Category: редакцийн-нийтлэл

-ЯПОНЫ ЕРӨНХИЙ САЙДЫН АЙЛЧЛАЛ ӨНӨӨДРӨӨС ЭХЭЛЖ БАЙНА-

Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн Монгол Улсад хийх албан ёсны айлчлал өнөөдрөөс эхэлж байна. Монгол Ул­сын Ерөнхий сайд Н.Ал­тан­хуягийн урилгаар ирж буй тэрбээр Ерөнхий сайд­тай ал­бан ёсны хэ­лэл­цээр хийхээс гадна УИХ-ын дарга З.Энх­болдтой уулзаж, Ерөн­хий­лөгч Ц.Эл­бэгдоржид ба­раал­хах юм.

Удам дагасан малчин гэдэг шиг удмын улстөрч хүн бол Японы Ерөнхий
сайд Шинзо Абэ. Түүний өвөө Кан Абэ, аав Шин­таро Абэ нар бүгд улс­төрчид байжээ.
Түүний аав Шинтаро Абэ гадаад худалдааны сайдаас гад­на дэлхийн хоёрдугаар дайны
дараа Японы га­даад хэр­гийн асуудлыг хамгийн удаан хуга­цаанд хариуцан ажиллаж
ирсэн сайд гэдгээрээ түүхэнд үлд­жээ.

Бас түүний ээж Ёко Киши бол 1957-1960 онд Ерөнхий сайдын албыг хашиж байсан Нобосүкэ Кишигийн охин юм. Ерөнхий сай­дын охин бас ирээдүйн Ерөнхий сайдын ээж Киши Дэлхийн хоёр­дугаар дайны үед Ерөнхий сайд байсан Хидеки То­жо­гийн кабине­тийн гишүүн байсан гэдэг. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд Япон Улс ялаг­даж, Холбоотны цэргийн хүчин мэдлийг авах үед эртнээс улс төрийн хоригдлуудыг хорьдог бай­сан Сугамо шоронд хүргэгдсэн гэсэн баримт байна. Харин сүүлд энэ шоронгоос гарс­ныхаа дараа Киши Японы Ардчил­сан намыг байгуулсан бөгөөд 1950 онд Ёши­дагийн Либерал нам, Кишигийн Ардчилсан нам нэгдэж өнөөдрийн Шинзо Абэгийн удирд­даг Либерал Ардчилсан намын эхлэлийг тавьсан байна. Эцэг, эхийнх нь улс төрд орсон замнал нь өнөөдрийн Ерөнхий сайд Шин­зо Абэг ийм л хувь заяаны сонгол­тоор явах зам мөрийг зассан биз ээ. Тэрбээр 2006 онд 52 настай­даа анх Ерөн­хий сайдын албыг хүлээн авч байсан юм. Ингэснээрээ Дэл­хийн хоёрдугаар дайнаас хойших Японы түүхэн дэх хамгийн залуу Ерөнхий сайд гэгдэж байлаа. Хэ­дий­гээр жил орчим энэ албыг хаш­сан ч түүний нам парла­мен­тад үнэмлэхүй ялалт бай­гуулс­наар өнгөрсөн арван­хоёрдугаар сард дахин Ерөнхий сайдын ал­банд томилогдсон. Сэйкэйгийн их сур­гуу­лийн Хуулийн сургуулийг улс төрийн шинжлэх ухаанаар төгсч бас АНУ-ын Өмнөд Калифорнийн их сургуульд номын дуу сонссон тэрбээр ажлын гараагаа Кобэгийн Гангийн үйлдвэрээс эхэлсэн юм билээ. Хоёр жилийн дараа тэндээ­сээ гарч, Гадаад хэргийн сайдын буюу аавынхаа туслахаар ажилд орж, бас намдаа албан тушаал хаших болсон ажээ. Энэ бол 1982 он байлаа. Ерөнхий сайд болох хамгийн өндөр магадлалтай гэгдэж байсан аав нь 1991 онд таалал төгсчээ. 1993 онд Японы Пар­ламен­тын Төлөөлөгчдийн танхимд Ямагучи мужаас сонгогдсоноор Шинзогийн улс төрийн карьер нь эхэлсэн гэж болно. Тэрбээр Төлөө­лөгч­­дийн танхимын гишүүнээр өнөөг хүртэл долоон удаа сон­гог­доод байгаа юм билээ.  Ямагучи мужийг төлөөлөн парламентад суух боломж түүний өвөө Кан, аав Шинтаро нараас уламжлагдан ирсэн гэхэд болно. Үнэхээр түүний гэр бүлийн улс төртэй холбогдсон үүх түүхийг үргэлжлүүлээд байвал сонир­хол­той баримт маш олноор гарч ирэх бо­лол­той юм. Хоёр өвөөгийн нэг нь гишүүн, нэг нь Ерөнхий сайд бай­сан гээд л хөвөр­нө. Тэрбээр Ш.Мори, Ж.Койзуми нарын Зас­гийн газрын хэрэг эрхлэх газарт орлогч дарга, даргын албыг хашиж бас намынхаа генсек, ген­се­кийн орлогч гээд бүхий л шатанд нь ажиллаж байгаад дарга нь болсон юм. Тэрбээр 2006 онд Японы Ерөн­хий сайд Жуничиро Койзу­ми­гаас халааг нь авч, Японы 90 дэх Ерөнхий сайдаар то­милогд­сон билээ. Койзуми Ерөн­хий сай­даар ажиллаж байхдаа харийн нутагт амь үрэгдсэн япон цэр­гүү­дийнхээ дурсгалд зориулсан Ясү­күни сүмд очиж, энэ нь Өмнөд Солонгос, Хятадуудын эсэр­гүү­цэл­тэй байнга тулгардаг байсныг хүмүүс санаж байгаа байх. Япон цэргүүд биднийг түрэмгийлж бай­сан байхад ийнхүү очих нь хохи­рогч­дыг үл хүндэтгэсэн хэрэг гэж гомдогсод хэлдэг байсан юм. Байн­­га хэл ам татлахаас эмээлгүй очдог байсан Койзумигийн уламж­лал Шинзо Абэгийн үед тасарсан билээ. Шинзо Абэ сүүлд нь Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх­даа очоо­гүй­дээ харамссан гэж мэдэгдсэн удаатай.

Шинзо Абэ Ерөнхий сайдаар томилогдоод жил дөнгөж өнгөрөв үү үгүй юу ажлаа өгч байсан юм. Түүнийг Ерөнхий сайдын алба­наасаа буух тэр үед буюу 2007 оны намар Японы томоохон хэвлэлийн агентлаг “Kyodo news” дээр дадла­га хийж байсан болохоор уг үйл явдлыг япончууд яаж хүлээж авч байсныг сайтар санаж байна. Ер нь Ерөнхий сайд ажлаа өгч магад­гүй гэгдэж байгаа, түүний үед эдийн засгийн үзүүлэлт унасан учраас олон нийт шахалт үзүүлж байгаа гэж хэд хоногийн өмнөөс нь ярьж байсан бөгөөд тухайн өдөр манай “Kyodo news”-ийнхэн бүрэн бүрэл­дэ­хүүнээрээ онцгойлсон байдалд ажиллаж байсан. Тэгээд пар­ламен­тын танхимтай шууд холбогдож байгаа гэсэн телевизор руу хамраа шигтгэх шахам суусан ахлах редак­торыг удаан ч хүлээлгэлгүй асуу­дал шуурхай өрнөж, Абэ сууд­лаа­саа бууж байсан юм даг. Гэхдээ япончууд түүнд ам сайтай байсан санагддаг. Бас эхнэрийг нь нэлээд өвөрмөц эмэгтэй гэсэн дүгнэлтийг мэргэжил нэгтнүүд маань өгч бай­сан. Маш нээлттэй эмэгтэй, хүмүүс­тэй илэн далангүй байдаг гэж түүнийг онцолж байсан. Уламж­лалт дэг жаяг хатуу япончуудын хувьд үнэхээр тэгж хэлэхээс ч  аргагүй байх. Сэтгүүлчдийг ши­рээн­дээ урьж суулгаад, шар айр­гаар дайлж өөрөө ууж, илэн далан­гүй ярьж суудаг гэж тэд ярьж бай­сан. Бас “Хааяадаа Марс руу ниссэн энэ тэр гээд сонин түүх ч ярьдаг” гээд инээж байсан билээ. Хүмүүст нээлттэй энэ эмэгтэй 1962 онд төрсөн бөгөөд нөхрөөсөө най­ман насаар дүү ажээ. Англи хэлээр мэргэшиж, Риккёо их сургуульд “21 дүгээр зууны нийгмийн загвар судлал” сэдвээр магистрын зэрэг хам­гаал­сан юм байна. Бас радиод хөгж­мийн нэвтрүүлгийн хөтлөгчөөр ажиллаж байсан гэдэг. 1987 онд гэрлэсэн энэ гэр бүл хүүхэдгүй юм. Гэхдээ хатагтай Акиэ Абэг хүүхдэд их хайртай, эмэгтэйчүүдийн нийгэм дэх оролцоог нэмэгдүүлэхэд ан­хаа­рал тавин ажилладаг гэх юм билээ. Мөн монгол гэрийн эзэгтэй нартай адил, солонгос сериал үзэх дуртай гэж байгаа. Нөхрийнхөө Монгол Улсад хийж буй айлчлалын хүрээнд хатагтай Акиэ япон хэв шинжийн сургууль гэгддэг “Шинэ Монгол” бүрэн дунд сургуульд зочлохоор болж байгаа гэсэн. Сургуулийн үйл ажиллагаатай танилцахаас гадна ахлах ангийн “шинэ монголчууд”-тай яриа дэлгэх ажээ. Өнөөдөр 14.20 цагт  Улаан­баа­тарт хүрэлцэн ирж, маргааш өглөө 10.20 цаг явах Японы Ерөн­хий сайдын айлчлалын хөтөлбөр тун товч. Дээр дурдсанаар Төрийн гурван өндөрлөгтэй уулзаж, хэв­лэ­лийнхэнд мэдээлэл хийж, сөрөг хүчний төлөөлөл болгож МАН-ын даргатай уулзаж, бас Дамба­дар­жаа дахь Япон цэргүүдийн дурс­галын хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлнэ гэсэн товчхон хөтөлбөртэй юм билээ.

Гэхдээ томоохон орны төрийн тэргүүнүүд Азийн хэд хэдэн орноор айлчлах хөтөлбөрийнхөө хүрээнд Монголыг багтаадаг байсан үе ард хоцорсныг Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн айлчлал нотолж байгаа. Тэрбээр зөвхөн Монгол Улсад айлчлал хийхээр тусгай үүргийн онгоцоор ирж байгаа юм. 2006 онд Ерөнхий сайд Ж.Койзуми манайд албан ёсны айлчлал хийс­нээс хойш Наран Улсаас Ерөнхий сайд айлчлаагүй байсан билээ. Ж.Койзумигийн өмнө 1999 онд К.Обучи, 1991 онд Т.Кайфу нар албан ёсны айлчлал хийсэн бай­даг.

Гэхдээ энэ удаагийн айлчлал нь урьд өмнөхөөсөө ялгаатай байгаа нь япончууд өөрсдөө санаачилга гарган даруу бусаар хэлбэл “гуйж” ирж байгаа юм. Сүү­лийн жилүүдэд санаанд оромгүй улсуудын төрийн дээд албан ту­шаалт­нууд  Монголыг зорих болс­ныг хэвлэлүүд онцлох болсон. Энэ нь мэдээж уул уурхайн сал­бартай холбоотой. Энэ удаа­гийн айлч­лалын нэг шалтгаан мөн л энэ гэдэг нь Японы хэвлэлүүдэд бичсэ­нээс харагдаж байгаа юм. Япон энэ салбарт манайхтай хамт­рахыг чин сэтгэлээсээ хүссэн. Оросуудтай бас хятадуудтай хам­тарч консерциум байгуулж хүртэл Таван толгойн тендерт орж байсан билээ. Харин манайхан яах гээд байгаа нь мэдэг­дэх­гүй өдий хүртэл явчихаад бай­гаа. Сүүлдээ Японы Элчин сайдын яамнаас гомдлын үг чулуу­даж байсан нь цөхөрснийх биз ээ. Үнэндээ ч Улаанбаатар хот хөлдөх гэж байсан хэцүү цаг үед бидэнд япончууд л гараа сунгасан. Картны барааны хомсхон бараан дунд япон, монгол төрийн дал­баа­тай лаазтай хуурай сүү сэтгэл баясгаж байсныг одоо ч ярих хү­мүүс олон. Бас гадаадын бусад тусламж шиг их тоо сонсгоод ямар нэгэн байд­лаар буцаагаад ямар нэг байдлаар  авчихдаггүйгээ­рээ Японы тусламж өөр гэж манайхан онцолдог. Тэд судалж судалж яг л энэ хэрэгтэй гэж үзсэн төсөлдөө хөрөнгөө оруулдаг хашир улсууд. Нарны зам, Нарны гүүр бас өчнөөн олон дунд сургуулиуд барьж өгсөн. Монголчууд хэн хамгийн ойрын хандивлагч байсныг мартаагүй л дээ, мартах ч үгүй. Тэгээд ч одоо монголчууд олон улсын тавцан дээр гуйдаг улс орны ангиллаас хэдийнэ хасагдчихаад байгаагаа ч мэднэ. Тэгэхээр бид хариу барих цаг болсон гэж үү.

“Аяганы
хариу өдөртөө, агтны хариу жилдээ” гэсэн сургааль үгтэй монголчууд япончуудад хариуг нь барьж чадах болов уу. Тэд биднээс юу хүсч байгаа бол. Дээр дурдсан уул уурхайн салбарт хамтрах со­нирх­лоо бататгаж таарах байх. Бас Японы хэвлэлүүдэд дурдсан хийгээд бүс нутагт болж байгаа үйл явдлын өрнөлөөс харвал тэд “Би­дэнд Монгол гэдэг найз байгаа” гэд­гийг зарим улсуудад батлан харуу­лахыг хүсч байж магадгүй юм. Сүүлийн үед Япон-Хятад хийгээд Япон-БНСУ-ын харилцаа тийм ч аятай биш байгаа. Ялангуяа Хятад­тай харилцаа таатай биш. Тэд зах зээлээсээ Японы бараа бүтээг­дэ­хүүнийг шахах бодлого баримталж, ингэх нь ашигтай уч­раас БНСУ ч дөгөөсөөр ирсэн. Бүс нутагтаа шахагдах байр суурьтай байгаа Япон эдийн засгийн өсөлт нь хурдасч, Ардчилсан орнуудын лидерийн түвшинд яригдах болсон Монгол Улс бидэнтэй байгаа шүү гэдгийг батлахыг хүсэх нь лавтай. Тийм ч учраас Шинзо Абэ сакура цэцэглэх цагаар Монголд ирэхийг хүссэнээ мэдэгдсэн болов уу. Япон Улс Хятадтай ч, Өмнөд Солон­гос­той ч газар нутгийн маргаантай байгаа. Өнгөрсөн зунаас хойш ширүүссэн Сэнкаку арлын маргаан дээр Шинзо Абэ бүр ч хатуу байр суурьтай байгаа хүн. Хот айлын хүмүүс хоорондоо муудахдаа саа­хал­тын­хаа айлынд ирж юу болс­ныг ярьж дэмжлэг авахыг хүсдэг шиг нөхцөл байдал үүсээд байгааг үгүйсгэх аргагүй. Айлчлалын хөтөл­бөрт тодорхой заагаагүй ч уг айлч­ла­лын нэг зорилго нь Хойд Солон­гос­той холбоотой асуудал байхыг ч худлаа гэх газаргүй. Хойд Солон­гос болон Японы харилцаа бас л эмзэг. Хойд Солонгостой ойрын харилцаатай гэх Хятадаар гол асуудал дамжсаар ирсэн. Гэтэл Япон, Хятадын асуудал ийм болчи­хоод байгаа нөхцөлд тэр орон зайн дээр нөхөж тоглож болох улс хаа­нах вэ гэвэл Монгол. Тэгээд ч өнгөрсөн хоёр жил дараалан Мон­гол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэмж­лэг­тэйгээр Япон, Хойд Солон­госын төлөөлөгчдийн уулзалт болсон нь хэвлэлээр бичигдэж л байсан. Ер нь умард Солонгостой ч, Японтой ч сайхан харилцаатай Монгол Улс асуудлыг шийдэхэд гол тоглогч болж чадна шүү дээ. Энэ мэт уг айлчлалын хүрээнд яригдах асуудлууд цөөнгүй болов уу. Сар орчмын өмнө Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн бие төлөөлөгч Ерөнхий­лөгч­тэй уулзаад явсан сураг бай­сан. Тэгэхээр энэ айлчлалаар юу хэлэлцэхээ ярилцсан байж таарна.

Японы тал ийм зорилготой айлчилж байгаа юм бол бид уг айлчлалаас юу хүлээж болох вэ. 2010 оны арваннэгдүгээр сард Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Японд айлчлах үеэр манай хоёр орон харилцааны шинэ түвшинд гарч байгаагаа зарлаж, стратегийн иж бүрэн түншлэлийн орон боллоо гэдгээ зарласан. Яг эдийн засгийн хувьд дорвитой өөрчлөлт бол гарч амжаагүй л байгаа. Энэ удаагийн айлчлалаар ч эдийн засгийн том, том гэрээнд гарын үсэг зурах нь юу л бол. Гэхдээ бид Нисэх онгоцны буудлын асуудлыг хөндөхөд бо­лох­гүй гэх зүйлгүй. Япончуудын дэмжлэгээр нисэх онгоцны шинэ буудалтай болох тухай яриад удаж л байгаа. Мөн хоорондоо зөр­чил­тэй байгаа ч Чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах гэж буй Япон, Өмнөд Солонгос, Хятад дээр ма­найх нэмэгдэх тухайд дэмжлэг хүсэхэд ч болохгүй гэх зүйлгүй болов уу. Хэрэв тэрэнд нь нэгдчих­вэл Зүүн хойд Ази руу бүтээг­дэ­хүүнээ гаалийн татваргүй гаргаж болох боломж нээгдэх юм. Мэдээж, хоёр улсын харилцааг улам бүр батжуулах шат нь болдог дээд хэмжээний айлчлалуудын талаар ч ярьж таарах байх. Энэ удаад Японы талаас Ерөнхий сайд нь ирж байгаа юм чинь дараагийн удаа манайхаас Ерөнхий сайд очих зэргээр асуудал яригдах нь зүй тогтол.

Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн айлчлалын талаар дүгнэлт хийн
тоймлон өгүүлэхэд ийм байна. Бүс нутагтаа гол тоглогч болж, лидер болох нь ямар
ч улсын зорилго байдаг. Монголчуудын хувьд бүгдэдтэй нь найрсаг сайхан харилцаатай
БНХАУ, БНСУ, Япо­ны аль, аль нь энэ өрсөлдөөнд үзэж байгаа, бас бүгдийнх нь удирд­лагууд
шинэ тутам солигд­сон. Тэгэхээр найрсаг хөршүүдээс маань ирэх айлчлал ганц үүгээр
дуусахгүй биз ээ.

МИАТ-ийг сонгож үйлчлүүлсэн 124 зорчигч төлбөртэй залхаалтад талхигдаж, талхигдаж 50 гаруй цаг хүлээлгэнд байсаар арайхийн Улаанбаатарын барааг харлаа. Берлинээс бүртгэлтэй 97, Моск­вагийн бүртгэлтэй 27 зорчигч МИАТ-ийн “Боинг-737-800” онгоцыг сонгож үйлчлүүлэх гэсэн биш цаг зав, мөнгө хөрөнгө, сэтгэл санаа, эрүүл мэнд бас дээрээс нь доромжлол амсч арайхийн зорь­сон газраа ирлээ дээ. Берлинээс суух гэж өөр газраас ирсэн хүмүү­сийн урт нислэгийг нэмбэл дал шахам цаг ч явж ирсэн хүмүүс байгаа гэсэн. Мөнгөө төлчихөөд залхаалтад зовж, зовж ирсэн хү­мүүс Буянт-Ухаад буухдаа дууга­рах ч сөхөө байхгүй, гомдоллох ч чадалгүй болсон байгаа нь харагд­лаа. Бас битүү хавантаж, гишгэх ч тэнхэлгүй болсон хүмүүс ч байсан.

Уг нь Монголын Иргэний Агаа­рын тээврийн үйлчилгээг сонгоод байхад нь чирэгдүүлснийхээ төлөө Засгийн газрыг төлөөлж Зам Тээв­рийн сайд нь МИАТ-ийн дарга даамал, хариуцлагатай албаны хүмүүсийнхээ хамт зэрэгцэж зог­соод уучлалт гуйн хүлээж авах байсан юм. Гэвч тэгсэнгүй. Өчигд­рөөс хариуцлагын асуудал сөхөж байгаа л дуулдана. Уг нь тэднийг угтаж авах үедээ л хариуцлагаа бодох байсан юм.

Японд гүүр нурсны төлөө сал­барын сайд огцордог нь энгийн асуудал. Тэд үүнийг хариуцлагын, ёс зүйн, ичгүүрийн хэм хэмжээ гэж үздэг учраас ингэж огцорч чаддаг. БНСУ-ын шинэ Ерөнхийлөгчийн томилсон Хууль зүйн сайд хувийн ёс зүйн алдаандаа хариуцлага хүлээн огцорч байна. Ингэснээрээ тус улсын анхны эмэгтэй Ерөн­хий­лөгчид багагүй эрсдэл авчирч байгаа ч ёс зүйн хариуцлагаа ухамсарлаж ажлаа өгч байх жишээ­тэй.

Харин манайхан тэгж чадсан­гүй. МИАТ-ийнхэн үе, үе онгоцоо­роо Европын холбооны орнуудаас визийн асуудалтай улсуудыг ачиж авчирдаг шигээ л хандах шив дээ. Үнэндээ хамаг стресс нервээрээ тоглуулчихсан улсууд гарч ирээд олон юм ч ярьж чадсангүй. Тэд хэрэглэгчдээ хаан гэж тооцох бай­тугай хөлийнхөө тоосонд гиш­гэлээд хаясан энэ компанийнханд гомдоллох ч тэнхээгүй болсон байв. Ерөөсөө “Юм ярих ч тэнхэл алга” гээд бушуухан гэрийн зүг явахыг хүсч байлаа. Уг нь энэ хүмүүс Монголынхоо агаарын тээврийг дэмжиж, эднийхийг сонгож, тэдэнд л хөрөнгө оруулж ирсэн дэмжигчид нь байв. Тэд МИАТ-т ажилладаг хүмүүсийг хэн хүнээс илүү дархтай, хөрөнгө мөнгөтэй болгодог гол хөрөнгө оруулагчид нь байв. Тэд Монголын төсөвт хөрөнгө цугларуулдаг энэ байгууллагыг сэтгэлээсээ дэмжиж, халааснаасаа угждаг эзэд нь байв. Бас тэд төрийн мэдлийн энэ ком­панид худалдаж авсан талх, утсаар ярьсан нэг минутандаа татвар төлж мөнгийг нь босгодог татвар төлөг­чид нь байсан. Гэвч тэднийг эздээ гэж хүлээж авах байтугай хариуц­лагагүйгээс нь болж хохирсон хохирогчдын хэмжээнд ч угтаж авсангүй. Дугуйны хий суларсан нь хэний буруу юм, нөөц дугуйгүй ачаа бараа чихэж явдаг стандарт хаанахын стандарт юм, бас хил гаалийн бичиг баримтаа дутуу бөглөж, хөршийнхөө хаалган дээр дугуй тэврээд зогсдог нь бас л хэний тэнэгрэл юм бэ. Дэлхийд үйлчил­гээгээрээ хамгийн муу гэдгээрээ зартай ОХУ-ын “Шереметьево” дээр хоёр шөнө болсон тэднийг газардахын өмнөхөн МИАТ компа­нийн Эрхлэгчийн үйлчилгээний хэлстийн дарга П.Минжмаа, Агаа­рын хөлгийн засвар үйлчилгээний хэлтсийн дарга Т.Аюуш нарын өгсөн мэдээллээс харахад гэмших байтугай бараг загнаад байгаа юм биш үү гэмээр. П.Минжмаа нь “Бид зорчигчдыг халуун хоол, ундаа зочид буудлаар хангасан. Бүгдийг нь зочид буудлаар хангах болом­гүй учраас хүүхэд, өндөр настнуу­дыг байрлуулж, бусдыг нь VIP lounge-ийг түрээсэлж байлгасан” гэж мэдэгдсэн бол зорчигч ахмадуу­дын яриагаар гурав дахь өдөр нь буюу нисэхийн өмнөхөн буудалд оруулсан гэдэг нь бат­лагдаж байгаа. Бас зарим зорчиг­чид манай редакц руу хандаж “Яаж ингэж ичгүүргүй худлаа хэлж чадаж байна вэ. VIP lounge нь терминал Е дээр хоёрдугаар дав­харт нь байдаг юм билээ. Биднийг түүнээс наана байдаг зааланд гудас тавьж өгч байрлуулсан. Болж буй байдлын талаар мэдээлэл өгөөд байвал бид ч бас ойлгоно. Гэтэл төлөөлөгч нь биднээс зуг­таад, дандаа худал мэдээллээр хуурсан шүү дээ. Хүмүүсийг чирэг­дүүлсэндээ гэмших биш ичгүүргүй худлаа хэлж байгаа нь дэндүү байна” гэж байсан юм. Харин Т.Аюуш нь хэвлэлийнхэнд “Хүн төрөлхтөн өнөөдөр мөнхийн хөдөл­гүүр гэдэг зүйлийг бүтээж чадаагүй байгаа учраас техникийн саатал гарч л байдаг. Тэрийг урьд­чилж хараад тухайн цаг үед нь цаг алдалгүй засварлах тухай л яриг­дана. Техник учраас манай онго­цонд гэмтэл гарахгүй гэж хэлэхэд хэцүү” гэж цэцэрхсэн байгаа юм. Юун мөнхийн хөдөлгүүрийн тухай цэцэрхэл вэ. Урьдчилж хараагүй, тухайн цаг үед нь засварлаж нислэгээ үргэлжлүүлж чадалгүй өчнөөн олон хүнийг чирэгдүүл­сэндээ харамсч буй гэмшлийн үнэр ч энд алга. Хуучны пост коммунист орнуудад л байдал ингэж өрнөдөг. Ийм орнуудад иргэдээ хүн гэж үздэггүй, нийгмийнхээ хамгийн үнэ цэнэгүй зүйлийг хүнээ гэж боддог. Уг нь хамгийн үнэтэй нь хүн байх ёстой. Эзэд нь тэд л байх ёстой байдаг. Ер нь төрийн мэдэлд бай­гаа газар бүхэн асуудалд ингэж л хандах гээд байдаг юм. Бүр арга ядахдаа МИАТ-ийг үгүйрүүлж ядуу­руулах шахсан гээд баригдаад байгаад тэр хүмүүс нь хувийн нислэгийн компаниа бушуухан хөл дээрээ босгочихсон байсан бол иргэд маань ингэж доромжлуу­лахгүй байсан даа гэж бодогдож байна. Хувийн мэдэлд чанартай чансаатайхан шиг авиа компа­нитай болчихсон байсан бол МИАТ-ийн үйлчилгээг сонгож хамаг байдгаараа тоглуулчихаад бүтэн “уучлаарай” гэсэн үггүй хоцрохгүй байсан юм. Хувийн компаниуд ажилдаа хариуцлагатай байж бас буруугаа ч хүлээж чаддаг. За тэгээд ч хуучин социалист тогтолцооноос салж дараагийн нийгэмдээ шилжиж байгаа улс орнуудад хулгай хийгээгүйгээр хүчирхэгжсэн хувийн компани ч байхгүй л дээ. Хулгай ч гэж, ямар нэг байдлаар төрийн өмч хөрөнгийг түшиглэж байж л том компаниуд нь хөл дээрээ боссон байдаг. Тэгээд “Нэрийг маань маань хүртэл хулгайлчихлаа” гээд уравс доровс гээд байгаа МИАТ-ийн байгаа царайг хар л даа. Зорчигчдодоо боломжит байдлаа ч танилцуулчихгүй, хоёр цаг бо­лоод л ниснэ гээд байсан байгаа юм. Өнөө хэд нь итгэл найдвараа сүүмийлгэчихгүй ачаа бараагаа бэлдэж хүлээсээр гурав дахь өдрийнхөө нүүрийг үзсэн байдаг. Энэ сарын 25-ны өглөө 7 цагт  газардах ёстой байсан хүмүүс 27-ны 11 цагийн үед л нэг буусан байгаа юм. Тэр хүмүүс Москвад байгаа МИАТ-ийн төлөөлөгч нь хэл ус ч байхгүй, ажлаа ч мэдэхгүй хүн байна гэж аргаа барсандаа твит­тер, фэйс хуудсандаа мэдээлсэн байсан. Дандаа ах дүүсээрээ албан тушаалд нэгнээ томилдог төрийн энэ компанийн ялзрал иргэдийг хохироогоогүй гэж хэн батлах юм бэ. Эхний өдөр нь төмөр сандал дээр, дараагийн өдөр нь хүйт даасан зааланд хаймран гудсан дээр. Тэгээд хэлж ярьж байгаа нь тэр чигтээ доромжлол. Бас нөхөн төлбөр гэж заримд нь 200 ам.доллар, заримд нь 600 рубль өгсөн байгаа юм.

МИАТ төрийн мэдэлд байгаад л байвал үйлчилгээ нь үүнээсээ дээрдэх
нь юу л бол. Харин ч илүү их доромжлолыг иргэддээ үзүүлэх биз. Тиймээс ялзарсан
энэ газрыг хувьчлах цаг нь болжээ. Нөгөөх “Готов нь авна уу, Шадав нь авна уу” гэдэг
шиг хэнд очих нь хамаа­гүй, эзэнтэй болгох нь чухал юм байна. Хувьд гаргаж, хувьцаа
гаргаж хариуцлагатай болгох цаг болсныг зорчигч гэдэг хамгийн үнэт капиталдаа хамгийн
тоомжиргүй хандсан энэ явдал нотоллоо.

“Тамхи татсан хүн орой гэртээ ирээд агсан согтуу тавьж,  эхнэр хүүхдээ  зодож нүдээд байхгүй  биз дээ…” гэж  телевизээр нэг эмэгтэй ярьж байна лээ. Энэ үнэн үг. Монгол эмэгтэйчүүдийн ихэнх нь ингэж хэлэх байх.   

   Тамхи татсан хүн  агсам тавьж, хүн алаад байсан гэж мэдэхгүй. Харин архи уугаад согтуу ирсэн нөхөр л гэрээ сүйдлээд, гэргий хүүхдээ зовоодог. Эсвэл үүрч дүүрч өсгөсөн нялх үрээ эрийн цээнд хүрлээ, одоо л нэг гараас гарч хүн болох нь гэхэд тэр нь аль хэдийнэ архинд толгойгоо мэдүүлчихсэн байдаг. Элдэв асуудалд ороо­цолдож,  гэмт хэрэг үйлдэж, орчин тойрныхондоо гай уддаг. Цааш­лаад хулгайч, худалч, дээрэмчин, алуурчин болж байна.  “Архи уухгүй л бол араар тавих ч яамай” гэж  хүүхнүүд ярих болж. Аргаа ядсан­даа л тэгж хэлдэг байх. Гэр бүл салалт, нийгэмд болохгүй байгаа бүхэн архинаас болж гарч байна.   Нийгэмд айдас түгшүүр төрүүлж, архи уудаггүй хүмүүс нь архич­даасаа эмээн түгшүүртэй амьдар­саар байгаа. Саяхан Тамхины хяналтын тухай хууль гарлаа. Одоо Архины хяналтын тухай хууль гаргах хэрэгтэй байна. Тамхины хуулиас урьтаж, Архины хууль гаргах хэрэгтэй байсан юм.  Ийм хууль гаргахгүй бол Монгол тэр чигээрээ  архин далайд живэхдээ тулчихлаа.

Монголчууд ерөнхийдөө хоёр хуваагдсан. Нэг нь ажилтай, амьд­ралтай монгол, нөгөө хэсэг нь  архичин  монгол байдаг. Архичин монгол нь ажилтай, амьдралтайгаа  бас зовооно. Архи уудаг хүмүүс  ажилгүй учраас архи уулаа гэж өөрсдийгөө өмгөөлж,  бусдад буруу өгөх нь бий. Ажил олдохгүй гэдэг худлаа. Хаа сайгүй ажлын байр бий болж байна.  Архи ууж байгаа учраас л ажилгүй байгаа юм. Архи ууж байгаа учраас ядуу, архи ууж байгаа учраас гэмт хэрэг тасрахгүй байгаа юм. Гэмт хэргийн ихэнхийг буюу  70-80 хувийг нь согтуудаа үйлдсэн байдаг гэсэн. Архи хүнийг өөрийгөө хянах чадваргүй болго­догоос тэр. Архи ууж байгаа учраас гэр бүлийнхнээ шатааж, архи ууж байгаа учраас амиа хорлож байгаа юм. Хүнд сайн, муу тал байдаг ч эрүүл байхдаа хүн өөрийгөө хянаж, гомдол, цөхрөл уур уцаараа дарж байдаг. Сэтгэл доторх арслан барсаа номхотгож байдаг. Архи уусан үед нь нөгөө арслан барс нь сэрж өөрийн ухаанаа алдан хор­воо ертөнц жижигхэн,  бүх зүйл амархан хялбархан харагдаад эхэлнэ. Ингээд өөрийгөө баатар мэтээр төсөөлдөг юм шиг байгаа юм.  Ингээд л   юу ч хийхээс буцах­гүй болж өөрийн ухаанаа алдаж араатан шинжээ гаргадаг. 

Архины хяналтын тухай хууль гарна гэж нэлээд эртнээс ярьсан. Ингэх юм бол     хуурамч архи ихэсч, этилийн спирт уугаад үхнэ  гэцгээж сандралдах юм.  Боль гэж хорихоор  үхдэг юм байж. Хориогүй байсан ч архиа уугаад үхэж л байна.  Сайн дураараа  юугаар хийсэн нь мэдэг­дэхгүй хямдхан архийг ууж байгаа. Архийг ам руу нь цутгах биш  өөрс­дөө л сайн дураараа ууж байгаа.  Архичин хүнийг өмгөөлөх аргагүй.   Бага насны хүүхэд, дунд сургуу­лийн хүүхэд, ная гарсан хөгшин, эрэгтэй, эмэгтэй ер нь нас харгал­захгүй ууж байна. Тийм бол архи уудаггүй хүмүүс нь ядаж архи уудгаасаа болж үхмээргүй, зов­моор­гүй байгаа юм. Америкт 1920, 1930 оны үед хуурай хууль гаргаж архийг хориглоод бөөн юм болсон. Хожим нь энэ хуулийг    больсон ч  далай,  тэнгис шиг их архийг уух нь багасч, орчин үеийн Америк   бий болсон.  Тэгэхээр ядаж хуулиа гаргая. Хууль гараагүй байхад үр дүн нь ямар байхыг хэн хэлж мэдэхэв дээ.

Монголын том эмгэнэл нь архи болсон. Айлд ёс юм шиг нэг архи­чин байдаг. Гэрт нь байхгүй байлаа гэхэд хамаатан садных нэг нь архичин. Архичинтай өссөн хүүхэд ямар хүн болж хүмүүжихэв. Архи­чин  л болж хүмүүжиж байна.

Архинаас ард түмнээ чөлөөлж байж ард түмэн бий болно. Согтуу монгол  бий болоод байна. Х.Бат­тулга “Хүнс үйлдвэрлэе, хор үйлд­вэрлэхээ болье” гээд л байсан. Харин түүнийг хэн дэмжсэн юм бол. Архины  үйлдвэрлэгчид  нь бизне­сээ бодоод ард түмнээ бодох сөхөө алга. 

Манай сонин “Баярлана гэдэг балгахын нэр биш”, “Архин далайд дайвалзах Сант сумынхан,  Чече­нийн Бам буюу хорт хүмүүний хөндийгөөс хийсэн тэмдэглэл”, “Архин далайд дайвалзах Шар хадных гэгдэх архичдын дунд өнжив”  зэрэг цуврал нийтлэл, сурвалжага, тэмдэглэлүүдийг ун­шигч­дадаа хүргэж байсан. Архи уусан хүн яаж араатны авир гарга­даг, хүн хэрхэн  хүнээ байдгийг газар дээрээс нь очиж бодитоор нь  сурвалжилж байлаа. Энэ бол Монголд хаа сайгүй байдаг эмгэ­нэлт дүр зураг. Монголын амьд­ралын нэг хэсэг болчихжээ. Архи­чин хүн маргаашийн тухай бод­доггүй юм шиг санагдсан. Тэдэнд ирээдүй гэж алга.

Тусгаар тогтносон улс гэж өөрийн гэсэн газар нутагтай, эх оронтой, ард түмэнтэй байдаг. Ард түмэн нь эрүүл саруул байж улс үндэстэн тогтоно. Тэгэж байж эх орон, газар шороондоо эзэн сууна. Тэгэж байж улс үндэстэн оршин тогтноно. Канад улсад явж байхад уугуул индианчууд нь ихэнх нь архичин, болчихсон байдаг. Сайн сайхан яваа нь ховор учраас уугуул үндэстэн нь бараг мөхөж байгаа гэж тэндхийн хүмүүс ярьж байна лээ. Үнэндээ бол уугуул иргэд нь нэр хүнд муутай, сүйрч байгаа гэдэг нь оршин сууж байгаа газарт очиж үзэхэд л мэдэгдэнэ. Улсаас өгсөн бэлэн халамж, ажил хийх шаард­лагагүй гэж үзээд л халамжийн хэдээрээ архи уучихдаг юм билээ. Аль муу бүхэн л тэднээс гардаг гэсэн. Цагаачлагчдаар дүүрэн энэ оронд цагаач иргэд нь харин  сайн сайхан амьдарч байгаа юм. Бусад нь ингэж  амьдарч болоод байхад уугуул иргэд нь амьдарч болж л таараа. Харамсалтай нь индиан­чуудын  амьдрал манай архичдаас нэг их ялгаа байхгүй. Одоо бол индианчуудыг уугуул иргэн гэж домог төдий л ярьдаг болсон байна лээ. Энэ байгаагаараа архин да­лайд сэлээд байвал Монголын хувь заяа ч  мөд тэднийхтэй  адил  болоход ойрхон байна. Ядаж байхад Монголын энэ олон бая­рууд архидалтыг улам дөгөөж, архи уух шалтагийг нь нэмэх юм. 

Архинаас болж гарсан аймшигт хэргүүд өдөр ирэх тусам нэмэгдэж, арга нь нарийслаа. Саяхан архи ууучихаад хадмынхаа талынхныг эх­нэр­тэйгээ хамт шатаасан айм­шигт хэрэг гарлаа. Согтуу араатны гарт галд шатсан хөөрхий тэр гэр бүлийнхэн өдөр бүр нэг нэгээрээ хорвоог орхиж байна.  Эмээ өвөө, эгч ах, ээжийг нь хөнөөсөн эцэг  үр хүүхдийнхээ нүүрийг яаж харах юм бол. Нэг айлын амьдралыг тэр чигээр нь үгүй хийсэн архи гээч нь нэг улсыг ч бас үгүй хийж чадна шүү.

ДБЭТ урын сангийнхаа гол бүтээлүүдийн нэг Ж.Бизе­гийн  “Кармен”
дуурийг шинэ бүрэлдэхүүнээр тоглоод удаа­гүй байна. Өнгөрсөн бямба
гаригт энэ дуурийг тоглохдоо гоцлол дуучин мец­­цосопрано Ц.Арюнаг ши­нэ
Карменаар гаргаж ирж байгаагаа онцолсон юм. “Кар­­мен”-ий бусад жүжгээс
давж гарсан гол мөн чанар нь хүний сэтгэл хөдлөлийг хам­гийн хурц тод
өнгөөр өгүүл­сэнд байдаг. Хөгжмийн дүрс­лэлээрээ гол дүр Кармен нь
хүчтэй характерний дүр уч­раас жүжигчнээс тийм хэм­жээ­­ний их эмоцийг
илэр­хийлэх чадвар шаарддаг том сорилт байсаар иржээ.

Гэтэл
шинэ Кармен маань эсрэгээрээ төрөл арилжсан мэт тун уйтгартай юм. Бүтэн
жүжигт тоглох нь зүгээр зогсч байгаад ари дуулахаас мэ­дээж огт өөр тул
зарим жү­жигчид дуурьт үнэндээ жул­даж байна. Хамтран тог­логч­тойгоо
харьцах төгс харьцаа, жүжигт өөрийгөө бүрэн зо­риулах зэрэг үнэт
чанарууд илт үгүйлэгдэж, энэ бүгд байх­гүйгээс оркестртойгоо ер
наал­­даж өгсөнгүй, “Кармен” бүр танигдахааргүй болж орхив. Үнэнийг
хэлэхэд “Кармен” дуурийн дүрийн энэ удаагийн шинэ туршилт нь өнөөгийн
залуу уран бү­тээл­чид сонгодог урлагт хэтэрхий хариуцлагагүй, хайнга
хан­дах болсныг харуулж байна. Ингэхэд Кармен уйтгартай гэж үү?

Дуурийг анх сонсч буй хүнийг ч дуурийн улаан фэн болтол нь дурлуулдаг
жүжиг “Кармен” шүү дээ. Түүнчлэн жүжиглэнэ гэдэг нь үзүүлнэ гэсэн үг
болохыг ч “Кармен” илүүтэй сануулдгаараа онц­гой.  Энэ жүжгийн сүүлийн
хорь гаруй жилийн тоглолтоос үзвэл, сэтгэл хөдлөлийн байж болох тэр дээд
өнгийг үзүүл­сэн  жүжигчид гэвэл ардын жүжигчин Ч.Мөнхшүр, гавьяат
жүжигчин Д.Долгормаа нар байна. Харин одоо бэлт­гэгдэж буй меццосопрано
СТА Д. Доржхорол, Ц.Арюна нар, өөр хэн ч бай цаашид ялангуяа Д.Долгормаа
гуайн бүтээсэн тэр өндөрлөг рүү мацах л хэрэгтэй болж байна.
Тэгэхгүйгээр, залуу жүжиг­чинд цаг хугацаа хэрэгтэй гэх мэт шалтгаанаар
жүжигт хайн­­­га хандвал Кармений байр суурийг хэзээ ч эзэлж чадахгүй
юм. Залуу жүжигчин залууддаггүйн жишээг Ж.Вер­дийн “Аида” дууриас харж
болно. Уг дуурийг тавихад Б.Эрдэнэтуяа,  С.Мөнгөн­цэцэг, Ш.Наранчимэг
гээд сопрано хоолойтнууд бүгд Аидад дуулсан бөгөөд Ш.Наран­­­­­чимэгийн
бүтээсэн Аида үнэндээ ганхашгүй юм. Тэр тийм хүчтэйгээр байр сууриа
сонсогч үзэгчдийн зүрх сэтгэлд зарлаж чадсан. Тэр бас л залуу жүжигчин.
Тэгэхээр сонгодог дуурьт жү­жигчид “залуу” гэдэг шалт­гаанаар тэр бүр
хариуцлагагүй хан­даад байдаггүйг нот­лох энэ мэт жишээ олон. Театр энэ
тоглолтоороо шинэ Карменийг зарласан учир зөвхөн Кармен хүүхнийг онц­лон
үзсэн сонссоноо хуваал­цахад ийм. Мөн л сүүлийн хорь гаруй жилд
Бизегийн хөгжмийн гармонизаци, ор­кест­ровкийг хамгийн нарийн
ялгарамжтайгаар буюу жин­хэнэ өнгө будаг нь үнэртэж гарт баригдахаар
сонсгосон тохиолдол симфони ор­кестрын хувьд энэ удаагийн тоглолт
байсныг бас онц­лохоос аргагүй. Гэсэн хэдий ч энэ төгс тоглолтыг ганц
гол дүрийн тоглолт баллаж ор­хисныг нуугаад яахав. Дуурьт оролцож буй
хэн боловч түүнд өөрийгөө зориулсан олон арван уран бүтээлчдийн өмнө
умартах эрхгүй хариуц­лага хүлээснээ бүү мар­таасай.

Н.ПАГМА

-Б.ЖАМЪЯНДАГВА, Н.ТУУЛАЙХҮҮ, Г.ЭРДЭНЭБААТАР НАРТ ХАРИУЦЛАГА ТООЦОХ ЁСТОЙ-

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Лхагвын Эрдэнэбулгантай ярилцлаа.

–Сүүлийн үед таны яриа хөөрөө сонин хэвлэлийн хуудаснаа тэр бүр ха­рагд­сангүй. Нам гүмхэн байлаа. Тэгэхээр тантай олон сэд­вээр ярилцахыг хүсч байна. Эхлээд ижий аав, ус нут­гийн тухай асуух гэсэн юм. Урин хаврын тийм нэг налгар цаг байна даа?

-Нээрээ
одоо санах нь ээ, би өөрөө л ус нутаг руугаа морь шиг гүйгээд байснаас нутгийнхаа тухай ярилгүй удсан байна шүү. Би чинь Булган аймгийн Бугат сумын хүн. Бухын гол гэдэг газар төрсөн. Удам гарал гэвэл ерөөсөө л малчин, тариачин.  Хорин хоёр нас хүртлээ мал дээр байсан. Урин хаврын тухай асуулаа. Хавар боло­хоор манайхан чинь тариагаа тарина. Яд өдийд гунан шар­нуудыг тэргэнд оруулж, анжи­саа шалгаж хэмхэрсэн ху­гарс­ныг нь янзална. Тэр л үе минь бодогдож багын хөр­сөнд намайг аваачих шиг боллоо. Дөрөвдүгээр сарын эхээр тариандаа гардаг сан. Бугатынхан Сэлэнгэ мөр­нийхөө хөвөөнд л очно доо. Тэнд ямар сайхан зүйлийг үзнэ гэж бодно. Би гэдэг хүн өдий наслахдаа дэлхийн дөч гаруй орноор явсан байна. Гэхдээ Сэлэнгэ мөрний хө­вөө, хаврын хаварт манайхан тариагаа тарьдаг Зад Бартын нутгийг минь яахин гүйцэх билээ. Тэр бол үлэмжийн төгс төгөлдөр орчин. Ятуу, хөтүү, бор сойр зэргийг хүмүүс зү­гээр нэг шувуу төдийхнөөр л мэдэж байгаа. Тэгвэл биднийг тариандаа гарах тэр үеэр шувуудын найр болдог. Тэд­гээр шувуунууд чинь өд сөдөө эргүүлээд Сэлэнгийнхээ той­ромд шумбана. Гоё гоё дууны өнгө гаргаад л. Эмэг ижий минь “Миний хүү эдгээр шу­вуу­дыгаа битгий үргээгээрэй. Ирэх жил төрүүлэх үр удмаа бэлдэж байгаа юм. Ийм л цагаар нэг жаргадаг юм даа, хөөрхийс”  гэдэг сэн. Тэгж л шу­вуу­тайгаа, малтайгаа, хүн­тэйгээ нийлж газраа хагалдаг байлаа. Газрын хөрс ямар гоё, дотно дулаахан үнэртэй байд­гийг тариач удмын хү­мүүс мэднэ дээ. Тэр үед чинь яргуй нүдэлж мал таргалдаг цаг. 

–Ёстой л нөгөө хаврын баяр гэдэг чинь тэнд болдог байжээ?

-Манай
Сэлэнгэ мөрнийг ерэн есөн рашаантай гэдэг. Би үүнийг дэгсдүүлсэн тоо гэж боддоггүй. Ухаандаа, Хануйн гол гэхэд л гучин гурван ра­шаантайгаар цутгаж байна. Сэлэнгэд адууны өвчинд сайн ус гэж бий. Газраа хага­лах гэж явахдаа адуугаа баг­ширтал туугаад очно. Цөн түрснийх нь дараа адуугаа усанд оруулна. Нялх унага­нууд цүүцэг цүүцэг гээд л орно шүү дээ. Адуутайгаа тоглоно. Устайгаа наадна. Үнэндээ хаврын баяр гэдэг чинь тэр л байхгүй юу. Ингээд сар гаруй бужигнаад буцаад гэртээ ир­дэг байлаа.

–Аав ээжийн тань тухай асуумаар байна. Та чинь хүнд өргүүлээд дараа нь төрсөн гэртээ ирсэн тухай нэгэнтээ дурсч байсан даа?

-Би
чинь бас их сонин амьдралтай хүн шүү дээ. Хоёр аав, хоёр ижийтэй хүн юм. Миний өргөж авсан аавыг Дашдаваа, ээжийг Доржханд гэдэг байв.  Төрсөн аав минь Лхагва, ээж минь Цэнд-Аюуш гэж байлаа. На­майг дөнгөж долоон нас хүрэ­хэд өргөж авсан ижий аав хоёр минь гуравхан хоногийн зайтай бурхан болсон.  Тэ­гээд л тэднийхний удмыг дамжиж явсаар 21 настайдаа буцаад төрсөн гэрээ ба­раад­сан түүхтэй. Өргөж авсан аав минь аймгийн дотоодыг хам­гаалах газрын хурандаа бай­сан юм. Би нэг зүйлийг их хатуу боддог. Ямар ч тохиол­долд хүн үр хүүхдээ бусдад үрчлүүлж болдоггүй юм аа гэж. Хүнд өргүүлсэн өөрөө­рөө л бодоход жаахан гом­дол хадгалж явдаг шиг билээ. “Би энэ айлын шоовдор хүү­хэд нь юм болов уу эсвэл царай муутай, ухаан муутай юм болов уу” гэж боддог л байхгүй юу. Нарийн учрыг нь мэднэ л дээ. Өрөөсгөл бодож боломгүй санагдана. Гэхдээ л өрөөсгөл бодол төрөөд бай­даг юм. Үрчилж авсан ижий аав хоёр минь ганц хүүгээ хүний дайтай яваг дээ гэж бодоод тэр багад нь бурхны орон руу явчихсан ч юм болов уу даа. Учир нь би тэр айлд очоод хоргой торгон дээр хөлбөрч байсан юм гэсэн. Хүүхэдгүй айл болоод тэр үү, их л эрхлүүлж байж. Хэрвээ тэр эрхийн тэнэгээр өссөн бол өнөөдөр ингэж яваа ч билүү гэж бодогдох үе өвгөн ахад нь байдаг. Ийм л учир­тай.    

–Сэлэнгийнхээ хөвөө­нөөс гарч их хотын барааг анх харсан түүхийг тань сонирхвол?

-1959 онд Монголын за­луу­чууд оюутны анхдугаар наадам гэж боллоо. Тэр наадамд оролцсон нь миний хувьд их азтай тохиолдол болсон. Түүнд намайг хэн оролцуулав гэхээр Монголын хөгжмийн суу билэгт хүн, ал­дарт дуучин Жигзавын Дорж­дагва гуай. Тэр хүнээр баруун зүүнээ заалгаж байсан минь агуу хувь заяа юм. “Цоохор” Мижиддорж гэж тайз дэлгэ­цийн урлагийн бас лут хүн байсан. Монгол Улсын гавь­яат жүжигчин хүн. Цэргийн чуулгын найрал дууны багш “ногоон” Очирбат гэсэн гурван аварга Булганд очоод бүх сумдаар явж урлагийн хүмүүсийг шалгаруулахад миний бие тэнцсэн хэрэг. Улаанбаатар хотод ирээд уг наадмаас би хоёр медаль авлаа. Эхнийх нь дуу дуу­лаад мөнгөн медаль, дараа нь ёочин зэрэг хөгжмүүдийг тоглоод хүрэл медаль авч байлаа. Ингээд баяр хөөртэй буцах гэж байтал Лувсан­шарав гэж хүн төв театр дээр дуудаж байна гэдэг юм. Төв театр гэдэг нь одоогийн дуу­рийн театр. Лувсаншарав гэдэг нь хөдөлмөрийн баатар агуу их Дагвын Лувсаншарав багш минь байхгүй юу. Лууяа багш “Ирэх хавар танай Соё­лын ордон руу хэлээд дуу­дуулна, хүлээж байгаарай” гэлээ.

–Сэцэн хааны их Лууяа таныг тэгж их урлаг руу хөтөлжээ?

-Лууяа
багш маань яалт үгүй хот руу дуудаж, Дуу­рийн театрын дуучин болго­сон ачтан байгаа юм. Гэхдээ их хөгтэй. Би чинь Булганд очоод л явах юм бодоод бай­лаа. Цаг хугацаа өнгөрч өг­дөггүй. Өвөл боллоо. Дууд­даггүй ээ, яаж дуудахав дээ. Хавар болоогүй байгаа юм чинь. Тэгэхээр нь би айм­гийнхаа театраас орголоо. Нэгдүгээр сар гэдэг чинь идэр ес тачигнаж байх цаг. Улаан­баатар явж буй ноос ачсан машины ноосон дунд шургаж ороод суучихсан. Хоол унд­гүй ч амьтан. Тэгтэл өнөө ах хотод ирээд ачаагаа буулгаж байснаа намайг гэнэт хараад ихэд айсан гэдэг. Аргагүй шүү дээ. Би болохоор хөл гар ч тэнийхээ байчихсан нэг юм хэвтэж байдаг. Ингээд өнөө жолоочоор Сэр-Од ах, Цэ­дэндамба эгч хоёрын гэрийг заалгаж очиж байсан. Цэдэн­дамба эгчид загнуулдаг юм аа. “Хэн чамайг замын унаа­гаар хэл үг ч үгүй хотод ир гэсэн юм” гээд авч өглөө. Тэгэхээр нь “Төв театрын Лувсаншарав гэдэг хүн ир гэсээн” хэмээн хэнэг ч үгүй гүрийлээ. Тэгтэл юу болсон гэж санана. Өнөө Лувсан­шарав гуай дээр чинь ах эгч хоёроо дагуулаад  очтол хөөгдөөд гардаг юм. “Би чамайг дуудна гэсэн биз дээ. Чамайг хавар ир гээ биз дээ нөхөр минь” гэж загнуулаад, ах эгч хоёрт бас загнуулаад инээдмийн л юм болсон доо. Ингээд жаран оны гурав­дугаар сарын 15-нд Дуурийн театрт орж байлаа. “Чамайг найрал дууны ангид авна. Гэхдээ нөхөр минь чи эхлээд манаач хийнэ” гэв. Хэлснээр нь Дөчин тав хоног Дуурийн театрын манаач хийж бай­гаад найрал дууны ангид орсон түүхтэй.

–Таныг Болгарт сур­гуу­льд төгсч ирээд Дуурийн театрт гоцлол дуучнаар ажиллаж байсныг хүмүүс мэднэ. Анх ямар дуурьт дүр бүтээж байснаа сонир­хуулахгүй юу?

-Д.Лувсаншарав багшийн “Ханбүргэд” дуурь юм. Ман­лайбаатар Дамдинсүрэнгийн тухай дуурь л даа. Түүнд нэг урвагч золигийн дүр бий л дээ. Түүнд бэлтгээд жигтэйхэн юм боллоо. Ижий аав хоёроо урьж үзүүллээ. Гадаадад таван жил сураад ирсэн, өөрийгөө бол мундаг л гэж бодоод байгаа. Гэтэл өнөө дуурийг үзээд хоёр хөгшний сэтгэл хөдөлж байгаа юм алга аа. Би ч тэсэлгүй асуугаад автал ээж “Чи чинь тэгсгээд л үхчих юм. Түүнээс өөр дүр чамд олдсонгүй юу” гэдэг юм. Тэгэхээр нь “Ээж минь дээ би ямар сайн дурандаа үхэж байгаа юу. Дүр маань өөрөө тийм юм чинь. Ээдрээтэй, тэмцэлтэй гоё дүр шүү дээ” гэлээ. “Гоё ч гэж дээ, амьтны муу үзэж байгаад л үхчихнэ лээ” гээд тун ёозгүй байна. Хүний эх эцэг хүүгээ тайзан дээр хүртэл сайн сайхан бай­гаасай, гоё дүр бүтээгээд мандаасай л гэж боддогийн билээ. Харин дараахан нь “Учиртай гурван толгой” дуу­рийн Юндэнд тоглолоо. Ижий аав хоёроо бас л урь­сан. Магнай нь жаахан тэний­сэн байх. “Ардын элч”-ийн Ариу­наа буюу гавьяат Цэвэл­сүрэн Нансалмаад, Балганд ардын жүжигчин Жаргал­сайхан, Хо­ролмаад манай Булганы теат­рын Пүрэвсүрэн эгч тоглож байсан юм.

–Хатанбаатарын тухай асуулгүй өнгөрч боломгүй санагдана. Өөрийг тань хү­мүүс Эрдэнэбулган найруу­лагч гэхээсээ илүүтэйгээр Хатанбаатарын дүрээр хараад байдаг?

-Эрдэнэбулган гэхээсээ илүүтэй Хатанбаатарын дү­рээр хараад байдаг гэж өөрөө хэллээ. Үнэн юм аа. Наад чинь л надад тамтай байдаг. Энэхэн амьдралд эр хүнд чинь алдах онох зүйл зөндөө л байна. Гэвч Хатанбаатар гэдэг талаас хүмүүс хараад зовлонтой л доо. Энэ зовлон бол миний бие Хатанбаатарт тоглосноор нэмэгдэж буй зүйл биш юм. Гол нь Хатан­баатар Магсаржав гэж хүний Монголын түүхэнд үлдээсэн сүр хүчний өмнө өчүүхэн би өвдөг сөхөрч буй явдал. Тий­мээс  төвшин байхыг хичээдэг. Уг нь би идэр залуу үеэ бодо­ход тийм ч томоотой төлөв даруу хүн биш л дээ. Даруух­наар хэлэхэд, зүггүй эрчүү­дийн нэг явсан. Дашням гэж багшийнхаа чихийг үргэлж халууцуулж, захирлын өрөөнд олонтаа дуудуулсан хүн. Багш маань Дашзэгвийн Сэнгээ зохиолчийн дүү бай­лаа. Тийм л зүггүй нөхөр Хатанбаатарын дүрийг бү­тээс­нээс хойш Баатар ван­гийнхаа сүр хүчинд номхон байсан юм болов уу. Номхон байлаа гээд “нохой”-д до­лоолгуулаад хэвтэхгүй нь лав. Гэхдээ уг кино зохиолыг бич­сэн Сономын Удвал гуай, найруулсан Г.Жигжидсүрэн энэ хоёрыгоо би дотроо сүсэлж, тэр сайхан дүрээ надад өгснийх нь хариуд муу муухайгаар хэлүүлчихгүй юмсан хэмээн бодож өдий хүрчээ. Нэгэнт л энэ сэдэв рүү өнгийсөн болохоор Баатар вангийнхаа тухай хэд гурван зүйлийг хэлье. Тэр хүн хар амьдрал дээр эх баригч, эр­дэм номтой, бурхны номтой, Чойжин буудаг байжээ. Энэ бүгдийг нь би номоос үзсэн.

–Хатанбаатарт тоглож байхдаа улаан ягаан дээл өмсдөг. Уг дээл ч юм уу, ер нь тэрхүү киноноос дурсгал болгон хадгалсан зүйл бий юу?

-Ухаан
муутай хүн чинь хэцүү юм аа. Юм хум авч үлдэхээ мэдэхгүй юм. Гэхдээ тэр үед бүх зүйл улсын бүрт­гэлтэй байсан хатуу цаг. Кино дууслаа л бол бүх зүйлээ  хураагаад авчина. Ганц нэг юм үлдсэн бол, ухаандаа өөрийн чинь хэлж буй дээ­лийг аваад үлдчихсэн бол Бугат сумын­хаа музейд та­вихгүй юу. 

–Та Дуурийн театрын ерөн­­хий найруулагчаар ажиллаж байхдаа дэлхийн болоод өөрийн орны сон­годгуудыг тавьж байсан даа. Тэр тухайгаа ярихгүй юу?

-Миний
бие 30 гаруй дуурь тавьсан байдаг. Монголын болоод дэлхийн сонгодгуу­даас шүү дээ. Үүн дотроосоо Оросын болоод Итали, Франц, Германы сонгодог бүтээлүүдийг багагүй тавьж байжээ. Монголоос бол Дам­динсүрэн, Мөрдорж, Гончиг­сум­лаа, Лувсаншарав, Да­рам­загд, Жанчив нарын бү­тээлүүдийг тоглуулах гэж үйл тамаа идэж байлаа. Дуурийн театрын тайзнаа дуурь та­вина гэдэг үнэндээ амар ажил биш. Үүнээс гадна өөрийгөө жаахан дөвийлгөх нэг зүйл бий. Тэр нь юу вэ гэвэл Ц.Нацагдорж, Х.Билэгжаргал, Б.Шарав, Г.Алтанхуяг нарын нэгэн үеийн авьяас билэгт хөгжмийн зохиолчдыг миний бие дуурийн театр руу уруу татсан. Багтаж ядсан авьяас билгийг нь дуурийн томоохон бүтээлүүдэд сорьсон. Гэхдээ тэдэнтэй хэл амаа шууд олол­цоод, өнөөдөр манайдаа сонгодог гэгдэж буй дууриу­дыг бичүүлчихээгүй юм аа. Хэрэлдэхдээ хэрэлдэж, хэл­цэхдээ хэлцэж, сайдаж муу­даж явсан. Зарим үед тэднийг тоншоод авсан нь ч бий байх. Гэвч жинхэнэ уран бүтээлчид нэгэндээ гомдож тунирх­даг­гүйн жишгээр явж иржээ. Би бол залуучуудтай ажиллах,  залуу хүний бодол сэтгэл­гээгээр аливааг туурвих дуртай хүн. Билэгжаргалын “Ламбугайн нулимс”, “Гэрэл сүүдэр”, Нацагдоржийн “Үүлэн заяа”, “Өгөдэй хаан” дууриуд бол үнэндээ шинэ урсгал, цоо шинэ аялгуу бай­лаа. “Ламбугайн нулимс”-ыг, “Үүлэн заяа”-г үзсэн гадны нэртэй судлаачид тухайн үедээ “Дэлхийн сонгодгууд­тай эн зэрэгцэхүйц бүтээл болжээ” гэж хэлж байсан. Тэгэхээр миний хөтөлж оруулж ирсэн нэгэн үеийн хөгжмийн аваргууд Монголын дуурийн урлагт шинэчлэл хийсэн гэж бахархан бодох дуртай.   

–Амар сайдын тухай кино хийхээр зорьж явна гэж дуулсан?

-Би
бол аймшигтай хоёр амьтны нутагт төрсөн хүн. Түүнийгээ олонд хэлээд бөх шиг даналзах дуртай. Хан­жаргалантынхаа орой дээр гараад дэвмээр бодог­дох үе бий. Тэр хоёр аварга амьтны нэг нь Чин ван Ханддорж. Нөгөө нь Агданбуугийн Амар юм. Монголын түүхэнд Ерөн­хий сайдаар ажилласан хү­мүүсийн дундаас торойж бай­гаа нь Амар гэж би боддог. Агуу эх оронч, суу билэгт эрдэмтэн байж шүү. Би өөрөө түүх сонирхох дуртай хүн. Тэгээд л Амар гуайнхаа тухай нэг “юм” хийчихсэн гэж олон жил шаналж явна. Болох болов уу ч гэж горьдож байна. Хэрвээ бүтэхгүй бол би үхэх ч эрхгүй л хүн дээ. Эх орон, тусгаар тогтнол, журмын нө­хөд, ард түмэн, Монголынхоо төрд чин үнэнч явснаараа тэр хүн харийн нутагт амиа алдсан. “Улаан Оросыг би хүндэтгэхгүй. Харин Оросын ард түмнийг бол хүндэтгэнэ” хэмээн тийм хэцүү цагт үнэнээ өчиж байсан. Монгол хүн өөртөө эзэн байж, Монголын төр өөрийгөө л авч явах учир­тай, Монгол Улс хоёрхон хөрш оронтойгоо харилцаж болохгүй, дэлхийн улс ор­нуудтай өв тэгш харилцах учиртай гэж хэлснээрээ тэр хүн буруудсан л байхгүй юу. Өнөөдрийн бидний зүтгээд байгаа зүйл ердөө л энэ. Үүнийг Амар гуай зуун жилийн өмнө харж байжээ. Амар гуайнхаа тухай кино хийчихээд ус нутгийн олноо, Монгол түмнээ баярлуулах гэж бодох юм. Энэ бол уран бүтээлч миний сүүлчийн зо­рилго юм аа.             

–Дуурийн театрын та­лаар та ихэд бухимдалтай явж буй нь мэдрэгддэг. Юунд тэр вэ?

-Сүүлийн
хорин жил Монголын дуурийн театрт тун хүнд байдалд орсон. Ой­рын арван жилд бүр элгээрээ харуулдсан гэж хэлж болно. Намайг ингээд хэлэхээр за­рим нэг хүмүүс “Дуурийн театр гайгүй л байгаа шүү дээ. Янз бүрийн тоглолт болоод өнгөтэй өөдтэй л яваа” гэж хэлж болно. Тэгвэл уучлаа­рай. Цагтаа наяад балетийн бүжигчидтэй, мэргэжлийн бо­ловсон хүчин бүрэн хангагд­сан, жар гаруй найрал дуу­чидтай, Монголын бүх л шил­дэг уран бүтээлчид ажиллаж, Азид ганц гэгдэж байсан театр шүү дээ, бурхан минь. Ардын зураач Гаваа, удир­даач Жамъянгийн Чулуун, хөдөлмөрийн баатар Д.Лув­сан­шарав нарын таван хүн анх тулгын чулууг нь босгосон газар юм. Зах зээлийн ний­гэмд улс орон минь шилж ороо бусгаа байсан цаг үе бидэнд бий. Одоо бол нэг үеэ бодоход бүх зүйл сайхан болсон. Улс орны минь хөг­жил урагшаагаа явж байгаа. Харин урлаг соёл минь зогс­чихоод байна. Дуурь, бале­тын урлаг үндсэндээ сонго­дог урлагийн байгууллагыг удирдаж байгаа хүн Монгол­доо боловсрол эзэмшихээс гадна олон улсын сургууль заавал ч үгүй төгссөн байх ёстой. Яагаад гэвэл энэхүү Дуурийн театрт чинь дэлхийн хүн төрөлхтний хөгжмийн урлагийн сор болсон бүтээ­лүүд тоглогдож байгаа шүү дээ.  Тэгэхээр тархи нь цартай байх учиртай. Зүгээр нэг шоу­чин биш шүү. Сүүлийн жи­лүүдэд Дуурийн театр маань яагаад элгээрээ хэвтчихэв гэхээр бид боловсон хүчний бодлогод алдаа гаргасан. Г.Эрдэнэбат гэж залууг тави­лаа. Тэр хүн Монголын ард түмэнд хүндлэгдсэн дуучин. Тэр хүн сайхан дуучин байс­наас сайн удирдагч, сайн зохион байгуулагч байж чад­сангүй. Миний шавь л даа. Гэхдээ би үнэнийг л хэлж байна. Бусад шиг тал тал тийшээ далчиганаж явдаг хүн би биш. Эрдэнэбат шоу мая­гийн нөхдийг театрын удир­дах бүрэлдэхүүнд оруулж ирсэн. Тиймээс замбараагаа алдсан. Зүгээр нэг олны нү­дийг мялаах төдий арга хэм­жээ явуулсан. Дуурийн урлаг гэдэг нүд баясгадаг урлаг биш ээ. Хүмүүний зүрх сэтгэлийг урдаг, цэнгүүлдэг, дотроос нь яргадаг юм бодуулдаг гай­хамшигт урлаг билээ.

–Эрдэнэбатын үед тийм байж. Сэргэлэн даргын үед ямар байв. Та бол элгээрээ харуулдсан гэж хэлээд байгаа?

-Манай
Сэргэлэнд авах юм бий. Тэр бол сайн балет­чин хүн. Гадаад бодлогын асуудал дээр сайн менеж­менттэй ажилласан болов уу. Харин удирдлага, зохион байгуулалт дээр мөн л маш том алдаа гаргасан. Үүнийг би өмнө нь Сэргэлэнд ч, Эр­дэнэбатад ч хэлж байсан. Би бол аливаа юмыг ил ца­гаан шударга хэлдэг. Ухаан­тай хүн боловсрол мэдлэгтэй, чад­вартай хүмүүсээр өөрий­гөө хүрээлүүлдэг. Ухаан муутай удирдагч өөрт нь морь нохой мэт зүтгэхээр, өөрийг нь үр­гэлж магтан дуулж явдаг тийм нэг зусарч нөхдөөр өөрий­гөө хүрээлүүлдэг. Сэргэлэн дандаа боловсрол мэдлэг дулимаг, дуурийн ур­ла­гийн үүх түүхийг байтугай дуурь гэдгийг ч мэддэггүй тийм хүмүүсээр өөрийгөө хүрээ­лүүлээд эцэст нь өөрийгөө идүүлээд л дууссан. Өнөөдөр дуурийн театрт сайн хори­мейстр байна уу, байхгүй. Найрал дуу гэж хамгийн гол зүйл өнөөдөр дуугаралтын балансаа алдсан. Симфони оркестрын гол гол хөгжмүүд алга болсон. Сайн дурsн уран сайханчдаар хөгжим бичүү­лээд, сайн дурын уран сайханчид түүнийг нь тоглож байгаа. Би үүнд балетыг хэлж байна. Уран сайхны зөв­лөлийг Б.Жамьяндагва гуай толгойлж байгаа. Тэр хүн ингэхэд юу хийсэн юм бэ. Сонгодог юм хийнэ л гээд байдаг. Ерөөсөө л ярьдаг хүн байхгүй юу. Түүнээс юмыг бүтээдэг хүн биш л дээ. Дуу­рийн театрын ерөнхий удир­даач гэж нэг хүн байна аа.

–Урлагийн гавьяат зүт­гэлтэн Н.Туулайхүү биз дээ?

-Тийм
ээ. Тэр нөхөр гадуур л поп оркестр гэсэн юм тоглоод явах юм. Үндсэндээ халтуур хийгээд яваад бай­гаа. Нэг ч симфони хөгжим хийсэнгүй. Жамсранжав байх­даа хийдэг л байсан. Ж.Бүрэнбэх л хааяа нэг юм хийж байгаа харагдах юм. Ерөнхий найруулагч нь Г.Эрдэнэбаатар гэж миний шавь залуу байна. Түүнд хийж байгаа юм бас алга аа. Дуу­чид нь чамлаад, хөөрхий­лөлтэй нэг амьтан байж л байх юм. Театрт тоглогдож байгаа бүтээлүүдийг харахаар жү­жиг­чидтэйгээ, концерт­мейст­ртэйгээ ажилласан юм нэг ч алга. Ингэж болохгүй ээ. Ака­демик театр гэчихээд “Түмэн эх”-ийн, цэргийн чуулгын бү­жигчдийг авчраад балетад тоглуулж байх юм. Хөгжим бүжгийн балетийн ангийн хүүхдүүд манайд академик театрын бүжигчид болоо юу даа. Ийм л өрөвдмөөр бол­жээ, Монголын дуурийн театр. Дэлхийн жишигт хүүх­дүүдийг таарсан дүрд тоглуу­лах зүйл бий. Гэхдээ манайх шиг арай ч ийм биш дээ. За тэгээд гоцлол дуучид гээд шижигнэсэн хорин хэдэн дуу­чин байна. Тэд чинь ажил­гүй байна ш дээ. Тэдэнд ажил хуваарилахгүй байна ш дээ. Дуурийн театрын гоцлол дуучид гэж томорчихоод за­хын нэг зохиолын дуучнаас нэр хүндийн хувьд, ахуй амьдралын хувьд ч долоон дор байна.  Дуурийн театрын удирдлагуудтай одоо тооцоо бодох цаг болсон. Эрдэнэбат, Сэргэлэн хоёр ажлаа өгөөд явсан учир одоо юу ярих билээ. Харин одоо байж бай­гаа Жамъяндагва, Туулайхүү, Эрдэнэбаатар энэ хэдэд ха­риуцлага тооцох цаг болсон. Намайг ингээд үнэнийг нь хэлэхээр “Эрдэнэбулган дуу­рийн найруулагч болох гээд…” гэж магадгүй. Би бол үеэ өнгөрөөсөн хүн. Надад тэнд ажиллах нас боломж байхгүй. Харин хувь заяагаа тэр театртай холбож, тэндээс л ханьтай болж амьдрал минь эхэлсний хувьд бусад шиг чимээгүй байж чадахгүй. Ши­нэ удирдлагуудад ч үгээ хэл­нэ, шүүмжлэхээ шүүмжилнэ. Ийм л байна.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

Сэтгүүлчид Конгрессын номын санд М.Саруул-Эрдэнийн хамт

АНУ-д өнгөрүүлсэн нэг сарын тухайх тэмдэглэлээ үргэлжлүүлэн бичиж байна. Монголоос нэгэн дор 14 сэт­гүүлч сургалтад хамрагдах гэж явж байсан тохиолдол үгүй байх хэмээн өмнө нь дурдаж байсан билээ.  Нэгэн сарын турш хамт олон болж бужигнасан сургуулийн маа­нь нэр “International language Institute” буюу “Олон улсын хэлний институт”. Гэхдээ энд олон улсын оюутнууд англи хэлийг суралцахаар ёстой дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн байдаг билээ. Энэ сур­гуульд ирсэн хүн бүрийг Бон­ни хэмээх жижигхэн биетэй, шингэн шар үсээ ардаа шуу­нийлган боосон хижээл эмэг­тэй тосон авна. Сургуулийн захирал Фредрик Скогланд тусгайлсан хөтөлбөрийн да­гуу очиж буй биднийг хүлээн аваад Боннитой танилцуул­сан бөгөөд  яагаад ч юм түү­нийг туслах ажилтан юм шиг санаад байсан нь том тэнэгт­сэн хэрэг байсан билээ. Ха­рин захирал, дэд захирлын дараа орох лут хүн байж.  Манай анги бусдыгаа бодвол бүл цөөтэй анги бай­лаа. Нэг колумб, хоёр ар­гентин, нэг солонгос, гурван араб, тэгээд би. Нийтдээ най­муулаа. Ерөн­хийдөө сургууль маань анги дүүргэлтээ 5-15 гэж тө­лөв­лөдөг гэхээр манайх тун боломжийн анги байсан байж таарах нь. “ILI” буюу “Ай Эл Ай” хэмээн товчлон дууд­даг сургуульд маань дэлхийн 50 орны оюутан суралцдаг гэх бөгөөд хамгийн багадаа 14 наснаас эхлэн элсч болдог гэсэн. Гэхдээ аав, ээжийгээ дагаад ирсэн мэт ганц хоёр хүүхэд тэнд харагдаж байс­ныг эс тооцвол дийлэнх нь 20-30 насныхан юм билээ. Бас тэнд Турк дэх Казахстаны Элчин сайдын яаманд ажил­ладаг 40 хол гарсан дипло­матаас эхлээд янз бүрийн настан, мэргэжлийнхний тө­лөөлөл байсныг дурдах нь зүй. Манай ангийн найман оюутны гурав нь араб. Тэр дундаа Саудын Аравийнхан. Баруун Ази дахь хамгийн том газар нутагтай Араб улсын­хаа баруун, зүүн, төв хэсгээс ирсэн хэмээн Фахат, Рим, Айяаш нар өөрсдийгөө та­нил­цуулсан. Саудын Ара­вийн вант улс бол дэлхийд хоёрдогч том газрын тос ол­борлогч орон. Тэр ч утгаараа манай гурав том байна аа, бас. Ер нь манай сургуулийн оюутнуу­дын нэлээд нь ара­бууд, бас АНУ-д түгээмэл ойлголт болох арабууд баян гэсэн ойлголт манай сургуу­льд ч нэвт “үнэр­тэж” байдаг юм. Багш маань хүртэл “Атаархаж байна” гэсэн үг оруулж өгүүлбэр зо­хиох жишээн дээр “Би Фахатыг баян гэдэгт атаар­хаж байна” гэж байгаа юм чинь. Харин манай хүн өөдөөс нь “Англи хэл таны төрөлх хэл гэдэгт атаархаж байна” гэсэн юм хэлээд л авч байна лээ. Энэ сургуульд шинэ бүлэг бүрийн дараа шалгалт авах бөгөөд шалгалт авдаг дэг журам, ирц, хоц­ролтын бүртгэл тун чанд. Өөр, өөр сур­гуульд суралцаж байсан гэх ангийн маань зарим нөхөд үүнийг жигтэй­хэн онцлох юм билээ. Магад­гүй энэ нь хүзүүндээ баахан төмөр түлхүүр зүүгээд намс намс гээд гэтэж байгаа муур мэт алхах Боннигийн хатуу нягт зантай ч холбоотой байхыг үгүйсгэхгүй. Манай ангид ээлжлэн орох хоёр багш маань түүнээс айна гэж жигтэйхэн. Сүүлдээ энэ нь надад хүртэл халдварлаад эхний өдрийн хээ шаагүй харьцаж байсан маань алга болж орхисон шүү. Ангийн маань эмэгтэй багшийг Ла­рис­са, эрэгтэйг нь Майкл гэдэг байлаа. Ларисса бол бараг 43 размер өмсдөг байх. Жиг­тэйхэн том хөлтэй, өндөр ч бүсгүй. Германд хэл сурахаар хэсэг хугацааг өнгөрүүлж байсан гэсэн. Хаа­яа хоёр хацар нь жигтэйхэн улаа бутарсан сууж байхыг нь харвал Скандинав чигийн гаралтай ч гэмээр. Хүн бүртэй энгийн харьцдаг, дүрмийн хичээлээ тун шаггүй заа­чих­даг даруухан бүсгүй. Нөгөө багш маань тун этгээд. Өглөө тээр эрт ангид оюутнуудаасаа тү­рүүлж ирчихээд сууж бай­даг, улаан үсээ үхэр долоол­госон мэт гялалзуулаад ирдэг ч эхний цагийн хичээл дуу­саа­гүй байхад л өрвийчихөөд өдөржин тэр үсээрээ орол­дож байдаг нэгэн билээ. Сан­дал дээрээ сууна гэж байхгүй, элдэв хачин хөдөлгөөн хийж хөлөөрөө тээр хол байгаа сандлаа дэгээдэж нэг ойр­туулж, түлхэж нэг холдуулна. Бас гараа савчин хөдөлгөж, үсээ үрчин арзайлгаж байх­даа балаа хэдэнтээ унагана. Эхэндээ түүнийг ойлгоход хэцүү ч гэмээр зантай боловч оюутнууддаа нэг бүрчлэн ойл­гуулах гэж хичээдэг бас өргөн мэдлэг нь түүнийг хүнд­лэхээс аргагүй болгосон юм даг. Манай хажуу ангид анхан шатныхны анги байсан юм. Багш нь гэж этгээд аашаараа манай Майклтай адил, ер нь эмэгтэй Майкл гэсэн үг дээ. Оюутнуудаа чанга чанга дуу­гаар дагуулан уншуулж, хи­чээнгүйлэн зааж байгаа нь хананы цаанаас сонсддог сон. Бага ангийн эмэгтэй багшийн дуу чанга­раад ирэ­хээр л Майклын царай улам улайж, улаан үс нь бүр бо­соод ирэх шиг бол­но. Тэгээд л биднээс “Хэцүү байгаа биз дээ” гээд дэмжлэг эрээд л, бид ч харцаараа яршиг түвгийг нь батлаад өгвөл манай хүн хаалгаа гүй­цэд дэлгээд гара­хын оронд нарийхан нээсэн хэсгээр баг­таж ядан гулжгас гээд гараад явчихна. Удалгүй “хэлчихлээ” гээд ороод ирнэ дээ. Харин өнөөх зөрүүд нь бүр чанга уншаад эхэлдэг юм.

Багш Майкл маань жаа­хан гажиг зантай ч суурь мэдлэг их сайтай. Зарим нэг зүйл дээр бүр хэтэрхий гэ­мээр мэднэ. Жишээлэхэд АНУ-ын залуу Ерөнхийлөгч Жон Кеннидийн аллагын та­лаар бүүр мэргэжилтэн шиг ярина гээч. “Машин явах марш­рутыг тэр өглөө нь гэнэт өөрчилсөн, ингэснээр бууд­лага хийсэн газарт бүр ойрт­сон. Эхлээд оноогүй, дараа­гийнх нь үхлийн шарх байсан. Энэ байшин дээр алуурчин байсан гэдэг нь худлаа. Ха­рин дараагийн байшин­гаас буудсан гэсэн үг. Нэг биш нэлээд хүн байсан байх. Даанч ганц хүнийг л барив­чилсан. Энэ зураг дээр олны дунд шүхэр барьсан хүн зогсч байна. Бороогүй байхад шүх­рээ дэлгэсэн гэ­хээр буудлага оновчгүй болж, дараагийн буудлагыг хий гэсэн дохио байж таарна. Ганц Освальд энэ хэргийг хийгээгүй” гээд ярьж өгнө. Уг нь ярианы дад­лага сайж­руулах хичээл л дээ. Гэхдээ энэ хичээл багшийн маань сонирхол дээр тул­гуурлагдаж сэдэв нь тодордог байх. Бас тэр Обамад их сайн. Ижил хүйстнийг дэмжих бодлого нь түүнд таалагддаг гэсэн.

Цөөхөн боловч эргэж оюу­тан болсон тэр өдрүүдээ дурсахаар тун хөгжилтэй санаг­даж байна шүү. Манай анги хоёрхон бүсгүйтэй. Нэг нь би, нөгөө нь араб бүсгүй Рим. АНУ-д ирээд нэг жил орчим хэлний сургуульд су­ралцаж байгаа нь энэ. Их сургуульд орох төлөвлө­гөө­тэй байгаа гэсэн. Насаа бит­гий асуу гэчихээд 27-той гэж араас нь хэлж, бас АНУ-д ирээд 10 кг нэмсэн талаараа сонирхуулна. Бас багш Майкл түүнээс “Та нар эрчүүдээсээ тусдаа хоолоо иддэг гэж үнэн үү. Та нарыг идэж байхад эрэгтэй хүн ороод ирвэл яадаг вэ” гэж сониучирхана. Үнэндээ мань хэдийнхээ ярианы түвшинг л сайжруулах гэж байгаа нь тэр шүү дээ. Рим маань “Яана аа” гээд л нүүрээ алчуураар таглаж байгаа мэт дүр үзүүлж, ингэ­нэ дээ, гэхдээ хэн ч орж ирэх­гүй л дээ” гэхэд хоёр араб залуугаас бусад нь түүнийг өрөвдөх мэт хардаг сан. Гэх­дээ манай Рим бусад шигээ толгойндоо алчуур энэ тэр зүүдэггүй, жаахан хэнэг­гүй, гуниггүйхэн араб бүсгүй бай­сан даа. Түүний найз гээд болжмор шиг жиргэсэн жи­жигхэн бүсгүй ангид орж ирэх болгондоо шинэ сонин юм ярьсаар явдаг сан. Тухай­лахад өгзөг дээшээ өргөж, алим шиг болгодог дасгалын талаар яриад явж байх жи­шээтэй. Тэгээд өөрөө газар хэвтээд өнөөх дасгалаа үзүүлнэ шүү дээ. Римээс гадна намайг байх юм бол арабаараа биш, англиар яриад эхэлнэ. Ал­чуурны цаа­наас нүд дэрвэл­зэхээс бусад нь нууцлаг араб бүсгүйчүү­дийг ийм зүйл ч ярьдаггүй байх гэсэн бодол төрмөөр. Нөгөө талаас тэр олон эх­нэрүүд дундаасаа овойн то­войн харагдахын тулд үүнийг л судлаад явдаг ч юм болов уу гэмээр.

Ангийн ганц ази залуу маань Өмнөд Солонгосын Ким Манга. Өгүүлбэрийн жи­шээ болгонд “Ганнам” дүүр­гийг дурдах нь өөрийнх нь төрсөн дүүрэг АНУ-д ид моо­донд ороод байгааг мэдэрсэн хүний шинжтэй. Харин Латин Америк залуучууд маань хөл­бөмбөгийг жинхэнэ ярина шүү дээ. Аргентин залуу Ма­риано багавтар нэг багт тог­лодог байсан гэнэ. Маш олон бэртэл, гэмтлийг ч авч байжээ. Гэхдээ одоо хөлбөмбөгийг орхисон ч улаан фэн нь хэ­вээрээ аж. За тэгээд юм огт дуугарахгүй араб Айяаш, дү­рэмдээ сайн ч дуудлага гэж авах юмгүй аргентин Хавьер, хөгжилтэй колумб Андрес гээд яг сарын турш нэг анги болж суусан тэднийгээ дур­сахад сайхан байна.

Сургуульд маань арабууд олноор сурдаг тухайд тодруу­лах зүйл бий. Тэд баян тарган гэхээсээ илүүтэй Засгийн газрынхаа дэмжлэгээр су­ралц­даг юм билээ. “Явцын дүн муу байвал төлбөрийг нь өгөхөө зогсоочихдог учраас хичээж сурахаас аргагүй бол­дог” хэмээн Рим ярьж байсан. Тэдэнд улсынх нь тэтгэлгээс гадна АНУ ч өгөөмөр гараа сунгаж буй. АНУ-ын хувьд ч арабуудыг сургах дээр ту­хайлсан бодлого барьсан нь мэдэгддэг. 2001 оны тер­рорист халдлагын дараа америкчууд арабуудыг үзэн ядуулж бус харин зүр­хэнд нь ойрхон байж, аль болох олон араб залуусыг нутагтаа сургах болсон явдал гэдэг билээ. Энэ бодлогын улмаас АНУ-ыг зорих араб­чуудын, тэр дундаа Саудын Ара­вийн­хан олноороо ирэх болжээ. Үнэндээ “Аль Кайда”-г үүсгэн байгуулагч Осама бин Ладен манай ан­гийн Фаха­тын төр­сөн хот Риядад төр­сөн нэгэн л дээ. Энэ талаар түүнээс асуухад ээж, аавынх нь хэн нэгэн өөр үндэс гарвалтай байсан та­лаар яриад дүй­вүүлчихсэн би­лээ. Ямартай ч онгоц барь­цаалсан 19 арабын 15 нь тус улсын иргэд байсан нь үнэн юм. Хэдий­гээр уг хэрэг явд­лын дараа­гаас арабуудад визний асуудал бэрхшээл дагуулах болсон гэж байсан ч одоо байдал өөр болжээ. Одоо дайсагнуулж биш ойр­туулах бодлогыг АНУ том гүрнийхээ хувьд баримталж байна. Энэ улсын оюутнууд таван жи­лийн хугацаатай виз даруулж ирдэг бөгөөд бүх төрлийн даатгал бас гэр бү­лийнх нь хүмүүсийн асуудал ч бэрх­шээлгүй байдаг аж. 2006 онд 11,116 байсан Сау­дын Аравийн оюутнуудын тоо 2012 онд 71,026 болж өссөн гэсэн судалгаа байдаг юм билээ.

АНУ-д суралцаж буй га­даад оюутнуудын хувьд бол ийм. Тэгвэл одоо америкчуу­дыг сургаж байгаа монгол хүний тухай өгүүлье. УБИС-ийн багш М.Саруул-Эрдэ­нийг манайхан андах­гүй. Монгол хэлээ хэрхэн цэвэр тунгалаг байлгах талаар түү­ний хичээн ажиллаж ирснийг хүмүүс санаж байгаа байх. Одоо түүний бичсэн нийтлэл туурвилыг ч хүмүүс уншиж байгаа. Тэрбээр Блумингтон дахь Индианагийн их сур­гуульд урилгаар багшлах болсон нь арван оны өмнө. Түүний гэргий Ц.Нарантуяа бас монгол хэлний багш. Энд байхдаа тэд гадаадынханд монгол хэлний хичээл заадаг байжээ. 2002 онд М.Саруул-Эрдэнэ Индианагийн их сур­гуульд зочин судлаачаар уригдах болсноор тэднийх алс Америкт суурьших болж. Одоо тэд Төрийн департ­ментын Гадаад хэлний сур­гуулийн багш нар. Наашаа томилогдсон дипломатчдын хамгийн анхны нүүр тулж уулздаг монголчууд бараг тэд болдог байх. М.Саруул-Эр­дэнэ багшийн шавь нар олон. Дипломатчдаас гадна тэнд төрж өссөн монгол хүүхдүүдэд төрөлх хэлийг нь заах томоо­хон ажилд ханцуй шам­лан оржээ. Мөн манай сони­ны АНУ дахь тусгай сурвалж­лагчийн албыг тэр давхар хашдаг. Бас Конгрессын но­мын сангийн Азийн номын тэнхимд монгол номын тас­гийг хариуцдаг. Урьд нь монгол хэл дээрх номнуудыг кирилл үсэгтэй гэдэг үүднээс нь орос хүн янзалж эмхэлдэг байсан гэдэг. Харин монгол хүн тэр тусмаа Саруул багш шиг хүн тэр хэсгийг нь хариуцсанаар монгол номын тасаг “амьдраад” яв­чихалгүй яах вэ. Хоёр гурван жилийн турш энэ ажлыг үнэ­гүй хийж өгсөн гэх бөгөөд одоо тэнд албан данстайгаар ажиллах болж. Тэрбээр ямар нэгэн үнэ хөлс харахгүй, мон­гол ном л зөв утга санаа­гаараа дэл­хийн том номын сангуудад байж байх ёстой гэсэн үүднээс энэ бүгдийг хийжээ. Тэр ийм л хүн. Гэр орон нь ч яг тийм. Бүгдэд нээлттэй, бас зочилж туслахад бэлэн.

Тэр санаа нийлдэг хэдэн нөхдийн хамт “Монгол соё­лын төв”-ийг байгуулан ажил­лах болсон бөгөөд монгол­чууддаа болон америкчуудад монгол хэл, түүх, соёл зан заншлаа сурталчлах чиглэ­лээр хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж иржээ. Түүний сэтгэлийг зовоож байдаг зүйл бол тэнд төрж өссөн хүүхдүүд монгол хэл, соёлоос ангид өсч тор­ниж байгаа байдал. Үнэхээр ч тэнд байгаа хүүхдүүдийг харахад зүс нь монгол, цус нь монгол, тэгээд бусад нь мон­голгүй хүүхдүүд олон. Яах аргагүй монгол хүүхэд атлаа эх хэлээрээ ярьж чадахгүй байхыг харахад сэтгэл эмтрэм юм билээ. Тэнд­хийн томоохон дэлгүүрт нэгэн гэр бүлийн хоёр жаал охиноо дагуулаад явж байлаа. Мон­голчуудтайгаа таарч, охиныг нь өхөөрдөж үг солих гэтэл байдаггүй шүү. “Миний дүү хэдэн настай вэ” гэхэд бодож, бо­дож хуруугаа оруулан тоолж байгаад “най” гэсэн билээ. Жаал охин найман настай ажээ. Саруул багшийн гэрт үйлчилдэг хамгийн том журам бол “Гэрт зөвхөн монголоор л ярина”. Журам ч хатуу биелдэг бололтой, тэгээд монгол хэлний багш нарын хүүхдүүд болоод ч тэр үү хүүхдүүд нь сайхан монгол хэлтэй. Өд охин тэнд байгаа үеийнхнээсээ ялгаатай нь төрөлх монгол хэлээрээ ч, англиар ч ус цас. “Хүүхдүү­дийн хувьд сургууль дээрээ бараг өнждөг. Гэртээ буцаж ирэхдээ монголоороо  түг таг гээд эхэлчихдэг. Өдөржин ажил хийж, бор хоногтоо багтаж гэртээ ордог бид нар монголоор ч хүүхдүүдтэйгээ ярьж чадахгүй байх юм даа” гэж тэндхийн монголчууд хэлэх юм билээ. “Монголчууд Аме­рикт” номын зохиогч Ж.Гал­­бадрах багшийн хэлснээр АНУ-д одоо гурав дахь үеийн нь монголчууд очиж байгаа гэсэн. Анхны хүмүүс нь хар­лаж, шинэ газар хөлөө, амьдралаа олох гэж зүтгэж бүгдийг амьдралаараа туулж болгосон хүмүүс байдаг бол хоёр дахь үеийнх нь тэдний хүүхдүүд. Харин гурав дахь үеийнхэн буюу одоо тэнд очиж байгаа хүмүүс өмнөх үеийнхнээсээ ихээхэн ялгаа­тай байгаа гэнэ. Мэдээж, бүгдийг туулаад зам жимийг нь гаргасан хойно очиж байгаа учраас нэг та­лаар хялбар. Нөгөө талаас тэд бушуухан сураад Монгол руугаа буцна гэж ярьдаг гэнэ. Ж.Галбадрах багш үүнд ол­зуур­хаж байгаагаа нуугаагүй. “Хуучин хүмүүс яаж ийгээд л энд үлдэх тухай ярьдаг бай­сан бол манай залуучууд бушуухан сурч аваад л буцах тухай ярьдаг боллоо. Эх нутаг руугаа яарч байна гэхээр тэнд амьдрал сайхан байна” гэж бахархаж байсан билээ. Ам­ралтынхаа хоёр өдөрт ам­жиж АНУ-ын өнцөг булан бүрт байгаа монголчууд­тайгаа уулзаж, хүний газар, гүний нутагт амжилт гаргаж, амьдралаа гэрэлтүүлж яваа хүмүүсийг алдаршуулсан түү­ний гаргасан ном тун ун­шууш­тай. Тэр номноос АНУ-д байгаа монголчуудын нийт­лэг дүр төрхийг мэдэж, мэд­рэх боломжтой. Галаа багш дараагийнхаа бүтээл дээр ажиллаад эхэлсэн гэх бөгөөд бас Монголдоо ирж хийх ажлаа төлөвлөсөн байгаа гэх юм билээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

Үргэлжлэл
бий

Маргааш Наурызын баярын өдөр. Казах түмний төлөөлөл болох Налайх дүүргийн иргэн, ахмад уурхайчин Ж.Тилеутэй ярилцлаа.

–Та хэзээ Налайхад нүүж ирсэн бэ?

-1963 онд Баян-Өлгийгөөс нүүж ирсэн. Тэнд арван жилийн сур­гуулиа төгсч хойно Техник мэр­гэжлийн сургуульд гагнуурчин мэр­гэжил эзэмшээд Налайхын уурхай, барилгын салбарт гучин жил ажил­лаад тэтгэвэртээ гарсан.

–Таны нас сүүдэр хэд хүрч байна вэ?

-71 нас хүрч байна.

–Ач, зээ тань нийлээд хэд болж байна вэ?

-Би долоон хүүхэдтэй. Арав гаруй ач зээтэй.

–Казахын ард түмэн өндөр настай өвгөдөө аксахал хэ­мээн хүндэтгэдэг. Өндөр нас­тай эрчүүл болгоныг ин­гэж хүндэтгэдэг үү?

-Нас ахисан улсуудыг аксахал гэж хэлж болно. Энэ үгийг үгчилбэл цагаан сахалт гэсэн утгатай. Гэхдээ аксахал хүнийхээ буурь суурийг эзэлж чаддаг ч хүн байна, чад­даггүй нь ч байдаг.

–Барууны орнуудад аллага, хядлага хийж, байшин ба­рилга дэлбэлж байгаа гэмт этгээдүүд ихэвчлэн лалын шашинтнууд байдаг боллоо. Лалын шашин ингэж харгис хэрцгий байхыг номлодог юм уу. Та бүхний шашин чухам юуг эрхэмлэж, сургадаг юм бэ?

-Лалын шашинтнууд тийм тер­ро­рист үзэл гаргалаа гэж дуул­дахаар бидэнд ч их эвгүй сон­согддог. Уг нь жинхэнэ лалын шашинтан хүн тийм нүгэлтэй юмыг хийх ёсгүй. Арван хар нүглийн гол нүгэл нь хүн алах. Хамгийн хар нүглийн эхэнд нь бичигддэг юм. Сүүлийн үед лалын шашинтнууд террорист ажиллагаа явуулж бай­на гэх элдэв мэдээлэл гарах болсон нь бидэнд эвгүй сонсог­доод зог­сохгүй, гайхширалыг төрүүлдэг. Лалын шашинт улсууд тэгэх ёсгүй. Муу юм болохоор л лалын ша­шинт­нуудын нэрийг барьж л тийм ажил­лагаа явуулдаг юм болов уу гэж боддог юм.

Манай шашин бол хамгийн ариун. Би Саудын Арабт жилд нэг удаа болдог мусульман ша­шинт­нуудын Хажийн мөргөлд оролцоод ирсэн. Энэ жил таван сая хүн тэнд очсон. Тэр олон хүн нэгэн зэрэг тойрч мөргөл үйлдэн буян үйл­дэхдээ бие биедээ ч шүргэлцээгүй. Хэрэв нэгнийхээ биед биеэрээ хүрчихвэл уучлал гуйна, биед хүрлээ гэж ер уур­лахгүй байгаа юм чинь. Ерөөсөө ислам шашинтан бие биедээ хар буруу, өс санаж гомдох учиргүй. Тэр байтугай өглөө хэн нэгэндээ гомдсон бол түүнийгээ үд хүртэл хадгалах хэрэггүй, уучлах ёстой гэсэн сургаал байдаг. Их л гомдлоо гэхэд гурав хоногоос илүү хүнд гомдож болдоггүй. Бие бие­нээсээ уучлал гуйгаад ариусч байх ёстой гэсэн заншил байдаг юм.

Манай шашинд арван хар нү­гэлд хүн алах, ядуусын хөдөл­мөрийг мөлжих, архи дарс уух, садар самуун явах, хулгай хийх зэрэг гэмүүдийг багтаадаг.

Юм л бол өнөө хар овоохой гэдэг шиг халхуудын үг бий. Үүнтэй адил юм л бол лалын шашинтнууд гэдэг болжээ. Лалын шашны нэ­рийг гутаах гэж л тэгж ярьдаг болов уу гэж боддог юм. Лалын шашинт­нуудын дунд энэ шашны нэрийг барьсан янз бүрийн хүн байж болно.

–Монголын казахууд мусуль­ман шашны чухам ямар урс­галыг нь шүтдэг юм бэ. Мусульман шашинтнууд дот­роо ангилагддаг уу?

-Мусульман хүний ислам ша­шин гэж ярьдаг юм. Ислам шашин ариун учир үүнийг мэ­дэрсэн хүмүүс жил ирэх бүр манай шашинд олон мянганаараа итгэж, орж байна.  Сая Хажийн мөргөлд очиход тэнд 150 гаруй орноос мөргөлчид ирсэн байна лээ. Хятад, Солонгос гээд бүр бидний мэдэхгүй улсаас ч мусульманууд ирсэн байсан. Энэ шашинд зааг ялгаа, төрөл гэж байдаггүй.

Манай мусульманчууд ер нь архи хэрэглэж үзээгүй, хэрэглэх ёсгүй. Коран сударт архийг “Али­ваа муу бүхний түлхүүр” гэж сур­гасан байдаг. Ийм болохоор бид архийг найр хурим, цайллага дайл­лагад хэрэглэх ёсгүй. Харин орчин үед хүмүүс архийг хэрэглэх болж.

Ерөөсөө архигүйгээр баярлаж болдог. Цагаан идээний айраг гэж сайхан ундаа бий. Би Хажийн мөргөлөөс ирээд 150 хүнд цайл­лага хийсэн. Тэгэхдээ архи хэ­рэглээгүй. “Алтан гадас” одон­гийнхоо найрыг хийхдээ бас нэг грамм ч архи хэрэглээгүй. Заавал архитай хурим найр, цайллага хийх хэрэггүй.

Энэ талаар манай Ерөнхий­лөгчийн дэвшүүлж буй асуудал зөв юм. Үүнийг би хувьдаа дэмжиж байгаа. Ганцхан казах түмэн ч биш, монголчууд ч гэсэн ярьдаг шүү дээ. Тавь хүрээд тавьж уу, жар хүрээд жаргаж уу гэж.

–Лалын шашинтнуудад хийж болохгүй үйл, идэж болохгүй хүнс олон байдаг. Гахайн махыг цээрлэдэг нь ямар учиртай юм бэ?

-Бид мал аж ахуйтай нүүдэлчин улсууд учир өөрийн гараар гар­гасан малын махыг идэх ёстой. Ялангуяа шашнаа шүтэж байгаа хүмүүс нь. Гахайн мах манай шашинд харш. Тийм болохоор ерөөсөө гахайн махыг хүнсэндээ хэрэглэдэггүй юм.

Сүүлийн үед гахайн ханиад, гахайн хавдар гээд янз бүрийн өвчин дэлгэрэх болсон. Гахайн маханд нэг төрлийн нян байдаг гэдэг. Үүнийг манай өвөг дээдэс дээр үед олж мэдсэн хэрэг л дээ. Иддэггүй шалтгаан нь энэ. Гахай чинь бас их заваан амьтан. Мусуль­манчууд гахайг гахай гэж нэрээр нь дууддаггүй, цээрлэдэг. Монголчууд чоныг хээрийн амьтан, боохой гэх мэтээр нэрлэдэгтэй адил бид га­хайг шошхо гэхгүй доныз гэж ярьц­гаадаг юм.

Би монголчуудыг гахайн мах ид эсвэл битгий ид гэж хэлж болохгүй л дээ. Тэгвэл буруудна.

Дэлхийг хамарсан гахайн ха­ниад гарахад эрдэмтэд гахайн маханд өвчин тараадаг хүчтэй нян байдгийг илрүүлж, нотолсон бай­гаа юм. Тиймээс бид өвөг дээдсийн үеэсээ эхэлж гахайн махыг идэж үзээгүй.

–Мусульман шашинтан бас өндөр настай хүнийхээ хувьд та монголчуудыг амьд­рал­даа ямар зүйлийг мөрд­лөг болгоосой гэж боддог вэ?

-Хамгийн түрүүнд архи дарс­наасаа гараасай гэж боддог. Архи бол буруу зүйл. Бас монголчуудыг биелүүлж байгаасай гэж хүсдэг нэг зүйл бол мэнд мэдэх. Мэнд мэдэх ёс гэдэг бол дээр үед мон­гол­чуудын хувьд хамгийн чухал ёсон байсан. Одооны монгол залуус мэндчилнэ гэж бараг байхгүй бай­гаа юм. Харин манай хүүхэд, за­луус өөр. Манайхан бол нэг гэрт аав, ээжтэйгээ хамт хоносон ч хүүхэд нь өглөө босоод тэ­дэн­тэйгээ мэндэлдэг заншилтай. Хү­ний мэндийг мэддэг хүмүүс чинь хамгийн соёлтой нь. Монголчуудад мэнд мэдэх асуудал их дутагдаж байгаа гэж боддог юм. Цагаан сараар л нэг сайхан золгоцгоодог. Тэрийгээ л үргэлж амьдралдаа мөрдөж, өдөр бүр мэндчилж бай­вал сайхансан.

-1990-ээд оны үед казахууд монгол нутгийг орхиод Казахс­­­тан руу нүүсэн ч зарим нь буцаад ирсэн. Явахдаа дахиж ирэхгүй юм шиг аашил­чихаад эргээд ирсэн ч монголчууд сайхан угтаж авсан. Одоо үеийн монгол, казах залуусын харилцааг ажиглахад ямар байдаг вэ?

-Зарим тогтворгүй улсуудаас болж ийм үзэгдэл болсонд би харамсдаг юм. Ер нь хүн тогт­вортой ажиллая гэвэл аль ч улс оронд амьдарч болдог. Буруу ойлгосон янз бүрийн асуудал байсан. Настай улсууд нь тэнд нутагшаагүй. Адуу мал хүртэл төрсөн нутаг руугаа гүйдэг шүү дээ. Тэрэн шиг л нутагшаагүй буцаж ирсэн хүмүүс олон бий.

Казахууд Монголд нүүж ирээд 150 гаруй жил болсон түүхтэй. Өвөг дээдсийнхээ ясыг тавьсан газраас явна гэдэг бол хэцүү бай­даг байлгүй дээ. Зохиолч Муратын бичсэн их нүүдлийн тухай сэтгэл эмзэглүүлэм нэгэн дуу бий. Тэр дууны үгийг нь сонсохоор элэг эмтэрч, нулимс гармаар байдаг юм. Казах ч бай, монгол ч бай бид ах дүүс шиг болсон улсууд. Ингээд орон нутгаа хаяад та нар хаашаа явж байгаа юм, газар нутаг, ха­маатан садан шиг чинь болсон урианхай, дөрвөд түмэн чинь өнчирлөө гэсэн үгтэй.

Энэ нүүдлийн талаар тухайн үед дэвэргэж ярьсан улсууд байгаа байх, зарим ухаан мөчид залуус эргэж ирэхгүй юм шиг янз бүрийн зан авир гаргачихаад явсан ч буцаад ирсэн шүү дээ. Хүн болгон адилгүй хүлэг болгон жороогүй шүү дээ. Зарим настай хүмүүс Казахс­танд идээшилгүй ирсэн бол зарим залуус өнөө л тогтворгүй зангаасаа болоод эргээд ирсэн гэж боддог юм.

Янз бүрийн асуудлыг социа­лизмын үед буруу суртал­чил­гаагаар ярьдаг байлаа. Үн­дэстэн хооронд бие биеэ буруу ойлгох явдал байсныг юм ил тод болсон өнөө үед л ойлгож байна.

Кажай Базар гэж зохиолч сая­хан Оспаны тухай ном бичжээ. Оспаныг бид дээрэмчин байсан мэтээр л нэгэн үе боддог байсан маань буруу байж. Манай Казахын аль л нэр төртэй, баян чадалтай улсуудыг гамингууд цааш ха­руул­сан нь нууц биш. Тэр үед Оспан баатар гамингийн дарамтад орох­гүй юмсан, тусгаар улстай болох юмсан гэсэн чин эрмэл­зэлтэй бай­сан юм билээ. Тэрийг нь бидэнд буруугаар тайлбарладаг байжээ. Үүнээс болж үндэстэн хоорондоо буруу ойлголцох үзэл бодлын зөрчил гарах нөхцөл болдог байж.

–Коран судар юуг чухалчилж сургадаг юм бэ?

-Хүн бие, сэтгэлээрээ ариун байх ёстой. Коран сударт олон сургаал бий. Эцэг эхээ хүндлэх. Ялангуяа эхээ хүндлэхийг Коран сударт бичсэн байдаг. Ядуусын хөдөлмөрийг мөлжих, хүнийг дээ­рэлхэх, баян хоосноор нь ялгах үйл хийх нь ислам шашинд цээртэй. Мусульман хүн ийм үйл яасан ч хийж болохгүй. Өнчин өрөөсөн хүнд туслахыг Коран судрын ариун сургаалд дурдсан байдаг.

–Маргааш Наурызын баярын өдөр. Казахын ард түмэн, ахмад настнууд ирж буй жи­лийн өнгийг хэрхэн ярил­цаж байна вэ?

-Тэрийг зурхайч, шинжлэх ухаан нь мэдэхээс биш би тийм, ийм жил болно гэж хэлж мэдэхгүй нь. Амны бэлгээр сайн жил болох байлгүй дээ. Сайхан жил болоосой гэж хүсч байна.

Ингээд Наурызын баярыг то­хиолдуулаад Монголын бүх ард түмэнд, тэр дундаа Баян-Өлгийд байгаа намайг мэддэг, мэддэггүй хамаатан саднууддаа сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж, ирж буй могой жил төр түмэн төвшин, ул­суудын амьдрал хангалуун, эрүүл энх, аз жаргалтай жил байгаасай гэж хүсье.

 Д.ГАНСАРУУЛ

“Өдрийн сонин”
Дорноговь аймаг руу сэтгүүлчээ томилолтоор илгээж Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн
шинээр тодроод байгаа есдүгээр дүр О.Угтахбаярын талаар
цуврал сурвалжлага уншигчдадаа хүргэсэн билээ. Эдгээр сурвалжлагыг бүрэн эхээр
нь хүргэж байна.

тэмдэглэл-1

Сайншандын галт тэ­рэг­ний буудал дээр шө­нийн 01 цаг гучин таван минутад ирлээ. Гар цүн­хээ бариад хамт ирсэн нэгний ачаа бараанаас үүрэлцээд буугаад иртэл Лхагваа маань (яруу най­рагч Бямбаагийн Лхагва­дорж) “А” зэрэг­лэлийн суудалд суусныг хэдийнэ мэдчихсэн, хаалганы өмнө тосоод зогсож бай­на. Олон таван үггүй тун даруу тэрээр “Гэнэт наашаа явах ажил гарав уу. Найз нь унаа тэрэг зохицуулчихсан” гэснээс өөрийг хэлсэнгүй. Галт тэрэгний зогсоолын ёлтой­сон гэрэлд анд минь адуун цагаан шүдээ­рээ инээмсэглэх нь нэг л сайхан. Өнөө л дотнын төрх, цаанаа л эрхэмсэг байдаг найрагчийн царай мөн дөө.

Өдгөөгөөс арваад жилийн тэртээд Арлааны Эрдэнэ-Очир найрагч Равжаа хутагтын нутгаа үзүүлэх гэж хотоос оюутан намайг дуудаж яг л энэ буудал дээр, яг л энэ цагт сэгсийтэл зогсоод хүлээж байлаа. Тэгэхэд намар оройн туналзсан ягаан салхитай үдэш байсан сан. Энэ удаа бол хаврын дунд сар дөнгөж цухуйж буй урин цаг юмсанж. Төмөр замын цардмал цагаан шатны урдхан талд хар ногоон “ланд” өмнө зүг рүү хараад зогсож байна. Лхагваагийн бэлдсэн унаа морь ажээ. Жолооч нь Баяраа гэж үе тэнгийн даруухан залуу байна.  Ингээд Сайншандын зүүрмэг­лэж ядаж буй нойрмог шөнөөр эрхэм нөхрийндөө хүрч очлоо. Гуч гарч буй ганц бие, тэгээд найрагч залуугийн гэр орон гэдэг ямар л олигтой байхав дээ. Уул нь мань эр нягт нямбай хүн л дээ. Гэхдээ ундуй сундуй л харагдана. Дутуу уншаад орхисон номынх нь хуудас дэлгээтэй хэвээр хал­бага, сэрээ энэ тэртэй нөхөрлөөд гал тогоо хавиар байх жишээний.  “Найз нь цуйван хийгээд ээ” гэж байна. -Чи чинь хө, нэг “юм”-тай болсон гээд байсан, яасан билээ гэж би гэдэг хүн ямар ч эв хавгүй, хээ шаагүйхэн асуугаад авлаа. -Нэг бүсгүй бий. Өнөөдөр тэдний­хээс урвачихлаа. Найз минь хотоос ирэх гэж байна гэж гараад буцаж очсонгүй. Унаа тэрэг гэж захаар баахан давхиад, Хөвсгөл сум руу явдаг машин гэж алга. Хатан­бу­лагийн нэг жаран есийг хөлсөлчих санаатай ярьсан чинь хэд гурван зорчигч авчихсан байж. Тэд нь уурлаад хавьтуул­даггүй. Тэгтэл харин Баяраа маань яваад өгье гэдэг юм. Энэ чинь саяхан хот хүрээ орж, энэ “Ланд 80”-ыг авч ирээд байгаа хүн л дээ хэмээн баахан учирлалаа. Найз бүсгүйнхээсээ оргоод, гэртээ ирж адууны мах чанаад, цуйван хийгээд гээд хөөний л юм яриад байна. Гэхдээ уг яриа хөөрөөний завсар тийм нэг чин сэтгэлийн, анд нөхөр­лөлийн эдүгээ цагт бол тунчиг ховордсон бараа сэлт хавчуу­лаастай байгаа нь илт шүү.

Ингээд гурвуул хар ногоон ландтайгаа гарч өглөө. Шөнийн хоёр цаг өнгөрч байгаа. Замаараа Эрдэнэбаяр гэж залууг авлаа. Шөнө дөлөөр явах учир зам сайн мэддэг  хүн хэрэгтэйг Лхагваа юу эс андах билээ. Эрдэнэбаяр бол ээжийн талаараа Хөвсгөл сумынх ажээ. Өөрийнх нь төрсөн нутаг Алтанширээ сум юм байна. Төрийн шагналт Балжирын Дог­мид, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Галсангийн Жамъян, Шагдарсүрэн­гийн Гүрбазар гээд олон авьяаст­ны, адармаатай нөхдийн өлгий нутаг даа, Алтанширээ гэдэг чинь. Бид дөрвийн говийн тунгалаг шөнөөр зорьж яваа Хөвсгөл сум Сайншандаас нэг зуун дал гаруй километрийн алсхан бий. Говийн тавдугаар ноён хутагт Данзан­равжаагийн төрж өссөн газар Шувуун шанд, Дулаан харын уул Хөвсгөл сумын нутаг тал руу байд­гийг миний бие өмнө нь хэд хэдэн удаа дөрөө мулталсных мэдэх билээ. Тэгтэл догшин хутагтын тэр л ус нутгаас хойд дүр нь тодорсон мэдээ сүүлийн үед чих дэлсэх болсон. Нарийвчилбаас, Дорно­говь аймгийн Хөвсгөл сумын уугуул Отгон-Амжилтын арван хүүхдийн нэг Угтахбаяр гэж залууг Говийн ноён хутагтын ес дэх дүрээр тод­руулж, Дээрхийн гэгээнтэн ёсчлон баталж, түүнийг нь Хамарын хийдийн тахилч Зундуйн Алтангэрэл тэргүүтнүүд олонд зарласан билээ. Дорнын говиос, Хөвсгөл сумаас тодорсон гэгээнт­нийг сурвалжлахаар Сайншанд-Замын-Үүдийн галт тэргэнд санд мэндхэн суусан минь энэ буюу. Гэхдээ есдүгээр хутагтынхаа эрдэм чадлыг, номын авшиг буяныг нь сурвалжлах гэж зорьсонгүй. Зүгээр л энгийн борог амьдралыг нь олонд бага ч болов үзүүлэхийг эрмэлзсэн хэрэг ээ. Гэгээнтний ижий аав нь  чухамдаа ямар хүмүүс байх, нут­гийн зон олон ямархан санаа бодолтой баяр хөөртэй байхыг, ах дүү амраг садангаар нь нэг буугаад мордъё, тэд юу ярих нь уу, багын нөхөд хийгээд багш нартай нь нэг уулзъя, сургууль соёлоор нь оръё гэж гэнэтхэн шийдээд найз бүс­гүйн­хээ өвөрт нялуурч хэвтсэн Лхагваагаа хөөж босгон, Баяраа­гаар морин жолоочоо хийлгэж, Эркаг хар шөнөөр мөн л халуун хэвтрээс нь аваад гарч явна. Мон­гол орны хаана ямар л үйл явдал болно аймшгийн хэрэг төвөг, уул уурхайн дэлбэрэлт, нинжа нарын тулгаралт, энгийн гэмгүй иргэд амиа алдаж, эрх чөлөөгөө эдэлж ча­дахгүйд хүрэх, өмнийн говь Нэмэг­тийн хөндийгөөс өнөө алдарт Батаарын яс алга болсон хийгээд Завханы Тэс-Монголын хойд хил дээр буун дуу гарсан зэрэг бүхий л зүйлд “Өдрийн сонин” очиж уншигч олондоо үнэн зөвийг хүргэсээр ирсэн. Усан могой жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний нарыг  Монголынхоо зүүн хязгаарт угтаж, манай Т.Цогт-Эрдэнэ сэт­гүүлч шуудангийн тэрэг бүү хэл, шувуу ч үзэгдэхгүй зүүн хязгаарын заставт хэдэн бор цэрэгтэй зургаа татуулж “Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрэн дээр гарч байсныг уншигч олон мэдэж буй. Энэ л уламжлалыг хадгалж намайг ийнхүү хутагтын нутаг руу “шидсэн” бөлгөө.

Яралзтал газрын цээжинд морьд гараад ирдэг шиг яах ийхийн зуургүй Дулаан харын ууланд хүрээд ирлээ. “Дулааны харын ууланд Саран хөхөө донгодно л…” гэх нь бий. Равжаа хутагт Саран хөхөөний намтраа энэ газар усанд задгай хээрт тоглуулж байсан түүх бий. Зүүнбаянгаар дайраад өнгөрөх  зуурт Догмид ахыг ярьж бүгдээрээ баахан инээлд­лээ. Санхүүгийн техни­кумын нэгдүгээр ангийн оюутан Шар хадны архины тасагт хэвтэж байгаад Чойжилын Чимид гуайд хөөгдсөнийг нь, Сайншандаас Зүүнбаян орох тавиадхан кило­метрийн хооронд гар өргөөд суу­сан цагаан паарчигтай охиныг гэргийгээ болгоод авсныг нь, Дор­но­говьд нэр дэвшихээр лут амьтан ирж Жагдалын Лхагваагаа мене­жер болгоод буруудсан хөгийг нь ярьж явсан юм. Шөнийн харан­хуйд лүглийсэн ат шиг амьтад Дулаан харын овоог нар зөв тойрч чулуу нэмэрлээд, дуу дуугаа авч яриглан чоно шиг сунайлдав. Говийн шөнийн оддын туяа овооны зах бэлийн чулуунд талстана. Гурав­дугаар сарын хөхөмдөг салхи энгэр заамаар шургалан, хацар нүүрийг илбэх нь цаанаа л уясуу. Дөрвүүл нэгэнтээ бие сэргэж аваад машин­даа сууж адуун махнаасаа гул­гуу­лан умс, хятай зэргийг баа­хан амтархан идээд цааш хөдөл­лөө. Замын хажуугаар бударгана баг­сайл­даж, заг, хайлаас тэргүүтэн сүглийлдэнэ. Цагаан зээр гэрэлд хаа нэгтээ үзэгдэж, туулай хоёр чихээ сортолзуулаад зам хөндлөн давхина.

“Шувуун
шандад үүр хаяарахыг харах гэж л найз нь шөнө дөлөөр гарахын хүслэн болсон” хэмээн Лхагва маань үнэнээ хэлж байна. Бидний яриа есдүгээр хутаг хий­гээд зорьж яваа газар усны тухай үе үехэн үргэлжлээд л байгаа. “Хутагтыг Хамарын хийдэд нь залчихаад буцаж явахад би яг таарч билээ. Алтангэрэл тахил­чийн хар жийптэй ижил хар машин, номер дугаар нь ч их адилхан машинд шар хадаг яндар болсон залуухан лам дэргэдүүр өнгөрсөн нь хутагт маань байж шүү дээ” гэж Баяраа өгүүлж байна. Үүнийг залгуулаад нэг нь “Хутагтын хөлөг­лөж яваа хар “хоёр зуу”-г хаанаас өгсөн гэлээ дээ” хэмээн үгийн хачир болгоод авлаа.

“Шувуун
шандаас баруухнатай нэгэн суварга босч байгаа. Хэдүүлээ замаараа дайрна. Уг суварганы цаахна хутагтын ижий аавынх нутаглаж байгаа” хэмээн Эрка энэ л газар устай эхийнхээ хүйгээр холбоотойн учир нэгд нэгэнгүй ярьж байна аа. Тэрээр аавынхаа нутаг Алтанширээгийн засаг ноёноор дөрвөн жил ханай­гаад халаагаа өгчээ. Одоо аймгийн төвд хувиараа ажил эрхэлж байгаа гэсэн. Манайхны хэлдгээр “чөлөөт уран бүтээлч” гэдэг шиг л юм даг уу даа.

Нээрээ чиг үүр хаяарахын алдад Шувуун шандад хүрээд ирлээ шүү. Зам бараг л гажсангүй. Төөрч будилсангүй туушхан л давхиад ирлээ. Үүр хаяарахын өмнө болоод тэр юм сан уу, салхи гэдэг чинь ёстой салхи байна. Өнөө хавирга нэвт үлээнэ гэдэг шиг хаа хүү байна. Өвлийн зузаан курткээ гар цүнхэндээ чихээд хийчихсэн, дан ноосон цамцан дээр торгон савхитай гангараад байсан чинь бишдээд явчихлаа. Шувуун шан­дын салхинд өөрийн эрхгүй чичир­дэг байна шүү. Гэвч ажир­сангүй ээ. Анд нөхдийнхөө халуун сэтгэлд нөмөрлөсөн шигээ  Равжаа хутаг­тын­хаа гэрэлт суварганы өмнө мэхийн зогссон. Бүрэг бараг­хан төдийд элсээр шуурсан хаврын хавсаргыг сөрж, Шувуун шандын нарийн шаргал элсэнд гутал зоог­донгуй байсан ч нэг л мэдэх нь ээ уулсын хөтөл дээр гэрэлтэн сацрах ариун шүншигт хөшөөнийх нь дэргэд ирсэн байв. Энэхэн цаг мөчид Лхагваа минь яруу найраг­чийн сэтгэлээр хүүхэд шиг баясан “Найзынх нь хорин жилийн мөрөө­дөл биеллээ” гэж дал мөрийг минь алгадав. Тэрхүү баяр хөөрийг нь улмаа бадраах гэсэн мэт дорнын талаас үүрийн цагаан гэгээ алд алдаар туяарч байлаа. Ийнхүү догшин хутагтын нутагт дорноос мандах наранд залбирч, гэрэлт суварганых нь өмнө гэгээ татуулж зогсох цаг мөч ирдэг л юм байна. Өнөө цагт толгойтой бүхэн л энер­гийн тухай ярьж, Равжаагийн Ха­марын хийдийг бөөн бөөнөөрөө зо­рих болсон. Сүм суваргад нь мөр­гөж, Хар ууланд нь сүсэлж, зуун найман агуйд нь бараг л гэгээрч аваад буцдаг гэж байгаа. Тэгвэл Хамарын хийдээс гадна төрсөн бууц Шувуун шандад нь үүрийн гэгээнээр ирж, наран мандах цаг дор Дорнын говь нэлдээ алтран шаргалтахыг харахуйд нүдний манан арилах шиг болдог юм билээ гэдгийг энэ дашрамд дуулгачихъя.

Эрдэнэбаярын хэлээд бай­санч­лан Шувуун шандын цаах­натай суваргаар дайраад гарлаа. Цэцэг-Өлгий гэж залуу уг бүтээн байгуулалтын ажлыг удирдаж байна. Сайд нарын зөвлөлийн орлогч даргаар ажиллаж байсан Монгол төрийн нэгэн түшээ Ч.Сүрэн гэж байсныг манайхан мэднэ дээ. Тэр хүн Хөвсгөл сумын унаган  иргэн байжээ.  Аавынхаа дурсгалд зориулж үр хүүхдүүд нь тэрхүү суваргыг бүтээлгэж байгаа юм байна. Догшин хутагтын төрсөн бууцан дээрээс өглөөний наранд оройн ганжир нь алтраад байгаа нь тодхон үзэгдсэн суварга үнэхээрийн сүрдмээр юм аа. Төр түмнийхээ төлөө зүтгэж ирсэн аавынхаа дурсгалд үр хүүхэд нь байгаа бүхнээ зориулж буй нь илт. Суваргын өндөр дөчин таван метр гэсэн байх шүү. Тойргийн хэмжээ хэчнээн ч найман ханатай гэрийн буурьтай тэнцэх юм бэ дээ, бүү мэд.

Цэцэг-Өлзий биднийг “Багшийн гэрээр нэг ороод гар даа” гэв. Ёотон шиг дөрвөлжин олон цагаан байшин­гийн дээхнэ талд нэгэн гэр байсан нь багшийнх нь өргөө ажээ. Багш нь Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Бурханч лам Г.Пүрэвбат гэнэ. Хэд хоноод л нисдэг тэргээр ирж өргөөндөө морилж, суварганы бүтээн байгуу­лалттай танилцдаг гэж байгаа. Гэрийнх нь хойморт шар хадгаар баринтагласан олон судар ном давхарлаастай байна. Тэнд өглөө­ний цай цүй барьчихаад цааш хөдөллөө. Шинэхэн тодроод буй есдүгээр хутагтын аав ээжийнх Цувираагийн хийдийн дээхнэ, Улаан хошуунд хаваржиж буй. “Отгон-Амжилт ах, Өргөнцагаан эгч хоёртой бараг л ах дүүгийн барилд­лагатай явдаг. Гэрээр нь орж гарна, хооллож ундална. Цагаан сарын дараа золгох гэтэл эзгүй байгаа дуулдана. Дараахан нь сураад байтал бүр байдаггүй. Гадагшаа явсан ч гэх шиг. Саяхан л хүүхдээс нь мэдлээ шүү дээ” гэж суварганы Цэцэг-Өлзий хэлж бай­сан. Тэгэхээр ойр хавийнх нь хүмүүс нарийн учрыг сайн мэдээгүй л байгаа бололтой. Ямар хүүхэд нь гэнэтхэн гэгээнтэн болоод улс даяар шуугиад явчихав гэдгийг зарим нэг нь ухаж төвдөөгүй нь нутгийн захаас л мэдрэгдэж байсан.

Цувираагийн хийдийг чанх урдуур нь эмжээрлэн өгсөж, Хөвс­гөл сум руу хөтлөн туушиндах төв замаас баруун хойшоо салж дав­хиулсаар хот айлд ирлээ. Хотоос зорьж ирсэн айл маань энэ шүү дээ. Хоёр гэрийн гадаа нэг нэг хужаа мотоцикль ёс юм шиг л байж байна. Баруун гэрийн хатавчийг  шар “жаран ес” налаад “хэвт­чихэж”. Гэрийн урдхан дөнгөж саяхан гарсан бололтой нойтон ботго унаж босон чүүчигнэж, хажуу­ханд нь хүрэн улаан ингэ хавь ойрыг сүрхий чигч ширтэнгүй зог­соно. Хоёр гэрийн зүүн талынхад нь орлоо. Есдүгээр хутагтаар тодорсон Угтахбаярын ах Эрдэнэ­батынх ажээ. Эрдэнэбат гэргий хүүхэд болоод өөрийн төрсөн дүү Мэндээгийн хамт байж байна. Аав ээж нь хараахан ирээгүй гэнэ. “Манай хоёр чинь яваад удаж байна. Одоо аймгийн төвд байгаа сурагтай. Түрүүнд Мэндээг хажуу талын толгой дээр гаргаж утсаар яриуллаа. Үдээс хойшдоо гарах гэнэ” гэж гэрийн эзэн өгүүлэв. Гэгээнтний ах Эрдэнэбатад ч тэр, төрсөн дүү Мэндээд ч тэр ерөөс энэ айл гэрээс хутагт төрсөн шинж алга шүү. Байдаг л амьдрал байгаа­гаараа л байж байна. Өөр яах ч билээ дээ, гэхдээ гэрийн эзний яриа хөөрөөнөөс дүүгийнх нь тухай тодруулбал, хутагтын талаар ганц ч үг гарсангүй. Тэрээр хаваржилтын байдал, ингэ ойр ойрхон ботголж байгаа зэрэг хөдөөнийхөө л өдөр тутмын сониноос дуулгаж байлаа. “Танай гэрээс Говийн ноён хутаг­тын хойд дүр тодорлоо доо. Энэ мэдээг хэзээ дуулав” гэхүйд, Эр­дэнэ­бат “Тийм гэсээн. Утсаар нэг ярьтал аав ээж хэлсэн” гэхээс өөр хариулт өгсөнгүй. Мэндээ дүү нь зүүн орон дээрээ тэрийж хэвт­чихээд ер чимээ аниргүй шүү. Баруун талын гэр нь мэдээж аав ээжийнх нь гэж байгаа. “Аав ээж хоёрыг ирвэл нүүх санаатай байна. Шар өтөгнөөсөө ядахдаа салъя даа” гэх санаагаа шуудхан хэлээд авсан. Есдүгээр хутагтын төрсөн гэр, ах дүү нар нь нэг иймэрхүү огтоос ажиг сэжиггүй байж байлаа.

тэмдэглэл-2

Шинээр тодроод буй есдүгээр хутагтын төрсөн гэр болоод Эрдэнэбат ахынх нь сумын төвөөс зүүнтээ дөчин таван ки­ло­метрийн тэртээд нутаг­лаж байв. Улаан хошуу гэдэг газрыг нь хэлээд байна л даа. Сүүлийн жилүүдэд Цувираагийн хөндий, Бор нуруу тэр хавиар л буурь сэлгэх болжээ. 150 гаруй тэмээ­тэй, түүнээс дөч орчим нь ботголно гэж байсан. Ингэн тэмээд хонь, ямаа шиг шөнө оройгүй “ас­гаад” байдаггүй ч өдөр бүр л торомгор нүдэн ботгонууд нэмэгдэж, гад­саа тойрон буйлдаг бо­лолтой. Өвөлжөөний шар өтөгнөөс нэлээдгүй зай­тай эр хөрсөн дээр томоо гэгч хүрэн ат авдарлаад хэвтэж байгаа нь сүртэй харагдана. Ойр зуурын ажилд сөөг сөөг хөт­лүү­лээд, энэ л хот айлын ус түлээг нь дөхүүлж хар бор ажлыг нь нугалдаг ганц нь болов уу. Эрдэнэбатын гэргий яриа хөөрөөний завсарт тавгийн идээгээ дахин сэргээж ингэний зөөлөн хурууд тавиллаа. Түрүүнд, суварганаас наахна Цувираагийн хий­дийн доод руу нэгэн айлын гадаа түр зогсоход гэрийн эзэгтэй, сааж бай­сан ингээ орхиод санд мэндхэн ирж шинэхэн хурууд бид дөрөвт атга атгыг өгсөн билээ. Тором­той ингэнүүдээ гаднаа аргамжиж шувтраад али­ваа зүйл ховордоод ир­дэг хаврын энэ л хахир­ган сард ааруул хурууд­тай, айраг цагаа хоор­мог­той дэлхий дэлгэнүүлээд сууж байдаг байна шүү, дорнын говийнхон. Ахынх нь хоймрын жаазанд шинэхэн хутагтын ганц нэг зураг байгааг олж харлаа. Энэтхэгт ша­вилж байх үеийн зурагнууд байна. Орон дээр тэрийлдэн хэвтэж, босч ухасхийн ингэний ааруул шүүрч бал бурам мэт амтлах Мэндээ хүү ахтайгаа хамт Энэтхэгт шавилж байсан гэнэ. Тэр тухай өөрөөс нь асуухад чихгүй юм шиг л сууна. Өөдөөс нүдээрээ инээчихээд өөр хариулт өгсөнгүй. Хар хөх ноосон малгай дарж өмсөн бор шаргал дээл эгэлдэргэлж, энгэрийг зад­гайл­сан Эрдэнэбат ах нь шар дурдан бүсэндээ ганц нүдний дуран зангиджээ. Түүнтэй л тав гурван үг сольж, гэгээнтэн дүүгийнх нь тухайд энэ тэрхнийг сонирхоод Хөвсгөл сум руу хөдөллөө. Аараг толгодын бэлээр явгалах салхи савирт ганц нэгхэн хамхуул хийсч, сайрын мөргөцөгт тарлантах хай­лаас­ны үзүүр үл ялигхан сэвэл­зээтэй. Говийн дуниартсан, хаврын тийм нэг зэгэл саарал өдөр мөнөөс мөн дөг өө. Харин Хөвсгөл сум руу шуугиад ороход өөр дүр зураг угтсан. Сумын төвд наадам болж байна аа. Наадмын талбайн гол дахь мандалд төрийн далбаа өн­дөрт намирч, биднийг очих үест соёолон морьд барианд орж бай­лаа.

Хаврын дунд сарын энэ цагт чинь юун наадам найр билээ, ижий аав, гэр бүлийнхэнд нь дуулгалгүй ус нутгийн олон хутагтынхаа наад­мыг хийгээд хөөрч суугаа юм биш байгаа гэх хар төрөөд явчихав. Гэвч үгүй юм аа. Хөвсгөл сумынхан жилийн жилд, хаврын хаварт наа­дам хийдэг байна. Жилд нэг баг нь зохион байгуулж, бай шагналыг нь дааж сүр жавхлантай нааддаг ажээ. Өнөө жил гуравдугаар баг буюу Элстэйн багийнхан зохион байгуулж азарга, соёолон урал­дуулан хэдэн харцуулаа ноцол­дуулсан нь тэр.

Говийн хэлхгэр өвгөд, ханагар хүрэн эрчүүд цагаан сараар гоёсон дээлээ өмсөж, өнгө өнгөөр алаг­лаад наадмын талбайдаа жийптэй нь жийптэйгээ, “жаран ес”-тэй нь “жаран ес”-тэйгээ, портертэй нь портертойгоо, мотоцикльтой нь мотоцикльтойгоо оччихсон байна. Магнайгаараа дүүрэн медальтай цоохор морин соёолонгийн уяач дээр яваад очлоо. Хадаг зүүснийг  бодоход айрагджээ гэтэл түрүү соёолон нь юм байна. Хөвсгөл сумын Б.Анхбаярын шар цоохор үрээ гуч гаруй соёолонгоос тийнхүү магнайдаа тоосгүй иржээ. Морь шинждэг хүн бол үгийг гамналгүй хэлж, хэдэнтээ тойрч харахаар сайхан үрээ байна лээ. Мань мэт нь ямар морь мэдэх биш. Зэргэлдээ сумдууд болох Хатанбулаг, Улаан­бадрахаас морьд ирсэн гэнэ. Ганц нэг нь айраг амссан ч дуулдана. Унаа болоод уяа морьд нь өнгө зүс сайтай, хүдэр эрчүүд нь хаврын салхинд алгадуулж гандаж хөхөр­сөн ч цаанаа л нэг жавхаатай байгааг харахуйд сүүлийн жилүү­дэд Хөвсгөл суманд өнтэй өвөл, хавтай сайхан хавар болсны шинж ээ. Хөдөө нутагт цагийн байдал сайхан цас зудгүй, ган гачиггүй л бол хүнтэй малтайгаа тавираад ирдэг хойно доо.

Уг наадам дээр хурдан удмын үрээ морьд сурч байгаа мэт нэг хүнийг сураглалаа. Тэр нь есдүгээр хутагтын багын найз Эрдэнэболд юм. Мань нөхрийг ёстой ганц ч алхуулалгүй бариад авав шүү. Европ маягаар хувцасласан тэрээр бас шаггүй уяач гэнэ. Тухайн өд­рийн наадамд соёолон үрээгээ аман хүзүүнд давхиулжээ. Жинсэн өмд­нийхөө тэлээний завсар хусуур сойзоо бүслэх нь холгүй нөхөр машинд суулаа. Ингээд Эрдэнэ­болдтой хөлс нь хатаагүй хүлэг морьд эргэцэж, хусуур сойз шар­гисан наадмын талбай дээр хутаг­тын тухай яриа хөөрөө үүсгэлээ. “Бид хоёр ерэн нэгэн онд Хөвсгөл сумын сургуулийн 1А ангид хамт орж байлаа. Анхны монгол бичиг үзсэн хүүхдүүд шүү дээ. Ангийн маань багш Ж.Юмрэн гэж хүн бий. Одоо Эрдэнэ суманд байгаа. Ма­най найз чинь багын л үг дуу цөөтэй, гэрээс гарах дургүй тийм л хүүхэд байсан.  Нэгдүгээр ангид хамт орсон хүүхдүүдээс бид хоёр л өнөөг хүр­тэл нөхөрлөж яваа байх шүү” гэж гэгээнтэн андынхаа тухай дурсаж байна. Тэрхүү цөөхөн хоромд Эр­дэнэ­болд инээдтэй гэмээр хэд хэдэн зүйл ярьсан. Тухайлбал, нэгдүгээр ангид хамт сууж байсан найзыгаа хэдэн жил хараагүй байж байгаад Өлгий хийдийн лам болсных нь дараа лам хувцастай харжээ. Түн­жийсэн толгойтой найз нь нэг өдөр гэрт нь сан тавихаар ирж л дээ. Эрдэнэ­болд мэнд ус ч үгүй түс­хийтэл инээгээд авч. Маани мэгзэм унши­хад нь бүр инээдээ барьж чадалгүй тачигнатал хөхрөөд ээж­дээ заг­нуулж гэрээсээ хөөгдөж гарсан удаатай. Түүнээс хойш найзаараа дандаа сан тавиулж, засал номоо хийлгэх болсон байна. Харин хутагт Эрдэнэболдод хандан “Чи намайг ямар тоох биш дээ. Маани уншихаар шоолж даапаа­лаад байдаг биз дээ” гэж тоглоом шог­лоо­моор үгийн завсар хэлж байсан гэдэг. “Морь уяж эхэлс­нээсээ хойш найзыгаа уяан дээрээ байнга ав­чирч сан тавиулах болсон. Уяа морьдоо барьчихаад л Угтахаа руу явна шүү дээ. Хамарын хийдийн лам байхад нь хүртэл гэртээ авчирч байлаа” гэж өгүүлэв.  Үе насны залуучууд хужаа мотоцикль дээр сундалдаад л ирдэг байсан биз ээ. Тэгтэл тэрхүү найз нь нэг л өдөр Говийн хутагтын хойд дүрээр то­дорч байдаг. Эгэл амьдрал гэдэг ийм л байдаг хойно доо. Энэтхэг рүү сурахаар явахад нь Замын-Үүд хүртэл гаргаж өгснөө, амралтаараа ирээд байхад нь хотод хоёр най­зын­хаа хамт уулзаж ресторанд сууснаа сонирхуулав.  Хутагтын багын найзтай ийнхүү уулзаж бага­гүй хуучилсны дараа Хөвсгөл су­мын төвд байх эгчийнд нь хүрч очлоо. Хоёр гурван том өрөөтэй цагаан байшинд  ээжийнх нь төр­сөн дүү Отгонтогтохынх аж төрж сууна. Тэрээр сургуулийн нярвын ажилтай. Гэр бүлийнх нь хүн мөн л сургуульд галчаар ажилладаг гэ­сэн.

Амьтан хүн орж гарсан хөл хөс болсон л айл байна. Бид хэрэг зоригоо дуулгатал уриалгахан хүлээн авч цай цүй болоод тэрүү­хэн тэндээ сандралдаад авлаа. Гэрийн эзэгтэй охиноо наадмын хуушуур зарж буй айл руу гүйл­гэлээ. Тэр хооронд тогоо тавин шинээр цай үйв. “Эгч маань (хутаг­тын ээжийг хэлж байна) дүү нар бидэндээ ээжийн оронд ээж бол­сон буянтан. Бараг л жил дараалан арван хүүхэд төрүүлсэн хүн дээ. Засгийн их малтай, олон нялх үртэй хэцүүхэн байсан үе бий. Арван хүүхдээ хүний дайтай өсгөх гэж үйл тамаа идсэн нь ч бий байх. Өрөвд­мөөр л харагддаг байлаа. Тэгтэл насны сүүлд жаргадаг юм байна аа. Бурхан тэнгэр хүнийг бас хардаг юм байна шүү” гэж Отгонтогтох эгч хуучилж байв. Ингэхэд тухайн гэрийн эзэн Даваасүрэн шиг хэрэг­тэй хүн Хөвсгөл суманд байдаг болов уу гэж бодогдохоор. Сур­гуульд галч хийхийн зэрэгцээ гэрээ­рээ гагнуур хийдэг аж. Цай дэврэх хооронд хоёр гурван ч хүн ирж уулзсан. “За Даваа минь чиний хэрэг л гарлаа шүү дээ” гээд ороод ирнэ. Хөдөө гадааныхан ундааны саванд хийсэн сүүтэй ирнэ. Түүний­гээ хэлэх ч үгүй, зүгээр л гал тогоо хавиар тавьчихна. Хөлс нь тэр. “Манай хүн хорь гаруй жил амьтны эвдэрсэн хэмхэрснийг засч явна. Сүүлдээ царай зүс ч байхгүй болох юм. Нүүр нь нэлэнхүйдээ түлэгд­чихсэн” гэж гэргий нь хэлэв. Түүнийг нь Даваасүрэн ах тоож байгаа ч юм алга. Нар салхинд зуу зуун жил алгадуулсан хүн чулуу шиг нөхөр муухан инээвхийлж л сууна. Гэхдээ болоогүй ээ цаад чинь, шар “жаран ес”  гаднаа сойчихсон додьгор эр. Машины, засварын газар болох амбаарын, өөр юу юуны ч юм бэ дээ баахан том хар түлхүүр баруун гартаа эргүүлсэн шигээ гэр дотуу­раа алхаад л.

Отгонтогтох бүсгүйтэй ахиад л хутагтын тухай ярилцлаа. О.Угтах­баяр ламтан нэгдүгээр ангид байх­даа дотуур байранд сууж байжээ. Нэлээдгүй зөрүүд нөхөр байсан бололтой. Хүн юм асуухаар дууга­рахгүй. Жаахан дургүйг нь хүргэ­чихвэл бүр гөжчихнө. Олны яриа­гаар бол түнжийсэн шар нөхөр л Хөвсгөл сумын сургуулийн дотуур байранд таваргаж явсан хэрэг. Гэгээнтний ээжийн мөн л төрсөн дүү, аймгийн алдарт уяач Бат-Өлзийн Болдыг хэн нь ч юм бэ “чихдээд” аваад ирлээ. Мань хүн азарга, соёолон хоёр сойж хаврын баяртаа уралдуулаад нэг айраг авчихсан, хэлхийсэн эр ороод ирлээ. Ингээд алдарт уяачаас Даваасүрэн ахын гал тогооны өрөөнд “байцаалт” авлаа. Багагүй урт ургаж, хоёр чихийг нь дарсан халимгаа арагш илбэн, жаахан духайсхийгээд ийн ярьсан юм. “Ахынх (хутагтын аавыг хэлж бай­на) сумын төвөөс баруунтаа Өл­зийт, Баян модоор нутаглана. Наяад оны дундуур, тэр чинь наян дөрвөн оны намар юм аа. Манайх Өлзийтийн наахнатай Сухайт, Улаан худагаар нутаглаж байлаа. Би гэдэг хүн засгийн их тэмээтэй, хэдэн тэмээ салхидуулаад алдчих­сан эрэлд явж байхдаа ахынхаар буусан юм. “Эгч нь амаржаад дөнгөж саяхан гарч ирээд байна” гэж ах хэлж байсан. Тэрхүү улаан цурав үр өнөөдрийн есдүгээр хутагтаар тодроод байгаа Угтах­баяр даа” гэв. Ёстой л нэг нэмэр хачиргүй сайхан дурсамж.

Тэрээр цааш ярьсан нь “Өлгий хийдийн Дамбарэнцэн тэргүүтэй лут лам нар байлаа. Ихэвчлэн гавж, хамбууд байсан байх. Тэд л Угтахааг ихэд тоож шашны маш том зүтгэлтэн болно гэж хэлдэг байсан юм билээ. Би ч бас тэдний амнаас ийм үг сонсч л байлаа. Ерээд оны эхээр шиг санагдана. Намар оройхон хэрд ахынд дав­хиад очтол “Хүү минь Өлгийн хий­дэд шавилж байгаа. Түнжгэр үрийг минь ирээдүйд нэртэй лам, шашны зүтгэлтэн хувраг гэгээнтэн болно гэж хийдийн лам нар хэлж байна. Түүнийг сонсоод ихэд баяртай байна аа” гээд Отгон-Амжилт ах бөөн хөөр, нүдэндээ нулимстай сууж байсан. Одоо бодох нь лууга­рууд мэддэг л юм байна”. Бас л гоё дурсамж.

Болд ахтай наадмын хуушуур гулгуулсан шигээ баахан хууч хөөрөөд гэрээс гарлаа. Отгонтогтох эгчээр хөтөч хийгээд гарсан юм. Тэрээр алдарт уяачтай гал тогоог нь эзэгнэж байх зуурт бага ангийн багш Наранбаяртай яриад, гэгээн­тэн дүүгийнхээ сурч байсан ангиар намайг оруулах программыг хэдий­нэ зохион байгуулжээ. Сумын төвд үдээс хойшдоо элсээр шуурч, хүйтэн ч юм шиг, халуун ч юм шиг салхи хацар алгадаж байлаа. Хөвс­гөл сумын сургууль Монголын нэрт зохиолч, богино өгүүллэгийн мастер Жагдалын Лхагва агсны нэрэмжит гэдгийг миний бие гадар­лах юм. “Толгодын цаана ингэ буйлна”, “Анхны хайрын зурвас” тэргүүт сонгомол бүтээлүүдээр нь Жагдалын Лхагва агсныг олон түмэн мэдэх билээ.

Хутагтынхаа ангиар орлоо,  Г.Наранбаяр багштай уулзлаа. Ерэн нэгэн онд Угтахаа ламыг нэгдүгээр ангид ороход Наранбаяр багш нөгөө ангийг нь дааж авсан түүхтэй. Тийм хэрнээ хутагтаа мэдээд байгаа нь сайхан юм. “Мант­гар шар банди” байсан даа гэж байна. Наранбаяр багш 32 жил тасралтгүй бага анги дааж, зүггүй шувуухайнуудтай зууралджээ. Үг яриа нь хүүхэд шиг, дуу хоолой нь ч тийм нэг намуухан, хөдөө сумын багын багш нар ийм л байдаг аа гэх сэтгэгдлийг төрүүлэхээр. Хутаг­тын сурч байсан ангид Наранбаяр багшийн ангийнхан хичээл хийж байна. Долоо, найман настай балчрууд сүрхий гэгч нь тоо бо­доод “номхон команд”-тай сууж байв. “Равжаа хутагт чинь манай Хөвсгөлийнх шүү дээ. Улаан­бад­рахынхан манайх гэж булаа­цалд­даг. Гэтэл ямар ч маргах зүйлгүйгээр манай нутгаас хойд дүр нь тодор­лоо” хэмээн ардын багш баяр хөөртэй сууна. Багшийн ярианаас бас нэг зүйл анзаарагдсан юм. Хутагт тодорлоо гэнгүүт л сургууль даяараа хэний шавь бэ, хэн хэн ойр байсан бэ, байрны багш нь тэгэхэд хэн байв, ямар айлаар орж гарч байв гээд л баахан эрэл сурал болсон шиг байгаа юм. Тэгтэл нэгдүгээр агийнх нь багш өөр суманд байдаг, байрны багш нь бурхны оронд явчихсан байдаг, орж гарч байсан айл гэхээр бүдэг байдаг, ер нь л базаахгүй дүр зураг гарч. Сургуулиас гараад сумын төвөөр нааш цааш холхиж дэлгүүр хоршоо орсон шигээ бага сага саатлаа. Энгийн иргэдээс хутагтын тухай асууж, ямархан хариулт өгөхийг нь сонирхов. Ихэнхдээ л мэдээж баяртай байна. Манай Хөвсгөл сум ерөөлтэй, номын авшиг­тай нутаг гэж байна. Ер нь хүмүүсийн ярианаас анзаарахуйд “Түнжийсэн толгойтой шар юм” гэхээс өөр зүйл дуулдсангүй. Есдү­гээр хутагт маань тавдугаар ноён хутагт “галзуу” Равжаагаасаа эрс өөр бололтой. Архи дарс, авгай хүүхэн, шүлэг найраг гээд олоон зүйлээр “дутуу” буюу.

тэмдэглэл-3
Говийн ноён хутагтын есдүгээр дүрээр тодор­сон О.Угтахбаярын тухай цуврал тэмдэглэлийнхээ сүүлчийнхийг хүргэж бай­на. Эхний хоёр цувралд гэгээнтний ах дүү, амраг садан, найз нөхөд, баг­шийнх нь яриа хөөрөөг түлхүүхэн багтааж ху­тагтын гучин нас хүртэлх туулж ирсэн зам мөр, хувь хүнийх нь зан чанарыг бага ч болов тодотгохыг эрмэлзсэн юм.

Эл удаа гэгээнтнийг төрүүлсэн аав ээжийнх нь яриа болоод бусад зүйлийг уншигч олондоо хүргэж байна. Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн хойд дүрээр тодорно гэдэг тухайн хүнээс машид эрдэм чадал, авьяас билгийг шаар­дах билээ. Равжаа хутагт бол Монгол Улс хийгээд монгол үндэс­тэн олонд нэр алдраа цуурай­туул­сан хосгүй авьяас билэгтэн, ер бусын ид шидтэн байсныг түүх гэрчилнэ.

Гэхдээ энэхүү сурвалжлага, тэмдэглэлийн гол зорилго шинэхэн тодорсон хутагтыг хувь хүн талаас нь нээж уншигч олонд хүргэхэд оршиж байгаа. Манайхан хутагт хувилгаад төрлөө гэхэд тухайн хүнээ дээд тэнгэрээс тэр чигээрээ буугаад ирсэн мэтээр ойлгоод байдаг. Ерөөсөө л лам хувцастай завилсан төрхтэй, муу муухай нэг ч зүйлгүй амьд Будда л гэнэт гараад ирсээн гэж сүсэглэх нь бий. Гэвч үнэн чанартаа өнөө хутагт маань тодрохоосоо өмнө эгэл жирийн иргэн, борог амьдрал дунд өссөн хүү байгаа шүү дээ. О.Угтахбаяр гэгээнтэн олон хүүхэдтэй эгэл даруу­хан айлд төрж, ах дүү ар­вуулаа бужигнаж өссөнийг өмнөх тэмдэг­лэл­дээ дурдсан.

Харин гэгээнтний охид бүсгүй­чүү­дэд дурлаж бас ч үгүй хорин хэдтэй залуугийн хонгорхон явд­лыг найз нөхдөөс нь дам сонслоо. Угтахаа Энэтхэгээс ирчихээд, Мон­голд Шашны сургуульд сурч байх үедээ дотны найзуудтайгаа хаа нэг уулзалддаг байсан байна. Тэгээд ганц нэг бүсгүйд сэтгэлтэй болсноо  аминчлан хэлдэг л байж. “Одоо­хон­доо найз нь сонголтоо хийж чадах­гүй байна” гэж үнэнээ л хэлж байж. Харин найз нар нь сүүлийн үед уулзаагүй, иймэрхүү аминчхан яриа өрнүүлээгүйгээ хэлж байсан. Есдүгээр хутагт Улаанбаатарт байхдаа Яармагт хашаа байшинд амьдарч байжээ. Орой үдэш худ­гаас ус зөөх, найзуудтайгаа түлээ­ мод хөрөөдөх, дүн өвөлдөө нүүрс бэлдэх гээд гэр хороол­лынхны л   хар бор амьдралаа залгуулж явсан аж. “Энгийн хувцас өмсөнө биз дээ. Үргэлж дандаа лам дээлтэй явахгүй нь мэдээж байх” гэж Эрка найзаас нь асуухуйд, өө энгийн хувцас өмсөлгүй яахав. Их наргианч шооч хүн дээ. Биднийг чинь үргэлж л явуулна, хөгжөөнө. Хамт байхад инээдтэй юм яриад хөгжилтэй гоё байдаг. Манай най­зууд нэг удаа Тэрэлжид очиж амарсан юм. Тэгэхэд Угтахаа жин­сэн өмд, цамцтай ганган залуу явж байлаа шүү дээ гэв. Найзуудынх нь нэмэр хачир­гүй яриа энэ.   

Есдүгээр хутагт ерэн нэгэн онд Хөвсгөл сумынхаа нэгдүгээр ангид орж хичээл заалгаад бараг л нэг­дүгээр ангиа төгсгөлгүй сур­гуу­лиа орхисон байна. Гол шалтгаан нь лам болох. Хаврын амралтаар төлийн цагаар гэртээ ирэхдээ аавдаа “Би хичээлдээ суухгүй. Лам болно” гэж л хэлжээ. Аав ээж нь  “Чи сургуульдаа сур. Ийм эрт ин­гээд хичээлээ орхих гэж…” хэмээн аашилсангүй. Багш нар болоод сур­гуулийн захиргаанаас нь хи­чээлд суухыг тушааж наануу цаануу гэсэнгүй өнгөрсөн гэнэ лээ.

Ингэж л Угтахаа хүү хувь заяаны дуудлагаар сургуулиасаа гарч хонь хурга ха­риул­сан шигээ байж байгаад Өл­гийн хийдийг зорьсон байна. Өл­гийн хийдийг зорихын өмнө айм­гийн­хаа хийдэд шавилахаар аав­тайгаа Сайншандад ирж байсан түүх бий гэнэ. Гэвч аймгийнх нь Гандан хийд их гэгээнтнээ хүлээж аваагүй удаа­тай. Үндсэндээ нас нь бага байна гэх шалтгаанаар буцаасан гэдэг. Лам болно гэх далдын мөрөөдөл, зөн совиндоо хөтлөгдсөн Угтахаа хүү аавынхаа моринд сундалсаар урам муутайхан нутаг руугаа буц­сан байдаг. Энэ бол Рав­жаагийн хойд дүрээр тодорсон гэгээнтний арваад настай байх үеийн явдал билээ л.

Сумын төвд өдөржин ажил болж ойр зуурхан хүмүүстэй уул­зан манаргасаар үдэш боллоо. Нар жаргаж үдшийн цагаан гэгээ нөмрөх ахуйд хутагтын ижий аавын­хыг зорин сумын төвөөс хөдөлсөн. Хутагтын аав ээжийн­хээр эхлээд очиход байхгүй байсан юм. Үдээс хойшдоо аймгийн тө­вөөс ирснийг Угтахаа гэгээнтний төрсөн эгч Зул сумын төвд байхад дуулгасан билээ. Отгон-Амжилт гуай болоод том хүүгийнх нь нутаг­лаж байгаа Улаан хошууг зорих замдаа Хөвсгөл сумын уугуул иргэн улсын аварга малчин Сэрээгийн Банди гуайнхаар дайрлаа.

Хэний ч өмнөөс үгээ хэлж, хэлэх хэлэхдээ тун айхтар сөргүүлэн хэлж ирсэн өвгөн буурлаас нутгийн олон нэг л жийрхдэг юм билээ. Тэр нь хүн­дэт­гэж буйн илрэл. “Саяхан манай сумын Засаг дарга манай­хаар ирлээ. Жаахан хүү байна аа. Бид гурван үг хэллээ, санаа оноо өглөө. Гэхдээ загнасангүй ээ” гэв. “Загнасангүй ээ” гэдэг бол үг байгаа биз. Банди гуайгаас гарах үг л дээ. Түүнээс шинээр тодорсон хутагтын тухай асуулаа. “Ус нутгаас минь хутагт тодорсныг дуулаад өвгөн би их баярлалаа. Отгон-Амжилттай сүүлийн үед нэг их уулзсангүй. Түүнээс бид хоёр чинь тэмээ ма­лын­хаа бэлчээрээр уулздаг л хоёр доо. Хутагт хүүг нь би сайн мэдэхгүй юм. Олны яриагаар бол их л багаа­саа шашны ном мөр хөөсөн, зөв хүүхэд шиг дуулдаад байгаа юм” гэж байна.  Ооч сахалтай, цэц билэг гэж жигтэйхэн аварга малчных Адуун чулуундаа сүүлийн жилүү­дэд нутаглаж байгаа гэнэ. Малынх нь хашаа хороонд шинэхэн төл болох  зуугаад хурга ишиг майлал­даад нэг л сайхан найрал хөгжим мөн дөө. Банди гуай засаг захир­гаа­ны адуу хорь шахам жил ха­риул­сан, ёстой чиг адууны хийморь дунд явсан буурал юм аа. Тэд­ний­хээс хөдлөөд л Отгон-Амжилт гуайн гадаа дөрөө мулталлаа даа. Хутаг­тын аав Борын Отгон-Амжилт гуай хотолж буй хүрэн улаан тэмээ­дийнхээ наахна гүйж явна. Зэрвэс харсан нэгэнд бол арван хэдтэй банди уу гэж харагдахаар. Тийм л хөнгөн шингэн, зүс царай тунгалаг хүн байна. Тэрээр хар хөх гонжоом­той, цагаан ягаан цамцтай, ганган ботинктой дэгжин гэж жигтэйхэн малчин шороо тоос манарсан өтөг бууцан дундаа цохиж явна. Айм­гийн төвөөс ирээд удаагүй, ёслолын хувцсаа солиогүй байгаа нь тэр ажээ. Хутагтын ижий Өргөнцагаан гуай гэгээнтнийг тө­рүүл­сэн хүн дээ гэсэн шиг буянтай буурал ханайж сууна. Нэрэндээ чиг таарсан сайхан хүн юм аа.

Ингээд есдүгээр хутагтын төр­сөн гэрт тулганд аргалын гал дү­рэл­зэн, тэмээ мал нь хотолж байх цагаар ингэний хоормог уусан шигээ хоёр хөгшинтэй хөөрөлдлөө. Отгон-Амжилт гуай эхлээд хүүгийн­хээ тухай ийн ярьсан юм. “Манай хүү чинь 1984 оны наймдугаар сарын 15-ны өдөр төрсөн. Анх төрөхөд нь ямар нэгэн зүйл мэд­рэгдээгүй харин багаасаа л лам болно гэж зүтгэсэн хүн. Өлгийн хийдэд гурван жил орчим шави­лаад 12 настай хүүхэд Хамарын хийдэд шавилсан. Нэг зүйлийг сонин болгож хэлэхэд, гэгээнтэн хүүг мэндэлж байх үед манай дунд сургуулийн ангийнхан уулзсан. Далаад оны дундуур Хөвсгөлийн долоон жилийн сургуулийг төгссөн бид наян дөрвөн оны наймдугаар сард арваад жилийн дараа уул­залд­сан хэрэг шүү дээ. Тэгтэл хүү минь төрдөг юм. Манай долоо дахь хүүхэд. Ангийн олон бэлгэшээж уулзалтыг минь угтаж ирсэн хүү байна гээд Угтахбаяр нэр өгсөн түүхтэй. Хүүгээ Энэтхэгт шавилж байхад их санана аа. Сумын төв орж утсаар ярина. Энэтхэгт сурч байгаад Монголдоо ирж Шашны дээд сургууль төгссөн. Тэгээд өнгөрөгч оны тавдугаар сараас Хамарын хийдэд албан ёсоор суусан даа. Гэтэл удаа ч үгүй ийм сайхан зүйл тохиолоо. Аймгийн төв орчихоод хөдөө рүүгээ маргааш нь буцна гээд байж байтал том хүү маань ярьдаг юм. Аав та гараад ирэх боломж байна уу, уулзах яаралтай ажил байна гэлээ. Би ч гайхаад явчихлаа. Гутлаа хальт мульт  өмсөөд гараад очтол том хүү “Алтангэрэл дарга Энэтхэгээс ярьж байна. Гэгээнтнийг тодруулжээ. Далай лам зарласан гэнэ. Манай Угтахаа ноён хутагтын хойд дүр есдүгээр хутагтаар тодорсон бай­на. Хүн амьтанд энэ тухай дуулгаж болохгүй. Маш нууцын зэрэглэлтэй гэсэн шүү” гэдэг юм. Ингэж л энэ сайхан мэдээг  том хүүгээсээ анх сонссон л доо. Өглөө эрт хүүтэйгээ гэртээ ирээд хөгшиндөө хэллээ. Тоймтой юм хэлээгүй.  “Аймаг явах боллоо хөгшөөн, маш яаралтай явах хэрэгтэй байна” л гэлээ. Хөгшин маань нарийн учрыг мэдэх­гүй яаралтай аймаг орох боллоо гэснийг сонсоод, бид хоёр ч тойм­той юм хэлэхгүй байхыг хараад муу л юм болсон гэж дотор нь пал­хий­гээд л явчихсан гэдэг”. Хутагтын аавыг ийн өгүүлэхүйд Өргөнцагаан гуай, хүн чинь эхлээд муу юм л боддог юм билээ гээд галынхаа өмнө инээмсэглэж суусан.

Хутагт анх төрөхдөө хэдэн килограмм гарсан эсэхийг тодруу­лаад авлаа. “Гурван килограмм, найман зуун грамм төрсөн. Өглөө ес өнгөрч байхад гарсан хүүхэд шүү дээ” гэж ээж нь товч бөгөөд тодорхой хариулав. Хүүгээ энэ том хутагт болно гэж яаж мэдэх билээ.  Багад нь бусадтай ижил гар хүрч, таван салаа боовны амт үзүүлж байсан уу гэх асуултад “Учир   зүггүй гар хүрч байгаагүй юм. Мэдээж загнаж зандрах зүйл га­рал­гүй яахав. Гэхдээ гэгээнтэн маань их өхөөрдөм, барагтай уур хүргээд байдаггүй байсан. Аливаа юманд дургүй  нь хүрэх юм бол хол очоод суучихна. Дуудахаар цаа­шаа зугтаана. Дуудахгүй, огт тоо­сон шинжгүй орхичихвол хү­рээд ирдэг сэн. Тийм л хүүхэд байлаа” хэмээх хариултыг аав нь өгснөө “Хүүгээ нэртэй лам болно гэдгийг эцэг хүний хувьд мэддэг байсан. Харин Монголыг байтугай дэлхийг шуугиулсан гэгээнтнээр тодорно гэж бодоогүй” хэмээн чин үнэнээ хэлж байлаа.

Аавынх нь гэрт хутагтын зураг хөрөг гэж алга. Отгон-Амжилт гуайн хэлснээр багынх нь нэг зураг байдаг гэсэн. Гэхдээ түүнийг ил гаргахгүй гэж байгаа. “Бид гэгээнтнээ сэтгэлдээ л сүслэн дээдлэх ёстой” гэсэн байр суурьтай байна лээ. Зураг гэсн

“Улс төрийн тойм” сонин, “Шонхор суваг” кабелийн телевизийн ерөнхий захирал, нийт­лэлч Л.Мөнхбаясгалан­тай ярилцлаа.

–Гуравдугаар сарын 6-нд Монголын үндэс­ний сэтгүүлзүй үүс­сэ­ний 100 жилийн ойн баяр тохио­сон. Гэтэл энэ өдөр есөн телеви­зийг Харилцаа хол­боо­ны зохицуулах хороо­ноос хаачихсан. Танай телевиз ч бас хаагд­сан?

-Тэр өдөр чинь сэт­гүүл­зүйн 100 жилийн ойн өдөр байсан шүү дээ. Монголын сэтгүүлчдийн эвлэ­лээс урилга ирчих­сэн, баярын хуралд явна гээд үс зүсээ янзлаад байж байтал Харилцаа хол­бооны зохицуулах хо­роо­ноос гэнэт тийм шийд­­­вэр ирсэн л дээ. Гэх­дээ энэ шийдвэрийг урьд­чи­лаад бараг гадарла­чих­­сан сэтгэл санааны бэлт­гэлтэй байсан. Шийд­вэр ирлээ л бол цаг хү­рэх­­гүй хугацааны дотор гүй­цэтгэл нь явагддаг юм би­лээ. “DDH”, “Сансар”, “Univision” гээд бүх кабе­лийн сувгууд манай те­ле­­визийг шууд салгачих­сан.

–Ямар шалтгаанаар “Шонхор” сувгийг хаасан юм бэ?

-“Шонхор”
сувгийг би  бусдаас сайн телевиз байсан гэж үнэндээ хэлж чадахгүй ээ. Уг нь ирэх сарын 13-нд байгуулагдсаны нэг жилийн ойтойгоо золгох суваг байсан. Техник тоног төхөөрөмжийн хувьд үнэхээр муу. Тэрийг би хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Юм шударга байх хэрэгтэй. Эгэлгүй мундаг телевиз байгуулчихаад тэрийгээ хаалгачихаад байгаа юм шиг ярьж болохгүй. “Шонхор” сувгийн тоног төхөөрөмж тааруу учраас дүрс, дууны цацалт маш муу байсан. Тэрийг би хүлээн зөвшөөрөх хэрэг­тэй.  Өмнө нь энэ бүхнийгээ  засах сарын хугацааг Харилцаа хол­боо­ны зохицуулах хорооноос өгсөн юм. Харамсалтай нь нэг сарын дотор яагаад ч засч чадаагүй. Ийм богинохон хугацаанд бид эфирийн салаалагчийн төхөөрөмжийг л сольж амжсан. Телевизийн дүрс, дууны цацалт хийгээд камеруудаа солиход наад зах нь 500 мянган ам.доллар хэрэгтэй. Надад энэ мөнгө байхгүй. Олж чадаагүй. Чадахыг ч хүсээгүй. Энэ нь манай сувгийн хаагдсан эхний үндэслэл. Хоёр­дугаар үндэслэл нь их сонир­хол­той.  Би Ерөнхий сайдын зөвлөх Д.Кёкүшюүзан Батбаяраас энэ те­ле­визийг асар өндөр үнээр ху­дал­даж авсан. Маш муу техникийг надад арав дахин өндөр үнээр зарсан. Би техникийг нь шалгаагүй авчихсан нь одоо миний буруу болж хувирсан.  Тусгай зөв­шөөр­лийг анх авахдаа Харил­цаа хол­бооны зохицуулах хороотой гэрээ байгуулдаг юм  байна л даа. Тэр гэрээнд манайх ингэж сайн ажил­лана, ийм ийм тоног тө­хөө­рөмж манайд байгаа гээд түүнийгээ  хэмжилт хийлгэдэг юм байна. Гэтэл тэр бүгд нь хуурамч, худал  байсан. Ингэж би хуурамч, маш муу тех­ни­кийг  асар өндөр үнээр авчихсан байна. Би тэр мөнгийг хүнээс зээлсэн.  Одоо би асар их зээлтэй үлдэж байна.  Гурав дахь үндэслэл нь тусгай зөвшөөрөлтэй компанийг зарж, үрж бусдад шилжүүлж бол­дог­гүй байж. Би бас үүнийг тооц­сон­гүй. Надад хийе, бүтээе гэсэн уран бүтээлч сэтгэлгээ л байсан.  Түүнээс ийм нарийн  бизнес, хуу­лийн сэтгэлгээ яах аргагүй дутагд­жээ. Би хувийн сонинтой болоод гурван жил болж байна. Гурав дахь жилийнхээ нүүрэн дээр л “Улс төрийн тойм” сонин өөрийн гэсэн байртай боллоо. Өнгөрсөн гурван жилийнхээ нэг жилд нь “Шонхор” сувгийг хөл дээр нь босгох гэж хичээлээ. Барсангүй. Гэхдээ энэ хооронд ямар ч байсан үйл ажил­ла­гаагаа явуулаад, цалингаа, тү­рээсээ төлөөд  л байлаа. “Улс төрийн тойм” сониноо дампууртал нь мөлжсөн. Гэвч үр дүн нь энэ.

–Та яагаад хэсэг хугацаанд чимээгүй болчихсон бэ. Хүмүүс их гайхсан байх л даа?  

-Хүн
болгон л надад  “Тэмц, гар, алалц” гэсэн зөвлөгөө өгсөн.  Тэрэн шиг амархан юм байхгүй. Гудам­жинд гараад Монгол Улсын Зас­гийн газар тэгж байна, ингэж байна гээд ярих амархан. Туг лоозон хийсгэн давхих ч амархан. Гэвч  биет хохирол маань тэрбум  төгрөг давчихаар хөдөлж ч чадахгүй болдог юм байна. Одоо бол надад элдэв пи ар, тэмцлээсээ илүүтэй өрнөөсөө хэрхэн гарах вэ гэдэг л чухал байна. Манай телевизийг хаасан үндэслэл нь гарцаагүй.  Энийг би шүүхдээд ч дийлэхгүй. Улстөржүүлээд бүр ч барахгүй. Тийм учраас  хуульчдын баг бай­гуу­лаад өрнөөсөө мултрах нь на­дад хэрэгтэй юм. Телевиз хаагдаад арав гаруй хоночихлоо. Түүнээс хойш дуугүй суусан учир нь энэ.   Гэхдээ Засгийн газраас явуулж буй энэ бодлого зарчмын хувьд буруу. Ямар ч муу техниктэй байсан хааж боож болохгүй.  Ямар ч үед Засгийн газар, ямар ч төр байсан хувийн хэвшил рүү дайрч, хэвлэл мэ­дээл­лийн эрх чөлөө рүү халдах ёсгүй.  За больё, манай суваг хамгийн муу байсан, хаагдах ёстой байсан гэж бодоход нөгөө найман телевизийн до­тор 2005 оноос хойш үйл ажил­ла­гаа явуулсан телевиз байна би­лээ. Аймаар санагдаж байгаа биз. 

-“Шонхор” суваг бай­гуу­лаг­даад удаагүй ч өөрийн гэсэн үзэг­чидтэй болоод амжсан шүү дээ?

-Манай
“Шонхор” сувгийг хү­мүүс үздэггүй биш, үздэг байсан юм билээ. Хаагдсан хойно л мэдсэн.  Манайх улс төр, нийгмийн чиглэ­лээр түлхүү, далайцтай явсан. Телевизийн салбарт  өрсөлдье гэвэл нэгдүгээрт мөнгө, хоёр­ду­гаарт мөнгө, гуравдугаарт мөнгө хэрэгтэй юм билээ.  Мөнгөтэй байж сайн тоног төхөөрөмж авдаг. Мөн­гөтэй байж сайн боловсон хүчин авдаг. Мөнгөтэй байж тайзаа олон янзаар сольж олон сайхан нэвт­рүү­лэг хийж болдог. Хичнээн авьяас­лаг, чадвартай сэтгүүлчид байлаа гээд мөнгөгүй бол телевиз явдаггүй юм байна гэдгийг би ойлголоо. Ер нь тэгээд миний гол алдаа бол саваагүй нохой саранд хуцна гэдэг шиг мөнгөгүй байж телевизийн салбарт орж ирсэн явдал юм. Сэт­гүүлч эзэнтэй медиа групп бай­гуу­лахыг мөрөөдсөн маань ингээд бүтэлгүйтлээ. Одоо өөртөө ийм л дүгнэлт хийж байна.

–Хаагдсан телевизийнхэн “Би­дэнд сарын л хугацаа өгсөн. Энэ хугацаанд байгаа нөөц бо­лом­жоо хичнээн ашиглаад ч зөрч­лөө арилгаж амжсангүй. Ерөөсөө анхнаасаа л хаахыг санаархсан  шаардлага тавьсан” гэцгээж байсан?

-Тэр
үнэн л дээ. Кабелийн теле­ви­зүү­дэд сарын хугацаа өгөхөд л би энэ талаар олон нийтлэл бич­сэн. Сарын дотор бүх тоног тө­хөө­рөм­жийг солиход доод тал нь  500 мянган ам.доллар хэрэгтэй. Ийм боломж бидэнд байхгүй. Том ком­па­ниудаас эрхлэн гаргаж байгаа телевизүүд бол чадна. Бид бол чадахгүй. Тийм учраас өрсөлдөөнд туйлдаад унаж байгаа байхгүй юу. Уг нь энэ өрсөлдөөн жамаараа явж бид замдаа бахардаж унах ёстой байсан. Өөрөөр хэлбэл өөрөө дампуурах боломжийг нь тавьж өгөх ёстой.  Гэвч тэгсэнгүй. Ме­ха­ни­каар үйл явдлыг хурданд нь хийчихлээ.  Миний хувьд нэг­дү­гээрт, яах аргагүй мэхлүүлсэн. Хоёрдугаарт, тавьсан шаард­ла­гуудыг нь үнэндээ давж чадсангүй. Гуравдугаарт, энэ зарчим нь буруу.  Өнөөдөр би энэ телевизэд тэр­бумыг байг гэхэд арван мянган төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн ч энэ миний хөрөнгө. Тийм учраас төр энэ хаагдсан телевизүүдэд нөхөн олговор өгөх ёстой.

Хаагдсан телевизүүдийн нэг болох 2005 оноос үйл ажил­ла­гаа­гаа эхлүүлсэн “ITV” телевизийн тухай уншаад үнэхээр хямарсан. Олон жилийн турш хичнээн төг­рө­гийн хөрөнгө оруулалт хийсэн бол. Тэр хүмүүст ямар байгаа бол гэд­гийг би төсөөлж байна. 

Миний хувьд сувгаа худалдаж авсан үнэ нь тэрбум гаруй төгрөг болчихлоо гэхэд дээрээс нь 400 гаруй сая төгрөгийн хөрөнгө оруу­лалт хийсэн байна. Энэ бүхэн минь өнөөдөр салхинд хийсчихлээ.

–Одоо тэгээд та яая гэж бо­дож байна?

-Би
Харилцаа холбооны зохи­цуулах хороотой биш, Засгийн газартай биш наймаа хийсэн хүн­тэй­гээ эхлээд учраа олно. Манай­хан том хөрөнгө оруулагчийг үзэн яддаг. “Шунхлай” ч юм уу, “Бодь”  ард нь хөрөнгө оруулаад хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг бос­го­хоор манайхан эсэргүүцдэг. Миний бодлоор энэ бүхэн зөв юм байна.  Би ч цагтаа эсэргүүцэж явлаа.  Яагаад гэвэл би энэ амьдралыг өөрөө тууллаа. Ганцаараа яваад, мөнгө зээлээд, өрөнд ороод сүүл­дээ байгуулсан телевиз маань хаагдчихлаа. Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу болсон ч би хүнээс зээлсэн мөнгөө өгөх л ёстой. Энэ чинь бизнесийн харилцаа. Том эзэнтэй, мөнгөтэй компаниу­дыг түшиглэж хэвлэл мэдээллийн байгууллага хөгждөг юм байна. Би энэ бүхнийг сүүлийн 17 жилийн амьдралаасаа ухаарлаа.  Би үүнийг зөрчих гэж үзсэн байхгүй юу. Өөрөө, ганцаараа босгочихъё, сэтгүүлч эзэнтэй, медиа групп байгуулъя гэж бодсон юм. “Улс төрийн тойм” сонин, “Шонхор” суваг, ipost  сайт гээд гурвалсан үйлчилгээтэй ийм медиа групп байгуулъя гэж бодсон минь одоо худлаа боллоо л доо.

Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Ч.Сайханбилэгийн танай сонинд өгсөн ярилцлагыг уншаад стандартаа хангачихвал, хаагдсан телевизүүд асуудалгүй л гэж ойлголоо. Харин энэ стандар­тыг нь би л лав хангаж чадахгүй. Бусад найман телевиз маань хан­га­вал сайн л байна. Тэгвэл тэдэн­дээ амжилт хүсье. Надад дахиад сая долларын хөрөнгө оруулалт олдох ч үгүй. Би үнэхээр айж байна. Яагаад гэвэл хүн юм хийхэд нэг өдөр л байхгүй болгодог юм байна. Хүн хүнээ мэхэлдэг юм байна. Нэр хүндтэй хүн бусдыг хүн гэж бод­дог­гүй юм байна. Телевиз үнэхээр том тоглоом байна.  Би энэ тоглоомонд хожигдлоо. Яаж ч болохгүй үнэн гэвэл энэ. Үнэнээ хүлээх ёстой. Хэн ч намайг энэ салбар руу ал­ба­даа­гүй. Би өөрөө л орсон. Одоо би өөрөө л эрсэдлээ үүрнэ. Энэ бол миний дайрах ёстой лай. 

–Телевизүүдийг хаасныг ард түм­эн, үзэгчид улс төртэй хол­бож ойлгоод байх шиг байна лээ?

-Бүхнийг
улс төр рүү чихээд гарах амархан л даа… Гоё байдаг байхгүй юу. Би олон жил улс төр бичсэн. Улс төрд юу болдгийг дэн­дүү сайн мэднэ. Гэхдээ би энийг энэ удаа улстөржүүлэхгүй.  Надад ашиггүй. Хэрэв би  2016 онд улс­төрд орох гэж байгаа бол, ямар нэг намын харьяалалд байдаг бол улстөржилт ашигтай. Гэвч би эрх чөлөөг эрхэмлэдэг сэтгүүлч хүн учраас энэ удаа улстөржилтөөс зугтаж явна. Би улс төрийг бичнэ үү гэхээс өөрөө дотор нь хутгалдаж заваармааргүй байна. Тэгээд ч би   бодит байдлыг ярьж байна. Над шиг ингэж бодит байдлыг ярьж байгаа хүн байгаа ч уу, үгүй ч үү.  HD “Монгол” телевиз, “Бодь”-ийн­хон шиг гоё телевизийг би хийж чадаагүй. Гэхдээ хүмүүс “Шонхор” сувгийг үздэг байсан. Энэ те­ле­ви­зэд сайн сэтгүүлчид цугласан юм.  Гуч гаруй ажилтнаа тал тал тийш нь тарахад ямар хэцүү байсан гэж санана. Өдөрт л тав, зургаагаар бусад телевиз рүү яваад л. Тэд маань телевизээ буцаад нээх болов уу гэсэн горьдлоготой бай­сан. Гэхдээ би тэдэнд үнэнийг хэл­сэн. Тийм учраас “Шонхор” те­ле­ви­зийг би лав дахин гаргахгүй ээ. 

–Тэгэхээр “Шонхор” телевиз дахиж эфирээ цацахгүй нь ээ. Та эсвэл зарах уу?

-Дахиж
эфир цацахгүй. Тусгай зөвшөөрлийг зарж болдоггүй хуультай юм билээ.

–Ийм амархан бууж өгч байгаа юм уу?

-Мөнгөний
өмнө бууж өгч бай­на… Өөр яана гэж. Гарц байх­гүй. 

–Тэгээд одоо яах уу?

-Кёкүшюүзанд буцааж өгнө.

–Мөнгөө буцааж авна гэж үү?

-Мөнгөө
буцааж авмаар байна. Өгөх нь үү, үгүй юу. Нэгэнт хийгдсэн наймаа гэх үү. Тэгвэл  тэгээд хууль хяналтын байгууллагад хандана даа. 

–Хөрөнгө оруулагч гарч ирээд хамтарч ажиллая гэж санал та­ви­бал?

-Үгүй,
одоо би ажиллахгүй. Ер нь төртэй гэрээ байгуулаад ажил­лана гэдэг хүнд юм байна. “Шунх­лай” компанийг хар л даа. Ком­па­нийн­хаа хувьд алдагдалд ороод зарж буй  бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмэх гэхээр  төр хөн­гөлөлттэй зээлээ буцаана, бас хэдэн тэр­бу­маар нь торгоно гэж дарамталж байна.  Телевизийн салбар яг ийм, төртэй гэрээ байгуулдаг. Төртэй хутгалдаж, төртэй гэрээ байгуулж бизнес хийнэ гэдэг хүнд юм байна.  Гэхдээ ингээд хэвлэл мэдээллээс арчигдаад, яваад өгч байгаа юм биш шүү. Сонин, сайт маань  бай­на.  Юм бичих чадвараа алдаагүй байна.

–Таны хөтөлдөг “Цензургүй яриа” нэвтрүүлэг цаашид гарах уу?

-Хэсэг
хугацааны дараа ” Цен­зур­гүй яриа” дахин гарч эхэлнэ. Гэхдээ хэд хэдэн телевизээс санал ирсэн. Аль нэгтэй нь хамтарч ажиллана гэж бодож байгаа. 

–Есөн телевизийг хаахад 300 гаруй сэтгүүлч ажилгүй болж, олон айлын амьжиргаанд нө­лөөл­сөн?

-Манайхаас
36 хүн ажилгүй болсон. Тэдний зарим нь банкнаас цалингийн зээл авчихсан байгаа. Манайд л гэхэд цалингийн зээлтэй зөндөө хүн байсан. Одоо энэ хүмүүс зээлээ төлөх ёстой, ажил хийх ёстой. Гэтэл тийм амархан ажил олдох уу. Хэцүү ш дээ. Ер нь тэгээд хэвлэл мэдээллийн салбар төртэй найзална гэж ч байдаггүй юм байна.

Сонинтой харьцуулбал маш их дарамттай юм билээ.

–Ямар дарамтууд вэ?

-Тухайлбал,
“Сансар” кабелийн суваг  Улаанбаатар хотынхны ная гаруй хувьд хүрдэг. Энэ компани кабелийн сувгуудтай “С.Баярын тухай нэг ч сөрөг, үг өгүүлбэр танай телевиз гаргахгүй шүү” гэж гэрээ байгуулж ам тангараг өргүүлдэг.  Өмнө нь С.Баярын тухай гаргаад “Сансар”-аас салгагдаж байсан  телевиз бол “NBS”. Намайг “Шон­хор”-ыг аваад удаагүй байтал гэнэт нэг өдөр  “Сансар”-аас манай сувгийг салгачихсан. Юу болов гэтэл  “С.Баярын тухай бичдэг Л.Мөнхбаясгалан “Шонхор” теле­ви­зийг авчихсан байна, салгана аа” гэсэн байсан. Тухайн үед бичиг баримт дээрээ хуучин эзнээс нь нэр шилжүүлж амжаагүй байсан тул түүнийг нь үзүүлж Д.Батбаяр гишүү­нээр гуйлгаж би өөрөө далан та­ваар бууж өгсөн. Амьдралдаа би хэзээ ч олигархийн өмнө тэгж бууж өгч үзээгүй. С.Баярын тухай бичихгүй, гаргахгүй, амлаж байна, тангараглаж байна гэж байж “Шон­хор” сувгаа тэднийхээр ца­цуу­лах эрхтэйгээ үлдэж байлаа.  

–Тэгвэл та сүүлийн нэг жил их л дарамт амсч дээ?

-Би
хэтэрхий чөлөөтэй явсан сэтгүүлч. “Өдрийн сонин”-д чөлөө­тэй байсан. Энэ сониноос гараад хувийн сонин байгуулаад хэний ч дарамтад байж үзээгүй. Гэтэл сүүлийн нэг жилийн турш айм­шиг­тай дарамтад байлаа. Яг л торонд орчихсон юм шиг байсан. Одоо харин торноос гарч жинхэнэ нисч байна даа. Ийм байхад Монголын телевизийн сэтгүүлзүй яаж цэвэр байх юм бэ. Ийм байгаа үед теле­ви­зүүд л лав шударга ярихгүй. Иргэд үнэнийг ярихгүй байна гээд телевизүүдийг шүүмжилдэг. Ха­рил­цаа холбооны зохицуулах хороо үнэхээр л шударга юм бол энэ кабелийн телевизүүдэд да­хиад эхнээс нь тендер зарла л даа. Би тус хорооны дарга Б.Бал­гансүрэнд ийм шаардлага тавих гэж байгаа.

“Сансар”
кабелийн телевизэд телевизээ холбуулахын тулд 250 сая төгрөгийн хахууль өгдөг гэсэн. Гэхдээ баримт бол байхгүй шүү. “Шонхор”-ыг анх “Сансар”-т хол­бо­чих­сон байхад нь би худал­даж авсан болохоор яг хэдийг төл­снийг нь мэдэхгүй байна.  Яагаад гэвэл энэ кабел нь Улаанбаатарын 80 хувьд нь үйлчилгээгээ хүргэдэг болохоор энэ. Энэ тухай надад  Кёкүшюүзан л хэлсэн юм.  Хэрэв үнэхээр энэ Засгийн газар энэ салбарыг ариутгах гэж байгаа юм бол, шударга ажиллах зорилготой бол энэ бүхнийг болиулах хэрэгтэй ш дээ. Жирийн сэтгүүлч хүнд кабе­лийн сувгийн эрх олддоггүй. Гэтэл хэн нь дөрөв таваар нь авчихаад хэд нугалж зардаг юм бэ. Тэгээд эх­нээсээ булхай нь илэрч байгаа нь энэ. 

–Ажилгүй болчихсон сэт­гүүлч­­дийн нийгмийн асуудлыг төр засаг яаж шийдэх ёстой вэ?

-Уг
нь гадаад оронд бол төр хувь хүний бизнесийг үгүй бол­го­чихож байгаа юм чинь нөхөн олго­вор өгнө. Нөхөн олговор заа­вал өгөх ёстой. Үйлдвэрчний эвлэл гэж манайд байхгүй, сэтгүүлчдийг өнөө­дөр хэн ч өмгөөлдөггүй.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чө­лөө­ний тухай хууль гэж айхавтар хууль орж ирсэн. Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч санаачилсан гэх бо­ловч М.Батчимэг гишүүн утга санааг нь гуйвуулсан юм шиг байгаа юм. Ерөнхийлөгч өөрөө  уг хуулийн утга санаа гажууджээ гэсэн мэдэгдлийг хийсэн шүү дээ.  Тэгээд УИХ-аас татсан. Үүн дээр биднийг бас л хаана, бооно гэсэн утгатай заал­тууд орж ирсэн. Яагаад хорин хэдэн жил яваад ирсэн биднийг оролдоод эхлэв. 

–Хэвлэл мэдээллийнхэн хэ­зээ эрх чөлөөтэй болж, чөлөөтэй сэт­гэх вэ?

-Хурдхан
баян болох хэрэгтэй. Санхүүгийн эрх чөлөөгөө эдэлж, хүнээс мөнгө гуйхгүй болсон цагт л  хэний ч атганд орохгүй болно. Тэр хэмжээгээр эрх чөлөө ирнэ. Сэт­гүүл­­чид тийм болох ёстой. Тийм учраас хөл дээрээ тогтчихсон байгаа сонинууд цаашаа илүү хурдтайгаар баяжих хэрэгтэй. Энэ салбараас тэрбумтнууд төрөх ёстой. Тэгж байж бид хэвлэлийн эрх чөлөөгөө аварч үлдэнэ. Хэв­лэ­лээс тэрбумтан төрөөгүй цагт энэ салбар байнга хэн нэгний нохойд барьдаг мод байсаар байна. М.Бат­чимэг гишүүний өргөн барьж зүтгүүлж байгаа хууль бол үүний эсрэг чиглэсэн тун аюултай хууль. Тэр хуулийг яагаад ч батлуулж болохгүй. Батлуулахгүйн төлөө ч боломжтой бүхнийг хийх ёстой. Яагаад гэвэл эрх чөлөөгөө хам­гаалж үлдэхийн тулд шүү дээ.  

Д.ГАНСАРУУЛ

-ЛААЗТАЙ УНДААГААР ТАРХИА ХАГА ЦОХИУЛСАН И.ДОРЖСАМБУУ ГАРЬД ТОЛГОЙДОО
ОЁО ТАВИУЛЖЭЭ-

Монгол Улсад зэвсэгт хүч­ний байгууллага үүсч хөгж­сөний 92 жилийн ой, “Монгол цэргийн өдөр”-т зо­риулсан улс, аймгийн алдар цолтой 224 бөхийн барил­даан өнгө­рөгч амралтын өдөр Мон­гол бөхийн өргөөнд бол­сон би­лээ. Уг барил­даанд Архангай аймгийн харьяат улсын на­чин Р.Пү­рэв­дагва түрүүлж, Булган аймгийн уугуул улсын гарьд И.Дорж­самбуу үзүүр­лэсэн юм. Телевиз радиогоор орон даяар шууд дамжуулсан ба­рил­­даан үзэгч олонд сэт­гэлийн цэнгэл таа­шаа­лыг эдлүүлэхээсээ илүүтэйгээр мар­гаан мэт­гээнтэй, тэр ч бүү хэл цус нөжтэй болсон. Тодруулбал, уг барил­дааны долоогийн даваанд тунаж хүч үзсэн гарьд И.Дорж­­­самбуу, хар­цага Ө.Бат-Орших нарын хооронд маргаан үүссэн. Тэр нь бөх­чүүдийн хооронд болдог л үл ойлголцол байв. Гэвч соёлгүй зан, бүдүүл­гээрээ зартай үндсэндээ зэр­лэгшсэн үзэгч олон бөхчүүд рүүгээ, бө­хийн­хөө дэвжээ рүү ундааны сав, хог новшоо шид­дэгээ­рээ ши­дэллээ. Тэг­тэл хэн нэгний шидсэн лааз­тай ундаа  Доржсамбуу гарьдын толгойг хага цохижээ. Цус нөж­тэй нь холиод хаячихав.

Гарьдын дүү Ёндон­сам­буу ахынх нь толгойг хага цохисон этгээдийг хайж хэсэг­тээ манаргаад авав. Бөхийн­хөө өргөөнд тухлан бөхөө үзэж буй үзэгч олон монгол бөхийн дэвжээ рүүгээ ун­дааны сав шидэх нь үнэндээ  хэ­вийн үзэгдэл бол­сон. Өмнө нь бол хоосон сав шиддэг байлаа. Тэр нь бөх­чүүдийн болоод хөлийн цэц, засуу­луудын тархи толгойг онодог ч цус урс­галгүй өнгөрдөг бай­сан. Тэг­тэл энэ удаа лаазтай ундаа шидэж эхэлдэг юм бай­на. Цаашдаа зэрлэг балмад эт­гээ­дүүд бөх үзэх нэрээр чу­луу хормойлж орж ирээд дургүй хүргэсэн бөхчүү­дийн­хээ тархийг хага хага цохиод, нүд амыг нь булуу болтол нь хав­дааж хөхрөөгөөд гаргах нь л дээ. Энэ байдал саяын барилдаанаас илт анзаа­рагдлаа. Энэ даш­рамд дуул­гахад, Бөхийн өр­гөөнд бөх үзэж буй хүмүүс ихэвч­лэн согтуу байдаг юм билээ. Ми­ний бие өмнө нь хэд хэдэн удаа бөх үзэж байсан. Арын суудлуудад тухалсан олон ундааны са­ванд ихэвчлэн архи хийж, түүнээ уугаад мансуурч суу­гаа нь ажиг­лагдсан. Архи, тамхины үнэр нэлдээ хан­халж, тийм нэг огиудас хүр­мээр санагдсаныг нуух юун. Тэгэхээр бөхийнхөө дэвжээ рүү шидэж буй ундаа­ны сав бол үнэн чанартаа архины сав юм. Архи ууж хагас галзуу болсон олон л тэгж балмад авирлан хүний толгой хага цохино шүү дээ.

Тэднийг ийн ёс зүйгүй авирлаж байхад хэн юу ч гэж хэлдэггүй. Их хурлын дарга, Ерөнхийлөгч, Ерөн­хий сайд, парламентын гишүүд гээд төрийн өндөрлөгүүд хойморт нь сууж л байдаг. Ард түмэн ундаа­ны саваа бөхчүүд рүү­гээ нүүлгэж  л байдаг. Гадна дотнын зочдын нүд орой дээ­рээ гарахаар, өөрийн эрхгүй айдас төрөхөөр ийм л бай­дал хэний ч хараа хяналтгүй­гээр давтагддаг. Зарим нь бүр ингэх ёстой шүү дээ гэсэн байд­лаар хүлээж авах нь бий.

Тэгэхээр энэхүү бусармаг байд­лыг одооноос эхлээд таслан зог­соо­моор байна. Монгол үндэсний бөх бол зүгээр нэг тэмцээн урал­даан биш юм. Энэ бол төрт ёсны уламжлалт баяр. Зуу зуун жилийг  туулж ирсэн тухайн үндэст­ний бахархал, түүх соёл зан зан­шил, шаш­ны илэрхийлэл юм. Монгол бөх бол монголчуудын хэдэн түүхийн буу­рал улбаанд бий болго­сон үндэс­ний соёл, дарх­лагд­сан шашин ёс жаяг юм.

Монгол бөх гэдэг утга агуулгад чухамдаа юу юу хадгалагдаж оршд­огийг бид мэднэ. Тэгэхээр бөхийнхөө дэвжээ рүү уусан архи, ун­даа­ныхаа шилийг шиднэ гэ­дэг үндэсний өв соёл, ёс уламжлал руугаа өшиглөж буйтай агаар нэг билээ. Үүнийг бид бүхэн яагаад ухамсарлахгүй байна вэ. Яагаад ийм зэрлэг балмад, ёс зүйгүй, жудаггүй, хэрцгий болоо вэ, 

Бөхийнхөө ариун дэвжээг ин­гэж бузарлаж болохгүй ээ. Хэдэн бүдүүлэг нөхдийн ёс зүйгүй авир­лаж буйг болиу­лах үнэндээ амар­хан даа. Бөхийн өргөөг ка­мер­жуул­маар байгаа юм. Секц бүрийг нь камер­жуул­чихсан бай­хад лаазтай ун­даа шидэж хүний толгой ха­га­лах нь байтугай тамхи та­таад ишийг нь сууд­лынхаа ха­жууд шууд хаяж буй, бохь зажлаад түүнийгээ дэвсгэр дээр огт тоосон шинж­гүй шид­­­чихэж байгаа нөхөд то­дор­хой болно. Ёс зүйгүй үйлдэл гаргасан этгээ­дэд мэдээж хуулийн дагуу арга хэмжээ авна.  Олон нийтийн газар танхайрч, бус­дын биед халдсан этгээдэд арга хэм­жээ авах зүйл заалт Монгол Улсын Эрүүгийн ту­хай хуу-линд байгаа. Ийм л маягаар шийтгээд эхлэх юм бол үзэгч­дийн танхайрал дараг­дах болов уу.

Гэхдээ гээндээ ч бий, гоон­­­доо ч бий гэдэг шиг бөхчүүдэд өөрсдөд нь бас асуудал байна аа. Үүнийг Доржсамбуу гарьдад хамаа­туулж хэлж байгаа юм биш л дээ. Бүх бөхчүүдэд хэлж бай­на. Тэд олны өмнө ил цагаан худлаа барилддаг, хэн нэгэн­дээ бууж өгдөг. Найраа гэд­гийг гардан хийж авлига хээл хахуульд идэгдчихсэн туучий­нууд л даа. Цэргийн баярын өдрөөр цэргийн бөх түрүүл­дэг, Увсынхны ойгоор Увсын бөх, аливаа нэг байгууллагын ойгоор тухайн газ­рын бөх нь түрүүлдэг бичигдээгүй хууль монгол бөхөд бий болсон. Энэ нь манай хүчтэнүүд, бид­ний хайрлаж хүндэтгээд ха­маг байдлаа барьж өгөөд байгаа бөхчүүд маань илт худлаа барилдаж нэгэндээ найр тавьдгийн тодорхой жишээ л дээ. Тэгэхээр бөх­чүүд маань мөн ийм бусармаг байдлаа зогсоочих ёстой юм. Тийм ухамсар тэдэнд байх учиртай билээ. Худлаа ба­рил­­даж бууж өгөөд байгаа нь үзэгч­дийн дургүйцлийг хүр­гээд байгаа хэрэг шүү дээ. Тархиа хага цохиул­сан Дорж­самбуу гарьдтай холбог­длоо. Тэрээр толгойндоо оёо та­виулс­наа хэлж байна. Чухам юунаас болж тархиндаа “сум”  зоолгосноо ийн тайл­бар­лалаа. “Бат-Орших харца­гаас би сэнжиг­ний барьц авч урдуураа таллаад шуудаг­даад автал хашлага тулчих­сан. Тэгээд үндсэн барьцаа­раа барилдаанаа үргэлжлүү­лэх гэтэл харцага барьц өгөх­гүй гэсэн. На­майг хашлагад тулгаж барьц авсан гэж Бат-Орших үзсэн л дээ. Бид хоё­рын дунд иймэрхүү л үл ойл­гол­цол барилдааны явцад үүссэн. Ингээд ерөнхий хө­лийн цэц болох Сэрээтэр харцага, Бумбаяр заан, Өв­гөн­хүү харцага, Цэнгэлсүрэн начин нарын цэцүүд зөв­лөлдөөд барилдааныг үнд­сэн барьцаар нь үргэлжлүү­лэх нь зөв, хашлагад тула­хаас өмнө барьцаа авсан гэж үзсэн. Тэгээд л барилдаан үргэл­жилж би давсан юм. Энэ л үзэгч­дийн сэтгэлд ний­цээгүй бололтой. Над руу ундааны сав шидэлж эхэл­сэн. Тэгтэл хэн нэгний шидсэн лаазтай ундаа тархийг минь хага цохисон доо. На­дад бол буруу байгаагүй ээ. Би ном дүрмээрээ л барилд­сан” гэв. Харин тухайн барил­дааныг дэргэдээс нь үзэж суусан бөх сонирхогчоос тодруу­лахад ийм хариулт өгөв. “Үзэгч­дийн ёс зүйгүй авирлаж байгаа нь буруу л даа. Арай л хэтэрхий харагд­даг. Гэхдээ Бөхийн
өргөөнд очоод, үзэгчдийн суудалд суугаад бөх үзэхэд дургүй хүрмээр, өөрийн эрх­гүй эсэр­гүүцлээ илэрхийл­мээр юм хум шидэлмээр зүйл зөндөө гардаг. Үндэсний бөхийн хэд­­­хэн секундэд бо­лоод өн­гөрч буй барил­даа­ныг бүү хэл өмнөхөө ч сайн хардагт эр­гэл­зэхээр хөгшир­сөн өвгө­дөөр хөлийн цэц хийл­гэхээ эхлээд болих хэрэг­тэй. Тэд л хамаг бу­дилааны эзэд бай­даг. Түм­ний нүдэн дээр ил болсон барилдааныг улаан цайм буруу шийдвэрлэх нь бий. Унасан бөх нь давж давсан бөх нь тахимаа өгөх тохиолдол бишгүй л гардаг даа. Үүнд үзэгчид дургүйл­хэхээс өөр яах билээ. Мөн засуул гэж мануухай­нууд байна. Тэд бөхийнхөө мал­гайг бариад зогсож буй зүгээр л нэг дээлний гол болсон хүмүүс. Хоёр нүднийх нь өм­нө болж буй барил­дааныг тэд л сайн мэдмээр. Гэвч засуулуудад мэдэж байгаа юм үнэндээ байдаггүй. Дорж­самбуу гарьд, Бат-Орших харцага хоёрын барилдаан хашлагад тулж барьц авсан, аваагүй гэж л маргасан. Сайн засуулаад байсан бол “Дорж­­­сам­буу гарьд аа, та хашлагад нааж аваачаад л шуудагны барьц авчих­сан шүү дээ. Ингэхээ болиоч” гэж шударгаар хэлнэ. Эс бөгөөс “Бат-Орших оо, чи үндсэн барьцаараа барилд” гэнэ. Энэ хоёр бөхийн барилдаан шиг ийм байдал зөндөө л гардаг” гэлээ.

Тухайн барил­дааны ерөн­хий хөлийн цэц ардын багш, улсын харцага Д.Сэ­рээ­­тэрээс тайлбар авахад, Дорж­самбуу гарьдтай ижил тайлбарыг өгсөн. Үндсэн дүрмийн дагуу ба­рил­­даан болсон гэдгийг хэлсэн хэрэг. “Доржсамбуу гарьд хаш­лагад тулаагүй байхад барьц ав­сан. Тэгээд л барилдаан үргэ­жил­сэн. Бат-Орших харцагыг хү­мүүс дэмжиж болно. Гэхдээ бид бол дүрмийн дагуу  л барилдааныг явуулах үүрэг­тэй. Доржсамбуугийн хувьд харамсалтай байна. Манай үзэгчид дэндүү бүдүүлэг, соёл­­гүй байна” гэсэн юм. Үндэсний бөхийн холбоо ч үзэгчдийн ёс зүйн тухай ярьж байлаа. Цэргийн баярын ба­рил­дааны үеэр болсон “хэ­рэг”-ийг тал бүрээс нь сөхө­хөд ийм байна. Монгол бө­хийн дэвжээ маань ийм л ариун бус болж, үзэгчдийн­хээ хог новшоор даруул­даг болжээ. Бөхийн дэвжээнд до­ромж­луулах юу ч биш амьд үлдвэл л дээдийн заяа болох нь ээ. Ингэ­хэд Бөхийн өргөөг анх ундааны саваар дүүргэж үзэгч олныг дэл­бэр­тэл уур­луулсан хүн маань цагийг эзэлсэн их аварга Б.Бат-Эрдэнэ шүү дээ. Яагаав, тэр жи­лийн цагаан сараар Их хурлын танхимаас ирж ба­рил­даад тухайн үед ид бяр нь жагсаж жинхэнэ торгон ирэн дээрээ байсан Г.Өсөх­баяр, Д.Сумъяабазар нарыг хүчээр буулгуулан ард түмнээ до­ромж­лоогүй билүү. Ингэж л аварга маань Бөхийн өр­гөөнд их том нүгэл үйлдсэн, түүний жишиг л өнөөг хүртэл хадгалагдаад яваад байна даа, хөөрхий.

Н.ГАНТУЛГА