байлаа. Нэг иймэрхүү ойрын зайны улс төрийг хэн ч хийнэ. Ингээд байвал хол явахгүй ээ. Ёс заншлаараа оролдвол дараа­гийн удаа ард түмэн та нарыг дахин сонгохгүй байх шүү. Гал тогооноосоо давж сэтгэж байж л улс орныг жолоодолцоно. Түүнээс биш гал тогооны улс төрийг захын нэг эмээ ч хийчихнэ.  

Арай өөрийг
бодож ол л доо, УИХ-д суугаа “охидуу­даа”. Улс оронд хэрэгтэй олон хууль баталж
болно. Том харж, том сэтгэе.