Category: редакцийн-нийтлэл

Бутан хэмээх амар амгалангийн орон гэлтэй улс төдийлөн олны анхааралд
өртөөд байдаггүй байлаа. Гэтэл хөрш Хятад улсынх нь  Ардын чөлөөлөх арми хил залгаа  Бутан руу цэргээ оруулж, гурван газарт
байршуулж, тугаа хатгасан юм байх. 
Энэтхэгийн хэвлэлүүд анх энэ тухай мэдээлсэн.   Харин дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн
байгууллагууд  огт дуугарахгүй байгаа ч
Монголын хэвлэлийнхэн энэ тухай мэдээллийг түгээгээд эхэллээ. Манайхан үүнд
ингэтлээ анхаарал хандуулж байгаа нь бас учиртай. Бутан хойд талаараа БНХАУ-тай,
өмнөд хэсгээрээ Энэтхэгтэй хил залгадаг, далайд гарцгүй орон.   Манайх ч 
Бутантай адил газар нутгийн хувьд 
хойд талаараа ОХУ, өмнөд хэсгээрээ 
Хятадтай хил залгадаг,  далайд
гарцгүй.  Тиймээс л манайхны анхаарлыг
энэ мэдээлэл өөрийн эрхгүй татаад байгаа бололтой.  Юуны түрүүнд Бутаны тухай товч өгүүлье.  Түвдэд хавчигдсан лам Агваан Намжил 1616
онд  салангид жижиг улсуудыг нэгтгэн улс
болгосноор Бутан улсын үндэс суурь тавигдсан гэдэг. 1910 онд Британид хүлээн
зөвшөөрөгдөж, холбоотон болсноор тусгаар улс болсон гэх юм билээ.  Улсын нийслэл нь Тхимпху  хот. Олон хэлээр ярьдаг ч албан ёсны хэл нь
жонха. Хүн амын ихэнх хувь нь хөдөө аж ахуй эрхэлдэг. Үндсэн хуультай, хаант улс.
Их л амар амгалан улс байдаг учраас аз жаргалын индексээрээ дэлхийд тэргүүн
эгнээнд жагссан байсан.  Гэхдээ туйлын
ядуу. Газар тариалан, гар урлал зэргээсээ орлого олдог гэхээр ойлгомжтой
биз.   Гэхдээ хадан завсар хавчуулагдсан
халиуны зулзага шиг л хоёр хөршийнхөө ая эвийг олох гэж иржээ. Харин 1971 онд
НҮБ-д элссэн байна. Тиймээс ч одоо үүсээд байгаа байдалд анхаарал
хандуулахыг  хүсч, НҮБ-д захидал
илгээгээд байгаа юм.  Манай улстай
газарзүйн байрлалын хувьд   ижил энэ улс
руу хойд хөрш нь  буюу манай урд хөрш
БНХАУ довтолсон гэх мэдээлэл мэдээж манайхны анхаарлыг өөрийн эрхгүй татаж
байгаа.     

     Хятадын тал тус улсад хэд хэдэн
газар цэргийн баазаа байрлуулахаас гадна 
түлш тээвэрлэж явсан гэх мэдээлэл бий. Бутан,  Хятад хоёр 470 км үргэлжлэх хилээр
зааглагддаг аж. Мөн зарим газар нь аль улсынх нь тодорхойгүй маргаантай явсаар
ирж. Энэ байдал нь хөрш хүчирхэг гүрэнд нь олз болсон биз. Мөн Бутаны газар
нутгийнх нь хэмжээ ч өмнөхөөсөө хамаагүй багассан байна.  Хил тогтоох сунжирсан байдлыг  хөрш улс нь ашиглаж,  тус улс руу цэрэг армиа нэвтрүүлж,  байршуулсан аж. Хамгийн хачирхалтай нь
өнгөрсөн онд тус улсын нутагт 
цэргүүдээ  байршуулж байгаад тэр
газар нутгийг нь өөрийн эзэмшлийн газар гэж зарласан байна.    Бараг л цэрэггүй гэж хэлэгдэхээр Бутан улс
батлан хамгаалах салбар нь төдийлөн бэхжээгүй, бөгөөд хэдэн сая цэрэгтэй
Хятадын армийн өөдөөс юу хийж чадах билээ. Харин Хятадын тал Бутанд цэрэг
оруулснаа тус улсад байгаа хятад ажилчдын эрхэнд халдсан учраас тэднийгээ  хамгаалах гэж оруулсан гэсэн хачирхалтай
тайлбар хийж байгаа гэсэн албан бус мэдээлэл байна. Харин Хятадын тал бол
үүнийг үгүйсгэж байгаа. Ямартай ч байдал ямар байгаа, аль мэдээлэл нь үнэн
болохыг цаг хугацаа харуулна биз ээ.

Сонгуульд ялагдсан МАН-ын­хан шинэчлэлийн
тухай өөд уруу­гүй ярьцгааж байна. Дарга нараа солиод, дараагийн хэдэн хүмүүс удирдлагад
гарч ирээд энэ нам шинэчлэгдэж чадах болов уу.

Дотор нь байдаг тулхтай гишүүд нь
ч энэ боломжгүй дээ, зөвхөн дахин хуваарилалтыг л ярьж бай­гаа болохоос ер гаруй
жилийн түүхтэй энэ намд бодит өөрчлөлт авчрахгүй гэлцэж байгаа юм. Гэх­дээ тэд яаж
өөрчлөх талаар ч сайн мэдэхгүйгээ хэлж байна. Энэ намын гишүүдийн цөөнгүй хүмүү­сийн
сэтгэлд намын шинэчлэлээс илүүтэй дээлээ нөмөрчихөлгүй яаж үлдэх вэ гэсэн бодол
эргэлдэж байгаа нь худлаагүй. Өнгөрсөн сонгуулиар УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ алдаа
эндүүтэй ажилласан МАН-ын гишүүдийнхээ өмнө онгой­чихоод байгаа хаалгыг хаах гэж
оролдож үзээд барсангүй. Хэрэв тэр ялсан бол энэ намынхны дунд бий болоод буй их
айдас хүйдэс багасах байсан биз. Нийгэмд бай­гаа янз бүрийн уур амьсгалыг анирдвал
“Авлигачдыг зайлуулах нь зөв, Ардын намынхныг шоронд хийх нь зөв”, “Ардчилсан намын
авлигачдыг адилхан хийх хэрэг­тэй”, “МАН, АН гэлтгүй бүгдийг нь шоронд хатаа”,
“МАН-ынхан хэзээ нэгэн цагт ялж л таарна. Тэр үедээ АН-д хариуг нь өгнө дөө” гээд
дуу дуугаа авалцаад ярьж өгч байна аа. Үнэнийг хэлэхэд айдас хүйдэс, өс хонзон хэзээ
хэзээнээс илүүтэй мэдрэгдэж байна. Бас албан тушаа­лаа авч идэхийн боломж гэж ойлгож
ирсэн хүмүүст ч хатуу сургамж өгч байна. Мэдээж, энэ бол сайн хэрэг. Харин сайныг
дагаад ирж байгаа муу зүйл бол цөөхөн монгол тал тамцаг болтлоо хуваагдаж байгаа
явдал.

Одоогийн улс төрийн үйл явд­лыг өнгөцөөр
зураглавал МАН-ын урт гартай нөхдийг ар араас нь ял үүрүүлж, АН-аас бас хэдийг өшиг­лөнө.
МАН шинэчлэл нэрээр дараагийн удирдлагуудаа угтаж, өнөө хэд нь АН-ын Засгийн газрыг
унагахаар өөрсөдтэй нь хуйвал­даад эхэлнэ. Уг нь Засгийн газрууд дунджаар 50 орчим
хувийн рей­тингтэй байж ирсэн жишиг байдаг. Харин сүүлийн үеийн судалгаа­гаар Н.Алтанхуягийн
Засгийн газар 60 гаруй хувийн рейтингтэй байгаа гэсэн. Сонгогчид шүүмжлэхийн зэрэгцээ
ажиллаад байна, болоод байна гэж үзэж байгааг улс төрийн хүрээнийхэн өөрсдийн шүүлтүү­рээ­рээ
л харна. Эрх ашиг өөрт нь яаж тусч байна, түүгээрээ л зөв бурууг дүгнэдэг зан эдний
ертөн­цөд бий. Нэг удаа засаг унавал дараагийнхыг нөгөө хэд нь, түүний дараагийнхыг
энэ хэд нь гэж хандвал тэр тоолонд нь МАН, МАХН ээлжилж тоглолт хийгээд явж өгнө.
Энэ бол монголчууд бидний туулж ирсэн зам болохоор хэн хүнгүй гадарлацгааж байна.
Үүн­тэй зэрэгцээд шорон руу явуулах гэмт хэрэгтнүүдийн цуваа үргэлж­лээд байвал
байдал яах нь бүр ч ойлгомжтой. Авлига авч, албан тушаалаа хэтрүүлсэн хүмүүсийг
зөвтгөх гээгүй ч илүү том эрх ашгаа харвал цөөхөн монголчууд хоорон­доо хэмлэлдмээргүй
байна. Мон­гол­чууд бид хэд билээ, тэдэн дун­даа мэргэшиж боловсорсон нь хэд байхав.
Ямар ч нийгэмд хүн  хам­гийн үнэт капитал.
Тэр дундаа боловсорч туршлагажсан мэргэ­жилтнүүд шижир эрдэнэ. Ажил хийж байх үедээ
авлига авч алдаа гаргасан гээд тэр сэхээтнүүдээ аавынх руу ачаад байвал миний Монгол
Улсад дэндүү хохиролтой санагдаж байна. Улс төрийн хэл­мэг­дүүлэлтийн үед Монголын
тол­гой сэхээтэн, ном үзэж тархины сэвтээ нь арилсан хувраг, хувил­гаад, улс төр,
соёлын салбарын тэргүүн эгнээнд түүчээлж явсан хүмүүсээ бүгдийг нь хядаад дуус­сан.
Тэгээд хэдэн жилээр бид хойшоо суув. Тийм бүхэл бүтэн үеүдийг бэлтгэх ямар хугацааг
бид алдсан билээ. Тухайн цаг үед гадны гар хөл, бодлогоор хийгдэж байсан энэ алдааг
шинэ цагт бид өөрсдөө давтах ёсгүй. Түүний тулд өвөрмөц ууч зангаар цагаан захт­нуудыг
өршөөе. Ажил хийж байгаа хүн алдаа гаргадаг, авч идэх боломж нь байвал ухамсар заан
үлдэж хоцрох хүн тун ховор. Энэ бол хүний төрөлх зангуудын нэг. Ардчилсан тогтолцоонд
шилжсэн түүхэн замналтай зэрэгцээд алдаа, онооны замыг бүгд л туулж ирлээ. Нам дагасан
бодлого, нам шүтсэн тогтолцоо өнөөдрийн энэ бүгдийг бий болгожээ. Өнгөрсөн 24 жилийн
19-д нь төрийн эрхийг мэдэж, хэмжээгүй эрх мэдэлтэй байсан МАН-ынхан даахын хэрээрээ
л авч идэхийн үлгэрийг үзүүлж. Хэрэв АН-ынханд ийм боломж нь байсан бол бас л тэгэх
байсан биз. Тэгэ­хээр бид авдаг иддэг боломжийг тогтолцоогоороо хааж өгөөгүй байж,
өнөөдөр сэхээтнүүдээ цувуу­лан шорон руу илгээгээд баймгүй байна. Дараа нь дахиад
хэдэн жил өнгөрөхөд өнөөдөр эрх мэдэлтэй байсан хэсэг шорон руу гээд эх захгүй өс
хонзонгийн урсгал хөврөх.

Төрийн албыг хаших хүмүүсийг зүгээр гудамжнаас авчраад томил­чихдоггүй.
Шалгарсан шүүгдсэн хүмүүс энэ албанд тохоогддог байж таарна. Ар гэрийнхээ амьдралаа
аваад явчихаж дөнгөхгүй эр ардын амьдрал яриад суудаггүй гэж бод­дог. Бас төрийн
алба гэдэг нь аяандаа тэр хүнийг сургаж, боловс­руулж бэлтгэж өгдөг. Монгол төрийн
төлөө, монголчуудын төлөө ажиллах боловсон хүчин болгож бэлтгэж байдаг. Гэтэл тэр
хүмүүсээ ашиглах цаг дээр нь ашиглахгүй бол яах юм бэ. Дахин хэлэхэд Монголд байгаа
улс төрийн намын тогтолцоо нь өнөөдрийн суурийг бэлтгэсэн юм. Тэгээд ч хэрэг хийсэн
хэн нэгэнд хариуцлага тооцмоор байгаа бол гишүүдтэй нь биш намтай тооцъё л доо.
МАН бол  нэгэнт түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн
нам. Дэлхий даяараа коммунист тогтолцооноос салж, хуучны намуудаа татан буулгаж
байхад үлдсэн цөөхөн намын нэг. Ихэнх намууд татан буугдаж, тухайн намын гишүүд
нь шинээр эвлэлдэн нэгдэж зохион байгуулалтад орсон жишээ олон бий. Намын цаана
хүмүүс л байдаг, тэд хэвээр байхад татан буулгах бас шинээр өөр нэрээр нам байгуулахад
ялгаа юу байна гэж маргах хүн ч гарч магад­гүй. Гэхдээ нам бол хатуу үзэл баримтлал,
хатуу дүрэм журмаар явдаг учраас хуучны энэ малгай нь гишүүдээ өөрчлөгдөж, шинэчлэг­дэхэд
ямагт гай болсоор ирдэг юм. Хуучин МАХН-ынхан нэрээ сольж үүнийг өөрчлөх гэж үзсэн
ч тусыг эс олов. БНСУ-д Ханнара нам нэрээ сольж Саэнури болгосноор парламентад олонхи
болж, бүр эмэгтэй хүнийг төрийн тэргүүн болгочихоод байгаа амжилт бий. Харин манайд
ах намын хувьд нэрээ сольсон ч дараалсан олон ялагдлыг хүлээснээрээ нэрээ мянга
солиод нэмэргүй, татан буугдах цаг болсныг л баталсан юм. Намаа татан буулгаад буурин
дээрээ тэр бүрэлдэхүүнээрээ дараагийн шинэ намаа байгуулна уу, задрал нэгд­лээ хийнэ
үү хамаа алга. Тухайн цагтаа оросуудын ашиг сонирх­лоор бий болсон энэ нам хязгаар­таа
тулсан мэт. Хамгийн гол нь улс төр, эдийн засгийн сэдлээр монгол­чууд нэгнээ хорьдог
байдлыг болиул­маар байна. Могой ороосон хутгыг шуун дээр шивчихсэн эрүү­гийн хэрэгтнүүдэд
Өршөөлийн хууль баталж болдог юм чинь цагаан захтнуудад зориулсан Өршөөлийн хуулийг
баталж яагаад болдоггүй юм. Улсад учруулсан хохирол мөнгийг нь төлүүлээд, улс төрд
дахин орохгүй гэсэн хариуц­лага хүлээлгээд, харин шорон руу илгээхийг болих хэрэгтэй.
Эрх мэдэл эдэлж байвал идэх уух ёстой гэсэн буруу хэвшлийг залгамж­луулж ирсэн МАН-ын
үе, үеийн дарга нар болох Н.Багабанди, Н.Энхбаяр, М.Энхболд, С.Баяр, Сү.Батболд,
У.Хүрэлсүх гээд бүхий л дарга даамлуудыг улс төрд тэдэн жилээр оруулж ирэхгүй гэсэн
ёс суртахууны хариуцлага үүрүүлсэн ч болохгүй зүйлгүй. Тэд ч том эрх ашгийн төлөө
өөрсдийн эрсдлийг тоохгүй биз. Тэгэхгүй бол идсэн уусан гээд нэг хэсэг нь шоронд
тэдний хамтрагчид, хамаатан ах дүүс нь бөөн гомдол цөхрөл, өс хонзон. Дараа нь гарвал
нөгөө хэдийгээ хийнэ. Ингэснээр цөөхөн монголчууд маань хоорондоо хөлөө жийлцсээр
хожсон ч зүйлгүй харийнхны өгөөш болж дуусна. Насаараа төрийн албанд зүтгэсэн Т.Билэгт
гуайг хар л даа. Нам дагаж, дарга шүтсэн тогтолцоо нь энэ хүнийг алдахад хүргэсэн
байж болох юм. Тэглээ гээд насны бөг­сөнд хүний газар нуугдаж, эх оронд нь түүнийг
“Интерпол”-оор хайж байгаагаа зарлаж бас гадаадаас орогнол хүссэнийг мэдэгдээд.
Харин удтал нам гүм байсан тэрээр гэмт хэрэг хийсэн гэж байхад дуугүй байсан мөртлөө
хүний нутгаас орогнол хүссэн гэдгийг тэвчилгүй хэл дуулгаж байгааг нь харахад дэндүү
өрөвдмөөр байна. Ямар ч аюултай гэмт хэрэгтэн гэдгээс илүү эх орондоо үнэнч нэгнээрээ
үлдэ­хийг тэр хүсч. Монголчууд бид л нэгийгээ өрөвдөж, нэгэндээ өршөөнгүй ууч хандахгүй
бол хэн биднийг тэгж өрөвдөх юм бэ. Ажил хийж байсан хүн алддаг, юу ч хийж бүтээгээгүй
хүний гар, нэр цэвэр байдгийг бид гадарлахтайгаа бол­сон. Одоо алдаа оноогоо хамтдаа
дэнсэлж, нам болж талцаж нэгийгээ үзэн ядаж, өс зангидалгүй ураг­шилцгаая. Хүний
нийгэмд хамгийн үнэт капитал нь хүн өөрөө. Тэр дундаа Монгол шиг цөөхөн хүн амтай
оронд.  Ийм л учир авлигаж­сан алив намыг
тараагаад, алдаа­ны нь золиос болсон хүнээ л аваръя.

Монгол төрийн үндэсний их баяр наадам зургаа хоногийн дараа болно. Уг
баяртаа хэзээнээс ач холбогдол өгч ирсэн манайхан гялайж, гялтайна гэсэн
бүхнээрээ бүлтийтэл гоёод ирдэг. Өдөржин Хүй долоон худагт морь үзэж шороонд даруулна гэсэн ч гоёоноосоо салахгүй. Бүтэн хоёр
өдөр бөх үзнэ гэдэг хэрнээ дээлнээсээ салдаггүй тийм л ард түмэн. Сүүлийн үед харин сур болон
хурдан морьдын уралдаан үзэгчдийн тоо эрс нэмэгдэх болсон гэнэ. Учир нь
үндэсний бөх сонирхогчид наадмын нээлт хараад хэн гэдэг бөхчүүд барилдахыг
ерөнхийдөө баримжаалаад наадмын талбайгаас буцдаг болжээ. Тэгэхгүй бол сүүлийн
жилүүдэд найраа, бөхчүүдийн хоорондох маргаанаас болж үзэгчид тэднээс дөлөх
болсон аж. Тэр бүү хэл нүднийх нь өмнө ирчихээд том хар цүнх савчуулсан нэг
нөхөр “За болжээ. Тоо ёсоороо биз дээ” гээд яваад өгнө. Энэ мэтчилэн наадмын
найраа ил цагаандаа гарсан. Энэ жилийн аймгийн арслан 40-50 сая, улсын начин
цолонд хүрэхэд 200-300 сая төгрөг хэрэг болох тухай яриа гарсан байна лээ. Өнөө
жил өөрийн хүчээр тав давсан ганц, хоёр бөх начин цолны босго давах магадлалтай бол үлдсэн нь
томоохон мөнгөтэй компанийн нэр дээр барилддаг бол начин цолтны бүлд багтана. Харин
Өсөхөө аварга “жижиг” Сүхбатад “карате” хийснээс хойш зодоонтой барилдаан
хөгжиж эхэлсэн. Их, бага барилдаануудын үеэр үзэгчдийг талцуулсан зодоонтой
барилдаан үе үе гарах болсон нь өнөө жудагтай эрс барилддаг гэдэг үг ул болсныг
бэлхнээ илтгэнэ. Илт зодолдохгүй юм аа гэхэд тахим өгч авалцахдаа тохойдно,
өвдөглөнө гээд анзаарагдах зүйл их. Хортой шартай аймгийн цолтнууд сумогийн “цуппари” мэхнээс дутуугүй бие биенээ цохиж, хавирах нэрээр өшиглөж байх юм. Юу
ч мэдэхгүй тэнэг хүмүүс авч ирээд суулгасан мэт авир гаргаж өнөө үзэгчдийг
өөрсдийнхөө маргаанд уруу татан оролцуулж талцуулан бараг л зодолдуулах дөхнө. Үндэсний
бөхийг хөгжиж байна л гэдэг. Угтаа үндэсний бөхөд зодооны урлаг түлхүү хөгжих
болсон билээ.

Саяхан Бүх цэргийн баяр наадам боллоо. Уг наадамд аймаг, цэргийн болон
сумын цолтой 256 бөх барилдав. Наадмын өмнөх томоохон сорилго хэмээн хүмүүс
бөхийн өргөөнд дүүрэн цугласан байлаа. Барилдаанууд ч ид хаваа үзүүлэн сайхан
болсон. Харин их шөвөгт шалгарсан Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын уугуул аймгийн
арслан Л.Цэрэнтогтох, аймгийн заан Б.Бадамсүрэнтэй учраа тааран барилдсан.
Тэдний хувьд улсын өндөр цолонд зүтгэх учир мэдээж ганц даваа ч гэсэн тунаанаас
гарахад нь хэрэг болно. Цолны төлөөх ширүүхэн тулааны дүнд арслан, зааны
барилдаан зодоон болсон. Аймгийн арслан Л.Цэрэнтогтох аймгийн заан
Б.Бадамсүрэнгийн хамраас цус гаргаж түүний дараа төд удалгүй шанаа руу цохиод
авав. Үзэгчид ч “Болиоч ээ, чи зайл” хэмээн дургүйцлээ
илэрхийлсэн. Харин “Монгол хүн монжоо алддаггүй” гэсэн шиг аймгийн заан хавирах
мэх хийх нэрээр өшиглөөд авахаа мартсангүй. Цэргийн арслан цолны төлөө ингэж
үхэлдэж байгаа юм чинь улсын цолонд хүрэхийн тулд эд юу ч хийж магадгүй нь гэж
байсан юм.

Э.Энхболд

Шинэ станц энд баригдана

Нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт “Амгалан” дулаа­ны
станцыг барихаар болсон. Уг станцыг тус дүүргийн “Ус-15” бага оврын станцын суурин
дээр барихаар Нийслэ­лийн Засаг дарга, БНХАУ-ын “CMEC” компанийн удирдлагууд гэрээнд
гарын үсэг зуржээ. Үүний дагуу хуучин станцыг буулгачихаад байгаа юм.

Улаанбаатар хотын зүүн бүсэд баригдах энэ станц
300 МВт-ын хүчин чадалтай, 20 мянган айлыг дулаанаар хангах боломжтой. Энэ оны эцэст
станцын эхний хэсэг ашиглалтад орох төлөвлөгөөтэй.

Гэтэл уг ажил урагш­лах­гүй байгаа аж. Дулааны станцыг барих барилгын
зурагт заасан газарт буй айлууд газраа чөлөөлж өгөхгүй байгаа бөгөөд зарим нь дөрөв,
зургаан тэрбум төгрөг нэхэж байгаа тухай мэдээ­лэл гарсан юм. Энэ талаар сурвалжлахаар
станц баригдах газар буюу Баянзүрх дүүргийн наймдугаар хороо, Ус-15 гэх хэсэгт очлоо.
Хашаа, байшин нь газарт оро­хоор болсон хорь гаруй айл байна. Эндхийн оршин суугчдын
төлөө­лөг­чидтэй уулзлаа.

Өнгөрсөн цагаан сарын дараа­наас энэ хавийн айлуудад
газар чөлөөлөх тухай мэдэгдэх хуудас иржээ.

Оршин суугчид амьдарч байгаа газарт нь улсын онцгой
обьект баригдах гэж буйг дуулаад “Улс ажлаа хийж байхад саад болоод яах вэ. Газраа
чөлөөлье” гэж санал нэгджээ. Холбогдох хүмүүс нь энэ хавийнхны хашааны газрыг метр
квадратыг нь 13200 төгрөгөөр үнэлнэ гэжээ. Үүнийг оршин сууг­чид хүлээн зөвшөөрөөгүй
аж. Энэ хавийн айлуудын хашааны газрын хэмжээ 0.7 га-даа хүрэхгүй түүнээс бага гэнэ.
Тэгээд тэр жаахан газраа метр квадратыг нь 13200 төгрөгөөр үнэлж тав, зургаан саяар
зарчи­хаад өөр газар очиж хашааны газар авах гэхээр тоймгүй их үнэтэй байгаа гэнэ.
Ингээд иргэд газрын үнэлгээгээ нэмүүлэх талаар хотын захиргааны холбогдох алба,
газ­раар нь олон дахин орж ярилцсаны эцэст метр квадратыг нь 100 мянган төгрөгөөр
үнэлүүлэхээр болж.

Газарт орсон айлууд дунд дэл­гүүр хоршоо ажиллуулдаг,
үйлд­вэрлэл явуулдаг хэд хэдэн өрх байгаагаас гадна барилгын сэнд­вичэн хавтан,
архины үйлдвэр энд байрладаг юм байна. Сэндвичэн хавтангийн үйлдвэр нь дэргэдээ
ажилчдынхаа гурван давхар тоос­гон орон сууцтай. Хөл дээрээ дөнгөж зогсч байгаа
үйлдвэр юм байна. Мөн эндхийнхний ихэнх айл нь хашаандаа байшин барьж, зарим нь
байшин барихаар материа­лаа зэхчихсэн байж.

Оршин суугчид “Сүүлийн үед зарим мэдээллийн хэрэгслээр
“Амгалан” станцыг барих ажилд биднийг саад болж байгаа мэтээр ярьж байна. Энэ бол
худлаа шүү. Холбогдох хүмүүс нь газрын асууд­лаар бидэнтэй ганц ч удаа ирж уулзаагүй.
Бид л өөрсдөө нэгдээд санал санаачилга гаргаад газраа чөлөөлөх гээд гүйгээд байна.
Газ­раа чөлөөлөхөд бэлэн байна. Гэхдээ бидэнд зах зээлийн бодит үнэлгээтэй, биднийг
хохироохгүй­гээр асуудлыг шийдэж өгөх тийм хэмжээний мөнгө хэрэгтэй” гэцгээж байлаа.

Иргэд өдгөө тохи­ролцсоны дагуу мөнгөө хүлээгээд
өнөөдрийг хүргэсэн байна. “Өнөө­дөр нүүчих юм болов уу. Эсвэл маргааш нүүчих ч юм
билүү” гээд гэрээ нимгэлж ч чадахгүй, байшин­гаа үргэлжлүүлж барьж чадахгүй хүлээж
байгаа айлууд байгаа олон. 

Эндхийн оршин суугч Б.Баа­тархүү ингэж ярилаа.
“Биднийг дөрвөн тэрбум нэхээд нүүхгүй байгаа гэсэн яриа гарсан байна лээ. Энэ бол
цуурхал гэдгийг хэлье. Үнэндээ манай энэ хавийн айлууд дунд тэрбум төгрөгийн үнэ
хүрэх хөрөнгөтэй айл ганц ч байхгүй. Манай газрыг өнгөрсөн намар нэг хүн 50 саяар
авах санал гаргаж байсан. Би байшингаа барих гээд бүх юмаа бэлдчихсэн байсан болохоор
зараагүй. Манай урд хөрш хашаа байшингаа өнгөрсөн намар 60 саяар зараад явчихсан.
Бид газраа чөлөөлөхөд бэлэн байна. Эндээс нүүхэд шууд очоод орчих байр хэрэгтэй.
Тэгэхгүй ашиглалтад ороогүй, тэр байтугай ор байхгүй байранд хүртэл оруул­на гэж
яриад байгаа. Манай энэ хавийн ихэнх айлууд 50-60 сая төгрөгөөр л газраа чөлөөлнө
гэсэн тооцоо гаргачихаад байгаа. Харин энд үйл ажиллагаагаа явуулдаг үйлдвэрүүд
яах юм бол. Ямартай ч сэндвичийн үйлдвэр ид ажиллаж, үйл ажиллагаа нь жигдэрч ажилч­дадаа
зориулсан гурван давхар орон сууц хүртэл барьчихаад байсан” гэлээ.

Станц баригдах газрын араар дулааны шугам явсан
бол газар доогуураа цэвэр усны шугамтай. Иргэд өмчилж авсан газартаа цаашид суурьшаад
хаус барьж, дулаан, цэвэр усанд холбох төлөв­лөгөөтэй байж. Онцгой обьект барихаар
болсон нь тэдний төлөв­лөгөөг өөрчилсөн байна. Эндхийн иргэд зарын сонин өдөр бүр
ша­гайж боломжийн үнэтэй байшин, үгүй ядаж гайгүй үнээр хашаа авчих санаатай судалдаг
болсон гэнэ.

Э.Цэцэгням гэх эндхийн оршин суугч “Бидэнд Нисэхэд
байгаа байранд орох санал тавьсан ч дургүйцсэн гэж телевизээр худлаа мэдээлэл гарсан.
Бидний хэнтэй ч ийм зүйл яриагүй. Хүмүүс нь бидэнтэй ганц ч ирж уулзаагүй мөртлөө
иймэрхүү худал зүйл яриад байгаа нь сонин юм. Манайх энд арав гаруй жил амьдарч
байна. Би өнгөрсөн хавар нярайлсан. Хуучин станцыг буулгах үеэр энд ямар байдалтай
байсан гэж сана­на. Бид хоёр сарын хугацаанд бүтэн нойртой хоноогүй. Нялх биетэй
болохоор их ядарсан. Тэгээд энэ байдлаар үргэлжилбэл бидний амгалан тайван байдалд
амьдрах нөхцөл алдагдах нь гээд аргаа бараад нүүхээр шийдсэн. Гэтэл Нийслэлийн төрийн
өмчийн харилцааны газрынхан тохиролц­соны дагуу товлосон хугацаандаа мөнгөө өгөхгүй
биднийг хүлээлгийн байдалд оруулчихаад байна” гэлээ. Харин энд үйл ажиллагаа явуулдаг
үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүд ямар нэгэн тохироонд хүрээгүй байна.

Наадмын дараа намар. Наа­дам өнгөрөнгүүт л өвөлжилтийн
асуудал яригдаж эхэлдэг. Хүүх­дүүдийн сургууль соёлыг цэгцлэх их ажил эхлэхээс өмнө
нүүвэл нүүгээд асуудлаа эртхэн шийдэх хүсэлтэй байгаагаа иргэд ярьж байлаа.

Эндхийнхэн хэрвээ эндээсээ нүүвэл хаана очих вэ
гээд дор бүрнээ л юм бодож байгаа аж. Зарын дагуу очихоор Баянзүрхийн товчооноос
цаашхи хашааны газар 160 сая, “Их засаг” сургуулийн орчимд хашаа байшин 300 сая
төгрөгийн үнэтэй байна гэж өөрс­дийн очиж сонирхсон хашаа, газар, байшингаа ярьцгаалаа.

Иргэд энэ асуудлыг яаралтай шийдэж өгөхийг хүсч,
нэг талдаа гарахыг хүсч байгаа юм байна. Хэрвээ мөнгө төгрөгийг нь шийдэж өгч чадахгүй
бол бэлэн баригд­чихсан байр саванд орох хүсэлтэй байгаа аж. Түүнээс биш хэдэн тэрбумаар
мөнгө нэхсэн зүйл байхгүй гэцгээж байлаа.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Пүрэв гаригт шилжих шөнөө
Египетийн Ерөнхийлөгч М.Мурсиг огцруулан 
хамгаалалтад авсан талаар төрийн тэргүүнээ дэмжигч “Лалын ахан дүүс”
хөдөлгөөнийхөн албан ёсоор мэдэгдсэн байна. Түүний хамт Ерөнхийлөгчийн  зөвлөх Эссам аль-Хаддадыг бас хамгаалалтад
авчээ. Египетийн Ерөнхийлөгчийг баривчилсан талаарх мэдээллийг тус улсын хууль
сахиулах байгууллагынхан мөн батлав. М.Мурсиг одоогоор цэргийн тагнуулын мэдэлд
байдаг нутаг дэвсгэрийн нэг обьектод хорьж байгаа гэх. Эрх баригч  “Лалын ахан дүүс” -ийн мэдээлснээр М.Мурси
болон зөвлөхийг нь гэрийн хорионд оруулсан гэжээ. Урьд нь мөн эрх баригч намын
300 гаруй гишүүнийг баривчилсан талаар мэдээлж байлаа. Долдугаар сарын 3-нд
Египетийн Батлан хамгаалахын сайд Абдель-Фаттах аль-Сиси телевизээр хандан үг
хэлэхдээ М.Мурсиг албан тушаалаас нь огцруулсныг албан ёсоор мэдээлсэн аж.

Зургадугаар
сарын 30-нд М.Мурсиг огцрохыг шаардан олныг хамарсан жагсаал Египет даяар
болсны дараа арми нь ийнхүү төрийн тэргүүнээ огцруулсан байна. М.Мурси  суудлаасаа огцрох хүртэл хууль ёсны Ерөнхийлөгч
хэвээр байх болно гэдгээ мэдэгдэж байсан. Тэрээр ард иргэддээ хандан бүрэн
эрхийн хугацаа нь  дуусгавар болтол
хамгаалахыг уриалж байсан юм. Харин ийнхүү түүнийг огцруулсныг “Лалын ахан
дүүс” хөдөлгөөнийхөн цэргийн эргэлт боллоо хэмээн үзэж байна. Египетийн
армийнхан М.Мурсийн оронд Үндсэн хуулийн цэцийн дарга Адли Мансурыг түр
хугацаагаар томилжээ.

Д.Цэрэндолгор

-БИД ИХ ХУРЛААРАА НАМЫГ 
ТӨДИЙГҮЙ  МОНГОЛЫН НИЙГМИЙГ
ШИНЭЧЛЭХ ТУХАЙ ХЭЛЭЛЦЭХ ЁСТОЙ-

МАН-ын Хяналтын хо­рооны
гишүүн Л.Одон­чи­мэд­тэй на­мын шинэчлэл, саяхан болж өнгөрсөн Ерөн­хийлөгчийн
сонгуулийн талаар ярилцлаа.  

-Ерөнхийлөгчийн сон­­гууль
болж өнгөр­лөө. Таныг Б.Бат-Эр­дэ­нэ аваргын сон­гуулийн багт орж ажилла­сан
гэж дуулсан. Энэ жи­лийн сонгуулийн онцлог гэ­вэл юу хэлмээр байна?

-Ц.Элбэгдорж өнөө­дөр төр барьж байгаа Ерөнхий­лөгч шиг
байя, Б.Бат-Эрдэнэ аварга боло­хоор жудагтай байж үнэн чанараа үзье гэсэн
бодлоготой өрсөлдлөө гэж харагдсан. Дорно да­хи­ны Даогийн сургаа­лаар бол али­ваа
хүчдэл өөрөө хүчдэлийг үүсгэнэ гэж үздэг. Б.Бат-Эр­дэнэ аварга өрсөлдөгчийн
үнэм­лэхээ авахдаа л хэл ам хэрүүл шуугиангүй шударга сайхан өрсөлдье гэж уриал­сан.

Тэр бол аваргын мөн чанар юм.
Нөгөө талаар төр, төрийн хяналтын бүх эрхийг барьж байгаа АН-ын өрсөл­дөгчийн
эсрэг хар пиар хийх гэдэг “салхины өөдөөс сарих­тай” адил гэдгийг тооцсон
хэрэг. Ерөнхийдөө сонгууль тун амгалан тайван боллоо. Ц.Элбэгдорж ард түмний
тав­ны нэг, сонгуулийн насныхны гуравны нэгийн саналаар Ерөнхийлөгч болж байна.
Цаашид хуульд өөрчлөлт оруулахгүй бол ард түмнээс сонгогдоно гэдэг утга чанараа
алдах юм байна. Аварга бол ард түмний хайр хүндлэлийн хэмжээгээр санал авлаа.
Ийм хүчтэй өрсөлдөгчтэй, өөрийн намын суурь оноо гэж байх­гүйтэй адил байхад
ялснаас өөрцгүй. Ер нь аварга тулдаа л 40 гарсан хувийн санал авлаа гэж хүн
бүхэн хэлж байгаа юм. Сон­гуулийн явцад манай намын­хан дотроос илэрсэн ноцтой
хэргүүд авар­гын хөлөөс тугалга уясан мэт чангаасан. Н.Удвалын хувьд анх удаа
эмэгтэй хүн, тэгээд эмч хүн нэр дэвшлээ. Ер нь эмч на­рын мэдлэг боловсрол ямар
байдаг юм бэ гэдгийг Н.Удвал харуулж чадсан. Одоогийн­хоо ерөнхийлөгчид санаж
сэдэж, ярьж хэлж байсан зүйлээ үргэлжлүүлэх боломж олгох нь ашигтай гэсэн үзэл
санааг сонгогчид илүү дэмж­лээ гэж бодогдсон. Аварга харин өөрийнхөө үнэлэмжийг
тогтоож мэдсэн нь улстөр­чийн хувьд цааш­дын зам мөрөө тодруулсан чухал алхам
боллоо.

-Танай намынхан их амархан
ялагдлаа хүлээж, “цагаан туг” өргөчих шиг болсон. Сонгууль шударга болсон гэж
үзжээ дээ?

-Ерөнхийлөгчийн сон­гууль гэдэг
хувь хүн өрсөлд­дөг, тэгсэн мөртлөө заавал аль нэг намаас нэр дэвшдэг
онцлогтой. Аварга бол яг л бөх шиг тахимаа өгч, Элбэгээд баяр хүргэсэн. Харин
сонгуу­лийн үр дүнгийн талаар улс төрийн ямар нэгэн үйл ажил­лагаа явуулах нь
намын асуудал. Манай намын дарга нар “За за яамай, ашгүй хоёр яс хагацлаа”
гэсэн шиг л хандсан. Цаана нь хугацаа байсан бол өөр хэн нэгнийг, магадгүй
өөрсдийгөө ч бал­лаж мэдэх нь гэж айж эмээсэн юм шиг л харагдсан.

-Юу гэсэн үг вэ.  Өрсөл­дөгч намынхантайгаа то­хирсон гэх гээд
байна уу?

-За харин түүнийг чинь мэдэхгүй
юм байна. Би бол Ж.Сүхбаатар, Ш.Раднаасэд хоёртой л ойрхон ажилла­сан. Тэд
харин өөрсдийн чадах бүхнээ л хийж байсан. Хардах эрх гэж бий. Гэвч баримтгүй
хардлага аюултай. 

-Гэхдээ хэвлэл мэдээл­лээр  хар пиар гэмээр зүйл гараад л байсан биш үү?

-Өө сэв хайвал өндөгнөөс ч олж
болно. Хэвлэлийнхэн Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч­тэй холбоотой зүйлийг нийт­лэ­­хээс
бэргээд, аваргыг муу­лах сэдэв олдохгүй болохоор бөх хүнээр төр бариулах нь зөв
үү гэсэн асуултыг тойрч эргэлдсээр өнгөрсөн. Харин хөндлөнгийн жижиг сажиг
жиргээчид хорлонтой санаа шидэж, байдлыг хурцатгаж олз хайсан хярс шиг гүйлдэж
байсан. Чоно борооноор гэ­дэг шиг сонгуулиар жаахан юм олж сурсан тэд харин
орлого муутай өнгөрөв бо­лол­той. Шинэ хууль сайн хэрэгжсэн гэж бодож байна.

-МАН-аас ч бас  өрсөл­дөг­чийнхөө эсрэг хар мэ­дээ
материалууд явуулаад  байсан санагдана….

-Түрүүчийн сонгуулиас сур­гамж
авсан биз дээ. Нэ­лээд ноцтой гэмээр баримт худал­дах гэсэн зарим нөх­дийг
буцааж байгаа ажиглагд­сан. Сонгууль л болсон хойно яаж зүгээр байхав дээ. Жаа­хан
чимхэж шоглосон мате­риа­лууд гарч байгаа харагд­сан. Хар машинтай уралдаж бай­гаа
хөөрхөн шторкыг санаж байна. Ноцтой юм байгаагүй шүү дээ. Нэлээд үндэслэлтэй
гэмээр материал тавья гэхээр хэн нь ч юм нэг 
том дарга нь татгалзаад байсан. Ер нь хурцатгахгүй байх бодлого
давамгайлсан шүү. 

-Ингэхэд МАХН-аас нэр дэвшигч
Н.Удвал  энэ сонгуульд хэр өрсөл­дөгч
байж чадав?

-Энд ойлгож ядаад байх зүйл
байхгүй. Төрийн бүх өндөрлөгт ажилласан, одоо­гоор бидний мэдэх удирдагч­даас
хамгийн их зүйл хийж бүтээсэн Н.Энхбаяр гэдэг хүнд МАН-ын удирдлага хэр­хэн
хандсаныг мэдэхгүй хүн байхгүй.  Тэр
хүнийг гомдоос­ныхоо горыг амсаж 2012 оны УИХ-ын, саяын Ерөнхийлөг­чийн
сонгуулиар   МАН ялагд­лаа. Саяын
сонгуулийн нэг онцлог бол МАН, АН гэдэг хоёр томоохон улс төрийн хүчинд
хуваагдан талцаж бүх жижгүүд нь хэн нь хэн бэ гэдгээ харуулсан явдал юм. Улс
төр гэдэг үнэхээр учир нь олдох­гүй адармаатай эд. М.Энх­сайхан, Б.Жаргалсайхан
хоёр гэхэд л Н.Энхбаяр руу гүйж байснаа болиод Элбэ­гээг дэмжиж харагдсан.
Нөгөө их уул уурхай, газар шороо ярьдаг Ногоон намынхан Б.Бат-Эрдэнийн эсрэг
зогсож байх жишээтэй. Амьдрах арга байнга өөрчлөгддөг юм хойно доо. Ер нь
сонгуулиар л хү­мүүс танигддаг. Н.Удвалын тухайд Монголын зарим эрчүүдээс илүү
жудагтай улс төрч гэдгээ харуулсан.

-Та энэ санаагаараа чухам юу
хэлээд байгаа юм?

-Бяруу бух дагаж бэлчээрт хүрнэ
гэдэг шиг Н.Энхбаяр даргыг дагаж хоолондоо хүр­сэн “Ху” гаралтай намын эрчүүд
яасан билээ. Бүгд түүнээс нүүр буруулсан нь үнэн биз дээ. Д.Тэрбишдагва,
Ч.Улаан, Г.Шийлэгдамба нар л Н.Энхбаярт үнэнч үлдсэн. Эмэгтэйгээс Н.Уд­вал. Тэд
намын шинэчлэлийн төлөө явсан нөхдөө үгүйсгэж, Н.Энхбаярыг дэндүү гомдоо­сон
МАН-ын удирдлагаас хариугаа авлаа. Манайхан Н.Энхбаяр даргын үйл явд­лаас
сургамж авч эв нэгдэл­тэй болж чадсан бол сүүл­чийн хоёр сонгуульд ялагдах­гүй
байсан.

-Саяын сонгуульд нам нь
олигтой ажиллаагүй, аварга нэр хүндээрээ л 40 гаруй хувийн санал авлаа гэж ярих
хүн олон байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

– Би, УИХ-ын гишүүн асан
Товуусүрэн, Бөхийн холбоо­ны Нямдорж, Данзан нартай хамт аваргын штабт ажилла­сан.
Бас зохиолч Б.Догмид бид хоёр Дорноговь, Говьсүм­бэрт явж ажилласан. Манай
намаас АИХ-ын депутат, УИХ-ын гишүүн байсан хү­мүүстэй ажилласан. Бөх хүн
өрсөлдөгчөө хаяна гэж ба­рилддаг шиг ялна гэж л өр­сөлдсөн. Нам хоёр (гурав,
дөрөв гэж хэлж ч болно) ху­ваагдаагүй, Н.Уд­вал орж өрсөлдөөгүйсэн бол аварга
ялах магадлал бай­сан. Би сонгуульд ялбал дуугүй өнгөрье, ялагдвал намын
удирдлагаас өө сэв хайя гэж бодож тэнд ажил­ласан юм биш. Харин сонгуу­лийн
эхэнд, энэ удаагийн сонгуульд ялах нь 2016 оны ялалтын эхлэл болно, ялагд­вал
МАН-ын  Монголын ний­гэмд эзлэх байр
суурь эрс унана гэдгийг цөмд нь хэлж, сонинд ярилцлага өгсөн. ТV8 телевизээр
Ш.Гунгаадорж гуай бид хоёр маш тодорхой ярьсан. Пиарын талаар маш тодорхой
саналууд хэлсэн. Дарга нар зөвшөөрөхгүй байна, мөнгө алга байна гэсээр
өнгөрөөсөн. 

-МАН-ын лидерүүд нэр дэвшигчээ
яагаад дэмж­сэнгүй вэ?

-Манай намын удирдла­гуудын
хувийн нэр хүнд нө­лөөлсөнгүй. Ө.Энхтүвшин дарга Хөвсгөлдөө, Г.Зандан­шатар
Баянхонгортоо очоод нэмэр болсонгүй. Мөн манай намаас хоолонд хүрсэн нөхөд хүн
чанараа байг гэхэд эр хүний жудаг гэдгийг март­сан мэт харагдлаа. Намын дарга
нь нэр дэвшсэн бол яах байсныг бүү мэд. Ердийн нэг гишүүн нэр дэвшсэн боло­хоор
өмнө нь сонгуулийн үед нам дээгүүр бүчээд, мөнгө барьж гүйгээд байдаг нөхөд
үзэгдэхгүй болсныг хараад би үүнийг хэлж бай­на. УИХ-ын гишүүн, намын лидер,
сайд дарга, агентла­гийн дарга асан хүмүүсээс тоотой хэдхэн хүн л түүгээр
харагдсан. Орчин үеийн хэ­лээр “но”-той хүмүүс бол сураг ч байхгүй. УИХ-ын
гишүүд аймагтаа, дүүрэгтээ очиж ажилладаг байсан. Энэ удаа ихэнх нь ажиллаагүй,
зарим нь ажилласан ч үр дүнд хү­рээгүй. Харин Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан,
Ж.Сүхбаа­тар нарыг очсон газар нь сайн хүлээн авч байсан. Юм хийе гэхлээр
өөдөөс мөнгө байхгүй гэдэг үг сонсоно. Орон нутагт хүн ам ихтэй хот сууринд хүн
томилж явуулъя гэхээр мөнгө байхгүй гэнэ. Сонинууд өөдөөс түрүүчийн сонгуулийн
авалгаа нэхнэ. Бас манай намыг дэмждэг компаниудын дансыг хянаад байна гэж
хүүхэд хуурах мэт юм ярина. Энэ онд Ерөнхий­лөгчийн сонгууль болно гэдгийг
мэдсээр байж яагаад санхүүгээ бэхжүүлэх ажил хийгээгүй юм бэ. Энэ бол манай нам
“Тарваганы ман­гас” хочит Пьерт хамаг мөнгөө алдаад Парижийн коммун ялагдсан
түүхтэй төстэй мэт санагдсан.

Манай нам дээд талдаа л нэр хүнд
нь унаснаас биш, орон нутагт бол гишүүд, дэм­жигчид маань их юм хүлээж байгааг
харлаа. Тэгэхлээр анхнаасаа суурь нь зөв ба­рил­гыг засч болдог шиг тийм ээлжит
засвар ши­нэчлэл хэ­рэгтэй байна. Мон­голын ний­гэмд намчирхсан талцал ха­гарал
ямар их газар авсныг, бас мөнгө л байвал хэнийг ч худалдахад бэлэн гэдгийг
харлаа. Мөөеө, Бая­наа хоёр Б.Бат-Эрдэнийн эсрэг пиар хийж байгааг ард түмэн юу
гэж ойлгосон бол. Хамгийн их жудагтай хүмүүс бол бөх гэж яриад явдаг, нөгөө
хоёр нь өөр юм харуулж суудаг. Бас урла­гийн­хан, нэртэй төртэй олон уран
бүтээлчид мөнгө­ний төлөө алиагаа алдахыг хар­лаа. Эмгэнэлтэй ч юм шиг,
инээдтэй ч юм шиг. Дээр нь намуудын мөрийн хөтөлбө­рийг сонирхож байгаа хүн ер
нь алга. Хүрэн, ягаан, улаан өнгө нэг л туяатай байдаг шиг жижигхэн энэ улсад
бүх юм ойлгомжтой болохоор нэг л юмыг өөр өөрөөр амласаар байгаад улиг болчихож.
Үүнийг бүх намууд бодож үзэх хэрэгтэй болжээ.

-Талцал чинь танай нам дотор
илүү их байгаа юм биш үү?

-Бүх зүйл өөрчлөгдөж хувьсдаг.
Гэхдээ сайн тал руугаа л байх учиртай. Яруу найрагч М.Цэдэндорж асан “Болно,
болно, болохгүй юм гэж байхгүй” гэж нэг гоё шүлэг бичсэн. Хуучнаар, МАХН л энэ
улс орныг хөгжүүлж чадна гэсэн итгэл жирийн иргэдийн  сэтгэлд бат хоногшсон бай­сан үе бий. Өнөөдөр
манай намд жирийн ард байтугай гишүүд нь энэ итгэл үнэмшлээ алдахад хүрч байна.
Эрх тушаал бол эд хөрөнгөтэй болох зам. Эд хөрөнгөтэй болбол эрх тушаалаа эргүү­лээд
худалдаж авна. Тиймээс эрх мэдэлд хүрэхийн төлөө аль нэг лидерийг дагах хэрэг­тэй.
Энэ бүхэн бол улстөрч­дийн өнгө. Үүнээс болоод улс төрийн намууд, намаа дагаад
төр өөрөө авлигачид, олигар­хийн бүлэглэлүүд болж ху­ваагдаж ирсэн. Олигархиуд
хоёр том намд аль алинд нь бий. Улс төрийн намууд улс орноо хөгжүүлэх арга зам,
үзэл бодлоороо зөрж хэрэл­дээд хагарч бутарч байгаа бол сайн хэрэг. Тэр бол хөг­жилд
хөтөлнө. Харамсалтай нь эрх мэдэл, эд мөнгө, газ­рын баялгаа булаацалдаад яс
хэмлэлдэх нохой шиг уралц­саар улс орны хөгжил хоцорч, ард түмэн хохирч байна.
Төрөөс төрсөн тэр­бум­тан гэж нэг нэр томьёо гарч ирсэн. Гүрж улсад тэд­ний­гээ
цөмийг шалгаад, өмч хөрөнгийнх нь эх үүсвэрийг тогтоогоод, хураахыг нь ху­рааж,
үлдээхийг нь үлдээсэн гэдэг. Ц.Элбэгдорж Ерөнхий­лөгч МАН-ын авлигачдыг илч­лээд
эхэлсэн шигээ аль али­ныг нь адилхан уудалбал жинхэнэ баатар болно. Хэр­хэхийг
цаг хугацаа харуулна биз ээ. Гэхдээ УИХ, Засгийн газартаа байгаа авлигачдыг
цэвэрлэж чадахгүй бол, өвч­ний өтгөн шингэнийг зөөгөөд ар гэ­рийнхнээс нь таван
төг­рөг авч байгаа асрагчтай яриад хэ­рэггүй юм. Ц.Элбэг­доржийн авлигатай
тэмцэж эхэлснийг хараад айж сан­дарсан манай зарим хүмүүс сонгуулийн үед нэр
дэвшиг­чийнхээ эсрэг пиар хийгээд давхиж явааг хараад өрөв­дөж суулаа.

-Танай намын хэсэг залуус
намаа шинэчилнэ, дарга нараа зайлуулна гэж яваа бололтой. Та ч бас нэг үе намаа
шинэчилнэ гэж явсан санагдана?

-Шуудхан хэлье. Н.Бага­банди,
Н.Энхбаяр хоёрын 2000 онд эхэлсэн хэрүүл эцэстээ МАН-ыг ийм байдалд орууллаа.
Н.Багабандийг дэмжигчид эцэстээ Н.Энхбая­рыг шоронд хийж, санааг нь
гүйцэлдүүлсэн. Энэ хоёрын тэмцэл дундуур гурав дахь, дөрөв дэх талцал үүсгэсэн
нөхөд, Нийслэлийн фракц гэгч М.Энхболдтон, Т.Бадам­жунайтангууд энэ намаар тог­лох
шиг боллоо. “Жигүүр”, “Элс­ний 13” гарч ирээд тэд­нийг нэг зайлуулсан ч, манай
талын лидерүүдийг худалдаж авс­наар “Конец фильма” бол­сон. Э.Бат-Үүл гарч ирж
Нийс­­лэ­лийн фрак­цыг дарсан ч тэд­ний балаг хэвээрээ бай­на. Т.Бадамжу­най
сонгуу­лийн санхүүг хариуцаж бай­хад хэн түүнд мөнгө өгөх юм бэ. “Чи өөрөө тэр
авлигын мөнгөө гаргахгүй юу” гэж түүнд хэлж байгаа юм чинь. Тэгэхлээр манай
намд ши­нэч­лэл гэхээ­сээ илүү их цэвэрлэгээ хэрэг­тэй болсон. Хорхойтсон шү­дийг
түр хуга­цаанд ломбо­дож цаг алдса­наас аваад хаясан нь дээр байдаг.

-Одоо тэгээд танай нам яаж
шинэчлэгдэх ёстой гэж та бодож байна?

-Хөрс, үр, чийг, нар бай­хад
ногоо ургана. Хөрс нь гишүүд, үр нь залуучууд, чийг нь нэг үзэл баримтлал, нар
нь энэ намыг үүсгэсэн, өдий болтол авч явсан ахмадууд, бүх насаараа шударга
явсан эрдэмтэн мэргэд юм. Хогийн ургамлаа байнга цэвэрлэж байгаагүйгээс тариа
ногоогоо идүүлдэг биз. Намд гай түйт­гэр болсон бүх хүмүүс У.Хү­рэлсүх шиг эр
зориг гаргаад хурдан зайлах хэрэгтэй. Тэд цөм баяжсан болохоор одоо цэвэрхэн
зайлах аргаа хайж байгаа юм. Намыг хагалсан, бутаргасан, нэр хүндгүй бол­госон
бүх нөхдийг, хот, дүү­рэг, аймаг, сумын түвшинд одоо мөрдөж байгаа дүр­мийнхээ
дагуу зайлуулах хэ­рэгтэй. Энэ бол ганцхан ми­ний үг биш, шударга гишүүд,
дэмжигчид, ерөөсөө шударга ёсыг эрхэмлэдэг ард түмний үг. Намын төв аппарат
гэдэг ямар ч чадваргүй хүмүүсийн бөөгнөрлийг ч цэвэрлэх хэ­рэгтэй. Шударга
гишүүдийн мөнгөөр олон хүн тэжээх шаард­лага байхгүй. Тэнд фракцуудын
төлөөллөөс бүрд­­­сэн авлигачдын гар хөлүүд хувалз шиг шигдсэн байна.
Залуучууддаа итгэл өгч, зөв залах ухаан хэрэгтэй. Намыг ийм байдалд хүргэсэн
хүмүүс зугтаж байхад залуу­чууд ингэж хөдлөх нь сайн хэрэг. Аваргын хэлдгээр
нэр, сэтгэл, гар цэвэр хүмүүсийг оруулж ирэх хэрэгтэй. Намын ажлыг мөнгөөр биш,
сэтгэ­лээр хийдэг юм. Сэтгэл бай­хад цөөднө гэж үгүй. Хоосон тоонд хууртаж
суухаа болих хэрэгтэй. УИХ-д жагсаалтаар орж ирсэн, нэр хүндээ бар­сан,
парламентыг хоргодох байр болгосон зарим нөхөд ч өөрсдөө зайлбал намын нэр хүнд
өснө. Оюун санаа хуучирдаггүйг саяны сонгуу­лиар Ц.Балхаажав гуай, Ш.Гунгаадорж
гуай гээд олон ахмадаас харлаа. Нөгөөх нам дагасан ТББ-ууд хаачсан бэ. АН-ынхны
LIKE шиг арга хэмжээ хийсэн үү. Тэдний оюун санаа хаачив. Тэднийг мөнгөөр
тэтгэдэг хүмүүс нь хаачив гээд яривал их зүйл бий.

-Танай нам улам л хүч нь
сулраад байгааг, иргэдийн итгэл энэ намд алдарсныг сонгуулийн үр дүнгүүд ха­руулаад
байна.  Эрх барьж байх үеийн алдаанууд ч
эхнээсээ аваад ил болж байна.  Баахан хүн
авлигын хэргээр баригдлаа. Дээр нь Лениний музейг өөрийнх гэж зүтгээд амжилт  олол­гүй 
алдсан. Одоо цааш нь юу болдог бол?

-Одоо намын төв байр, цаашлаад
аймаг, дүүргийн намын байрны асуудлыг яри­хыг байг гэхгүй. Тэгээд намыг
гишүүнчлэлгүй болгох тухай ярьж байна. Үүний эсрэг хэн дуугарав. Оюу толгой,
Таван толгойн гэрээ хийх, хар ма­шинаар санал тоолох, нэг тойрогт хоорондоо
өрсөлдөх, болгосон хууль гаргах, тө­рийн албан хаагчдыг намаас түдгэлзүүлэх
хууль батлахад манайхан хаана нь байсан юм бэ. Өөрсдөө тойргоосоо гарч ирэх
ухаан сийлж л суус­наас биш, цаад намын хувь заяаг тэд мартсан юм. Өөрс­дөө
хамт сууж баталсан хуу­лиа муулаад байдаг, Хамтар­сан Засгийн газрын үед хий­сэн
ажлаа хамгаалж чад­даггүй ийм үхээнц байдал яагаад бий болов. Н.Энх­баярыг
Ерөнхийлөгчийн сон­гуульд унагаад, шоронд хий­гээд МАН юу хожив. Манай нам
үнэхээр 220 мянган ги­шүүнтэй юм бол саяын сон­гуулиар нэг хүн гурван дэм­жигч
дагуулж санал өгүүлэхэд л ялах байсан. Бид тийм уриа гаргасан. Олон аймаг,
хотын дүүрэгт нам нь сайн зохион байгуулж чадсангүй. Ер нь гишүүний тоо үнэн юм
уу гэж бодож явна. Нүүр нүүрээ харж суугаад үнэнийг ярьж, үгээ олоод явж
чадахаа боль­сон бол юуных нь журмын нөхөд байх билээ. Гишүүдийн 20 хувь нь
“Үнэн” сониноо захиалдаг, бүгд хандиваа өгдөг байхад л мөнгөний гачаалгүй
ажиллаж болно.

-Одоо тэгээд сонгуу­лийн
дүнгээ ярина, их хур­лаа зарлана гэж байгаа юм уу?

-Манай нам сүүлийн гур­ван
сонгуулийн дүнгээ ярьж чадаагүй. Наадам толгойд эргэлдсэн үед сонгуулийн дүн
яриад ямар ч нэмэргүй. Харин сонгуульд ялагдуулсан ли­дерүүд хурдхан ярилцсан
болоод энэ зун сайхан амаръя гэж бодож байж ма­гад­гүй. Ер нь одоогийн Бага
хурлын бүрэлдэхүүнээр оновч­той шийдвэр гаргана гэдэгт эргэлзэж байна. Их
хурлын тухайд тун сайн бэлт­гэх хэрэгтэй. Үзэл онол ямар байх вэ, мөрийн
хөтөлбөр хаана байна, дүрмээ яаж өөрчлөх вэ гээд олон асуудал шийдэх ёстой.
Зохион бай­гуулалт, боловсон хүчний бодлогоо яаж шинэчлэх гэдэг нь чухал. Үзэл
онолгүй нам бол шүншиггүй бурхантай төстэй. Намууд уралдаж ам­ласаар байгаад
одоо амлах юмаа дууссан. Намууд бүгд худалч нэртэй. Сонгуульд оролцдог идэвх он
дараалан буурч одоо улс даяар 63 зарим аймагт 51 хувь болж байгааг юу гэж үзэх
вэ. Үнэн юмыг зоригтой хэлж, түүний­гээ ард түмэнд ойлгуулж, шантралгүй туулж
гардаг, ард түмнээ ажил хийж, аж амьд­ралаа өөд татдаг болгох нам хаана байна.
Их хурлаараа энэ бүхнийг шийдвэрлэх ёс­той. Одоогийн их хурлаар зөвхөн МАН-ын
төдийгүй Монголын нийгмийн шинэч­лэ­лийн асуудлыг авч хэлэл­цэх ёстой. Ийм
түүхэн үүрэг ногдож байгаа юм.

Их хурал хийхээсээ өмнө эрдэмтэд, эдийн засагчдаа сайн
сонсох хэрэгтэй. “Хөг­жилд хурдан хүрэх монгол зам”-ыг манай нам тодор­хой­лох
хэрэгтэй. Гадны нө­лөөнөөс гарах, нэг ёсондоо гадныхныг аажмаар цэвэрлэх замыг
хайх хэрэгтэй. Өнөөд­рийн Монгол орныг зүйрлэж хэлбэл Үндэсний хувцастай,
америк сэтгэлгээтэй, хятад идэштэй, орос унаатай, со­лонгос хадамтай, япон найз­тай
нэг их том хоосон түрийвч өвөртөлсөн цээж баян шиг л харагдаж байгаа юм. Бид
зөв зүг рүүгээ, буруу замаар явж байгаа юм.

Нар ханын толгойд бууж амжаагүй
байхад сэрэв. Дөрвөн ханатай гэрийн хаалга дэлгээтэй. Дэлгэсэн хаалгаар но­гоо­ны
униар татжээ. Дунгар гуайн хүргэн Арслан гэх 20 гаруй насны залуу хонио
хашаандаа ху­рааж байгаа харагдана. Гэрийн эзэгтэй охинтой­гоо үнээгээ сааж,
зэлэн дээрээ “хаая, хөж” хэмээн гууглах. Хойд энгэрт 30 гаруй тооны бүгээн зүс­мийн
хэдэн адуу ирж хоно­жээ. Дунгар гуайн бага шарга азаргатай адуу энд хоносон юм
бай­на. Дунгар гуай уяж бай­гаа морьдоо ойртуулж яваа харагдана.

Арслан “Манай хэдэн эм хонь хөндийрөхгүй байсан юм. Одоо
овоо болоод унгас нь сал­бай­чих­сан явж байна. Нарны эртэд хэдэн хонь хяр­гахаас”
хэмээн яриад унгас хяргах ажилдаа орлоо. Энд килограмм унгас монгол төгрөгөөр
найман мянган төгрөгийн үнэтэй гэв.

Хэдэн ишигний хошуу өтчихсөн
байгаа харагдана. Энэ жил хур бороо элбэг зуншлага сайхан болоод тэр үү ялаа,
шумуул элбэг. Сүүгээ хөхсөн нялх ишиг, хурганы хошуу амархан өтчихөөд байгаа
аж. Үхэр бэлчээртээ гарчихсан болохоор тугалаа тавив. Мөн хонь хяргаж байх зуур
гэрийн эзэгтэй хоол цайгаа бэлдэж, сүү хөөрүүлэх, тараг бүрэх гээд ажил
мундахгүй үргэлжилж байгаа бололтой. Хойд амбаартаа гал түлээд л, тогоо шанага
гээд завсарлах завгүй хөдөлмөрлөх юм. Тэгснээ “Эгч нь энүүхэн хойно Дарьганга
нутгийн хүн. Манай цусан төрлийн хамаа­тан садан тэнд олон бий. Сүүлийн үед хэл
чимээ авалцаж чадахгүй болчихоод байна. Уг нь хэдэн хөгшин аав дээр ирж
золгодог байсан. Ааваас хойш бүр сураг тасраад байна. Манай ээжийн талынхан
1910 оны үед цаг төр үймэхэд, тэндээс нүүж, энд ирсэн гэж ярьдаг. Хамаг малаа
хашаатай нь орхиод, хэдэн тэмээнд гэрээ ачаад л гарсан гэдэг юм. Эргээд нутаг
руугаа буцах гэтэл хилийн зурвас татчихаад очиж чадаагүй юм гэсэн. Одоо энэ
нутгийн хүмүүс болж, үр удмаараа энд суурьшлаа. Гэвч хүүхдүүддээ “Та нар монгол
цустай хүмүүс шүү” гэж байнга л сануулдаг юм. Энэ хэд миний үгийг тоож байгаа
шинж ер алга. Гэхдээ ч бас ёс уламжлалаа алдалгүй авч яваад л байна. Биднээс
цааш яахыг мэдэхгүй юм даа” хэмээн ярих. Үнэхээр тэдний өнөөгийн аж амьд­ралынх
нь нарийн ширийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гардаггүй, олон түмэнд дэлгэг­дэлгүй
дараатай байгаа болохоос Шилийн гол, Үзэмчин хошуу, Хайлаар, Ман­жуур, Харбин
зэрэг газруудын өмнөд монголчууд өвөг, дээд­сийн­хээ өвлүүлсэн ёс заншлыг
устгаж, үгүй болгохгүй, алсруулах­гүйн тулд ар монголчуудаас илүү хичээж, ихийг
хийж байдаг тухай бид хоёр хуучлав.

ХУРДАН МОРЬ УНАХ ХҮҮХЭДГҮЙ
БОЛОХООР ӨӨРСДӨӨ УНАДАГ

Бага үдийн алдад хонь хяргах ажил
дууслаа. Дунгар гуайнх олон унаа тэрэгтэй айл юм. Урдаа ганц дугуйтай тэвшээ
өөрөө гидердээд хогоо асгачихдаг машин, хуучны хятад 69, тэвштэй мотоцикль,
бага оврын трактор, суудлын автома­шин, сүүлийн үед хөдөөнийхөн морины оронд
малд унадаг болоод байгаа мотоцикль зэргийг гэрийн­хээ гадаа сойчихсон. Өвөл
идэш­нээр нэг үхрийнхээ ширийг шүүнд хийн дэвтээж, өөрсдөө сур элддэг байна.
Элдсэн сураараа  сүлжмэл суран чөдөр,
хазаар, ногт, чагны сур,  эмээлийн бүх
хэрэгслийг сураар хийсэн байх. Өмнө нутагтаа хийж байсан хазаар ногтноос арай
өөр аргаар зангидсан байна лээ. Мориных нь эмээлийн бүүрэг нарийв­тар болохоос
бусдаараа манайхны хэрэглэдгээс ялгагдах юмгүй аж. Эмээлийн гөлөм нь хээ
угалзтай зэргээрээ арай өөр. Дөрөө нь хүртэл дээр үеийн ган дөрөө байх
жишээтэй. Маргааш Хамар усны овооны тахилга болох юм байна. Тэнд их морь
уралдах юм гэсэн. Дунгар гуайн хээр алаг морь, шар хээр морь, хар халтар морьд
уралдах ёстой. Гэвч хар халтар морь уяа нь буруудаад буруу талын хойд хөл
доголжээ.  Уяагаараа өмнөд Монголын уяа­чид
ар Монголын уяачдын хаана нь ч хүрэхгүй шинжтэй юм. Тэд морио уяж хоноод, үүр
хаяарахаас эхлээд дөрвөн цаг гаруй идүүлээд, дахин бариад уячих аж. Огт тарлаж
хөлс авахгүй байж байгаад гэнэтхэн ойр хавийн морьдоо нийлүүлж байгаад сунгачих
юм. Сунгаагаа сорилго авах гэж ярих ажээ. Өнөө­дөр шүдлэн үрээнүүдээс сорилго
авч хөлийнх нь ээдрээг гаргах юм байх. Гэвч нарийн уяа хийгээгүй болохоор уяа
нь буруудаж мэдэх юм. Уяж байгаа гурван үрээнийхээ сүүлийг шуугаад гэрийнхээ
урд талын хөндий рүү явах ажээ. Хур­дан морь унах хүүхэд байхгүй. Том хүмүүс нь
өөрсдөө уначихдаг юм байна. Бүр 70 нас хүрэх гэж байгаа Дунгар гуай хүртэл уяж
байгаа морио унаад сунгаанд явдаг юм байна. Морь уях бөөн хорхой. Бүгд л зун
болохоор хурдан байж магад­гүй гэсэн морьдоо уячихдаг байна. Тэгсэн мөртлөө
нарийн уяа, ажил­лагаа хийлгүй давхиулчихдаг. Дунгар гуайн болоод ойр хавийн
сунгаанд нийлсэн арав гаруй үрээ­ний хувьд хэлбэр хийц ярих юмгүй сайхан.
Зорчихсон юм шиг бие хаатайгаас гадна өндөр гэж жиг­тэй­хэн. Цоохор үрээ,
цэгээн дэлтэй шарга үрээ, цавьдар үрээ уг нь хоол тэжээл нь таарчихсан байгаа
хараг­дана. Гэвч унаж яваа хүн нь том биетэй болохоор өөрийнхөө­рөө давхина
гэдэг хэцүү. Шүдлэн үрээн дээр 50-70 гаруй килограмм жинтэй хүн мордчихсон
болохоор ёстой шандасыг нь үзэх юм билээ. Ингээд арав гаруй үрээ Баян­нуурын
зүүн хөвөөгөөр явсаар засмал замд тулаад эргэлээ. Ба­риа­ны газар арав гаруй
километ­рийн цаана, газрын өөд сунгана. Дунгар гуайн шарга үрээ өнгөнд, араас
нь саахалтын залуугийн цавьдар үрээ харвасан сум шиг л гарлаа. Унаж яваа залуус
гараан дээр нь бүгд амгай дараатай. Хэсэг явж байснаа сунгаж байгаа морь­дын
гараа сулраад ирлээ. Энэ үеэс л ташуур хэрэглэж эхлэх ажээ. Дунгар гуайн охин
22 настай Оюутанын унаж байгаа цоохор үрээ өнгөнд явсан хоёр үрээгээ шахаж
уралдаж дайраад ганцаа­раа цахилж гарлаа. Хөнгөн хүн унасан болоод ч тэр үү
газрын дунд хэвийх үеэс л хөлийн эрч чангараад хөлс нь задгайрчихсан давхиж
яваа харагдана. Үлдсэн үрээнүүд ерөнхийдөө сууж 
эхлэв. Бидний харж буйгаар эдгээр үрээний уяа дутуу нь илт мэдрэгдэх аж.
Хар халтар үрээнээс хоёр удаа хөлс аваад онгойлгочихсон бол ер нь
гүйцэгдэхээргүй хурдан байж мэдэх юм. Ийн явсаар цоохор үрээ ганцаараа тасарсан
хэвээр барианд орлоо. Араас нь газрын дунд хүртэл  өнгөнд уралдсан хоёр үрээ цуварч орсон юм.
Морьдын хөлс задгай гарчээ. Халуун нартай байгаа болохоор морьд сунгахад таатай
өдөр байв. Хусуур дүүрэн хөлс гарах ажээ. Хөлсөө хусуулсан үрээнүүдийн бие
нарны гэрэлд гялтганан, дүүхэлзэх. Баруун хой­ноос салхи сэр сэрхийн сэвэлзэн
урд хөндийгөөр зэрэглээ мяралзан үзэгдэнэ. Ингээд их насны хоёр мориноос зөөлөн
хөлс авахаар болов. Алаг мориноос өдөр, харин шар хээр мориноос нар жаргаж,
салхи тогтох үед хөлс авсан юм.

БУУРАЛ МОРИНЫ БУНДААН ДЭЭРЭЭ
ХӨӨ, БУЛИГААР ГӨЛӨМ НЬ ХАРЧИГНААД БАЙНА ДАА ХӨ…

Тэр хавийнхан ар Монголоос хүмүүс
ирсэн гэх сургаар Дунгар гуайн гэрт цугларав. Тэд дундаа нэг гожин тавьчихаад
үүх түүх ярилцаж суулаа. Манлай Баатар Дамдин­сүрэн, Хайсан гүн,
Дэмчигдонров  зэрэг Монголын тусгаар
тогтнолын төлөө тэмцэж явсан хүмүүсийн талаар тэнд яриа өрнөлөө. Бүр манлай
баатар Дамдинсүрэнгийн төрсөн ах хошуундаа ноён байсан юм гэнэ. Цаг төр үймэх
үед Манлай баатар ахдаа хошууныхаа хүмүү­сийг аваад наашаа нүүх хэрэгтэй гэсэн
утга бүхий яриа өрнүүлсэн гэнэ. Гэвч түүний ах ноён “Нүүвэл нутагтайгаа нүүнэ”
гээд халгаалгүй байж байгаад хилийн зурвас татуулчихсан гэх. Мөн зарим нь
Оросын цагаан хааны цэргүүдээс дүрвэж, Өмнөд Монголд ирсэн хүмүүс ч байдаг
гэнэ. Гэхдээ 1911 оны үед Монгол Улс хоёр хөрш оронтойгоо хэлэлцээр хийж,  тусгаар тогтносон Монгол Улс болох талаар
ярилцаж байсан түүх бий. Тухайн үед Хятадын талаас оролцож байсан хүмүүс одооны
хилийн зурвас байгаа газраар хилийн зааг гаргах санал тавьсан гэнэ. Хэрэв
тэдний хэлснээр болох юм бол одоогийн өмнөд монгол­чууд байгаа газрыг өгөхөөр
байж. Үүнийг тухайн үеийн ноёд, төр засгийн удирдлагууд эсэргүүцэж байсан тухай
ам уралдуулан ярьж байна. Газар нутгаа хятадуудад өгөхгүй гэх тэмцэл хүртэл
гарч, түүнийг нь их дээрээс намжааж байсан гэнэ. Тэгсэн Халх ноёд урваж
оросуудтай нийлээд Өмнөд Монголыг хөсөр хаячихсан юм байх. Үүнээс болоод л
хилийн шугамны хоёр талд монгол ахан дүүс өнгөрсөн болоод энэ цаг үед бие бие
рүүгээ тэмүүлсээр суугаа тухай тэд ярих ажээ. “Ураг төрөл рүүгээ бус уул ус,
газар шороогоо манаж үлдсэн дээ” гэж өвгөд ярьдаг байсан тухай ч нэг нь хэлэв.
Тэдний яриа үнэхээр үнэн болохыг түүхийн олон эх сурвалж нотлох ажээ.  Цугларсан хүмүүс ууж байгаа архиндаа нэлээд
халамцаж байгаа бололтой. Цахар ардын дуу дуулна гээд л

Буурал аа морины бундаан
дээрээ хөө

Булигаар гөлөм нь харчигнаад
байна даа хө

Буурал аав, ээжийн захиж
хэлсэн үг

Бодол юу, санаанаас минь
гарахгүй байна даа хө

гээд хоолой нийлүүлэн дууллаа.
Холын гийчдээс нутгийн сураг сонсох гэж ирсэн нутгийнхан найрлаж байгаа нь энэ.
Тэгж байс­наа чанга чанга дуугарч эхэллээ. Бүр сүүлдээ согтоод холоос ирсэн
зочиддоо агсам тавьж эхэлдэг байна шүү. Саахалтын өвгөн “Муу халх ноёдоос болж
бид нар үе удмаараа хохирч байна. Халхчууд та нар угаасаа л үе удмаараа
урвагчид. Үүнээс болоод бид нар хүний нутгийн иргэн болчихоод байна” гэж ирээд
л агсагнаж гарлаа.

Тэнд өөр нэг залуу бас л “Та нар
бүгд урваачид. Та нар урваагүй байсан бол бид Монголын иргэн байх байсан юм.
Гэхдээ та нар шиг халхуудаас бид юу ч гуйхгүй явсаар өдий хүрсэн. Үнэн түүхээ
та нар мэдэж ав” гээд л агсамнах юм. Хэдийгээр согтуу хүний амнаас гарч буй үг
боловч ярьж буй зүйл нь үнэн юм. Тэд сэтгэл доторх дараатай зүйлсээ уусан
архины хүчээр гаргаж байгаа нь энэ болол­той. Цугларсан хүмүүс согтож эхэлсэн
учир найр удалгүй өндөр­лөлөө. Гадаа мотоцикль хааз мэдэн давхих чимээ шөнийн
нам гүмийг эвдэх ажээ. Тэдний судсаар монгол цус лугшин буйг архи уугаад агсам
тавьж байгаагаас бэлхнээ харж болохоор. Монголын хөдөөд ч гэсэн зуны дэлгэр
цагт малчин залуус архи ууж согтоод агсам тавьдаг санаанд буув. Маргааш эрт
наадамтай.

Э.ХҮРЭЛБААТАР
Үргэлжлэл бий      

Өмнөговьд төмөр замын далангийн бүтээн байгуулалт өрнөж
байна. Хятад гэсэн аварга зах зээлд
нийлүүлэх нүүрснийхээ хэмжээг өсгөж, хар алтнаасаа ахиухан мөнгө олох гэж төмөр
замын ажлыг эхлүүлээд буй. Өөрөөр хэлбэл төмөр зам барих цаад зорилго, сонирхол
 маань эдийн засаг. Салбарын яамны зүгээс
төмөр замаа бүдүүн царигаар барина гээд байгаа. Уг нь эдийн засаг талаа бодвол
Хятад руу шууд нарийн цариг тавих нь хаа хаанаа хэрэгтэй гэсэн тайлбарыг учир
мэдэх хүмүүс хэлдэг. Өргөн царигаар урд хөрш рүү төмөр зам тавибал шилжүүлэн
ачих гэдэг том ажил гарч ирнэ. Энэ тохиолдолд шилжүүлэх ачих талын бүх мэдэл
цаад талд шилжих юм билээ. Тодруулж хэлбэл Хятадын тал  юуг, ямар хэмжээтэй, яаж ачихаа мэднэ гэсэн үг.
Ухаандаа манайхаас нүүрсээ ачаад очихоор “Өнөөдөр ачих ямар ч боломж алга”
гэчихэд л асуудал үүснэ гээд ойлгочихож болно.

Саяхан зурагтаар
төмөр замын шилжүүлэн ачих ийм гоё байгууламж барина гээд үзүүлж байна лээ. Үзсэн
хүнд бол цэвэрхэн, саруулхан томоо гэгч байшинд  тоос шороо энэ тэр гэхгүйгээр  нүүрсээ шилжүүлэн ачаад  дажгүй юм гэж бодогдохоор эд харагдсан. Гэхдээ
ямар ч шилжүүлэн ачих байгууламж барилаа гээд манайхаас гарах нүүрсний хэмжээг
дийлэхгүй, эдийн засаг талаасаа бол ашиг хараад нэмэргүй  гэсэн тайлбар бас байна.

Төмөр замыг
аюулгүй байдалтай холбож ярьдаг хэсэг бий.  Төмөр замаар дамжаад цаад хөршөөс юу ч ороод ирж
магадгүй гэж сэжиглэх хүн олон байдаг. Дайраад ороод ирье гэвэл төмөр замтай
замгүй санаагаа хэрэгжүүлэх түмэн боломж XXI зуунд гараад ирчихсэн. Бид төмөр зам, үндэсний
аюулгүй байдал хоёрын дунд байдаг тэнцүүгийн тэмдэг аль хэдийнэ баларчихсан цаг
үед  амьдарч байгаа.

Ер нь тэгээд
төмөр зам бариад байгаагийн цаад утгаа эргэж харах ёстой юм шигээ. Бид мөнгө
олох гэж л,  Хятад гэдэг том зах зээл
дээр Орос, Австралиас дутахгүй экспортлогч болох гэж л төмөр зам барьж байгаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

-ХҮХРИЙН ХҮЧИЛ ҮЙЛДВЭРЛЭХГҮЙГЭЭР ЗЭС ГАРГАЖ АВАХ ТЕХНОЛОГИЙГ  ХОЙД ХӨРШИД ХЭРЭГЛЭЖ БАЙНА-

Монголд одоо яриг­даж байгаагаас
гурав дахин хямд өртгөөр зэс хайлуулах үйлдвэр ба­рих боломжтой гэж Ашигт малтмалын
су­далгаа сурталчилгаа, мэдээллийн төвийн тэр­гүүн, металлур­гийн инженер Б.Мяг­мар­жав
хэлж байна. Түүн­тэй энэ сэдвээр ярилц­лаа.

-Монголд зэс хай­луу­лах үйлдвэр
барина гэж  гучаад жилийн өм­нөөс ярьж эхэлсэн
ч өнөөдрийг хүртэл ажил болоогүй л байна. Зэс хайлуулах явцад гарах хүхэр гол асуудал
бо­лоод байх шиг санагд­даг?

-Зэсийн баяжмалыг боловсруулах явцад их хэмжээний хүхрийн хүчил
гардаг. Хүхрийн хүчлийг боловсруулахын тулд эрдэс бордооны үйлдвэр ч юм уу дагалдах
химийн  үйлдвэрүүд хөгжих ёстой л доо.

-Бордооны үйлдвэр
барья гэхээр Хөвсгөлийн фосфоритыг ашиглаж таа­рах гээд байгаа. Ингэх нь  экологи талаасаа асуудал­тай гэдэг шүү дээ?

-Байгаль хамгаалах
хө­дөл­гөөнийхөн ийм асуудал ярьдаг. Гэхдээ л хүхрийн хүч­лийн хэрэглээ сүүлийн
үед  ихсэх төлөвтэй байгаа.

-“Эрдмин”-ээс өөр
хүх­рийн хүчил хэрэглэх ямар газрууд байгаа вэ?

-Таны хэлээд байгаа
“Эрдмин” үйлдвэр гэхэд жилд 3000 тонн хүхрийн хүчил хэ­рэг­лэдэг. Удахгүй  “Эрд­мин”-тэй төстэй нэг үйлдвэр ашиг­лалтад орох
гэж байгаа.  Хү­чин чадлаараа “Эрдмин”-ээс
4-5 дахин илүү.  Ингээд тоо­цохоор  12-15 мянган тонн хүхрийн хүчлийн нэмэлт хэ­рэг­лээ
үүсч байна гэсэн үг.  “Зэс эрдэнийн хувь”
гээд хэсэг хүн зэсийн хаягдал шороон дээр яриа үүсгэж   байсан даа. Тэд зөвшөөрлөө авчихсан. “Эрдмин”-ээс
1-2 дахин их хүчин чадалтай үйлдвэр ба­рина гээд явж байна. Уран баяжуулдаг үндсэн
түүхий эд нь хүхрийн хүчил байдаг. Энэ мэ­тээр хэрэглээ өсөх тооцоо бий. Өнөөдөр
бид хүхрийн хүч­лийг тонн тутмыг нь Хята­даас 320-360, Оросоос 230-250 ам.доллараар
авч бай­на.

-Таны хувьд эхний
ээл­жинд хэчнээн тонн зэс гар­гах үйлдвэр барих боломж­той гэж үзэж байгаа вэ?

-Өнөөдөр Эрдэнэт
520 мянган тонн зэсийн баяжмал экспортолж байна. Эхний ээлжинд баяжмалаа  хэдэн арван жил зөөсөн Эрдэнэ­тийнхээ баяжмалаас
цэвэр зэс гаргах үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй гэж бодож байна. Эрдэнэтийн зэсийг боловс­руулна
гэвэл дунд зэргийн хүчин чадалтай үйлдвэр ба­ригдах юм. Мэдээж хүчин чадлаа дахин  өргөтгөж бол­но. Монголд металлургийн үйлдвэрийн
суурийг ийм мая­гаар бодитойгоор тавих шаард­­­­лага бий.

-Эрдэнэтийн баяж­ма­лыг
боловсрууллаа гэ­хэд хэч­нээн тонн цэвэр зэс гарах вэ?

-Зөвхөн Эрдэнэтийн
баяж­­­малыг боловсруулахад жил­дээ 108 мянган тонн зэ­сийн гулдмай гаргах боломж­той.
Ингэвэл тээвэрлэлтийн хэм­жээ дөрөв дахин багасна гэ­сэн үг. Нэг тонн баяжмалыг
хэрэглэгчдэд хүргэхэд 35-40 ам.доллар   зарцуулдаг.
Та­ван тонныг хүргэхэд  200 ам.доллар. Хэрвээ
цэвэр зэс болгоод гаргавал тээвэр­лэл­тийн зардлаас гэхэд л 15-20 сая ам.доллар
хэмнэх бо­ломжтой гэсэн тооцоо бий.

-Нэг тонн баяжмал
бо­ловс­руулаад  хэчнээн хэм­жээний хүхрийн
хүчил ял­гар­даг вэ?

-Нэг тонн зэсийн баямж­малаас
нэг тонн хүхрийн хү­чил үүснэ.  Тэгэхээр
520 мян­ган тонн хүхрийн хүчил үүснэ гэсэн тооцоо гарга­чихаж бол­но.

-Тэгвэл хэрэглээ
яаж ч өссөн гэсэн хүхрийн хүч­лийн илүүдэл гарах юм биш үү?

-Технологийн хувьд
хүх­рийн хүчил үйлдвэрлэх­гүй­гээр зэс гаргах технологи бий.

-Жишээ нь?

-Ванюковын зуух гээд
хайл­­мал дотор нь үлээлгэж хайлуулдаг зуух бий. Энэ  зуухны үндсэн процесс гад­наас дулаан шаардахгүйгээр
явагддаг. Шатаах процесст  нь хүчилтөрөгч
оролцдог. Авто хийн гагнуур гэж байдаг даа. Яг тийм зарчмын үндсэн дээр явагддаг
процесс. Нэ­лээд өндөр түвшинд судлагд­сан процесс. Энэ техноло­гиор бол хийг нь
ялгаад цэвэр хүхэр үйлдвэрлэх боломж­той.

-Хаана хэрэглэдэг
тех­но­логи вэ?

-ОХУ-ын Норильск гэж
хойд мөсөн далайн тэнд орш­дог, жилийн талд нь ха­ран­хуй, талд нь гэрэлтэй бай­даг
хот бий.  Тэр хотод  дэл­хийн никелийн 80 хувийг гаргадаг “Норникель”  гэдэг компани ажилладаг. Жилд нэг л удаа далай
гэссэн үед бүтээг­дэ­хүүнээ зөөдөг. Бе­рин­гийн хоолойгоор явж, нэлээд урт зам туулж  байж Азийн зах зээлд хүрдэг  онц­логтой газар. 

-“Норникель” манайх­тай
адил хүхрийн хүчил үйлд­вэрлэж болохгүй нөх­цөлд ажилладаг гэсэн үг үү?

-Тэгж хэлж болно.
“Нор­никель”-ийн хувьд бидний төлөвлөж ярьж байгаагаас өндөр хүчин чадалтай үйлд­вэр
л дээ. 500 мянган тонн зэс, 300 мянган тонн никель гээд бодохоор яах аргагүй том
хүчин чадал. Тэр утгаараа  их хэмжээний хаягдал
хий гар­даг. Тэр хийнээс цэвэр хүхэр гаргаад ч ашиггүй. Учир нь зөөх гэхээр зардал
нь их гарах гээд байдаг. Хятадад хүргэ­хийн тулд их зам туулах шаард­лагатай газар
л даа. “Норникель”-ийн хувьд  ял­гар­сан хийгээ
далд уурхайн нүх рүү шахчихдаг. Учир нь тэнд далд уурхай их байдаг. Бараг 100 жил
шахсан ч болохоор хангалттай нүхтэй газар. Ма­найд  бол ингэх шаардлага­гүй. Элементар хүхрээ ялгаж
аваад экспорт­лох боломжтой.

-Цэвэр хүхрийн
эрэлт зах зээлд хэр бол. Жишээ нь Орос, Хятадад?

-Эрэлт их. Үнэ нь
ч өндөр байдаг. Заавал бордоо үйлд­вэрлэхгүй гэвэл ингэж болно. Элементар хүхрийг
зөө­вөр­лөж худалдах бүрэн бо­ломж­той. Хэмжээний хувьд ч ав­саархан болчихдог давуу
тал­тай. Гурав дахин бага хэмжээ­тэй болж гардаг. Орос, Ка­захс­таны зах зээл дээр
гэхэд хүхэр олдохгүй, эрэлт ихтэй байна.

-Финландаас зэс
хай­луу­лах үйлдвэрийн  тех­нологи оруулж
ирэхээр бол­лоо гэж нэг хэсэг яригд­сан. Ер нь зэс хайлуулах үйлд­вэрийн технологийн
сонгол­тыг бид яаж хийх ёстой гэж та боддог вэ?

-Финландын компани
Мон­­голд зэсийн баяжмал хайлуулдаг үйлдвэр барьж өгөхөөр боллоо гээд хоёр улсын
Засгийн газар хооронд яриа хэлээ болж байсан. 
Маш өндөр өртөгтэй орж ирэх үйлдвэр. Өртөг нь өндөр бо­лоод ирэхээр зардлаа
нөхөж  чадахгүй гэдэг асуу­дал үүсдэг. Ийм
шалтгаан гараад ирэ­хээр л зэс хайлуу­лах үйлдвэр ажил болохгүй хойшлоод байгаа
юм. Хам­гийн зөв гарц бол дэлхий дээр байгаа тех­но­логийн олон хувилбараас сонголт
хийж, Монголд ашиг­тайг нь сонгох юм. Зэс хайлуу­лах үйлд­вэрийн хувьд тав, зургаан
шат дамжлагатай байдаг. Эхний шатыг нь Фин­ландтай, да­раагийн шатыг нь Оростой,
сүүлийн шатыг нь Хятадтай гэх мэтээр дамжлага бүр дээр нь өөр улсуудтай хамтрах
боломжтой. Ингэвэл өртөг нь ч бага гарна.

-Дамжлага бүрийг
нь өөр улсын технологиор хийж  болно гэж үү?

-Бүрэн боломжтой.
Оросыг гэхэд л бид хоцрогд­сон техно­логитой гэж ярьдаг. Үнэн хэрэг­тээ сүүлийн
15-20 жилд техно­логио бүрэн шинэ­чилсэн улс шүү дээ.

-Зэс хайлуулах
үйлд­вэрийн  дамжлагуудыг эн­гийнээр тайлбарлаач?

-Хамгийн эхний хариуц­лагатай
дамжлага бол зэ­сийн баяжмалаа хайлах. Зэсийн баяжмалд байгаа зэсээс бу­сад хольцуудыг
цэвэрлэх ажил гээд ойл­го­чихож болно. Зэсийн баяж­малд агуулагдаж байгаа 20 хувийн
зэсийн агуул­гыг 60-70 хувь болгох зорилготойгоор хийгддэг хай­лалт юм. Энэ чиглэлээр
Франц зэрэг хөг­жилтэй орнуудын сайн тех­нологи бий. Орост гэхэд со­нир­хол татахуйц
хоёр, гурван технологи бай­гаа. Дэлхийд хэрэглэж байгаа  зуухнууд сайн муу тал ихтэй. Ихэнх зуухнууд хүхэр
гаргаж авах асуудалд анхаарлаа хан­дуулаагүй байдаг. Гараад ирсэн хийгээр нь шууд
хүх­рийн хүчил үйлдвэрлэчихдэг. Боловсруулалтын түвшин, чанарын хувьд дутуу ч гэсэн
ОХУ-ын Ванюков зуухны хувьд хүхрийн асуудал арай өөр.  Бүх хүхрийн 60-80 хүр­тэлх хувь нь эхний шаталтын
үед алга болдог. Хийнд шилж­­дэг гэсэн үг. Тэр хийг цэвэрлээд элементар хүхэр гэдэг
элементийг ялгаж авдаг. Тэр хүхрээ саяын ярьсанаар гадагшаа экспортлох бо­ломж­той
Тэгэхээр үйлд­вэрийн эх­ний шатанд 60-70 хувийн зэстэй зэсийн суль­фитийн хайлш
буюу баяжмал гарч ирэхээс гадна ялгарсан хий­нээс эле­мен­тар хүхрийг гар­гаж авах
процесс давхар явагд­даг. Хоёр дахь дамж­лагад 20 хувь нь хүхэртэй, 80 хувь нь зэстэй
баяжмалыг  гүйцээж ша­таана. Бүх хүхэр нь
хөөгдөөд ноорог зэс гарч ирдэг. Энэ дамжлагад орж байгаа баяж­малын  хүхэр нь бага учраас элементар хүхэр гаргахад
ашиггүй. Дэмий нүүрс шатаа­хын нэмэр. Яг энэ шатанд бол шууд хүх­рийн хүчил үйлдвэр­лэх
хэрэг­тэй. Эрдэнэтэд зэс хайлуулах үйлд­вэр барилаа гэхэд хоёр­дугаар шатанд нь
үйлдвэр­лэж байгаа бага хэм­жээний хүх­рийн хүчлээр до­тоо­дын хэрэг­цээгээ хангачих
юм. Өөрөөр хэлбэл гаднаас им­порт­лох­гүй­гээр хэрэг­цээ­гээ шийдэх сайн талтай.

-Хэчнээн хувийн
зэсийн агуулгатайг нь ноорог зэс гэдэг вэ?

-96-98 хувийн агуулгатайг
нь ингэж нэрлэдэг. Шаард­лага хангахаар хэмжээний цэвэр зэс биш учраас гурав дахь
дамжлага буюу галын цэвэр­лэгээ рүү оруулдаг. Энэ ша­танд зэсийн  агуулга 
96-99.5  хувь болно. Дөрөв дэх дамж­лага
нь анод гээд чихтэй юманд цутгаж өгдөг. Хамгийн сүүлийн дамжлага нь цахил­гаан хи­мийн
цэвэрлэгээ. Элект­­роли­зэд оруулдаг гэсэн үг. Энэ дамжлагад орсон зэс  99.9 буюу өндөр цэвэр­шил­тэй, шууд хэрэглэдэг
цэвэр зэс болж гардаг.  Тэр зэсийг хай­луулаад
янз бүрийн диа­метр­тэй цэвэр зэс утас, зэс цувима­лууд үйлдвэрлэнэ.  Хүхэр ялгах, хүхэр зайлуулах гэсэн эхний хоёр
дамжлага л их хариуц­лагатай. Дараагийн шатных нь болохоор туслах маягийн дамжлагууд.

-Оросын технологи
Фин­ландынхаас чанараараа дутахгүй, үнэ нь бо­лом­жийн гэж та ярилаа. Үнэ өртгийн
хувьд хэр хямд бол?

-Бидний сонирхож,
ярьж байгаа хүчин чадал бол Эр­дэнэтэд түшиглэсэн 120 мян­ган тонн катодын зэс үйлд­вэр­лэх  үйлдвэр. 
Энэ үйлд­вэрийг  шууд технологиор авч,
түлхүүр хүлээлгэж өгөх зарч­маар ба­ри­вал хөгжилтэй ор­нуу­дын  өндөр техно­ло­гийн хувьд  460-500 
сая ам.доллар болно. Гэтэл Оросод үүнээс илүү хүчин чадалтай үйлдвэ­рийг
бос­гоход  150-180 сая ам.дол­лар зарцуулсан
байх жишээ­тэй.

-Оросын ийм тех­ноло­гийг
сонголоо гэхэд хөрөнгө оруулах сонирхолтой газар бий юу?

-Санхүүжүүлэх сонир­хол­той
газрууд байгаа. Хөрөнгө оруулалт татах бүрэн боломж бий.

Ц.БААСАНСҮРЭН

 

-ХОНГОР СУМ ХОЁР ДАХИА ХОРДОХОД ОЙРХОН БАЙНА-

Дархан-Уул аймгийн Хон­гор сумын төвөөр хөл хөдөлгөөн багатай
хүнгүй шахам байна, энэ өдрүү­дэд. Ийн сумын иргэд суурингаа ор­хи­сон нь мөнөөх
цианит натри, мөн­гөн усны хороос дайж­саных биш. Бүр ч эсрэгээрээ цианит натри,
мөнгөн усны хор саар­маг­жиж ту­хайн бүс нутаг эрүүлжсэн, хэвийн болсон учраас нутгийн
иргэд тариа ногооныхоо ажилд гарцгаасан нь энэ гэнэ. Өнөө жил Хонгор сумын­хан
14 мянган га-д тариа, хоёр мянган га-д хүнсний ногоо тариа­лаад буй бө­гөөд эрчимжсэн
мал аж ахуйг түлхүү эрхлэх бол­сон сураг­тай. Мэргэж­лийн хяналтын бай­гуул­лага,
олон улсын корпу­сын шин­жээ­чид Хонгор сумын хөрсөнд судалгаа хийж одоогоос зургаан
жилийн тэртээ алдагдсан мөнгөн усны хор саар­маг­жиж, газар нутаг бүр­мөсөн цэвэршсэнийг
дүгнэл­тээр баталж байгаа аж.

Тиймээс нутгийн иргэд “Хонгорын хор
гэсэн улстөржилтийг дахин бүү хийгээч ээ” хэмээн хүсч байна. Үе үеийн сонгуулиар
“Хонгор хордож, хүн ам нь өдөрт хэдэн арваараа үхэж байгаа. Энд л төрийн анхаарал
хэрэгтэй байна. Бид энэ газрыг цэвэрлэнэ. Иргэдээ аварна” гэж ярьдаг ч яг үнэндээ
тухайн хэсэгт асгарсан мөнгөн усны хор бай­га­лийн эрхшээлээр, физик, химийн урвалаар
ууршиж алга болсон гэдгийг Хонгор сумын дарга нараас эхлээд иргэд нь хүртэл ярьж
байна. Дарга нарын, улстөрчдийн, төрийн анхаарал энд огт байгаагүй учраас одоо,
цэвэршсэн хойно нь “Бид л Хонгорыг аварлаа” гэж ярих хэрэг­гүй шүү хэмээн улстөрчдөд
бас анхааруулж байна лээ.

Харин Хонгор сумынхан өнөө­дөр төр
засгаас хүсэх ганцхан хүсэлттэй байгаа гэнэ. Тэр нь Хонгорын түүхийг давтаж хоёр
дахиа хордох аюулаас нь аврах тухай аж. Анх тухайн бүс нутаг мөнгөн усанд автаж
тэнд байсан амьд организмууд хордож байхад алт олборлогчдын нөлөөнд сүйд­сэн хэд
хэдэн орд газрууд бий. Тэнд өнөөдөр ч нөхөн сэргээлт хийгээгүй байгаа. Уг нь алтны
нөлөөгөөр сүйдсэн газруудад дөрвөн жилийн өмнө нөхөн сэргээлт хийлгэхээр компаниудыг
оруулж байсан ч нөхөн сэргээлт нэрээр алт олбор­лож, хууль бус ажиллагаа явуулс­наас
үүдэн бүгдийг нь хөөж гаргаж байжээ. Үүнээс хойш “Хонгор хор­той” гэсэн шошго зүүлттэй
байсан учраас нинжа нар, хууль бусаар алт олборлогчид цэрвэж ийшээ зүглэхгүй байсан
гэнэ. Гэтэл хор нь саармагжсан гэдэг мэдээ тархахтай зэрэгцэн хулгайгаар алт олбор­лог­чид
шавах болжээ. Энэ оны тав­ду­гаар сарын дунд үед байгаль хам­гаа­лагч Дарханбаатар
төв­тэйгээ холбоо барьж “Хүйтний голын ус бохирдож эхэлжээ. Цэхэр цөөр­мийн орчимд
алт угааж эхэл­сэн байж магадгүй” гэдэг мэдээллийг ирүүлсэн байна. Мэдээллийн мө­рөөр
сумын удирдлагууд болон байгаль хамгаалагчид шалгахад хоёр аж ахуйн нэгж, дөрвөн
иргэн Хүйтний голын Цэхэр цөөрөм, Бага ноён уулын орчмын зургаан цэгт алт угааж
байжээ. Битүү ширэнгэ, намаг балчгаар хүрээлэгдсэн энэ газарт морьтой хүн хүрэхэд
хэцүү байтал хүнд даацын автомаши­нууд, экскаватор, усан буу гээд алт угааж, шороо
зөөхөд зориулагдсан бүхнийг аваачин уурхайн чиглэ­лээр ажиллаж байсан байгаа юм.
Тэд хэзээнээс эхлэн ингэж алт угааж, хэдий чинээ ашиг олж, төрд ямар хохирол учруулсан
нь тодор­хой­гүй байгаа ч багагүй талбайг сүйтгэснээс нь үзвэл нэлээд удаан хугацаанд
ажилласан болох нь илэрхий байгаа аж. Бүр нөхөн сэргээлт хийгдээгүй байсан хуучин
нүхнүүдийг тэлж ихээхэн хэм­жээ­ний шороон овоолгыг үүсгэсэн байж. Шалгалтын хэсгийнхэн
тэ­дэнд шаардлага тавихад “Бид энд ажиллах эрхтэй. Бас нөхөн сэр­гээлт хийх юм.
Та нарт хамаагүй асуудал. Та нарын бүүр дээд дар­гаас чинь зөвшөөрөл авсан юм” гэж
үл тоомсорлож байжээ. Ингээд нийслэл рүү холбогдож дээрх мэ­дээл­лийг өгөхөд зургадугаар
сарын 12-нд байцаагчид очиж ажилласан байна. Тэд очсон да­руй­даа Цэхэр цөөрөм,
Бага ноён уулыг самнаж буруутай этгээ­дүү­дийг илрүүлэн техник технологийг нь лацдан
гурван ч хүнд эрүү үүсгэн авч явжээ. Эрүү үүсгэх болсон нь их хэмжээний мод устга­сан,
ус бохирдуулсан, хөрс сүйт­гэ­сэн, багагүй алт олборлосон гэдэг үндэслэлтэй аж.
Ийн ажиллахдаа мөнөөх Хонгорынхныг түгшээх болсон цианит, мөнгөн ус хэрэг­лэ­сэн
байж магадгүй байгаа гэсэн. Тэнд алт олборлож байсан дөрвөн иргэн нэг аж ахйн нэгж
нь Дархан-Уул аймгийнх бол нөгөө аж ахйн нэгж нь нийслэлээс очсон байна.

Яг энэ баривчлах ажиллагаа явагдаж
төвөөс ирсэн байцаагчид буцсаны маргааш буюу зургаду­гаар сарын 15 гэхэд Цэхэр цөөрөм,
Бага ноён уулын тухайн ордод 200 гаруй нинжа очсон тухай мэдээлэл иржээ. Бас хоёр
ч аж ахуйн нэгж байгаа сураг гарсан байна. Нинжа нарын тоо өдрөөс өдөрт нэмэгдэж
байгаа бөгөөд энэ байдлаараа удвал Төв аймгийн Заамар, Өвөр­хан­гай аймгийн Өлтийн
ам шиг болоход ойрхон байгааг нутгийн­хан ярьж байгаа. Хүйтний голын Цэхэр цөөрөм,
Бага ноён уулын хэсэг нь дэлхийд ховор үзэсгэлэн­тэй бөгөөд энд аялал жуулчлал зэрэг
экологид ээлтэй үйл ажил­ла­гаа явуулбал хөрсөн дорх алтнаа­саа ч үнэд хүрнэ гэдгийг
хэлж байна.

Уг нь нутгийн иргэд болоод байгаль
хамгаалагчид нь нинжа нар, аж ахуйн нэгжүүдээс газар нутгаа харамлан хөөж тууж байгаа
ч ширүүн эсэргүүцэлтэй тулдаг учраас яаж ч чадахгүй сумынхаа удирдлагуудаас тусламж
хүсчээ. Буу шийдэмтэй нинжа нар ч олон байгаа тухай мэдээллийг сумын Засаг дарга,
ИТХ-ын даргад ирүүл­сэн байна. Бага ноён уулын нөхөр­лө­лийн дарга Элдэв-Очир тол­гойлж
буй хүмүүстэй нь уулзаж “яв” гэдэг шаардлагыг тавихад “Та энэ асуудалд битгий оролц”
гээд ма­шинд нь 10 сая төгрөг оруулж ирсэн гэдгийг ч дарга нартаа хэл­сэн байдаг
юм байна. Бас нэг эмгэ­нэл­тэй мэдээ нь Хүйтний голын өнгө хувирч, ногоон болсон,
алт ол­бор­логч­дын орчимд химийн бодис, мөнгөн усны сав, зузаан гялгар цаас үзэгдэх
болсон тухай байв. Энэ нь алт угаахдаа химийн хорт бодис хэрэглэж байгаа байх гэдэг
харыг дагуулж буй. Түүнчлэн бай­галь орчны төлөөх төрийн бус байгууллагууд алт олборлох
ажил­ла­гаанд оролцож байна гэдэг мэ­дээ­лэл ч тархаад байгаа ажээ. Хүмүүсийн дам
сонссоноор “Бай­галь дэлхийнхээ төлөө” гэсэн утга­тай нэр бүхий төрийн бус байгууллагынхан
зарим компаниу­дад мэдээлэл өгч энд авчирсан гэж байна. Бас нинжа нарыг нааш нь
турхирч ирүүлсэн хэмээх яриа ч гарчээ. Хэрвээ олон нинжа ороод ирвэл хэн ч хөөж
хүчрэхгүй учраас уурхайн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж буй хүмүүст ашигтай гэж тооцоолж
буйнх гэж учир мэдэх хэлж байгаа.  Харамсалтай
нь энэ бүх мэдээллийг газар дээр нь очиж шалгах гэхээр сүүлийн өдрүүдэд тасралтгүй
үргэлжлэн орсон бороо­ны улмаас зам харгуй битүүрч, намаг балчиг ихэссэнээс хүрэхэд
бэрх болоод байгаа бололтой. Гэхдээ Хонгор сум, Дархан-Уул аймгаас ажлын хэсэг гарч
асуудал­тай нь газар дээр нь танилцаж, нинжа нарыг хүчээр тараах ажлыг зохион байгуулахаар
төлөвлөж байгаа гэсэн. Дээрх бүх мэдээллийг сумынх нь иргэд алт олборлож буй хэсгийн
малчин иргэдээс авдаг гэнэ. Тэнд ойролцоогоор 200 ор­чим малчин өрх аж төрдөг аж.

Энэ асуудлаар Хонгор сумын ИТХ-ын
дарга Б.Баярмөнхөөс дараахь асуултад хариулт авлаа.

-Хонгор суманд дахиад хи­мийн хорт
бодис хэрэглэж, алт олборлож байна гэдэг мэдээлэл тархаад байна. Сум орон нутгийн
удирдла­гын хувьд ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Мэдээллийн мөрөөр ажиллаж байна.
Саяхан Хүйтний гол Цэхэр цөөрмийн орчимд алт олборлож байсан хүмүүсийг шалгалтаар
тогтоогоод гурван хүнд нь эрүү үүсгээд авч явсан. Байгаль орчны байцаагчид маань
бололцоот хүчин чадлаараа ажиллаж байна. Бид тариа ногооны тариалалтыг шалгаж дууссан.
Харин одоо яриг­даад байгаа алтны асуудлыг шал­гах гэж байна. Бороо их орж байгаа
учраас Цэхэр цөөрөм, Бага ноён ууланд хүрэхэд хүндрэлтэй байгаа. Бидний авсан мэдээллээр
200 гаруй нинжа, хоёр аж ахуйн нэгж тэнд очсон сураг байна. Тэд буу зэвсэгтэйн дээр
олон мэдээлэгчтэй байгаа сураг байсан. Шалгах гээд очихоор уул руугаа гараад зугтчих­даг
тал бий. Тэгэхээр нэг л өдөр гэнэтийн шалгалт оруулахгүй бол ухсан нүх үзээд буцах
магадлалтай байдаг.

-Байгаль орчны төлөө үйл ажиллагаа
явуулдаг ТББ, хүмүүс энэ асуудалд оролцсон гэсэн мэдээлэл байгаа?

-Алтны нөөц ихтэй газар юм билээ.
Өмнө нь олборлож байсан ч бас л их хэмжээний алт байдаг бололтой юм, одоо. Тэгэхээр
хү­мүүс ямар ч хамаагүй аргаар эн­дээс “юм” олох санаатай байх шиг байна. Харин
үйл ажиллагааг нь эсэргүүцэж очсон хүмүүст “юм” атгуулаад буцааж байна гэсэн мэдээлэл
ирсэн. Тэнд байгаль орчны төлөөх төрийн бус байгуул­лагыг төлөөлж Амгалан, Элдэв-Очир
гээд хэдэн хүмүүс очсон байна гэсэн. Амгалан гэдэг хүнтэй уулзаагүй болохоор тэр
хүн байгаль орчны төлөө яваад байгаа юм уу эсвэл тэдний гар хөл болоод бай­гаа юм
уу гэдгийг мэдэх арга байх­гүй байна. Газар дээр нь очиж шалгахаар асуудал тодорхой
бо­лох биз. Харин Бага ноён нөхөр­лө­лийн дарга Элдэв-Очир нинжа нарыг хөөхөөр очиж
толгой­логчид­той нь уулзахад машинд нь 10 сая төгрөг оруулж ирээд “Та чимээгүй
яв” гэж хэлсэн байсан. Элдэв-Очир гуай ч “Та бүхэн энэ мөнгөө нөхөн сэргээлтдээ
зарцуулаарай” гээд буцааж өгөөд явсан байна лээ. Ер нь тэнд хууль бусаар ажиллаж
буй хүмүүс байгаль орчноо хамгаалж очсон хүн бүрийн өөдөөс мөнгө бариад зогсч байна
гэсэн. Гэхдээ өөрсдөө очиж үзээгүй, хүний яриа сонссон учраас тэрэнд, тэдэн төгрөг
өгөх гэсэн гэж хэлэхэд хэцүү байна.

-Нинжа нарын дунд тавьж буй хяналт
байгаа юу. Яагаад гэнэт нинжа нар гараад ирэв ээ?

-Хяналт тавихад хүндрэлтэй байна.
Тэр газрын алтыг нь ава­хаас гадна байгаль орчныг нь сүйтгэж, мод бутыг нь устгаад
дууслаа. Нинжа нар гэнэт гарч ирсний тухайд гэвэл шалтгаан байгаа байх. Томоохон
компаниуд нинжа нарыг турхирч оруулаад хэр алттайг нь мэдсэний дараа ордыг нь булааж
авдаг гэх яриа гарсан байна. Үүнтэй ч холбоотой байж магадгүй. Бас сайн дураараа
нө­хөн сэргээлт хийе гэх хүн олшир­лоо. Ямар шалтгаанаар гэнэт нөхөн сэргээлт хийх
гээд байгаа нь бас л ойлгомжтой байх.

Хонгор сумын өчигдөр ба өнөө­дөр ийм
байна. Харин маргааш буюу ирээдүй нь алт, алт олбор­ло­ход ашигладаг хорт бодисоос
улбаалан өчигдөртэйгээ ижилхэн байх уу гэдэг асуултын өмнө буй. Бороо хур элбэгтэй
байгаа учраас Цэхэр цөөрөм, Бага ноён ууланд хүрэх 80 км зам тэр чигтээ балчиг ихтэй
болж хүссэн хүн бүр очих боломжгүй байгаа юм байна. Ннжа буюу хууль бусаар алт олборлогчид
өдөрт хэдэн арваараа энэ замыг туулан хүссэн газартаа очсоор байгаа ажээ. Тэнд яг
өнөөдөр хэдэн нинжа очоод байгаа, хэдэн ком­пани уурхайн хэмжээнд үйл ажил­лагаа
явуулж байгааг нутгийн удирдлагууд нь ч мэдэж амжаагүй байна.

Л.МӨНХТӨР
Гэрэл
зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН