Category: редакцийн-нийтлэл

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС 11 ЖИЛИЙН ӨМНӨХ НЭРТ НИЙТЛЭЛЧ БААБАРТАЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Нийтлэгч Б.Баабартай ярилцлаа.

-“Нэпко” компаниас таны ор­чуул­гаар бүтсэн Эдвард Рад­зинс­кийн “Сталин” ном дахин хэвлэгд­сэн байна. Урьд нь хэдэн хувь хэвлэг­дээд дуусчихав, зүгээр сонирхож байна?

-Өнгөрсөн жил хоёр мянган хувь хэвлэгдээд гурван долоо хоногийн дотор борлогдож дууссан. Үнэндээ би өөрөө ч их гайхсан. Манайхан намтар ингэж их сонирхоно гэж санаагүй.

–Их сонирхолтой ном байсан. Бичлэг нь ч таны бичлэгтэй төстэй юм шиг…

-Би энэ номыг анх арваад жилийн өмнө гарахад нь л уншсан. Маш сонин санагдаад. Ялангуяа Радзинскийн бичлэг, зохиомж бол тансаг юм билээ л дээ. Түүнээс болоод би Радзинскийн бичсэн бараг бүх номыг олж уншлаа. Уг нь жүжгийн зохиолч юм билээ. Гэхдээ тэр намтар судлалаар мэргэшиж III Александр, II Николай, Напо­леон, Сталин, Распутин нарын намтрыг бичжээ. Гэхдээ эдэн дот­роо Сталины намтар шилээвэр нь. Сталин ч өөрөө маш сонирхолтой намтартай хүн юм. Намтар гэдэг чинь ч “машид туулсан”, “яруу сайхнаар өнгөрөөсөн” гэсэн утга­тай түвд үг юм шүү дээ. Юутай ч гэсэн Сталин бол машид сонир­холтой амьдрал туулсан хүн. Ер нь намтар бол түүх, түүх гэдэг бол сургамж, сургамж гэдэг бол ирээ­дүйн үүд хаалга. Бид түүхийг засаж өөрчилж чадахгүй, харин түүнээс маш үнэтэй сургамж олж авдаг.

–Түүх маш их гуйвдаг шүү дээ…

-Түүхийг гуйвуулна гэдэг том гэмт хэрэг дээ. Түүх гуйвахаар, түүхийг тодорхой зорилгоор өөрч­лөн тайлбарлахаар сургамж үл­дээх гол зорилго нь алга болж хүмүүст ертөнцийн тухай хуурмаг ойлголт буй болгоно. Хүн ч, ард түмэн ч алдаанаас хамгийн том суралцдаг. Гэтэл хуурмаг ойлголт­той болсон хүмүүс болдоггүй юмыг болдог, болох юмыг болдоггүй мэтээр ойлгож өмнөх алдааг улам томруулан давтана. Эсвэл алдаа нь улам лавширна. Түүх олон шалтгаанаар гуйвдаг. I Элизабэт Шекспирт захиалан III Ричард хааны тухай жүжиг бичүүлжээ. Шекспир бол хүчирхэг дуу хоолой. Түүхчид Ричард хааныг тийм ч адгийн амьтан байгаагүй гэж нотол­дог ч хүмүүс Шекспирийнхээр л хүлээгээд авчихсан. “Заримдаа араатанд ч гэсэн өрөвдөх сэтгэл төрдөг, харин би араатан биш” гэсэн үг нь тэр хүнийг аймшигт дүртэй болгожээ. Энэ бол өс хон­зонгоос төрсөн гуйвуулга. Араб, Персийн түүхчид ч Чингэсийн байлдан дагуулалтанд хорссон­доо маш гуйвсан түүхийг дэлхий даяар тараан хүмүүсийн тархинд үе дамжуулан шингээсэн. Үзэл суртлын зорилгоор түүхийг гуйвуу­лах явдал байна. Үүнд юун түрүүн Ленин, Сталин, Унгерн, Сүхбаа­тар, Данзан, Гэндэнгийн намтар орно. Ер нь 1917, 1921 оны үйл явдлуудын тайлбар судлал тэр чигээрээ гуйвуулга шүү дээ.

–Домог юм биш үү. Гуйвсан түүх улмаар домог болдог шүү дээ?

-Домогт дуртай ард түмэн улам гоё сайхан болгох гээд түүхийг сайн санаанаасаа гуйвуулдаг. Шилийн сайн эр гэгддэг одоогийнхоор бол эрүүгийн гэмт хэрэгтнүүдийн тухай домог үүсгэсэн нь дараа үеийнхэнд ямар хүчтэй нөлөө үзүүлдгийг саяхан болсон “Кино код” хэмээх кино шалгаруулах шоу харууллаа. Манжийн дарлалыг эсэргүүцсэн шилийн сайн эрс ч гэх шиг. Тэмцээд байх манж нар нь ч Монголд байгаагүй. Нийт дөрвөн газар л Манжийн төлөөлөгч суудаг байсан юм шүү дээ. Сайн эрс чинээлэг хөрөнгөтэй монгол айлыг л тононо. Малаас өөр хулгайлах юм байсан биш. Холын ая даахаар нь адуу л хулгайлна. Замын ая даахгүй байдас гүү унага даагахныг замын айлуудад үлдээнэ. Эрх биш төр гэж юм байдаг болохоор малын хулгайтай тэмцэж өнөө хэдийг баривчилна, шийтгэнэ. Сүүлд нь марксист түүхчид өнөөхийг нь Манжийн колончлол, феодалын дарлал, ангийн тэмцэл энэ тэр гээд солиороод явдаг байгаа. Одоо Сүхбаатарт Торой бандийн хөшөө бий. Хулгайчид хөшөө босгосон өөр газар мэдэхгүй юм байна. Энэ бол домог яаж хөгждөгийн жишээ.

“Нууц товчоо“ бол уг нь утга зохиолын том эх сурвалж. Чухам энэ талаас нь эрдэмтэн Ш.Гаа­дамба гуай сайн судалсан. Гэтэл үүнийг түүхийн хөдөлшгүй баримт болгосон тайлбар их гардаг. Энэ нь бас л гуйвуулгын нэг үүд хаалга. Буруу ойлгосноос болж бас түүх гуйвдаг. Библийн Хуучин гэрээ иудай хэлээр анх гарчээ. Хожим герег хэлэнд орчуулахдаа Мойжэ­сийг толгой дээрээ эвэртэй байсан гээд орчуулчихсан аж. Уг нь Мойжэ­сийн толгойноос гэрэл сацардаг л гэж байж. Үүнээс болж Миклоан­желлогийн Мойжэс хэмээх гай­хамшигт барималд түүнийг ишиг шиг дээрээ хоёр жижиг эвэртэйгээр дүрсэлсэн аж. “Нууц товчоо“-д нэгэн тулалдааны дараа өстөнүү­дээ барьж аваад далан тогоонд чанадаг. Ийм маягаар кино ч бол­го­сон байна. За яахав, тийм зэрлэг гэж бодъё. Гэтэл маш хөнгөн явдаг нүүдэлчдийн арми хүн багтахуйц далын далан тогоотой явна гэж байхгүй шүү дээ. Тийм том олон тогоонд ус дүүргээд буцалгана гэдэг ч говийн нөхцөлд байж болох уу. Одоогийн Баянхонгор орчимд болсон тулалдаан. Галт уулын үлдэгдэл тогоо олонтой газар. Ингэхээр тулалдаан Далантогоо гэдэг газар болсон бололтой.

–Яриа жаахан хазайчихлаа. Би уг нь танаас намтар суд­лалын тухай асуух гэсэн юм. Нам­тар судлал гэж ер нь бий юу?

-Байлгүй яахав. Эртний Герег Ромд ч байсан. Юлий Цэзарийн намтар, эсвэл Цэзарийн өөрийнх нь бичсэн Галийн дайны тухай өөрийн намтрын хэсэг байна. Гэхдээ намтар судлалыг арабууд анх хөгжүүлсэн гэдэг юм билээ. Махмэдийн намтрыг янз бүрээр бичиж эхэлсэн бололтой. Францыг үндэслэгч Шарламань хааны тухай түүний бараа бологч Айнхард бичиж үлдээсэн нь түүхийн асар үнэт эх сурвалж болсон. Үүнээс хойш Европын язгууртнууд хөргөө зуруулахаас гадна намтраа би­чүүл­дэг моод гарсан байх юм. Удахгүй “автобиограф” буюу өөрийн намтар, нэг үгэндээ өөрийн намтар цэдгээ өөрөө бичдэг төрөл ч буй болсон. Хамгийн шуугиан­тайн нэг нь Казановагийн өөрийн намтар байх аа. Европын бараг бүх хатан гүнж нартай унтаж явсан түүхээ ном болгосон юм. Хожим Фэллини үүгээр үнэн гоё кино хийсэн.

–Орчин үеийн намтар судлал арай өөр болсон биз. Яаж дэв­шиж өөрчлөгдсөн бэ?

-Утга зохиол төдийгүй урлагийн бүх төрлийн нэгэн том салбар болон хөгжжээ. Намтар судлал нь зүгээр нэг он цагийн хэлхээс биш урлаг уран сайхны нарийн хэм­жүүрт зүйл болж. Вэнигүтийн Тав­дугаар мах комбинат бол үүний нэг жишээ. Өнөө намтар нь Дрез­дэний бөмбөгдөлтөөс эхлээд өөр гариг дээрх явдал хүртэл зөгнөл фантазийг багтаадаг. Намтар зүй гэж нэрлэе л дээ, энэ нь утга зохиолоо халиад кино, зурагт болон бусад малтимэдиа хэлбэр рүү хүчтэй түрсэн. A&E, The
Biography Channel, The History Channel, History International гээд зөвхөн намтар үзүүлдэг телеви­зийн тусгай сувгууд гараад ирж. Намтартай кино хамгийн олон үзэгч дагуулдаг. Намтрын номын борлуулалт ердийн уран зохиолыг борлуулалтаараа дагуулахгүй. Ер нь ХХ зуунаас баримт бичлэг утга зохиолд хүчтэй нэвтэрч уран зохиолыг шахаж эхэлсэн. Роман тууж новэллийн төгсгөл ирлээ ч гэж ярьдаг байлаа. Харин шинэ зууны зааг дээр Харри Поттэр болон Дэн Брауны цуврал романууд уран зохиол тодорхой нөхцөлд өөрийн орон зайгаа хадгалсаар байна гэдгээ харууллаа.

–НЭПКО эдгээр номыг ор­чуулж гаргасан байх аа?

-Тиймээ. Харри Поттэрийн эх­ний хоёр боть, Дэн Брауны гурвал романыг бид орчуулж хэвлэн гаргасан.

–Танай компани Маогийн ту­хай ном гаргах гэж байгаа гэсэн?

-Тиймээ, бид намтрын олон цуврал гаргахаар бэлдэж байна. Юн Чан, Жон Холлидэй нарын Танигдаагүй Мао гэдэг номыг орчуулж дууслаа. Гомбосүрэн гуай, Аким гуай бид нар орчуулсан юм. Өнөөгийн Солонгосыг босгож ирсэн Пак Жон Хигийн намтрыг хоёр ботиор хэвлүүлж байна. Хэд хоногийн дараа худалдаанд гарна. Маш сонин дүр. Гол нь тэр ядуу зүдүү Солонгосыг хорь хүрэхгүй жилийн дотор дэлхийн хамгийн хөгжингүй орон хэрхэн болгож чадсан гайхамшгийг задалж бич­сэн байна билээ. Оросын судлаач С.Кузьминий Барон Унгерн гэсэн шинэ ном орчуулагдаад дуусах гэж байна. Орчуулгыг судлаачийн эхнэр Оюунчимэг хийж дууслаа. Цаашид бид Ленин, Гитлер, Чөр­чилл зэрэг түүхэн хүмүүсийн хам­гийн шилдэг намтруудыг орчуулан хэвлүүлэх болно. Шилдэг гэдгийн учир нь Наполеоны намтрын маш олон ном байгаагаас хамгийн шилдэг, хүмүүсийн ой тойнд шин­гэснийг нь шилэх болно гэсэн үг.

–Ийм ном хэвлэхэд зохиог­чийн эрхийн төлбөр өндөр биз?

-Янз янз байдаг юм аа. Ихэнх ном мянган долларт багтдаг бо­ловч толь бичиг энэ тэр замба­раагүй үнэтэй. Бид Коллинзийн толийг гэхэд 20 мянган ам.долла­роор авсан. Сталин номын эрхийг маш үнэтэй авсан. Эрх нь Орост байдаг юм байх гээд орчуулаад эхэл­чихсэнийхээ дараа хандсан чинь нэг америк авгайд эрх нь байдаг юм байна. Тэр ёстой чанга авгай байна билээ. Кузьминий Унгерн гэдэг энэ ном дөнгөж сая орос хэлээр анх удаа хэвлэгдлээ. Бараг зэрэг монголоор гарч байгаа юм. Иймээс тийм ч хямд биш л дээ.

-“Британника” тольд Монго­лоос анх удаа маш олон хүний намтар орлоо. Энэ нь мөн намтар суд­лалд орох уу?

-Орно. Гэхдээ энийг “намтар” гэдгээс арай өөрөөр нэрлэбэл зүгээр мэт. “Цэдэг” гэвэл яасан юм? Адилхан түвд үг л дээ. Гэхдээ энэ нь тун товчхон хэлбэрээр анкетний маягтай, гол гавьяаг нь дурдсан товч эд. CV гээд байдаг шүү дээ. Бүтэн ном туульстай харьцуулш­гүй нь ойлгомжтой. Бид “Британ­ника“-д 1300 орчим монгол хүний цэдэг цуглуулж хэвлэсэн. Цаанаа­саа шалгуур тавьдаг учир өөр олон багтчихмаар хүний цэдэг орж ча­даа­­гүй. Анхдагч болон онцлог байдал гэсэн шалгууртай юм билээ. Харин бид энэ намартаа багтааж Монгол Британника хоёр ботиор хэвлэхээр ажиллаж байна.

–Тэнд хэн хэн орох вэ?

-Найман боть үндсэн “Британ­ник”-д орсон Монголтой холбоотой дөрвөн мянга шахам толгой үг дээр хоёр мянга орчим нэмэлт хийгээд гаргах юм. Монголын ихэнх дээд ургамал хөхтөн, хэр баргийн жижиг гол ус даваа гүвээг багтаах юм. Түрүүнийхийг бодвол шалгуурыг нь бид өөрснөө энд тавих учир 600 гаруй хүний цэдгийг нэмж оруулж байгаа. Гэхдээ шалгууртай, ухаан нь улсын наадамд түрүүлсэн бүх бөхийн цэдэг багтана гэхээр л энэ нь шалгуур мөн биз дээ. Зураг хөрөг ч гэсэн элбэг тавина. Тиймээс тольд багтаж буй хэн ч өөрийн гэрэл зураг эсвэл зураач бол бүтээлийнхээ зургийг яаралтай авчирч өгвөл сайн байна.

–Мөнгөө төлөөд нэрээ оруулж намтраа бичүүлдэг явдал га­даадад ч манайд ч элбэг байдаг бололтой. Монгол “Британник“-д тэгж болох уу?

-Тэгвэл тэр том толины нэр хүнд шууд унана биз дээ. Тэгэхийг тэд зөвшөөрөх ч үгүй. “Британ­ника” толийн албан ёсны нээлт энэ сарын 9-нд болно. Нээлтэнд “Бри­танника” толийн ерөнхий ре­дак­тор профессор Дэйл Хойлбэрг өөрөө ирж оролцоно. Бид уг ком­панитай тохирсон ёсоор Монгол Британ­ника буюу Монголтой холбоотой тусгай ном гаргахаас гадна Монгол намтар “Британни­ка” гаргахаар төлөвлөж байгаа. Тодорхой шал­гуур давсан хэдэн мянган хүний цэдэг багтаана. Британийн үндэс­ний цэдэг гээд ном байдаг, тэнд улс орны алдар­тай бүхий л хүмүү­сийн цэдгийг багтаадаг юм билээ. Харин хүмүү­сээс мөнгийг нь аваад Дэлхийн алдартнууд гэх маягаар ном бол­гон эздэд нь зардаг тийм бизнес их тархмал юм билээ. Дэлхийн алдартнуудын лавлахад манай­хаас тэр тэдэн удаа орлоо гээд л ялангуяа дивтаат болохоор нэр дэвшсэн хүмүүс их сурталчилдаг шүү дээ. 50 орчим доллар төлөөд л тэнд нь ядах юмгүй орж болдог. Тэдний явуулж буй рекламд сонирхож буй өөр таних мэдэх хүн байвал цааш нь хэлээрэй гэсэн байдаг юм. Надад л лав ийм захиа зуугаад удаа ирж байсандаг. Ямар ч нэр хүндгүй ийм юманд нэрээ хавчуулаад жалгандаа л баахан пээдийх юм биз дээ, чааваас.

-“100 жилийн 100 хүн” гэдэг альбом хамтран хийж байгаа талаараа зурагчин Цацралт ярилцлага өгсөн байсан…

-Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жилийн ой энэ жил болж байна. Бид АНУ-ын алдарт “Нэйшнэл жографик” хэвлэлийн газартай ярьж тохироод энэ ойд зориулан хэд хэдэн ном хамтарч гаргахаар болсон. 1907 онд анх “Нэйшнэл Жографик“ сэтгүүл Мон­го­лын тухай бичсэн байх юм. 1960, 1980, 1996 онуудад
Монголын талаар тусгай дугаар ч гаргасан байна. Энэ болгоныг нэгтгэн орчуулж ном болгоно. Монголын түүхийн ном гаргана. Мөн “100 жилийн 100 хүн” гэсэн альбом бэлэн болж байна. 100 шилдэг хүн гэсэн үг биш шүү. Мэдээж манай түүхийг нийт ард түмэн бүтээсэн. Гэхдээ үүнд голлох нөлөө үзүүлсэн 100 хүнийг сонгож авсан юм. Тэнд Барон Унгерн ч бий, Сталин ч бий, 1932 оны бослогыг толгойлсон Түгж ч бий, хядлага зохион байгуу­лагчдын нэг Лувсаншарав ч бий. Бидний түүх сайнтай муутайгаа нийлээд л нэгэн цогц болж байгаа шүү дээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС: УНШИГЧ ТАНД ЕСӨН ЖИЛИЙН ӨМНӨ ТӨРИЙН ШАГНАЛТ ЗОХИОЛЧ Ц.ДОРЖГОТОВТОЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА

Төрийн шагналт зохиолч Ц.Доржготовтой ярилцлаа.

-Та “Улаан орхимжны давалгаа” зохиолоороо төрийн шагнал
хүртэж байв. Таны өвөг дээдсийн амьдралд, зүрх сэтгэлд тань цаг үеийн үлдээсэн
ул мөрөөс үүдэлтэй юу. Ер нь өвөг дээдэс, аав ижий тань ямар амьдрал туулсан
хүмүүс вэ?

-Миний
аавын үед одоогийнх шиг сургууль соёл байсангүй ээ. Хүмүүс хаана төрөв тэр
нутагтаа малаа маллаж амьдарч байв. Ер нь ах дүү нар маань цугаараа тийм. Тэр
дундаас Лхасран гэдэг гавж л байсан юм. Тэр хүн гучин дөрөвхөн насандаа
баригдаад үрэгдсэн. Тэр хүний амьдралын ерөнхий нурууг нь аваад би гучин долоо
найман оны үеийн хэлмэгдүүллийн сэдвээр бичсэн юм. Багаасаа ижий ааваасаа сонссон,
настайчуудаас сонссон, уйлж унжсан улсаас сонссон тэр дурсамжаас үүдэн миний
сэтгэлд тийм нэг өмөөрөл, өширхөл яваад байсан хэрэг л дээ. Их л муухай юм
болсон юм байна лээ гэсэн дурсамж. Монгол Улс их муухай ажил хийсэн шүү дээ.
Тэр явсаар байгаад “Улаан орхимжны давалгаа” гэдэг зохиол бичихэд хүргэсэн. Эрт
үед бол бид нар хэлмэгдэж байсан. Залгуулаад бид мэхлэгдсэн. Одоо ч миний
дэргэд мэхлэгдсэн улсууд хуучин социалист нийгмийг өмөөрөөд, хуучин ганц намын
дарангуйллыг өмөөрөөд, нийгмийн өмчийг өмөөрөөд өөрсдөө ардчиллын хүчинд
хувьдаа байртай, газартай, малтай болсон мөртлөө тэгээд байдаг юм. Тэгээд би
сүүлийн үед тэрийг буруу даа, энийг өмөөрөөд байх юм байгаагүй шүү дээ, би
туулаад ирсэн хүний хувьд мэднэ, хуучин дэглэмээсээ салаасай гэсэн үүднээс би бичдэг
юм. Одоо бол ийм үүднээс бичиж байгаа юм.

-Мэхлэгдсэн гэдэг нь?

-Баабарын
сайт, нийтлэлчдийн клубт намайг бүртгэж аваад би бичихгүй юу. Ардчиллын эхэн
үед “Тоншуул”-ын өрөөнд Баабар бид нар цуглаад тэр үеийн хэллэгээр бол цуурдаг
байсан үе ч бий. Би бичихдээ
мэхлэгдсэнийг нь хэлэхээр өмөөрөөд байдаг улс коммент бичээд л байх юм. Их
муухай үгээр харааж зүхсэн бүдүүлэг коммент бичицгээдэг.

-Комментоор таныг хэтэрхий их бөмбөгдсөн. Тэр болгоныг та
яаж хүлээж авч байв. Цочирдох үе байв уу. Ер нь больё гэж бодов уу?

-Уг
нь миний бичсэн зүйлийн тухай маргах учиртай л даа. Ямар санаа дэвшүүлэв, тэр
санаа нь зөв үү, буруу гэж мэтгэлцэхийн оронд “хятадын эрлийз”, “зөнөг” энэ тэр
гэж дуудаад байдаг юм. Бидний үе “хүнийг гэгээрүүлнэ” гэсэн нэг лоозонтой явлаа
л даа. Одоо ч гэсэн энэ байх л байх. Ард түмнээ гэгээрүүлье гээд, улс төрийн
бодлого ч хүнээ чанаржуулъя гэж байна. Төрийн тийм бодлогыг л би амьхандаа
дэмжиж иргэнийхээ үүргийг биелүүлэх гээд байгаа хүн. Миний бичсэн санааг олонх
нь дэмждэг юм. Уншсан хүний тоог харахад өчнөөн, гуч дөч тавин мянга, бүр зуун
мянга ч хүрсэн байдаг юм. Сэтгэгдэл бичиж байгаа хүмүүсийг би дотор нь хуваасан
юм. Ямар ч байсан дал наяад хувь нь миний дэвшүүлж байгаа санааг зөв гэж үздэг,
намайг дэмждэг юм аа. Арав хорин хувь нь буруутгадаг. Тэдний нэг хэсэг нь
харанхуй хулигаанууд байдаг. Тэднийг бол авч үзээд ч яахав. Нөгөө хэсэг нь
хуучин тогтолцооны үед нэлээн гайгүй алба хашиж амьдарч байсан, нам засагтаа
зүтгэж байсан хүмүүс болон тэдний үр удам байдаг. Тэд бол өнөөгийн амьдралд
дургүйцээд байдаг юм. Цаагуураа дургүйцсэн уураа жиргээгээрээ надад гаргадаг.
Ганц надад биш Баабар, Цэнддоо эд нарт гаргадаг л юм байна лээ. Тэр харанхуй
хулигаанууд, хуучныг далдуур шүтэн бишрэгчдээс болоод бичихээ болих юм бол
дэмжиж байгаа дал наян хувь маань уншиж чадахгүй болчихно шүү дээ. Ер нь
коммунист дэглэм буруу гэдгийг мэдсэн улс хоногийн тоогоор олшроод л байна. Энэ
сайн хэрэг. Гэхдээ зах зээл гэдэг бол Шамбалын орон шиг юм биш шүү дээ. Үүнийг
дагаад зах зээл дотор шургаад орчихсон өөдгүй нөхөд зөндөө байна. Тэд нар
ардчиллыг гутаах болж. Монголчууд
өөрийгөө ариусган хүмүүжүүлэх бурхны шашныг олон зуун жил ашиг хонжоо олох арга
болгосон шиг ардчиллыг монголчууд бузарлачихсан. Тэдэн дотор ардчиллынхан
өөрсдөө ч бас байгаа юм. Тэгэхээр ардчилал монголчуудад гологдов уу, эсвэл
монголчууд ардчилалд гологдов уу гэдэг асуулт гарах нь.

-Ерээд онд хөдөөгөөс нийслэл рүү чиглэсэн их нүүдэл өрнөж
байв. Тэр үед та зөрөөд хөдөө Архангайн Хашаат сум руугаа яваад өгсөн. Ямар
учир шалтгаан байв аа. Очоод та яав?

-Урьд
нь би наян онд Хархорины сангийн аж ахуйд хоёр жилийн томилолтоор ажиллаж
байсан юм. Хархорины сангийн аж ахуйн наахна залгаад манай Хашаат сум байдаг.
Ер нь Хашаат сум намайг татаад л байдаг байсан юм. Аав ээжийн малаа маллаад
амьдарч байсан тэр нутаг. Бид багадаа дураараа амьдарч байсан гэж аав ээж минь
бахархдаг байлаа. Тэр үед нь нэгдэл гэж байсангүй. Нэгдэл үүсээд хүмүүс ялтай мал хариулж байна,
зовж байна, эрх чөлөөгүй байна гэж үглэдэг байсан юм. Би үүнийг нүдээрээ үзсэн
хүн. Дөчин долоо найман онд би долоо наймхан настай байж. Аравхан жилийн өмнө
гучин долоо найман оны их дайчилгаа хэлмэгдэл болоод өнгөрсөн. Ойр дотнынхоо
хүмүүсийг алдчихсан алуулчихсан улсын уйлаан майлаан дунд би юмны учир олж
ухаарч эхэлсэн хэрэг. Нэгдлээс өмнө сайхан
байсныг би мэднэ, мэдэрнэ. Нэгдэлд ороод эрх чөлөөгүй болсныг ч мэднэ. Тэгэхээр
аав ижийн ярьсныг зөвхөн үгээр нь үнэмшээгүй. Бодит амьдрал дээр нүдээр харсан
юм. Тийм л амьдрал надад их сонирхолтой санагдаад байдаг. Тэгээд явсан.

Улаанбаатар
хотод картын бараанд орсон хүнд хэцүү үе. Би тэр хүнд хэцүүгээс зугтаагаагүй
ээ. Хүмүүс конторт ширээний ард суучихаад утсаар яривал ярьчихаад юу ч
бүтээхгүй ажиллаж байсан үе. Түүний оронд хэдэн мал өсгөж бойжуулаад өөрөө
өөрийгөө тэжээе, хүүхдүүд маань ч бие дааг гэж бодоод явчихсан. Яг аав ижийнхээ
амьдарч байсан тэр нутаг, тэр жалга довонд амьдарч, тэнд тэнгэрт хальсан аав
ижийгээ миний ингэж амьдарч явааг мэдэрч байгаа бол баярлаж байгаа даа гэсэн
урмаар би амьдарсан. Би тийшээ малчин болох гэж яваагүй. Зохиол бичих гэж
явсан. Конторт суугаад орой гэртээ ирээд зохиол бичдэгээ өөрчлөөд өдөр малаа
харж, орой нь зохиолоо бичдэг болсон.

-Нөлөө нь юу байв?

-Яг
дунд нь орж амьдраад, хар бор малчидтайгаа хутгалдаад явахаар огт өөр шүү дээ.
Хөндлөнгөөс харахад арчаагүй ч юм шиг, бүдүүлэг ч юм шиг харагддаг ч дотор нь
ороод хутгалдаад ирэхээр асар ухаантай янз янзын улс байдаг. Тэнд амьдардаг
олон хүн миний зохиолд яг монгол хүний дүрээр бууж ирсэн. Монголын уран зохиолд
монгол хүнийг дүрсэлсэн миний нэг дүр байгаа. Тэр нь голдуу малчид.

-Гүрсэд, Барамсай гэдэг ч юм уу хамт нэг дор явсан
зохиолчдынхоо тухай дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Хүмүүс
намайг шог зохиолч гээд байдаг юм. Миний зохиолын хорь гучин хувь нь хошин шог
өгүүллэг бий. Бусад нь өөр. Гэхдээ би уншигчдынхаа дур сонирхлыг татахын тулд
зохиолдоо янз бүрийн арга хэрэглэсэн байгаа нь мэдээж. Уянга, ёжлол егөөдөл аль
алийг нь хэрэглэнэ. Энэ утгаараа намайг шог зохиолч гэцгээдэг байх.
Нөгөөтэйгүүр, намайг насаараа “Тоншуул” сэтгүүлд ажилласан болохоор шог зохиолч
гэж ойлгодог шиг байна.

-“Тоншуул” сэтгүүл тухайн цаг үедээ үнэн хэрэгтээ сондгой
фигур байсныг он жил өнгөрөх тусам хүмүүс илүү ойлгож байх шиг байна. Тэнд
ажиллаж байсан зураач, зохиолчдын оюун санааны нөхөрлөл, хөгжилтэй хоржоонтой
хамтын он жилүүд нь өнөө эргээд сонсоход сонин байх сан?

-“Тоншуул”-д
тав зургаан хүнийг авахдаа юуг нь харж авсан бэ гэвэл, хошин шогийн дөртэй юм
уу үгүй юу гэж шилж шигшиж авсан шүү дээ. Улсаас шигшигдээд ирсэн тав зургаан
хүн чинь хошин шог талдаа хоосонгүй л улс байхгүй юу. Хошин шогийг бол нам
засаг дэмжиж байсан. Учир нь социализм байгуулах их үйлстээ тээр саад болж
байгаа хуучин феодалын нийгмийн бурангуй явдлыг биднээр зуруулж бичүүлэхийн
тулд. Тэгж хүмүүжүүлэхийн тулд. Тэр замаар явах замдаа бид социализмын явцгүйг,
нийгэм нь өөрөө буруу юм гэдгийг бид нар мэдсэн байхгүй юу. Энэ үед нам засаг
биднийг хардаж эхэлсэн юм. Тоншуулыг сүүлдээ Намын төв хороо юу гэж үзсэн
гэхээр, ажилладаг хүмүүс нь сахилгагүй, дураараа, ухамсар дорой, хөрөнгөтний
үзэл рүү халтирч болзошгүй гэж үзэж бинийг хянадаг болов. Хянадаг нэг дарга
дээр нь тавьчихсан. Бидний бичсэн зурсан юмыг нөгөө нөхөр нь дураараа өөрчилдөг
байв. “Тоншуул”-ынхан бол далд утгаар нийгмийг шүүмжилж байсан. Тэгэхээр хүн нь
буруутай болохоос биш нийгэм буруугүй юм шүү нөхөр минь. Нийгмийг шүүмжилж огт
болохгүй, хүнийг л шүүмжил гэдэг байсан. Хүн шүүмжил гэхээр нь бид өнөө малчид,
ажилчдыг шүүмжилнэ. Хургаа үхүүлсэн хүнийг, муруй байшин барьсан хүнийг
шүүмжлээд л явж байсан. Гэхдээ энэ бол миний хувьд хоёр дахь ажил байсан. Гол
чухал ажил маань зохиол. Тийм учраас би наян онд томилолт авч хөдөө явсан, ерэн
гурван онд ажил төрөл, цалингаа хаяад хөдөө явсан. Ер нь монгол хүн хошин шогийн мэдрэмж нь
хөгжсөн юм уу, хөгжөөгүй юм уу гэдэг бол дэлхийн хүн төрөлхтний дунд бас л нэг
чухал үзүүлэлт болж байгаа юм. Гадаадын орнуудыг аваад үзэхэд, хошин шог нь их
ухаалаг болчихсон, хөгжчихсөн улсууд байхад зарим нь хошин шогийг бараг
мэдрэхгүй шахуу, тийм унтаа байдалд байдаг. Энэ үүднээс аваад үзвэл, Монгол Улс
хөгжихдөө барилга байшин дэд бүтцээс гадна хошин шогийн мэдрэмжтэй бол урагшилж
байгаагийн шинж. Хошин шогийг мэдэрч байна гэдэг бол тэр бурангуй, шүүмжлэл
дагуулж байгаа асуудлыг өөрсдөө үүсгэдэггүй, хийдэггүй улс гэсэн үг юм л даа.

-Амьдралын бодит үнэн нь эмгэнэл, инээдэм хоёрын завсарт
оршдог гэдэг. Хошигнолын жинхэнэ амт нь эндээ байдгийг та хэрхэн үздэг вэ?

-Намайг
залуу байхад Ш.Гаадамба, Ч.Лодойдамба хоёр “Ламбугайн нулимс”-ыг нэг нь шог
зохиол гээд, нөгөө нь эмгэнэлт зохиол гээд олон сонин дамнаж өрнүүлсэн маргаан
гарсан юм. Тэндээс их зүйл тодордог юм. Тэр лам чинь эмгэнэлт дүр юм уу,
инээдмийн дүр юм уу гэж маргаад сүүлдээ эмгэнэлт инээдмийнх гэж зөвшөөрцгөөсөн
юм. Би А.Чеховын зохиолыг их үздэг л дээ. Чеховын сүүлийн зохиолууд нь их төлөв
эмгэнэлт хошигнол байдаг юм. Зарим хүн нарийн учрыг нь мэдэхгүй инээгээд
байдаг, цаана нь гол юм нь эмгэнэл байх жишээтэй.

-“Тоншуул” сэтгүүлийн уран бүтээлчид, таны болон таны
доод үеийнхний фэнүүд хэр байв?

-Нэлээн
юм бий шүү. Нам засгийн даалгавраар малчин, бухан бяруу, хуцан хурга шүүмжилж
байсан гэж ярихын хажуугаар тэр дотор нь чухам юу байв аа гэдгийг харах
хэрэгтэй. Ер нь ардчилсан эсэргүүнүүд дуугардаг байсан “Тоншуул” сэтгүүл чинь
энэ ардчиллынхантай нэлээн холбоотой байсан юм шүү.

-Өнөөдөр инээдмийн өдөр. Хошин шогийн хамтлагууд
хөдөөгийн оршин суугчид, эмгэд, хөгшдийг их элэглэх юм гэсэн шүүмжлэл ч байх л
юм?

-Тийм.
Эрэгтэй хүн эмэгтэй хүн болж их тоглолоо шүү дээ. Харахад дургүй хүрч байгаа
юм. Нэг юмыг анзаарахгүй өнгөрч болохгүй. Тэд чинь бизнес хийж байгаа. Үзэгчдийн
танхим дүүрэх л тэдэнд чухал. Эрэгтэй хүн эмэгтэй болж тоглож байгааг үзэх,
үзээд инээх дуртай улс олон байна аа даа, манайд. Тэр улсыг тэнд бараг
очдоггүй, огт өөр өндөр соёл хүссэн тийм л үзэгчид болгоход зохиолч, зохиол
явах хэрэгтэй гэж би бодох юм. Нэг нь тоглож, нэг нь үзэж л байгаа юм чинь
тэрнийг шүүмжлээд ч хэрэггүй л дээ.

-Тэр хамтлагууд зохиолчид та бүхэнд хандаж байв уу. Санал
бодлоо хуваалцаж байв уу?

-Бидний
зохиол таардаггүй юм шиг байна лээ. Манайд яваад байгаа чинь шоу юм даа.
Марзаганах нь их. Харин зохиолын хувьд бол тусдаа явах хэрэгтэй. Бидний яриад
байгаа эмгэнэлт инээдийг бол хүн тайзнаас авахгүй. Өөрөө ганцаараа барьж уншиж
байж авна шүү дээ. Задарновын маш үнэд хүрсэн нэг өгүүллэг байдаг. “Ерөнхий
нарийн бичгийн дарга” нэртэй. Тэр зохиолоо Задарнов ерээд оны эхээр телевизээр
уншаад, оросууд ёстой татаж унатлаа инээлдэж байлаа. “Хонх”-ын С.Цогтсайхан тэр
үед надтай ирж уулздаг байлаа л даа. Чи юм бичих гэж байгаа бол энийг нэг
орчуул гэсэн. Нөгөөхийг орчуулаад, “Тоншуул”-ын дэргэд “Учиртай инээд” гэдэг
хамтлаг байгуулсан юм. Үйлдвэрчний соёлын төв ордонд баахан хүн цуглуулж
байгаад жүжигчин Цэвээнравдангаар уншууллаа. Цэвээнравдан бол Задарновоос илүү
л уншсан уу гэхээс ер дутуу уншаагүй. Тэгэхэд үзэгчид хүлээж аваагүй.
Оросуудаас бид нар хэдий хэр доор байна гэдэг нь тэгэхэд харагдсан.

-Баабарын сайтаас таныг уншигчид зуун мянга элбэг байдаг
юм байна. Харин номыг тань хэр авах юм?

-Миний
ном цөөн хэдэн зуун хувь хэвлэдэг юм. Нэг мянгаад шахуу. Тэрийг авдаг хэдэн хүн
байх шиг байгаа юм. Авчихдаг. Тэрнээс олныг хэвлэвэл авахгүй. Болдогсон бол
англи юм уу хятад хэлээр орчуулаад гадаадын зах зээлд хэр сонирхол татах нь вэ үзэх юм сан гэж
боддог юм. “Улаан орхимжны давалгаа” зохиолыг маань Өвөр Монголчууд хэвлээд
гаргачихсан, дорхноо гүйчихсэн байна лээ.

Н.ПАГМА

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС: 2012 ОНЫ ТАВДУГААР САРЫН НИЙТЛЭЛЭЭС ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Бөхөн шарын нуруунаас долоон хошууны нутаг харагддаг юм гэдэг.

Идэр их мөрний хөвөөнд ирэ­хүйд сэтгэл нэгэнтээ яруусч, ер бусаар цэлмэн гийдэг
юм. Ямархан хувь заяаны ерөөл байдаг юм бол доо гэх бодол өөрийн эрхгүй төрөх нь
бий. Хав­рын хаварт, улирлын сайханд хоёр хутагтын нутагт дө­рөө мулталж, Идэрийн
голын ус­наас амсч, Бөхөн шарын нурууны салхинд адислуу­лан, тарнийн гэгээ цацруулсан
мөнгөлөг уулсынх нь тэргүүн өөд сүслэн залбирах минь хэн хүнд олдоод байх хувь тавилан
биш шүү. Тийн бодох ахуйд энэхэн насны амьдралаа улам хайрлаж, уул шиг дүнэгэр ахын
минь, утгын яруу ертөнцөд ангир шиг ганганан ирж буй алтанхан он цагийн минь хишиг
буян даа хэмээн сүслэх ажгуу.

Энэ
л ариун дагшин газарт гүйгүүл морин адил олоон бээрийн газраас суналзтал хатируулсаар
ирэхэд нуруу тэнийх шиг болдог. Ертөнцийн хязгаараас хоёр сугаа холготол дэвсээр
ирсэн шувуудын даль жигүүр нь хэрхэн амсхийж буйг бие, сэтгэлээрээ мэдэрдэг юм.
Цаг хугацааны бүхий л нандин хэрчлээсийг өөртөө шингээн урсах Идэрийн гол дотоод
сэтгэлийн минь орон зайг ер бусаар тэлдэг билээ. Номын авшиг шингэсэн уулс нь оюун
санааны, гэрэл гэ­гээний хүлэг морин мэт санаа бодолд эргэцэн байдаг даа.

Их
Нацагдорж “Үзэгдээгүй юм” хэмээх сонгомол туурвилдаа Идэ­рийн голыг зүгээр ч нэг
сонгоогүй, Идэр мөрөн гэж зүгээр ч нэг тодот­гоогүй, тусгаар Монголын их хаан Богд
Жавзундамбын арван гурван тамгатай хутагтын хоёр нь болох Хамба гэгээн, Ялгуусан
хутагтууд энэ л газар усанд номынхоо хүч, ер бусын ид шидээр зүгээр ч нэг гэрэлтэн
оршоогүй биз ээ. Лутын Лхагважав хэмээх ном эрдмийн гэгээ цацруулсан сайхан хүмүүн
тэр л голын хөвөөнөө мэндэлж, хичнээн мянган шавь нартаа даль жигүүр ургуулаад өврөөсөө
шувуу шиг нисгэсэн бол оо. Тэгээд л тэрхүү буурал багшийн авшиг бид бүхэнд ирж,
“Лхагважав сан”-гийн нэрэмжит эх хэл бичгийн чуулганд утга зохиолын өнөө цагийн
лууга­рууд, бичгийн мэргэд дорноос мандах нарны түмэн цацраг лугаа урилга өвөртөлсөөр
жил бүрийн хаврын сүүл сараар хангайн нуруу­ны ноёлог оргил Солонготын да­вааг өгсөх
болсон нь цаанаа тун чиг нарийн учир зохилдлоготой буюу.

Өчүүхэн
миний бие алдарт Солонготын давааг гуравдугаар ангийн хүүхэд ахуйдаа анх ном­ноос
нэрийг нь дуулж байлаа. Бүр тодруулбал, Буур аваргын яриа­наас юм. Балчир оюундаа тогтоож “Ямар гоё нэртэй газар вэ” хэмээн бодож байсан
Солонготын даваа цаг хугацаа алсрах тусам, нуруун дээгүүр нь хязаалан үрээ шиг шуугин
өнгөрөх бүрийд, тэргүүн юунд нь залбирч, хадган овоонд нь гурвантаа мөргөх бүрийд
нэг л утга төгөлдөр санагдах болсон билээ. Буур аваргыг арван долоо, найм­тай залуу
Завхан аймгийн наа­дамд түрүүлчихээд буцаж явахуйд багш нь “Чиний бөхийн дэвжээ
хол бий” гэж Солонготын даваан дээр хэлсэн түүхтэй. Нээрээ чиг Жамьян хүүгийн бөхийн
дэвжээ хол байж, бүх Монгол даяар нэр алдраа цуурайтуулан, “Буур” хэмээн мон­гол
бөхийн алтан хуудсанд нэр­шиж үлдсээн. Тэрхүү алдар хүн­дийг, төрийн наадмыг хэдэнтээ
магнайлах хүч чадал, ааг омгийг нь анхны багш нь харж мэдэрч бай­жээ. Түүн лүгээ
адил Солонготын давааг өгсөх бүрийд молхи надад, чиний яруу найргийн дэвжээ, бү­тээл
туурвилын, хүн чанар хийгээд мөн чанарын дэвжээ, оюун билгийн тань жигүүр уулын
гол шиг садрах тэр цаг мөн чиг хол байна даа гэж элчилгүй хөх тэнгэрийн уудмаас
хэн нэгэн шивнэх шиг, эрин цагийн босгон дээр дэргэд минь уул мэт нөмөрлөн зогсоо
Лхамсүрэнгийн Төрбаяр ах маань нүдээрээ, до­тоод ахуйнхаа нандин шижмээр шивнэн
хэлэх шиг болдог юм аа. Ийм л нэг далдын энерги, гэгээн тэмүүлэлд хөтлөгдөн, яруу
сайхны цаглашгүй онгод авьяасаар ба­дарч, сэтгэлийн дуудлагаар Солонготын давааг
давах болжээ. Ямархан хувь заяаны ерөөл билээ гэж бичил туурвилынхаа эхэнд уулга
алдсан минь ийм бүлгээ.

Тэр
нэг жил, Их Явуугийнхаа ерэн жилийн ойн яруу найргийн чуулганд оролцохоор утга зохио­лын
үе үеийн лидерүүдтэй хамт энэ сайхан давааг өгсөж зургаду­гаар сарын хорьд гэхэд
тэргүүн юун нь мөнгөн ембүү шиг цавцайж байсан цаг мөчид овоонд нь чулуу нэмж, бодолдоо
шүлэг хэлхэн явсан цаг минь дурдатгалын хууд­санд
дурайж л байна. Солонгот даваад л хутагтуудын нутаг руу, Их Явуугийнхаа нутаг руу,
Богд Очир­ваань хайрхан руу, Идэр их мөрөн рүү ойртож, уулсын салхи савир, ер бусын
эрчимлэг долгионд алга­дуулан зүрх сэтгэл мөнгөрөн гийж, түмэн зулын гэрэл лугаа
бадам­ладаг юм аа. Энэ удаа мөн чиг утга төгөлдөр сайхан хүмүүстэй хан­гайн нурууны
оргилд эрдэнийн шигтгээ адил солонгорсон давааг нуруулдаж явна аа. Тэдгээр сайхнуудын
нэгэн бол бичгийн их хүмүүн Гомбожавын Мэнд-Ооёо. Наран зүг Сүхбаатарын Онгон, Дарьгангаас тодорсон
олон авьяас билэгтнүүдийн нэгэн. Монголын утга зохиолд Алтан-Овооныхоо хөлгөн их
судрыг мөнхөлж, Мон­голын ард түмнийг Мэгжиджан­райсиг шүтээнтэй болгон мөнх­жүүлж,
Монголын их утга зохиолыг Их Явуу багшийнхаа
даалгавраар дэлхийн тавцанд гаргасан найрагч бол яалт ч үгүй Мэнд-Ооёо юм. Тэрээр
Идэрийн голын хөвөөнд хоёр дахиа, харин эх хэлбичгийн чуулганд анх удаа зорин ирж
буй нэгэн.

Явуу
багшийнхаа ойд ирэхдээ Идэрийн хөвөөнд найрагч нөхдийн хамт чуулалдаж, Сэвжидбалбар
хайрханы өвөр, Ногоон нуурын эрэг дээр хоноглосноо дурсан, төө илүүтэй сугсарсан
ногоон дээр цавцайтал цас дарсныг хараад гайхаж, үндсэндээ Идэрт дөрвөн улирлын
өнгийг нэгэн дор үзсэнээ бахдан ярьж явсаан. Түүний яриа­ны гол сэдэв эл удаа Говийн
тав­дугаар ноён хутагт Дулдуйтын Данзанравжаа байв аа. Мань хүн догшин хутагтын
тухай нэгэн туур­вилыг бүтээчихээд, Хамрын хий­дэд гэгээнтэн шиг сар жилийг үдчи­хээд,
Равжаагийн зуун найман агуйд даяанч шиг хэдэнтээ бясал­гачихаад дотоод сэтгэлээрээ
тийм гэж хэлэхийн аргагүй гэгээрчихээд тэргүүн юунаасаа гэрэл цацруулан явж буй
нь энэ. Бас сонин юм шүү. Равжаа хутагтын шастираа хэв­лэлд өгөн, оюун билэгт ард түмнээ Говийн догшин
ноён хутагттай дахин учруулчихаад хоёр хутагтын нутгийг зорьж явна гэдэг. Эндээс
л Монголын их хутагт гэгээдийн гурамсан сүлжээ мэдрэгдэж, Мэнд-Ооёо найрагчаар дамжин
бид бүхэнд номын ид шид, тарнийн гэгээ гэрэл хуралдаж байлаа. Бид­ний хүлэглэсэн
ганган хар жийпэнд Цогдоржийн Бавуудорж найрагч мөн заларч яваа. Мэнд-Ооёо Ба­вуудорж
хоёрын хооронд бас нэгэн нандин шижим буйг молхи би эртнээс мэдэх юм. Эл хоёр эрхэм
багш шавийн барилдлагатай. Цаа­на нь ч бас өөр барилдлага бий. Тэр бол Явуу юм.
Дорнын их най­рагчаар анхны номоо өлгийдүүл­сэн азтай хүмүүсийн нэгэн нь Дөн­гөтийн
Цоодол, Гомбожавын Мэнд-Ооёо нар. Дөнгөтийн Цоодол абу­гай хаврын хаварт мөн л Идэрийн­хээ
хөвөөг зорьдог нэгэн. Үсэн буурал Урианхайтайгаа нийлж аваад л хөл хөөр инээд хөгжөөн
болохыг нь яана. Төв аймгийн Бүрэнгийн их уулс, Булган хангайн Чачиртын хүрлэгэр
уулс үүлстэйгээ хамт Идэрийн голын хөвөө рүү нүүж байна уу гэмээр мөн чиг сүртэй
явна шүү дээ, тэр хоёр. Уран зохио­лын өргөөнөө далаад онд дуу шуутайхан орж ирсэн,
энэ цагийн ноён оргилууд юм аа. Д.Цоодол найрагч энэ удаа өмнөд Монголоо зориод
эзгүй байсан учир аяны дөрөө нийлсэнгүй ээ.

Нэгэн
мянга есөн зуун ерэн нэгэн онд Дарьгангын шадар гурав болох Данзангийн Нямсүрэн,
Очир­батын Дашбалбар, Гомбо­жавын Мэнд-Ооёо нар найрагч нөхдийн хамтаар хангайн
нурууны ноён оргил мөнх цаст мөнгөн залаат Отгонтэнгэр хайрханд очиж мөргөсөн байдаг.
Алтан-Овооны мөнгөн ганжирын гол сорогшинг хангайн нурууны, Отгонтэнгэрийн модоор
хийсэн юм гэнэ лээ. Түү­нээс ч болдог уу, эс бөгөөс Отгон­тэн­гэрийн өвөр дэх Бадархундага
нуур, Алтан-Овооны өвөр бэл дэх Ганга нууртай газар доогуур хол­богддог учрал ерөөлийг
ч бодсон уу, за тэгээд мэдээж Их Явуугаа дурсан Дарьгангын гурван найрагч Отгонтэнгэрт
сүслэн мөргөсөн байна. Тийн явах үед найрагчдын багт нэгэн горзгор туранхай бор
хүү нийлж, уянгын шүлгүүдээ уншин утга зохиолын цээжний хэдэн морьдод үнэлэгдсэн
нь Ц.Бавуу­дорж байсан бүлгээ. Энэ тухай Г.Мэнд-Ооёо найрагч шавийнхаа “Салхин зүгээс
цэцгийн цагаан цоморлиг шүхэрлэнэ” хэмээх но­мын өмнөтгөлд бичсэнийг санаж байна.
Ооёо ахын нургисан зөөл­хөн дууг сонсож, Равжаа хутагтын гэх тодотголтой ногоон
хаш аяга­наас нь аршаан хүртэн явахдаа эл бүхнийг эргэцүүлж байлаа.

Унаа
машинд бас нэг ланжгар амьтан ханайх нь энэ л Завхан нутгийн хүү, Монгол Улсын гавьяат
багш, хэл шинжлэлийн доктор Дашлхүмбийн Галбаатар ажгуу. Эрхэм доктор бас л сэтгэл
хан­галуун, тийм нэг айван тайван говийн намар шиг ханайж явна. Учир юун гэвэл гучин
жилийн хүч хөдөлмөрөө зарцуулж, билэг оюу­наа түймэрдэн байж бүтээсэн уран зохиолын
толь бичгээ эх барьж авсан. Галаа багшийн гучин жи­лийн хөдөлмөр гээд бодохоор үнэхээр
дүнэгэр сонсогдож байгаа юм. Түүний бүтээл туурвилын тухай хэдхээн хоногийн өмнө
манай сонин дээр Долгорын Цэнджав доктор “Монголын уран зохиолын анхны нэвтэрхий
толь” хэмээн ямар ч гаргалгаагүй болтол бичсэн учир энд илүүг нуршихын хэрэг юун.

Ийм
л нэг данайсан амьтадтай суудал зэрэгцэж Идэр голын хө­вөөнд, эх хэл бичгийнхээ
чуулганд ангир шиг ганганан ирэв дээ. До­лоо, найман жийп Идэрийн голыг өгсөж явна.
Их Урианхай захир­лаа бараадчихаад тун чиг сэтгэл хан­галуун байгаа нь илт. Захирал
нь мэдээж “Шинэ Ази” группийн ерөн­хийлөгч Лхамсүрэнгийн Төрбаяр. Аугаа их Урианхайг
оюун санааны зөвлөхөөрөө авсан хүн байдаг ч юм уу, үгүй ч юм уу, бүү мэд. Ямар ч
л байсан бичгийн их хүмүүн Уриан­хайд “Шинэ Ази” групп сард нэг сая төгрөгийн цалин
өгч, тусдаа өрөө гарган суулгаж, өглөө оройд сайд шиг машинаар үйлчлэх бүлгээ. Оюуныг
ингэж л дээдэлдэг хамт олон. Д.Галбаатар
докторын олон жилийн хөдөлмөр шингэсэн ихээ зузаан бүтээлийг, Ц.Бавуудорж найрагчийн
“Хүннү туульс”, энэ цагийн нэгэн өнгө болсон содон нийтлэлч, зохиолч Баастын Зол­бая­рын
“Бүгээн” тэргүүт жинтэйхэн бүтээлүүдийг
“Шинэ Ази” групп, түүний захирал Л.Төрбаяр, Мэндээ нар олонд хүргэж байгаа.

Идэрийн
голоо өгсөн Их-Уулын хүрэн тэрмэгэр уулсын суга бэлээр давхиулсаар Тосонцэнгэл суманд
Д.Энхтайван ахынд хүрч ирлээ. Идэр орох замд эднийхээр заавал ч үгүй дайрна шүү.
Хүрч очсон гэрийн эзэн, Төрөө захирал хоёр сэтгэл зүрхний сайхан андууд. Очих бүрийд
үхрийн хатсан хавир­га чанаад бэлдчихсэн, шинэ гарсан идээ цагаагаар хайлмаг хийчихсэн,
үнээний шинэхэн уураг дөхүүлээд тавьчихсан, зарим үед хурга ишгээ хөнгөллөө гээд
тогоотой халуун засаа уур савсуулчихсан хүлээж байна. Энэ удаа ч ялгаагүй ээ. Энхтайван
ахынд түрхэн зуур дөрөө мултлах ахуйд олон ч хүн босгыг нь алхлаа. Дандаа л тань­даг,
мэддэг, гурамсан чөдөр шиг хүрэн эрчүүд. Бүгд л Төрбаяр ахдаа ирж золгоно, Урианхайд,
өнөө олон зохиолч, эрдэмтдэд бас үн­сүү­лээд авна. Түүнийгээ Далай багшаас адис
авсан мэт тэнгэр­лэгээр бодох нь сайхан. Яриа хөөрөө энгийн задгай, зочилсон айлынхаа
хоймрын орон дээр зарим нэг нь хажуулчихсан, орны урдуур Урианхай ах хөлөө жийгээд
суучихсан, Ооёо ах гэрийн эзэгтэй­тэй тав гурван үг сольсон шигээ аанай сууж байтал
сүр пар хийгээд нэг хүн ороод ирсэн нь улсын начин Гун­гаасамбуугийн Бат-Ам­галан.
Завханы Их-Уулын уугуул тэрээр Тосондоо аж төрж байгаа ажээ.

Нэг
их том гүзээтэй, сүр бараа­тай бүдүүн улаан нөхөр чинь аавдаа золгож байгаа хүүхэд
мэт Төрөө ахын өмнө бохирч суух нь холгүй байж үнсүүлээд авлаа. Гэснээ байшингийн
хананд өлгөө­тэй хивсийг аваад нөмөрчихсөн мэт далбайсан том хар савхиныхаа халааснаас эртний хэт хутга, хууч­ны хийцтэй мөнгөн
цохилуур зэр­гийг гаргаад ахдаа барьчихав. Тэгээд л үг дуугүй алга боллоо. Салхи
шуурга дэгдэх шиг ороод гарсан түүний хойгуур инээд хөөр болох нь тэр ээ. Бат-Амгалан
начин хаа л явна олныг инээлгэж хөг­жөөдөг увдистай. Нэг удаа мань эр Тосонгийнхоо
төвд мотоцикль­той давхиж явж. Тэгтэл шүгэл тас­хийгээд цагдаа зогсоочихож. Хам­гаалалтын
малгайгүй явж байна хэмээн зэмлэсэн байна. Хариуд нь манай нөхөр “Чи намайг бодоход
боловсролтой сэхээтэн хүн. Миний энэ толгойд хамгаалалтын малгай таарах уу, чи бод
доо. Би ямар ванн углаад явж байлтай нь биш” гээд амыг нь таглачихсан гэдэг. Бат-Амгалан
гэж ийм л нэг хөөний хүн хөдөөдөө байна. Уул нь ерээд оны эхээр шуугиулж явсан залуу
хүч­тэнүүдийн нэг сэн.

Тосонцэнгэлээс
хөдөлж Тэлмэ­ний Хүрэн талын хөндийгөөр гали­гуулаад Идэрээд өгснөм. Лутын Лхагважав
багш өнөө л хуучин бүрхээ духдуулан, улаан шаргал дээлээ эгэлдэргэлж, сумын засаг
ноёд, сургуулийн захирал гээд баахан олон дарга нарыг дагуул­чихсан, хоёр ногоон
“жаран ес” таширлуулаад Бөхөн шарын ну­рууны яг чигтээ ард Идэрийн го­лынхоо хөвөөн
дээр угтлаа. Жи­лийн жилд л ийн угтдаг билээ. Унаа машинаас буухуйд уулсын эрчим­лэг
салхи оюун бодлыг цэлмүүлэн үлээж, Бөхөн шарын нурууны наагуур адуу мал энгэрлэн
налайн, Туна, Жаргалантын голын эхэнд хаваржиж буй хэдэн цагаан гэрээс хөхөлбий
утаа суунаглана. Голын хөвөөг даган бэлчээрлэсэн хонин сүргийн дэргэд ухаа хонгор
морь­той хүүхэд чавхдан ирж байгаа нь дотнохон дүр зураг даа. Хоёр талынх нь эрэг
тэр чигтээ мөнгөрөн талстаж, Идэрийн гол мөсөн хана­ны дундуур тун чиг дөлгөөхөн
мэлтэлзэж байна аа. Тэртээд Сэвжидбалбар хайрханы орой цавцайж, ихэмсэг тэргүүн
өөд нь хараа бэлчээхүйд нэг их тэн­гэрлэг бодол бие сэтгэлийг минь булхаад авах
нь бий. Идэрийн хөвөөнд ирэхүйд ийм л тэлмэгэр байдаг даа.

Н.ГАНТУЛГА