Category: редакцийн-нийтлэл

Москвагаас монгол хэлээр явуулдаг
байсан нэвтрүүлэг өнгөрсөн арванхоёрдугаар сарын 1-нээс эхлэн манай үндэсний радиогийн
өргөн долгионоор нэвтрэхээ бай­жээ. Харин үүнийг сонссон хүмүүс “Москвагаас монгол
хэлээр ярьсаар байсан юм уу” гэж хачирхан өөр нэгнээсээ асуун, ам дамнуулан ярьц­гааж
байна. Энэ нэвтрүүлгийг явсаар байсан гэдгийг мэдэ­хээ ч байсан хүмүүс боль­чихс­оныг
нь шинэ мэдээ бол­гож ярьцгаах нь тэр. Цагтаа “Москвагаас монгол хэлээр ярьж байна”
гэсэн нэвтрүүл­гийн эхлэл хөгжим эхэлмэгц сандлаа дөхүүлэн араажав­даа дөхөх хүмүүс
олон бай­сан. Бахархал болсон алтан Москвагаас монголчуудад зориулан нэвтрүүлэг
бэлтгэж, түүнийг нь монгол нэвтрүүлэг­чид уншиж байгаа нь гайх­маар байсан нь дамжиггүй.
Цаг үе гэдэг гольдрилоо солих гол шиг юм даа. Энэ нэвтрүүлэг 1964 оноос эхлэн тасралтгүй
өдөр бүр нэвтэр­сээр сар гаруйхны өмнөөс зогсов. Гэхдээ радиогийн төв шугамаар долгион
дээр нэвт­рэхээ больсноос бус богино долгион болон онлайнаар олж үзэж болох л юм
билээ. Гэвч оросууд үүнийгээ зогсооход л явсаар байсныг нь манайхан анзаарч байна.
Түүнээс сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд тийм нэвтрүүлэг байгаа үгүй нь сонин биш
явж иржээ. Бид оросуудын нөлөөнөөс гарч, Кремлийн хэн нэгэн даргын хэлсэн үг энд
байгаа бидэнд падгүй болсонтой зэрэгцээд л энэ нэвтрүүлэг явж байгааг анзаарахаа
байсан юм байна. Далан жилийн турш төрийн жолоо цулбуураас маань зууралдаатай явж
ирсэн оросууд цэргээ гаргаж, бид шинэ замналаар засаг­лаж ирснээс хойш энэ нэвт­рүүлгийн
ач холбогдол, үнэ цэнэ буурчээ. Оросууд өөрч­лөлт шинэчлэл гээд юун маний­гаа гэх
цаг үеүд бай­лаа. Хил дээр өндөр хэмжээ­ний татвар тавьчихаад л дотоод дахь асуудлаа
ший­дээд алга болсон. Ерээд оноос хоёр мянгаад оны дунд хүртэлх цаг үеийг монголчуу­дын
хувьд алтан үе байсан гэж судлаачид үздэг. Чухам л үүлэн цоорхойн нар шиг он цаг
байв. Хоёр хөрш маань өөрсдийнхөө хэрэгт анхаа­раад манийг сонирхохгүй байсан энэ
цаг дор бид өөрс­дийнхөөрөө урагшлах боломж­той болж, бас гурав­дагч хөршийн талаар
зориг­той ярьж эхэлсэн байдаг. Харин манай хоёр аль, аль нь асуудлаа шийдээд, бүр
дэлхийн хэмжээний улс болох өрсөлдөөнд хүч үзэх үедээ гэнэт хөрш Монголоо сана­сан.
Мэдээж дэлхийн хэм­жээнд хүлээн зөвшөөрөгдө­хийн тулд бүс нутагтаа хүлээн зөвшөөрөгдөх
ёстой, ингэ­хийн тулд Монголд нөлөөл­лөө нэгнээсээ өрсөн хүчтэй болгох ёстой. Ийм
байдлаар урд, хойд хөршүүд маань ажиллаж байгаа үед бид ч бас өөрийн нарийн ухаантай
байх ёстой билээ. Нүүгээд явж чадахгүйгээс хойш бид айл саахалт хүмүүстэйгээ эв
түнжинтэй, найрсаг сайхан харилцах ёстой. Тэгээд ч монголчууд хоёр том гүрний дунд
байдаг нь бидний сул тал гэж ярих дуртай бол одоо үүнийгээ давуу тал гэж харах хэрэгтэй.
Аз болоход Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө хилийн ямар нэгэн маргаангүй. Бас элдэв ноцтой
гомдол санал, зөрчил байхгүй. Тиймээс хоёр хөрштэйгөө эрх тэгш, найрсаг, ойлголцож
орших нь зүй. Бас бидэнд гуравдагч хөршүүд бий гэдгийг нотлон харуулахаа ч мартах
ёсгүй.

Ер нь гуравдагч хөршийн бодлого маань
хоёр хөршийн нөлөөллийг тэнцвэржүүлэх л энгийн үүрэгтэй. Аль нэг талынх нь нөлөөлөл
ихсээд ирэхээр л монголчуудад муугаар нөлөөлчихдөг нь түүхэнд ил. Богд Жавзун­дамба
хүртэл үндэсний эрх чөлөөгөө зарласны дараахан Япон, Швейцарь, АНУ гэхчлэн бусад
арваад улс руу элч төлөөлөгч, захидал илгээж байсан нь гуравдагч хөршийн бодлогыг  эрэлхийлж байсан нь тэр. Бас 1990 оны найм­дугаар
сард АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жэймс Бейкер манайд айлчлахдаа “БНМАУ хоёр
том хөрштэй. АНУ тэдэнтэй харилцахдаа танай харилцаанд сэв суул­гахгүй. Монгол Улс
АНУ-ыг оролцуулан гурван том улстай сайн харилцаатай байж болох юм” хэмээн мэдэгдсэн
байдаг. Тиймээс ч энэ үг хоёр хөршийнхөө хооронд тэнцвэр барьж, өөр нэг орны дэмжлэгийг
авах гэсэн Монголын гадаад бод­логын нэг стратегийн оноо­сон нэр томьёо
болоход түлхэц болсон хэмээн судлаачид үздэг билээ.

Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн эдийн
засгийн тогтолцоог чиг хандлагаа болгож, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэхийг үндсэн
зарчмаа болгож яваа орон.  Харин манай хоёр
хөрш маань авторитар дэглэмээрээ. Мэдээж, бид тэдний сонгол­тыг, тэд биднийхийг
хүлээн зөвшөөрч ирсэн, зөвшөөр­сөөр ч урагшилна.

Өөр өөрсдийнхөөрөө урагш­лах ч үзэл
суртлын гол зэвсгийн хувьд бид илүүтэй анхааран үзэх ёстой санагда­на. Бараг тавин
жилийн турш Монголын үндэсний радио­гоор нэвтэрсэн “Москвагаас ярьж байна” буюу
сүүлдээ “Оросын дуу хоолой” нэвтрүү­лэг болсон монгол хэл дээрх нэвтрүүлгийг үргэлжлүүлэх
хүсэлтэй байгаагаа Оросын тал өнгөрсөн жил хүртэл нотолж байсан гэдэг. Оросууд Монгол
дахь нөлөөллөө улам бэхжүүлэхийг сонирхож байгаа өнөөгийн цаг үед уг нэвтрүүлгийг
бодлогоор зогсоох учир байхгүй. Зөвхөн радио нь дотооддоо гарсан үл ойлголцлоос
болж радио­гийн өргөн нэвтрүүлгээр гаргахаа байсан гэх яриа нь үнэн байж таарна.
Харин хагас зууны түүхтэй энэ нэвтрүүлэг зогслоо гэсэн мэдээлэл эргээд олон зүйлийг
эргэцүүлэн харах боломж өглөө.

Одоо “Алтан Москвагаас ярьж байна”
гэдэг шиг “Алтан Вашингтоноос ярьж байна” гэсэн нэвтрүүлэгтэй болох талаар бодож
болох юм. Энэ талаар зохих хүмүүстэй нь ярьж, лобби хийхэд ч болохгүй газаргүй.
Учир нь бидний чиглэж байгаа чиглэл, зам мөр нь нэг зүгт болохоор тэр. Заримдаа
ч бидний замнаж байгаа зам мөрөөс тэс хөндлөн үзэл санаа хэвлэл мэдээллээр их явах
юм аа. Тиймээс үзэл суртлын зэвсэг болсон хэвлэл мэдээ­лэлдээ анхаарвал гэж байгаа
нь тэр л дээ. Хувийн өмчтэй нэгнийгээ үзэн ядаж, хувийн өмчинд халдаж хураах талаар,
төрийн эрхийг үндсэн хуулийн бус замаар авах талаар ч хүртэл хэвлэл мэдээл­лийн
хэрэгслээр чөлөө­тэй нийтэлсэн харагдах юм даа. Хэдийгээр хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө
ардчил­лын буянд бидэнд олдсон ч замнаж байгаа нийгмийнхээ эсрэг үзлийг бид тараагаад
байж боломгүй. Энэ бол үндэсний аюулгүй байдлын асуудал юм.

“Москвагаас монгол хэлээр ярьсаар
байсан юм уу” гэсэн явган ярианы эргэн тойронд энэ мэтийг эргэцүүл­лээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

-НАМАЙГ
ЖИРЭМСЭН БАЙХАД ХЭН Ч АНЗААРААГҮЙ, ГЭДЭС МААНЬ ҮЛ ЯЛИГ Л ТОМОРСОН-

Ч.Уранхолбоо буюу хүмүү­сийн мэддэгээр “Гала” хамт­ла­гийн Анутай
уулзаж амьдрал уран бүтээлийнх нь талаар ярилцлаа.

  -Сүүлийн үед таны талаар хүүхдээ өөрөө тээгээгүй, тээгч эх хөлсөлсөн
гэсэн шуугиан дэгдсэн. Энэ яриан дээр тайлбар 
өгөөч?

-Би Хятадад хэлний бэлтгэлд сурч байхдаа хүүхэдтэй болсон юм л
даа. Бээжинд байхдаа  фэйсдээ авахуулсан зургаа
хийгээгүй. Яг өнөөдрийн түвшинд Монголд тээгч эх хөлсөлсөн хүн байхгүй. Би тээгч
эх хөлсөлж хүүхдээ төрүүлээгүй.  “Гурван гал”
эмнэлэгт төрсөн. Бээ­жинд байхдаа сар болгон ирж хяналтанд ордог байсан. Уг нь гадуур
зөндөө л явж байсан. Хү­мүүс өөрсдөө л намайг анзаараа­гүй ш дээ. Би туранхай болохоор
гэдэс маань үл ялиг л томорсон. Дандаа урт, нэлэмгэр  даашинз өмсдөг байсан учраас тийм сүртэй мэдэгдээгүй
байх. Долоон сартай жирэмсэн байхдаа Америкийн Лас Вегаст гала концертонд тоглосон
юм. Жирэмсэн хүн их эмзэг байд­гийг тэр үед илүү ихээр мэдэрсэн. Цагийн зөрүүнд
орчихоор үнэхээр ядардаг юм билээ. Ингэж л ядарс­наа мэдэрч байснаас биш бусад үед
бол идэвхтэй ажилласан. Жин нэмээгүй маань тэгж их ажилласан­тай холбоотой байх.
Жирэмсэн байх үедээ хүмүүс хэвтээд байдаг. Би үүнийг буруу гэж боддог.  Хүүх­дэ­дээ ачаалал өгөхгүйгээр хийж болох ямар
ажил байна хийх л хэрэгтэй.  Одоо би жаахан
ядарсан царайтай харагдаж байгаа байх. Хүүхдээ хараад ажлаа хийгээд байгаа болохоор
их ядардаг юм байна.

-Нөхөр чинь эндээ байгаа юу. Та хоёр Бээжинд хамт сурч байсан
байх аа?

-Манай нөхөр ирчихсэн байгаа. Сайн эхнэр болох гээд жаахан ачаалалтай
л байна /инээв/. Надад ер нь амрах цаг бага байдаг. Хам­гийн сайн амарч болох, гэр
бүлээ хайрлаж, гэр бүлдээ цаг гаргаж,  өөрийгөө
анхаарах үе жирэмсэн байх хугацаа юм билээ. Миний нөхөр намайг жирэмсэн байхдаа
бондойсон хөөрхөн цав цагаан байсан гэж хэлдэг юм. Дахиад хэлэхэд би тээгч эх хөлслөөгүй.
Эрүүл саруул эмэгтэй хүн юу гэж тэгэх вэ дээ.

-Кесерово хийлгэсэн үү, өөрөө­рөө төрсөн үү?

-Охин маань сүүлийн сард байр­лалаа өөрчилчихсөн байсан учраас
кесерово хийлгэсэн. “Тод дэлгэц” эмнэлгийн Мөнхбаатар эмч дээр сар болгон хяналтанд
явж байсан. Бүгд хэвийн байснаа төрө­хөө­сөө долоо хоногийн өмнө очоод  үзүүлсэн чинь ургийн байр­лал солигдсон байсан.
Ингээд л хагалгаа хийлгэхээр болсон. Одоо охин маань долоон сар хүрэх гэж байна.
Хүүхдээ төрүүлсний дараа  эмэгтэй хүн байх
ямар сайхныг илүү их мэдэрдэг юм билээ. Их л эмзэг, зөөлөн уян болдог юм билээ.
Миний охин чинь намайг хөглөсөн  эрдэнэ байхгүй
юу.

-Хүүхдээ төлөвлөж байсан уу. Нэрийг нь хэн өгсөн бэ?

-Хүүхэд төлөвлөгөөгүй гэнэт л бэлэг болоод ирсэн. Би өөрийгөө
хоёр сартай жирэмснийг  мэдээгүй явж байсан.
Зураг авалтанд орж, Бээжингийн паркад тоглосныхоо дараа л мэдсэн. Тэгээд  эмчээс зүгээр эсэхийг асуухад санаа зоволтгүй
гэсэн. Охины маань нэрийг аав нь өгсөн. Хатангоо гэдэг. Одоохондоо бид бүжин гэж
дуудаж байгаа. Охиноо хэл амнаас хам­гаалж олонд таниулахаас татгал­заж байсан л
даа. Түү­нээс биш дэлгэвэл дэлгэнэ шүү дээ. Тэгээд ч манайд шоу ертөнц хөгжөөгүй.

-Тээгч эх хөлсөлсөн гэх яриа гарах үед нь няцаалт хийж болоогүй
юм уу?

-Хүүхдээ төрүүлээд удаагүй байхад хүүхдээ өргөж авсан, тээгч эх
хөлсөлсөн зэргээр их ярьж эхэлсэн л дээ. Хүүхэд төрүүлсний дараа эмэгтэй хүн их
эмзэг болдог юм билээ. Намайг яагаад ингээд байдаг юм бэ гэж сэтгэлээр бага зэрэг
унаж байсан тал бий. Манай нөхөр харин тоогоогүй. “Чамайг хар багаас чинь л ингэдэг
байсан ш дээ. Аавын чинь найзтай холбодог, ажил хэргийн хамтрагчтай чинь харддаг,
менежертэй чинь харддаг байсан. Тиймээс ийм ярианд санаа зовох хэрэггүй” гэж хэлсэн
л дээ.   Бодоод байхад тийм юм шиг санагдаад
тоолгүй орхисон.

-Нөхрийнхөө талаар яриач, хэр халамжтай вэ?

-Би сайн найз болж чадахаар хүнтэйгээ гэрлэсэн. Түвшинбаяр гэдэг
юм. Бээжинд олон улсын харилцаагаар мастер хамгаалж  байгаа учраас ажил хийхгүй байгаа. Гэр бүлийн
жижиг бизнес эхлүүлсэн маань хэрэг болж байна.  
Би нөхрийнхөө хажууд жаахан охин шиг байдаг. Миний хань намайг эрх жаргалтай
гүнж болгож чаддаг. Би чинь энд тэнд зааварчи­лаад л явж байдаг хүн. Хүүхэдтэй болохоор
харилцаа илүү дотно болдог юм байна. Хувцаслалтад минь зөвлөгөө өгнө. Сонсож бай­гаа
хөгжимд минь ч санаагаа  хэл­дэг. Өмнөөс минь
сэтгэж, миний төлөө баярладаг сайн залуу бий. 

-Уран бүтээлийн сайн туслагч гэхээр хөгжмийн мэдрэмжтэй залуу
байх нь ээ?

-Хөгжмийн мэдрэмжтэй шүү. Хайраа ийм транс гарч, ийм юм хөгжиж
байна,  тийм гоё дуу гарсан байна, энийг сонс
доо гэнэ. Сонсох­гүй, хоолоо хийгээдхэе гэхээр “Хоёрхон минут өөртөө зарцуул­чих.
Сонсохоор шар үс чинь босно” гэж ирээд ятгана. Санал болгосон хөгжмийг нь сонсгохоор
үнэхээр л тийм байдаг. Хөгжмийг их гоё мэдэрч сонсож чаддаг.

-Сургуулиа хэзээ төгсөх вэ. Цаашдаа ямар уран бүтээл хийх гэж
байна?

-Энэ зун сургуулиа төгсөнө. Төлөвлөгөө их байна. Намайг урлагаар
их олон жил ажиллана гэж хүмүүс  бодож байгаа
байх. Би тэгье гэж бодохгүй байгаа.  Удахгүй
зодог тайлна. Урлагийн амьдрал маш богинохон. Карьер хөөлөө гэхэд л арваас хорин
жил л үргэл­жил­нэ. Гэтэл гэр бүлийн амьдрал багаар бодоход 40-50 жил үргэл­жил­нэ
шүү дээ. Урлагийн амьдрал  цаг наргүй байдаг.
Завгүй яваад байвал миний хоёр орхигдоно. Цаашдаа цаг гаргаж ахиад хоёр хүүхэдтэй
болмоор байна. Урлаг их энергийн урсгал. Дандаа л ярианы сэдэвт байдаг. Урлагаас
бага зэрэг хөндийрч  тайван амьдармаар байна.
Гэр бүлийн бизнесээ өргө­жүүл­мээр байна. Хааяа хааяа гоё уран бүтээл хийнэ л дээ.
Гэхдээ ашгийн төлөө биш. Шинэ жилд зориулж дуу гаргамааргүй байна. Харин нэгийгээ
муулмааргүй бай­на, урагша хараад өөрийгөө хөг­жүүлье гэсэн  мессежийг дуугаараа хүмүүст хүргэе гэж бодож байгаа. 

-“Гала”-гийн Анугаар танигд­сан тэр үеэ эргэн дурсаач. Болороо
та хоёр  тухайн үед содон стильтэй байсан
шүү?

-Намайг  яах аргагүй “Гала”
хамтлаг олны танил болгосон. Яг олонд танигдсан цаг үе бол 2005 оноос хойшхи үе.
16 настай ерөн­хий боловсролын сургуульд сурдаг хоёр охин хүсэл сонирхол нэгдээд
нэг хамтлаг байгуулж байсан үеэ эргээд дур­сахаар сайхан байдаг. Тухайн үед дэлхий
нийтээр элект­рон хөгжим шинээр гарч ирж бай­сан. Тэр үед “Гала” хамтлагийн хөнгөн
хэмнэл­тэй дуу залуучуудын хэмнэлийг  илэрхийлж
чадсан юм болов уу гэж боддог. Болороо гэж охин байсан болохоор би илүү хөглөгдөж
урам орж хамтлагаа байгуулсан. “Гала” гэдэг миний өгсөн нэр л дээ. Грекээр сүү гэсэн
утгатай. Ариун гэгээн гэсэн утгыг нь олзуурхаж өгсөн юм. Харин хүмүүс өөрөөр ойлгоод
байгаа харагддаг. Анхны уран бүтээл  маань
“Хөвгүүн” гэдэг дуу байсан. Тухайн үед энэ дуу газар бүрийн баяр дээр дуу­лагд­даг
байсан. Анхнаасаа бид хоёрын эрхэмлэж ирсэн зүйл бол тайзны соёл. Мэдээж хувцаслалт,
биеэ авч явах байдалдаа анхаар­на.

-Та хоёр анх их тод хувцас­ладаг байсан. Яагаад тод өнгөөр хувцасладаг
байсан юм бэ?

-Энэ асуултыг тухайн үед 
их олон хүн асуудаг байсан шүү. Ягаан ногооноор хувцаслах нь япончуудын
нэг
загвар л даа. Японы хувьд өдөр тутам л тийм өнгөөр хувцасласан хүмүүс
гудам­жаар
нь алхаж явдаг учраас тоодог­гүй байсан. Харин Монголд их сониноор
туссан. Гэхдээ
би тэгж хувасладаг байснаа зөвтгөж бод­дог. Дандаа л бараан хувцас
өмс­дөг хүмүүст
өнгөний өөр шийдэл байдгийг харуулж чадсан гэж бод­дог юм. Тэгэхээр
миний хувьд
Болороо гэдэг хүн найзаас гадна гайхалтай сайн хамтрагч. Тэр утгаараа
миний хувьд  маш том орон зай эзэлдэг. Болороогоороо  бахархдаг.

-“Гала” хамт­лагт нэгдсэн хоёр охин яагаад хоёр тийш болсон юм
бэ?

-Манай хамт­лаг “Эрхэт Мон­гол” групп­тэй хамтарч
ажил­­ладаг
бай­сан юм. Тэр групп­тэй ажил­лах дөрвөн жилийн ху­га­цаа дуу­сан­гуут 
бид хоёрын өмнө өөрс­дөө хамт­ла­гаа авч явах
уу, эсвэл цааш­даа хувь хувийнхаа замыг хөөх үү гэсэн асуудал гарч
ирсэн. Мэдээж
хоёу­лаа жаахан охид. Бид хоёрын ард 200 гаруй хүн ажилладаг байсан.
Хамтлаг маань
найман сарын дотор тоглолт хийгээд л CD гаргаж чадсан. Маш богино
хугацаанд хамгийн
их хүнтэй тоглолтыг хийж байсан. Энэ амжилт маань  дан ганц бид хоёрын
хүч биш л дээ.  Цаана нь ажиллаж байсан хүмүү­сийн ач гавьяа,
хүч хөдөлмөр. Тэр олон хүнийг яаж  цалин­жуу­лах
вэ  гэдгээс эхлээд том асуудлууд  тулгар­сан. Болороо маань
гэрийн­хэнтэйгээ зөв­лөлдөж
байж энэ шийд­вэрийг гар­га­сан. Ээж аав нь ч 
нөлөөлсөн. Бид хоёр сургуулиасаа жилийн чөлөө авчих­­­­сан байсан үе.
Болороо­гийн
маань аав ээж охиноо ямар ч байсан сур­гуу­лийг нь төгсгөе, урлагаар
цаашаа явах
үгүйг нь дараа шийдье гэц­гээ­­сэн. Би ч гэсэн хуулийн сургуу­лийн
гуравдугаар курсээсээ
чөлөө авсан байсан юм. Сургуулиа төг­сөөд “Хөөрхөн дэлхий” төсөл дээ­рээ
ажиллаж
байхад Болороогийн эхний уран бүтээл гарч эхэлсэн. Манай Болороо
сургуулиа төгсөөд
надаас түрүүлээд уран бүтээлээ хийсэн л дээ. Харин яагаад ч юм дундаас
нь больсон
байсан.

-Хамтлаг чинь тарах үед Болороо та хоёрын харилцаа мууд­сан гэсэн
мэдээлэл их цацагд­сан. Үнэхээр тэгсэн юм уу?

-Хамтлагаа нээхэд их  хөдөлмөр
гаргасан. Ээж, ааваасаа их мөнгө авсан. Ээж аав л санхүүжүүлж байсан юм
чинь. Тараамааргүй
байсан зүйлийг тараачихаар сэт­гэлд хөнгөн гомдол яваад л байсан. Тэр
гомдлоо Болороодоо
гаргаж чадахгүй байсан. Бид хоёрын талаар сонин сэтгүүлд маргасан,
муудсан гээд
зөндөө л гарсан. Болороо бид хоёр маргалдаж муудаад байх хүмүүс биш л
дээ. Бие биендээ
их хайртай байсан. Би их шартай болохоор нэг тийм бяцхан гомдол байсныг
үгүйсгэх­гүй.  Их амлалт өгчихсөн байсан үе шүү дээ. “Хөөрхөн
дэлхий” гэдэг цомог гаргана гээд амлачихсан байсан. Хүмүүс их нэхэл
хатуутай. Хүүхдүүд
бол  бүр ч илүү. Амласан зүйлийг мартдаггүй.
Бид хоёрыг сонсдог хүмүүсийн 80 хувь нь хүүхдүүд байсан учраас маш их
асуулт ирж
байсан л даа. “Ганцаа­раа ч гэсэн яадаг юм, хэлсэн аман­даа хүрнэ” гээд
“Хөөрхөн
дэлхий” цомгоо гаргасан. Хажуугаар нь “Дэлхийн зөн” олон улсын
байгуул­лагатай хамтраад
дүүрэг дүүрэгт харъяалагддаг 20 мянган ядуу хүүхдэд гар сунгаж ажиллая
гээд хүүхдүүдэд
хөгжмийн боловсрол олгоё гэж төсөл бичиж орж байсан. Төсөл маань
дэмжигдсэн. Үнэхээр
хүүх­дүү­дэд тусалъя,  тэр төрийн бус байгууллагыг
ажиллуулъя гэсэн бодол байсан учир миний төсөл дэмжигдсэн. Түүнээс биш
“Дэлхийн
зөн” гээд олон улсын байгууллага хэр баргийн юмыг дэмждэг газар биш шүү
дээ. Намайг
аз ивээсэн байх гэж баярлаж явдаг. Уран бүтээлээ хийх анхны санхүүжилт
тэндээс гарч
ирсэн. Тэгээд л  “Хөөр­хөн дэлхий” цомгоо
гаргасан. Тэр цомгийн борлуулалт маш сайн байсан. Гурав дахин
хэвлүүлсэн. Хэвлүүлээд
ирэхээр л дуусаад байсан. Зарим аав ээж бүр “Хөөр­хөн дэлхий” дууг
сонсоод манай
хүүхэд унтдаг гэж хэлж байсан шүү. Бараг л бүүвэйн дуу болсон юм уу даа.
“Хөөрхөн
дэлхий” цомгийн маань “Хөөрхөн дэлхий” дуу ерөн­хий боловсролын дууны
хичээ­лийн
хөтөлбөрт орчихсон байсанд их баярлаж байлаа. 

-Хүүхдийн дуу дуулдаг байж байгаад гэнэт огт  өөр стильний дуу дуулаад эхлэхэд яаж хүлээж авч
байв?

-Санхүүгийн эх үүсвэр бий болчихоор өөрийнхөө хийхийг хүссэн юмыг
хийж эхэлсэн л дээ. Дараа нь “New brilliant” цомгоо гаргасан. “Хөөрхөн дэлхий” цом­гоос
хойш удаагүй гарсан юм.  Хүүхдийн дуу дуулж
байсан хүн  гэнэтхэн л “New brilliant” гээд
имиж нь задгай болоод ирэхээр хүмүүс ойлгохгүй байсан байх. Зөвхөн хүүхдийн дуу
дуулдаг гэдгээр нь хүлээгээд авчихсан байсан. Гэтэл би хөгжих ёстой шүү дээ. Уран
бүтээлчийн хувьд дотроо байгаа юмаа гаргах их хүсэл байсан. “New brilliant”-ын дараа
бас л удаагүй “ABC” гээд цомгийнхоо ажилд орсон. 

-Тэрнээс хойш уран бүтээл тал дээрээ бага анхаарсан юм болов уу
гэж бодогддог?

-Сүүлдээ тоо чухал биш 
чанар­тай уран бүтээл л гаргая, амьдрал­даа хэрэгтэй зүйл хийж эхэлье гэж
бодсон. Хүүхдүүдийн төлөө ажил­лаж үзлээ. Хүмүүст зориулж дуулж үзлээ. Хүмүүнлэгийн
ажил хийлээ. Одоо ахуй амьдралдаа анхааръя гэж бодож байна.  Тэгээд л 
өөртөө цаг гаргаад сураад ирсэн. Хятадын Чинхауд Хятад хэлний бэлтгэлд сурсан.
Одоо бизнесийн удирдла­гын мастерт сурч байгаа.

-Гоо сайхны хагалгааны та­лаар ярья. Алтан утас гүйлгэсэн гэдэг.
Хаана хийлгэж байсан бэ?

-Энэ асуултанд олон хариулсан л даа. Өнөөдөр хариулаад л цааш­даа
иймэрхүү асуултад хариул­маар­гүй байна. Алтан утас хийлгэ­сэн нь үнэн. Хийлгэсэн
учраас байн байн гоо сайханд орох шаард­­лагагүй болсон. Алтан утас гүйлгэхээр мэдрэгддэг
болов уу гэж асуугаад байдаг. Мэдэгдэх юм байхгүй. Давуу тал нь нүүр 30 хувь жижгэрдэг.
Солонгост 18 настай охидыг ээж аав нь дагуулж ирээд хийлгэдэг юм билээ. Учир нь
тэр үед нь хийлгэчихээр 18 насны онцлогийг 
хадгалж үлддэг юм. Тэр сайхан харагдаж байгаа оддын  онцлог нь ердөө л алтан утас. Арьсны ширхгийг
татаад байж байна гэдэг чинь гоо сайханд их хэрэгтэй.  Хүндийн хүчний дагуу арьс доош татагддаг шүү дээ.
Тэрийг нь  л болиулчихаж байгаа юм. Алт гэдэг
элемент хүнд сайн.  Харшлах зүйл байдаггүй.
Дорно дахины технологи арга л даа.  Хятадын
мундаг дуучид хийлгэдэг.

-Одоо дахиад гоо сайхандаа анхаарсан иймэрхүү зүйл хийлгэх үү?

-Одоо янз бүрийн юм хийлгэх­гүй. Цаашдаа амраад өөртөө нэг их
ачаалал өгөхгүй амьдарна. Ажиллах цаг хугацаандаа  сайн ажиллаж чадсан 
гэж үзэж байгаа. Урлагаар явж байгаа  эмэгтэй хүн гоё байх ёстой.

-Ану багаасаа л олны танил болсон. Олон залуусын зүрхэнд шар ус
хуруулсан байх даа?

-Би багадаа их ичимхий охин байсан.
Тайзан дээр харин ичдэг­гүй
байсан.  Дуртай орчин минь учраас. Хайр дурлалын
романс маш бага шүү. Хүмүүс намайг танихгүй хүмүүстэй холбож яриад
байдагт гайхдаг.  Монгол банкны Чулуунбаттай холбоотой гэх мэтээр
насны ялгаатай хүмүүстэй холбож ярихаар өөрийн 
эрхгүй гайхдаг. Тэд чинь нийгэмд өөрийн гэсэн орон зайтай мундаг хүмүүс.
Надаас хамаагүй ах. Би ч гэсэн хувь хүн. Өөрийн гэсэн  гоо зүйн
мэд­рэмж­тэй байхыг хүсдэг. Хажууд байгаа  эр хүн маань надад таалаг­даж
байх ёстой. Дутагдаж
гачигдах юмгүй сайхан амьдарч байгаа хүн илүү юм хүсэхгүй шүү дээ.
Надтай холбоотой
иймэрхүү яриануудыг би үнэндээ ойлгодоггүй. 

-Та “Үдшийн шивнээ”-д нүц­гэн зургаа авахуулсан. Тухайн үедээ  сенсаци болж байсан шүү. Ойр дотныхон чинь яаж
хүлээж авч байсан бэ?

-Үнэхээр сенсаци болж байсан. Хийсэн алдаа гэмээргүй байна. Зоригтой
байсан үеийн маань илэрхийлэл. Тэр үеэ буруутгадаг­гүй.  Одоо ээж болсон учраас ийм юм болохгүй. Гэр бүлийнхэн,
найз нөхдөөс шүүмжлэл  ирсэн. Бүгд л яагаад
ингэв гэж асууж байсан.  Гэхдээ залуу нас
ш дээ.  Галзуу барын аманд гараа хийхээс буцах­гүй
нас гэдэг утгаар нь тэр үеийн шийдвэрээ буруутгаж чаддаггүй. Тиймээс зургаа авахуулсан
байх.  Гэхдээ эргээд бодохоор залуу насны
минь  гоо сайхныг  мөнхөл­сөн зураг.

-Өөрийн сүрчгээ  гаргана
гэж байсан.  Хэзээ гаргах вэ?

-Сүрчиг их амархан юм билээ. Хятадад үйлдвэрлэдэг юм байна. Ямар
үнэр оруулмаар байна тэрий­гээ сонгодог. Сурч байхдаа л энэ ажлаа хийнэ дээ. Төгсөөд
Улаанбаатартаа буухдаа   сүрчигтэйгээ ирнэ.

-Олон рекламанд тоглосон байх шүү. Монгол контентоос задгай хувцастай
зураг татуу­лаач гэсэн санал ирж байсан гэл үү?

-Хүмүүсийн мэддэг, мэддэггүй олон рекламд тоглосон. Нэлээд санал
ирж байсан. Нэг нь “Монгол контент”-оос ирсэн санал л даа. Нэг хэсэг эмэгтэйчүүдийг
нэлээд задгай хувцаслуулж зураг авч байсан шүү дээ. “Үдшийн шивнээ”-гийн дараа байсан
болохоор татгалзсан. Архи, тамхины ч юм уу, 
хэт их эротик биш бол ямар ч сурталчилгаанд нээлт­тэй оролцохыг хичээдэг.

С.АРИУНЖАРГАЛ

Гүйцэтгэх засаглалын тэр­гүүн  саяхан татвар, гаалийн орлогоор төсвийн алдагдлыг
бууруулснаа бахархалтай­гаар зарлав. Жил бүр л олохоо­соо илүү үрээд дуус­даг төсвийн
алдагдлыг буу­руул­на гэдэг уг нь бол аятай­хан мэдээ л дээ. Гэхдээ яаж бууруулсныг
нь сонсохоор алга ташаад байх юм алга. Яг үнэндээ Ерөнхий сайдын онцолж  хэлээд буй алдагдал бууруулах ажиллагаа  төр засгийн ичих нүүргүй луйвар болоод өнгөрлөө.
Тодруулж хэлбэл энэ Засгийн газар  бизнес
эрхлэгчдээ луйвар­дан дээрэмдэж төсвийн алдагд­лаа нөхөв. “Манай гааль, татварынхан
татвараа ахиу авч төсвийн алдагдлыг гурван хувьд багтаалаа” гэж зарлаад байгаа нь
үүнийг батална. Эдийн засаг хүндэр­сэн, нүүрснээс олох мөнгө өчнөөн тэрбумаар багассан,
доллар төгрөгийн эсрэг түү­хэнд байгаагүйгээр чангар­сан, товчхондоо компаниуд дампуурч
байгаа ийм цагт  татвар, гаалийн орлого ихэс­сэн
нь логикийн хувьд  авцал­даагүй зүйл. Олох  мөнгө эрс багассан энэ үед хууль цааз цэрэг цагдаагаараа
дээрэл­хэж улаан цагаан дээрэм хийхгүй л бол ахиу татвар  авч аймаар их мөнгө олох ямар ч шанс байхгүй.
Өнөөдөр арай гайгүй ажиллаж, өчнөөн хүнийг цалинжуулж амьдра­лыг нь авч яваа компаниудад
татварынхан шалгалт нэртэй шантаажлах үйл ажиллагаа эхлүүлж өчнөөн төчнөөн тэрбумын
акт тавьчихаад байна. Гэхдээ татвар сайн өгдөг компаниудаа илүүтэй дарамтлахаа тэд
мэдэж бай­на. Учир нь нөгөөдүүл нь татвараа өгөөд сурчихсан бас өгөх мөнгөтэй учраас
тэр. “Том төрөөс ухаалаг төр лүү” үндэсний зөвлөгөөн дээр нэрт нийтлэлч Баабар
“Татва­рын луйварчид татвар өгөөдөх­­вөл зүсэн зүйлээр дарамтлаад эхэлдэг. Огт өгдөггүй
байгууллагуудыг яадаг ч үгүй” гэж хэлж байсан нь яг үнэн аж.  Танай байгуул­ла­гад татварынхан акт тавь­сан
уу гэхэд л захын компа­нийн удирдлага тийм гэнэ. Компаниудаас хуулийн дагуу авдаг
татварын тухай энд яриагүй гэдгийг дахин онцолъё. Хуулийн дагуу татвараа төлчихөөд
байхад элдэв шалтгаан хэлж  шал­галт хийх
нэрээр илүү татвар нэхээд байгаа дээрмийн тухай 
хөндөж байгаа билээ.

Жишээ нь манай сониныг эрхлэн гаргадаг “Өдрийн мэдээ” ХХК
2012 оны шилдэг татвар төлөгч, 2011 оны топ 150 компанийн нэг. Татварын ерөнхий
газраас олгодог “Хөх дэвтэр” дээд шагналыг аль хэдийнэ авсан байгуул­лага. Өнгөрсөн
таван жилийн хугацаанд татварт нийт 889 сая төгрөг төлсөн байдаг.  Бараг тэрбум шахуу төгрөг. Одоо манай байгууллага
дээр гэхэд л татварынхан шалгалт оруулж элдэв шалтгаан хэлж  өчнөөн төгрөгийн татвар нэмж авахаар акт тавина
гэж сүрдүүлж байна. Төсвийн алдагдлыг багасгах уриан доор хийж буй дээрмийн нэг
жишээ бол энэ. Татварт бай­гаагаа өгдөг компаниудад тэд ер нь л ингэж ханддаг.

Төсвийн алдагдал яагаад ихэссэнийг эргээд нэг харъя. Шалтгаан
нь ердөө популис­тууд. Өнгөрсөн сонгуулийн 
дөрвөн жилийн хугацаанд ширээ тойрч суусан  нөхдүүд баахан  популизм хийсэн. Тэд уул уурхай гадаадын хөрөнгө
оруулалтыг зүсэн бүрээр зүхэцгээж гадаадуудыг хөөж, уул уурхайг хааж малаа мал­лаад
сайхан амьдарцгаах тухай ярьцгаадаг байв. Ингэж дуусдаггүй яриа явуулсны хүчинд  тэд бүгдээрээ 
УИХ-д сонгогдож гарч ирсэн. Зарим нь голлох яамдыг удирдаад явж байна. Нөхдүүд
төр засгийн эрхэнд гарч ирээд уул уурхай гадаадын хөрөнгө оруулал­тыг зүсэн бүрээр
хяхан хав­чиж гарсан. Дуус­даг­гүй яриа дэлгэж дэмий бурцгаасны үр дүнд нь Стра­тегийн
салбарт гадаадын хөрөнгө оруулал­тыг зохицуу­лах тухай гэсэн нэг их урт нэртэй хуулийг
2008-2012 оны парламент баталж байв. Түүхэн тэнэг шийдвэр болс­ныг нь хөрөн­гө оруулалтын
урсгал яаж багассанаас харчихаж бол­но. Харин энэ бүх хийрх­лийн үр дүн нь элгээрээ
хэвтсэн Монголын эдийн засаг. Гадаадаас урсан орж ирдэг валют байх­гүй болчихсон
гэсэн үг. Шууд­хан хэлэхэд бид мөнгөгүй болсон. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үргээсэн
энэ хууль батлагдахын өмнө Мон­голд америк ногоон өчнөөн тэрбумаараа орж ирж байв.
Ганц хоёр тоо хэлье. Хууль 2012 оны тавдугаар сард батлагдсан. Хууль гара­хын өмнөх
жилүүд гэхээр  2011, 2012 он болж таарна.
2011 онд Монголд 4.6 тэрбум ам.доллар орж ирж байсан бол дараа жил нь 4.4 тэрбум
ам.доллар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаар орж ирж байв. Энэ үед ногоон биш монгол
төгрөг чангарч байлаа. Харин хууль гарсны дараа жил буюу өнгөрсөн онд гадаадын хөрөнгө
оруу­лалт 43 хувиар буурсан. Гад­наас орж ирж байсан ногоон хоёр дахин  багассан гэсэн үг. Уул уурхай, гадаадын хөрөн­гө
оруулалт  хамгийн доод цэг гэж байдаг  бол тэндээ хүрт­лээ уруудчихаад байгаагийн наад
захын жишээ энэ. Нүүрс­нээс төдийг олж бай­гаад иймхэн болсон гэж ирээд үргэлжлүүлбэл
сэтгэлээр унахаар их тоо гарна л даа. Ингэсгээд зогсъё. Дахин сануу­лахад мөнгөгүй
болсны гол буруутан нь нөгөө дуус­даг­гүй яриатай популистууд.

Популистуудын дуусдаг­гүй яриа энэ засгийн үед ч үргэлжилж байгаа.
Саяхан даа, урт яриа өрнүүлдэг өнөөх нэвтрүүлэг дээр  нь  сувгаа
таарууллаа.  Иргэний хөдөлгөөний гэдгээрээ
олны танил “Урбанек”-ийн Б.Лхаг­ва­­­жав Газрын тосны хэрэг эрх­лэх газрын даргаас  “Зана­раа хувийнхнаас авахгүй юм уу. Да.Ганболд
энэ тэр ч дээ…” гэсэн утгатай хатгасан асуулт асууж байх юм. Нөгөө л хувийнх­ныг
адалсан, гадаа­дын хөрөнгө оруулагчдад дургүй попу­лис­туудын ханд­лага хэвээрээ.
Дарга харин сайн технологи нэвтрүүлж ашигтай ажиллаж чадах ком­панийг нь дэмжинэ
гэсэн үг унагана лээ. Занар дээр гэхэд Америк, Францын дэлхийд нэртэй том компа­ниуд
хөрөн­гө оруулах сонирх­­лоо илэр­хийл­чихсэн. Монголын үндэсний том компа­ни ч
төсөл хэрэгжүү­лээд явж буй. Хөрөн­гө оруу­лалт навс унасан энэ үед хүртэл  орж ирэх гэж байгаа мөнгийг буцаах яриа популис­туудын
дунд өрнөж байх юм.

Гэтэл улс  гүрэн  оршин тогтнохын үндэс нь ердөө л мөнгө. Мөнгөтэй
улс л бид хөгжинө гэж том дуугарах эрхтэй. Тэгвэл манай улс мөнгөгүй болсон. Мөнгөгүй
болсон улс юун хөгжих дампуурчихгүй шиг тэсч үлдэх хэрэгтэй болдог юм байгаа биз
дээ. Тэд өнөөдөр өөрс­дийн­хөө буруугаас болж алд­сан мөнгөө эргэж олохын тулд үндэсний
бизнес эрх­лэгч­­дээ дээрэмдэж эхэллээ. Гадаадын бизнес эрхлэгч­дийг хөөж явуулчихаад
чад­да­гаар нь  үндэсний томоо­хон компаниудаа
дээрэмдэ­хээр шийджээ. Хавт­гай­даа явагдаж байгаа татварын шалгалт нэртэй  Засгийн газ­рын дээрэм үүнийг гэрчилнэ.

Засгийн нэр барьсан татварынхан компаниудад шалгалт оруулж амандаа
орсон тоогоо нэхэж байгаа. Арай гайгүй гэсэн компанийн ямар ч удирдлагатай уулзсан
“Энэ татварынхан арай хэтэр­нээ” гэж толгой сэгсэрц­гээж байна.  Гааль ч 
ялгаагүй. Гаалийн байцаагчдад  биз­нес
эрхлэгчид хэзээнээсээ талгүй.  Хүний үнэргүй,
орж ирсэн барааг амандаа багт­сан мөнгөөр үнэлж, өчнөөн төгрөг нэхдэг гэж ирээд
ам муутай байдаг. “Алдсан мөнгөө энэ муусайн бизнес эрхлэгчдээс олж ав” гээд засаг
нь уриалчихсан энэ үед  өнөө байцаагчид  бүр ч адгийн амьтад шиг аашилж  байгаа гэдэгт эргэлзэх юм алга.  

Монголын урдаа барьдаг том үйлдвэрлэгчтэй уулзлаа. Гадны байгууллагаас
дол­ларын зээл  авснаас болж өчнөөн алдагдал
хүлээснээ толгой сэгсрэн ярьж байна лээ. Арай гэж ингэж олсон хэдээрээ бараа, тоног
төхөө­рөмж татаад ирэхээр аман­даа орсон хэмжээгээр үнэлж  гаалын татвар 
нэхэж дарамт­лахаар ямар олиг байхав.

Товчхондоо популизм хийж байж УИХ, Засгийн газарт гарч ирсэн  улстөрч­дийн популизмийн  өрийг Монголын бизнесмэнүүд төлж байна. Энэ талаар
санаж зовж байгаа ганц хүн нь Монгол Улсын төрийн тэргүүн Ц.Элбэгдорж л байх шив.
Тэр л төсвийн алдагд­лыг  гааль татвараар
багасгаж байгаа нь үндэснийхээ бизнес­менүүдийг шулж бай­гаа өөдгүй хэрэг гэж хэлж
байна.  Өөр санаа зовж бай­гаа шийдвэр гаргагч
хүний урманд алга.

Компаниуд дээр ажиллаж байгаа татварын байцаагч­дад төв байгууллагаас
нь “Наанаасаа төчнөөн төгрөг бүрдүүлээрэй” гэсэн чиг өгдөг гэж байгаа. Байцаагчдын  ахиу татвар авахаар улайр­даг шалтгааны нэг нь
энэ.  Ийм жишээ яривал тоймгүй.  Засаг нь наад муусайнуудаа­саа ахиухан татвар
авч, шүүсийг нь шах гэчихээр тэр далбаан дор нь санасан тоо­гоо хэлж халаасаа зузаалж
байгаа овжин байцаагчид ч олон бий.  

Популистуудын дэмий яриа­наас болж гараад явчих­сан мөнгийг олох
гэж улайр­сан засаг үндэсний компа­ниу­­дынхаа халаасыг хоо­солж эхэллээ. Эцсийн
зоосыг   нь ч үлдээхгүй шавхахаар улайрч байна.
Эдийн засаг хямарч, гадныхан гараад яв­сан цаг үе бүхэнд  тэд үндэсний компаниудаа ингэж  дээрэмддэг. Энэ удаагийн дээрмээ Ерөнхий сайд
нь бахархалтайгаар зарлаж бай­гаад  хийж байна.
Уул нь популистуудын  шүлсээ үсчүүл­сний төлбөрт
явж байгаа тэр олон тэрбум төгрөг компаниудад үлдсэн бол  Мон­гол Улс хожих байв. Мон­голын ард түмэн баяжих
байв.

Ц.БААСАНСҮРЭН

 

“Гоо марал” хүртсэн “SOS” дуу авиатай зөөлөн баримал

Уран бүтээлч Жал­хаажавын Мөнх­цэцэг­тэй
ярилцлаа. Тэрээр саяхан шилдэг уран бү­тээлчид олгодог “Гоо марал”-ын эзэн болсон
билээ.

-Юуны өмнө танд баяр хүргэе. “Гоо
марал” хүрт­сэн бүтээлийнхээ та­лаар тодруулахгүй юу?

-Баярлалаа. “Гоо ма­рал”-д нэр дэвшээд
үзье гэж бодоод “SOS” дуу авиатай зөөлөн баримал үзэсгэлэнгийнхээ бүтээ­лийг явуулсан.
Энэ бүтээл маань дүрслэх урлагийн шилдэг бүтээлээр тодор­сонд баяртай байгаа.

-Зөөлөн баримал гэ­хээр түүхий
эд нь юу байх уу?

-Юу ч байж болно. Ба­ри­млын сонгодог
мате­риал бол мэдээж чулуу, шавар, элс гээд байна л даа. Гэхдээ торго зэрэг даавуун
материал бас байж болно. Даавуугаар хийсэн бү­тээлийг л зөөлөн баримал гээд байгаа
юм. Ба­римлын чиглэлд шинэ­лэг гэж хэлж болно. Миний шагнал авсан бүтээлүүд торгоор
хийснээрээ бусад бүтээлээс содон болсон байх.

-“Гоо марал”-ын тө­лөө танаас гадна
уран барималч А.Очирболд, зураач Н.Одонбаяр зэрэг чадварлаг уран бүтээл­чид өрсөлдсөн
байсан. Таны бүтээл  тэдний бү­тээлээс юугаараа
давуу вэ?

-Би анх энэ бүтээлээ 2009 онд урлаж
байсан. Гэхдээ ач холбогдол нь өнөөдөр ч хэвээрээ байна гэдгийг харж байна.

-Бүтээлийн санааг хэлэх гээд байна
уу?

-Яг тэгж хэлэх гэсэн юм. Мэдээж утаа
агаарын бо­хирдол гэдэг зүйл биднийг хордуулаад зогсохгүй үр удамд минь аль хэдийнэ
нүүрлэчихээд байгаа гэд­гийг илэрхийлэхийг зорь­сон. Эхийн хэвлий дэх урагтай нь
дүрсэлсэн юм. Ингэхдээ эх, ураг хоёулаа утааны баг зүүчихсэн бай­гаагаар дүрсэлсэн.  Хүн болгон утаанд хордоод байна гэдэг. Нийгэмд
улиг болсон сэдэв юм шиг хэрнээ үүнийг  хүний
са­наанд оромгүй байдлаар зүйрлэж гаргасан нь бусад бүтээлээс арай онцлогтой болсон
байх. Уран бүтээлч хүн ямар иргэний нийгэм гээд хашгираад, жагсаал цуглаан зохион
байгуу­лаад явах биш. Хийж буй уран бүтээлээрээ л нийг­мийн болохгүй, бүтэхгүй зүйлийг
шүүмжилж байдаг хойно. Урлаг бол үзэл бодлоо илэрхийлэх том боломж юм л даа.

-Таны үндсэн мэр­гэжил зураач байх
аа. Яагаад баримлын төр­лийг сонирхох болов оо?

-Би Дүрслэх урлагийн дунд сургууль
төгсөөд Белоруссийн  театр ур­лагийн академид
сурсан. Дүрслэх урлагийн чиг­лэлээр. Гэхдээ зөвхөн хавтгайд гэхгүй нэг бүтээлийг
өөр өөр орон зайд харахаар маш сонин. Тиймээс илэрхийлэх гээд байгаа санаагаа зургаар,
баримлаар яаж ч гаргаж болно. Тэгээд ч орчин үед уран бүтээлч гэсэн нэрийн дор зураач,
барималч гээд хөрвөх чадвартай болж. 

-Таны бүтээлүүдийн дийлэнх нь үс,
тэр дундаа эмэгтэй хүний үс  байх юм. Энэ
ямар учиртай юм бэ?

-Миний уран бүтээлийн зураасны эхлэл
хүртэл үснээс эхлэлтэй. Зөвхөн зураг гэлтгүй миний бүхий л уран бүтээлийн гол сэдэв
үс. Хүний сүр сүлд үсэндээ байдаг гэж боддог. Ялан­гуяа эмэгтэй хүний гоо үзэсгэлэн
үстэй амин хол­боотой. Үс бол ийм ач холбогдолтой юм шүү гэдгийг уран бүтээлээрээ
хэлэхийг хүсдэг. Үс ийм хүчтэй гэдгийг харуулахын тулд үсэн дээрээ зогссон хүнийг
зүйрлэж зурдаг ч юм уу. Үсийг хүмүүс эрхтэн гэж боддоггүй. Гэтэл үс бол оюун санаатай
холбогддог чухал эрхтэн. Хийсвэр та­лаас нь авч үзвэл бүр ч сонин. Харин бодит амьд­рал
дээр үс эрүүл мэндэд маш ач тустай хамгаалдаг эрхтэн.

-Яаж хамгаалдаг гэж?

-Эрт дээр үед үстэй холбоотой олон
дом байсан юм билээ. Хүүх­дийнхээ биеийг өвдөхөөр эх нь үсээ угаасан усаараа угаахад
эдгэдэг гэдэг ч юм уу. Иймэрхүү дом шинжтэй олон зүйл бий. Миний уран бүтээлийн
үзэл бодол домог, уламжлалтай маш их холбоотой.

-Тэгвэл урт үстэй байх нь чухал
юм уу, эсвэл богино үстэй байх нь чухал уу?

-Урт, богинодоо чухал биш. Үс гэдэг
илэрхийл­лийн арга барил л даа. Зүгээр хэмжээндээ байгаа үсийг хэтрүүлэх биш. Гэх­дээ
би бодит гэхээсээ өөрийнхөө хийсвэр орон зайд бий болсон зүйлээ уран бүтээлдээ тусгахыг
хичээдэг. Бүтээлдээ ханд­даг шигээ би заавал урт үстэй байх ёстой гэдэг юм байхгүй
л  дээ.

-Таны уран бүтээлээс илүү эмэгтэйлэг,
гоо сай­хан мэдрэгддэг гэж ярьдаг. Та ер нь эмэгтэй хүний гоо сайханд их ач хол­богдол
өгдөг бололтой?

-Үндсэн чиг хандлага бол гоо сайхан.
Оюун санааны илааршил гэдэг нь гоо сайхны илрэл байх. Алхам тутамдаа хүн тэнц­вэрээ
алдаж байдаг. Энэ бүхнийг нөхөж байгаа зүй­лийг хийсвэр талаас нь тусгахыг хичээдэг
гэх үү дээ. Тэнцвэртээ байгаа үедээ л гоо сайхан төгс байдаг. Социализмын үед үнэт
зүйлээ их алдсан. Тухайн үе сэтгэлгээний хувьд хаагд­сан. Тиймээс  би тэр хугацааг, орон зайг уран бүтээлээрээ нөхөхийг
хи­чээдэг. Бага байхад манай гэрт нэг хясаа байдаг бай­сан. Тэр хясааны зураасыг
хараад л үсээр дүрсэлж зурсан. Би багынхаа амьд­ралыг нэг их яриад байх дургүй.
Ямар ч байсан хүүхдүүдтэй тоглож чад­даггүй. Охидын шуугил­дахаас залхдаг байсан.
Тэгээд цэцэрлэгт ч явж байгаагүй. Гэртээ л зураг зурж цагийг өнгөрөөнө. Дүүгээ харна.
Дүүтэйгээ хамт зураг зурна. Тэгж л зураг зурах эхлэл анх тавигдаж байсан.

-Анх зурж байсан үс өөрчлөгдсөн
үү?

-Багадаа үс зурахдаа дүрс байдлаас
нь зурдаг байсан бол одоо махан бие, оюун санаа талаас нь зурдаг болсон. Илэр­хийлэл
нь илүү тодорч байгаа хэрэг. Орчин үед урлаг гоо сайхан талаасаа бус оюун санаа
талаасаа, задарч ирсэн. Хүний дотор эрхтэнг тодруулж зурахаар зарим хүн хараад ямар
муухай царайтай юм зур­чихсан юм, урлаг сонирх­дог хүмүүс жаахан гэгээтэй юм хийгээч
гэдэг. Гэтэл тэр эрхтнүүд чинь бидний бие махбодийн хэсэг шүү дээ. Өнгөцхөн гоо
сайхан бус юуг, яаж илэрхийлж байгаа нь чухал болсон. Тэрнээс биш дэл сүүл нь хийс­чихсэн
зүгээр л давхиж яваа морь зураад яах юм. Фото зураг хөгжчихсөн юм чинь аппарат гаргаж
ирээд л авчихна шүү дээ. 

-Бүтээлийн санаагаа хэрхэн олдог
вэ?

-Санаа бол амьд­ралаар дүүрэн. Толгой
өвдөхөд хүртэл санаа гарч ирж байх жишээтэй. За­римдаа зүүдээ хүртэл зурна.

-Зураачид урландаа ихэнх цагаа
өнгөрүүлдэг гэдэг. Таны хувьд? 

-Мэдээж урландаа ихэнх цагийг өнгөрөөдөг.
Заримдаа өөрийгөө айл гэрийн эзэгтэй нартай харь­цуулахад эрэгтэй ч юм шиг санагддаг.
Бараг унтах л гэж гэртээ орж ирж байна. Юм хийсэн ч хийгээгүй ч урландаа өнжинө.
Нөхөр бид хоёр өөрсдийн урлан­тай болох гээд ойрд бүр ч завгүй л явна.

-Таны нөхрийг зураач М.Эрдэнэбаяр
гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Нэг ангийн хүүхдүүд билүү?

-Тийм ээ. Дүрслэхийн сургуульд нэг
анги байсан юм. Тухайн үед “Пионерын үнэн” гээд сонин гардаг байсан. Тэр сонинд
миний нэлээд хэдэн зураг гарч байсан юм. Зураг зурах сонир­холтой хүүхдүүд нэг нэгнийгээ
андахгүй. Тэр­ний зураг сонин дээр гарч гээд л. Манай хүн ч бас зураг сонирхдог
учраас намайг сайн мэддэг байсан гэсэн. Тэгж л анх уран зур­гаар холбогдож байсан
бол өнөө­дөр ч бид хоёрыг уран зураг л амьдруулж байна.

-Та хоёр гадны хэд хэдэн орноор
үзэсгэлэн­гээ гаргаж байсан гэсэн. Гадаадад үзэсгэлэнгээ гаргах эрх яаж авдаг вэ?

-Азийн бараг бүх хотод үзэсгэлэнгээ
гаргаж байсан юм байна. Бид хоёртой Америк уран бүтээлч хамтарч ажилладаг. Бүх ажлыг
тэр хүн зохицуулдаг. Уран зураг сонирхдог, өөрөө галерейтай хүн л дээ. Мэдээж нэр
хүндтэй галерейд бүтээлээ дэлгэх боломж ховор. Үнэтэй. Гэхдээ нэр хүндтэй учраас
уран бүтээлийг минь хү­лээж авч байгаа байдал эндхээс огт өөр л дөө. Бид хоёр өнгөрсөн
жил гэхэд л Сингапурын “Lux art”  гале­рейд
үзэсгэлэнгээ дэлгэж байсан. Гадаадад үзэс­гэлэн­гээ гаргахад бид хоёрын  нэр гэхээсээ илүү­тэйгээр Монгол гэдэг ул­сын
уран зураг ямар байд­гийг хүмүүс сонирхож хардаг.

-Японд болсон то­моохон үзэсгэлэнд
таны хоёр ч зураг тавигдаж байсан гэж сонссон?

-Токиод 1984-2012 оны хооронд уран
бүтээл хийсэн Азийн шилдэг эмэгтэй уран бүтээлчид оролцсон үзэсгэлэн гарч байсан
юм. Тэгээд Фүко-Окагийн Азийн урлагийн сан хөмрөгт миний хоёр бүтээлийг худалдаж
ав­сан. Энэ үзэс­гэлэнд Бээ­жин, Тайланд, Энэтхэг зэрэг орондоо төдийгүй дэл­хийд
танигд­сан олон нэртэй уран бү­тээлчид оролцож байсан. Энэ бол нэр төрийн хэрэг.
 Миний зургийг Хонконгт гарсан үзэсгэлэнгээс
маань сон­гоод авсан юм билээ. Улс орнуудад тавигдаж буй үзэсгэлэн хэсээд шилдэг
гэсэн зургийг сонгоод явдаг томоохон сэтгүүлүү­дийн тусгай баг явдаг. Орчин үеийн
сэтгүүлүүд хаанахын аль зураач сайн бэ гэдгийг ер нь хэлээд өгнө шүү. Нэг удаа Швейцарь
эр Азийн нэг сэтгүүлд гарсан миний зургийг хараад сураг­ласаар байгаад Монголд ирж
байсан. Бүр ур­лан­гийн хаалгаа тогшоод энэ зураач мөн үү гээд сэт­гүүлээ бариад
явж бай­сан. Сүүлд нутагт нь хамт очоод нөхөр бид хоёр галерейд нь үзэс­гэлэн­гээ
хүртэл гаргаж байсан. Уран бү­тээлч хү­мүүс тийм сэтгэл зүрх­нээсээ ханддаг байхгүй
юу.

Д.ДАВААСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөн­хий сайд асан
Ш.Гун­гаадоржтой ярилцлаа.

  -Таны хувьд МАН-ын ахмад зүтгэлтнүүдийн
нэг. Сүүлийн үеийн на­мынхаа үйл ажилла­гааны талаар ямар бо­долтой явна вэ?

-Миний хувьд 54 жил МАН-тай холбогдож,
наа­шаа цаашаа хазайлгүй явж ирлээ. Би амьдра­лынхаа ихэнх хугацааг төрийн албанд
ажиллаж өнгөрөөхдөө бүхий л ал­бан тушаалд ажилласан байна. Тиймээс нам гэхээ­сээ
илүүтэйгээр улс орны нийтлэг эрх ашгийн төлөө явсаар ирсэн. Намынхаа шаардлага даалгавраар
ажиллаж явсан үе бий. Өнөө цагт улс төрийн хүчнүүд намчирхаж тал­цаж байгаа үед
үүнээс аль болох зайгаа бари­хыг хичээдэг. Ер нь нам­чирхаж улс төржинө гэдэг нь
тийм ч сайн үр дагав­рыг цөөхөн монголчуу­дад үлдээхгүй.

Намыг залуучууд ши­нэ­чилж, хөдөлгөх
хэрэг­тэй байна гэсэн шүүмж­лэл хориндолдугаар Их хурлын өмнө яригдаж байсан. Гэхдээ
манай нам шинэчлэгдэхээсээ өнгөрсөн навсайсан нам биш. Улс орон, нийгэм, эдийн засаг
тааруу, улс хөгжлийн шатандаа бү­рэн гарах болоогүй цагт МАН хөл нийлүүлж бод­ло­го,
арга барилдаа өөрч­лөлт оруулах хэрэгтэй. Намын залуусын зүгээс янз бүрийн хөдөлгөөн
өрнүүлж байгааг би буруу гэж үздэггүй. Манай нам хоёр дахь удаагаа сөрөг хүчин болж
байна. Сөрөг хүчин болсон үед яах ёстой юм гэдэг сайтар судлах хэрэгтэй. МАН ихэвчлэн
Засаг барьж байсан тул сөрөг хүчин байхын зовлонг мартсан байж мэднэ. Сөрөг хүчин
байх амаргүй гэдгийг 2012 оны сонгуулийн да­раа­гаас мэдрэгдэж эхэл­сэн. Сөрөг хүчин
гэдэг сөрөхийн тулд сөрөх биш, улс орны нийтлэг эрх ашгийн төлөө хэрхэн ажиллахаа
бусад хүч­нүүд­тэй хамтрах вэ гэдгээ ярих ёстой. Засгийн газ­рын муу болгоныг бид
өөлөх ёсгүй. Болж бай­гааг нь дэмжиж ажиллах хэрэгтэй.

-Саяхан М.Энхболд даргын дэргэд
бод­ло­гын зөвлөл байгуулж, түүнд нь та багтсан харагд­сан. Бодлогын зөвлөлийн талаар
ямар бодолтой байгаа бол?

-МАН-ын даргын дэргэд бодлогын зөвлөл
байгуулсан. Уг зөвлөлд МАН-аас Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, намын дарга,
Ерөн­хий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан хүмүүс багтсан. Уг зөв­лөлийг оройтож
байгуул­сан ч маш чухал зүйл байгаа юм. Төр нийгэмд өндөр албан тушаал хашиж байсан
хүмүүсээ сонсох, бодлогодоо тэд­ний санал санаачилгыг тусгадаггүй байсан. Харин
бодлогын зөвлөлд шинэчлэлийн нэг хөшүү­рэг болж өглөө. Хятадад яг ийм зөвлөл байдаг
гэсэн. Хятад өнөөдөр айх­тар байгаагийн нэг үндэс нь уг зөвлөлтэй холбоо­той болов
уу.

-Бодлогын зөвлөл гэдэг нь намынхаа
хар хайрцагны бодлогыг бо­ловсруулж байх юм гэв үү?

-Тийм ээ. Ганц намын хар хайрцагны
бодлого гэлтгүй сүүлийн жилүүдэд төрийн хар хайрцагны бодлого үндсэндээ бараг л
байхгүй болсон гэж бод­дог. Ялангуяа хоёр том хөршийн дунд оршдог манай улс төрийн
хар хайрцагны бодлогоо үр­гэлж ил зарлаад байхгүй нуух зүйлээ нуудаг байх хэрэгтэй.
Бодлогын зөв­лөл намын дарга, удир­дах зөвлөл, УИХ дахь намын бүлэгт шаардла­гатай
үед зөвлөгөө өгч ажиллах юм. Манай нам Их хурлаараа ахмадуу­дынхаа хажуугаар залуу­чуудаа
гарган ирж, залуу үе дунд үеэ холбож өглөө. Намын удирдах зөвлөлд залуучууд ихээр
орж ир­сэн. Энэ нь залуу­чуудыг удирдлагад оруул­­на гэсэн хоосон зорил­гын төлөө
биш, ер нь цус сэлбэж байх хэрэг­тэй гэдэг үүднээс залуу­сыг оруулсан.

-МАН залуусыг удирд­лага­даа оруулж
ирснээр улс төрийн тог­лолт хийх туршлага­гүйн ул­маас дараагийн сонгуульд ялагдаж
мэ­дэх л юм даа?

-Залуу хүн алдаж эндэх зүйл гарах
л байх. Би гэхэд л 28 настай яамны орлогч сайдаар ажиллаж байсан. Нэг л өдөр сайдын
ширээ­ний ард суулгасан болохоор мэ­дэх­гүй, чадахгүй зүйл тулгарч байсан үе бий.
Намын зүгээс үүнийг бо­долцон 35-40 насныхныг удирдлагадаа багтаасан. 40 хүрч дөрөө
дарсан ат гэдэг залуудаа орохгүй. Бид хашир үзэж, халуун чулуу долоолгож тэднийг
сонгосон. Туршлагагүй залуус намд орж ирснээр намыг унагах зүйл бай­даг. Үүнийг
үгүйсгэхгүй. Гэхдээ намын ахмад, дунд үеийнхэн талаас илүү хувьд нь жин дарж байгаа
үед нэг их алдаа гаргах нь бага болов уу. Хуучин манай нам залуу хүн гээд хойш нь
тавьдаг байлаа. 40 гарсан үед нь л улс төрд оруулах гэхээр хүн дэндүү хашир бол­чих­сон
бай­даг. Харин 30 гаруй насанд ухаан санаа, эр зориг оргилж байдаг үе. Алдах, онохын
алинд ч нэг зүрхтэй бай­даг болохоор энэ л иртэй үеийг ашиглах нь ч зөв.

-Та хоёр нийгмийн шилжил­тийн цаг
үед Ерөнхий сайдаар ажил­лаж байсан. Шантрах үе тохиолдож байв уу?

-Би шинэ засгийн үед 23 жил, социалист
нийгмийн үед 30 орчим жил ажиллажээ. Тиймээс эргэ­цүүлж зэрэгцүүлэх зүйл бишгүй
л байдаг. ОХУ-д сураад дөнгөж төг­сөж ирсэн хөдөөний агро­номич яамны мэр­гэжилтэн,
газрын дарга, орлогч сайд, сайд, Ерөн­хий сайдаар хүртэл ажил­лаж байв. Тиймээс
амьдрал таних ухааныг шинжлэх ухаантай харь­цуулан ажиллаж байлаа. Намайг Ерөнхий
сайдаар ажиллаж байхад социа­лист нийгэм нурж, шинэ нийгмийг зарлах өн­дөр­лөг давааны
уруу замын энхэл донхлыг зассан гэж өөрийгөө боддог. Өлсгө­лөнгийн дараа Улс төрийн
товчоо тарсан. П.Очирбат Их хурлын дарга, би сайд нарын зөвлөлийн дарга байсан тул
хоёр нийгмийн заагийг засах даалгавар авч ажлаа хийж байсан. Хуучин цагт даавуу,
гут­лаа өөрсдөө хийж, цэрэг, иргэдээ хувцаслахаас эх­лээд үйлдвэржилт хөгжиж байлаа.
1980-аад оны сүүлээр ч Горбачёвын өөрчлөн шинэчлэлтийн салхи Мон­голыг дайрч эхэлсэн.
Тухайн үед эр­чимжсэн мал аж ахуй хөг­жиж ид цэцэглэж байсан.

-Өнөөдөр ч мөн эр­чимжсэн мал аж
ахуйг ярьсаар л байна?

-Харин тийм. Өнөө­дөр эрчим­жүүлсэн
гэдгээ яг юугаар илэр­хийлэх гээд байгаа юм бүү мэд. Ямартай ч махыг нэмэг­дүү­лэхийг
тулд мал бордох хэрэгтэй л гээд байх шиг байгаа юм. Энэ чинь 20 гаруй жилийн өмнө
хийгдэж бай­сан. 1980-аад оны бүтээн байгуу­лалт, нөр их ажил зах зээл, шинэ нийгэмд
ороход нөлөө үзүүлсэн гэж боддог.

  -Та УИХ-ын гишүүнээр сон­гогдож
байсан. Өнөөдөр чуулган, байнгын хороон­доо ч суухгүй байгаа гишүү­дийг хараад юу
бодогддог вэ?

-Өнөөгийн УИХ-ын гишүү­дийг хараад
эмзэглэх сэтгэл төрдөг. Ерөнхий сайд нарын уулзалтаар уг асууд­лыг хөндсөн. Энэ
тухай би байнга ярьж, бичиж байдаг хүний нэг. Харамсалтай нь үгийг маань хүлээж
авах хүн алга. Гунгаадорж гэж нөхөр юу яриад байна гэдгийг даанч анзаарах сөхөөгүй
байна. Ер нь ч тэгээд ахмадуудынхаа үгийг сонсох тал дээр дүлий дүмбэ оргих болж
дээ. УИХ-ын гишүүд ард түмнээсээ гуйж сонгогдчихоод одоо нэг их зан гаргаад байж
болох­гүй. Сүүлд Их хурлын дарга аргаа ядахдаа хурууны хээ­гээр бүртгэдэг болно
гээд шившгээ тарьж байна. Тү­рүүлж хурууны хээгээ дарсан нь эхэлж санал хэлнэ ч
гэх шиг ийм хөгийн зүйл ярьж гад­ныханд шившиг болох ёсгүй. Төр түмэн нүдтэй. Эргээд
очих нүүртэй байх хэрэгтэй. Зарим үед парламент эрх мэдлээ алдсан байгаа нь харагдах
болсон.

-Та социалист нийгмийн үед хүмүүжсэн
болоод уг нийгмээ дөвийлгөх гээд л байна уу даа?

-Би хуучин нийгмийг маг­таад байгаа
юм биш. Шинэ нийгэмд олон сайн зүйл бай­гаа. Манайхан дээр дооргүй ардчилал гэдгийг
авралын од гээд бодчихсон. 1990 онд ардчиллыг хүлээж авахад хэн нь ч бэлтгэлгүй
байсан. Өнөөдөр ардчилал бий болж маргааш нь бүх зүйл сайхан болно гэсэн бодолтой
байв. Черчиллийн хэлсэнчлэн “Хам­гийн сайхан ч биш. Өнөө­дөр­төө үүнээс дээр зүйл
алга” гэж хэлсэн нь бараг л оносон юм болов уу. Манайхан ардчилал, зах зээ­лийг
эхлэхээс нь л ёсчлон ойлгож, хүний эрх гэж юу юм тэр бүгдээ бодож хөдлөх байсан
юм. 1990 оны сүүлч 1991 оны эхэн үеийг харахад ганзагын наймаа хийх нь наймаагаа
хийхээс эхлээд захгүй далайд сэлүүргүй завь­тай хөвж байгаатай адил байсан. Ардчилал
гэж юугаа хэлээд байгааг анзаарах сөхөөгүй байсан нь манайх­ны мэдэхгүйн зовлонтой
ч холбоотой. Тиймээс өнөөд­рийн хөгжил удаа­ширч, сун­жирч байна. Өнөөдөр дэг журам
гэдэг нь захиргаадсан лантуу биш эрх үүргээ ухам­сарлан, миний эрх чиний эрхээр
хязгаар­лагдаж бай­гааг л мэддэг байх хэрэгтэй. Өнөөдөр манайхан дэг жу­рам гэдгийг
уландаа гишгэж, үл тоомсорлох болж. Энэ мэтчилэн ардчиллын алдаа оноо их бий. Тэр
үед төр жаахан зохицуулалт­тай­гаар бага багаар зайгаа тавьж өгсөн бол өнөөдөр бид
ард­чил­лын сонгодог зарчимдаа хүрсэн байс­ныг үгүйсгэхгүй.

Би 20 гаруй жилийн өмнө БНСУ-д Элчин
сайд байхдаа ний­гэм, эдийн засгийн талаар хоёр нүүр дүүрэн нийтлэл гаргаж бай­сан.
Өнөөдөр яг тэр нийтлэлийн талаар өнөөдөр ярьж байна. Тухайн үед ядаж нэг нь тогтож
уншсан ч байсан болоосой хэмээн харамсдаг юм.

-“Том төрөөс ухаалаг төр рүү” гэсэн
Ерөнхийлөг­чийн уриалгыг хэрхэн хү­лээж авч байна вэ?

-Шинэчлэлийн Засгийн газар байгуулагдаж
ийм, тийм болсон гэдэг нь тусдаа асуудал. 1992 онд Үндсэн хуулиа батлахын тулд
430 төлөөлөгч 75 хоног хуралдаж байж баталсан. Манай Үндсэн хууль баруун, зүү­нийхнээс
нэлээд хуулж байж гаргасан. Гэхдээ хууллаа гээд муу Үндсэн хууль болоогүй. Үндсэн
хуульдаа Монгол Улс парламен­тын засаглалтай байна. Монгол Улсын Зас­гийн эрхийг
барих дээд бай­гууллага УИХ хэмээн заасан. Гэсэн хэдий ч Ерөнхийлөгчөө ард түмнээсээ
сонгоно гэчих­сэн. Мон­голчууд 23 жил ийм нэг эрлийз засаглалын тог­тол­цоотой явж
ир­лээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөг­чөөс “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” гээд байгаа нь
аливаа зүйлийг углуургаар нь авч үзэж, түүний­гээ эргэн харж дүгнэх ёстой тэгэхгүй
бол болохгүй нь гэдгийг хэлээд байна. Өнөөдөр парламентынхаа сонгодог тогтолцоо
руу орох хэрэг­тэй байгаа юм. Тиймээс парла­ментын дээд, доод хоёр танхимтай болох
ёстой. Нэг нь хуулиа боловс­руулж түүндээ анхаарал хандуул­даг бол нөгөө нь орон
нутгаас сонгогдон төлөөлөгчид хяналт тавьдаг байдал руу шилжих ёстой юм. Болохгүй
байгаа зүйлд нь хааяа ч бол­тугай “Хөөе, наадах чинь буруу байна” гээд хэлчих төлөөлөл
хэрэгтэй байна. Өнөөдөр ард түмнээс парла­мент, Ерөнхий­лөгч хоёр сон­гогдож байгаа.
Нэг болохоор Ерөнхийлөгч мэдээд байгаа юм шиг. Нөгөө талдаа УИХ мэдээд байгаа юм
шиг ойл­гомжгүй байна.

-Сүүлийн үед улс төрийн намууд
пропорцио­наль сис­темийг чухалчлан квотоор нэр дэвшигчдийг нэмэх сураг гараад байна.
Ингэснээр улс төрд ямар өөрчлөлт гарах вэ?

-Өнөөгийн нөхцөлд Сон­гуу­­лийн пропорциональ
сис­тем давуу болоод эхэлбэл өргөн уудам газар нутагтай, цөөн хүн амтай, геопо­лити­кийн
хувьд хоёр том гүрний хавцалд байгаа улсын хувьд бай­дал улам хэцүү болно. Пропор­циональ
давамгай­лаад ирэхээр зах хязгаар нутгийн төлөөлөл цөөрч эх­лэх юм. Тиймээс хоёр
танхим­тай парламент маш чухал. Тэгэхгүй бол намайг хэн хэлэх вэ, нохойг хэн саах
вэ гэсэн шиг дур дураараа л аашилж байна. Бидэнд үндэсний эвлэрэл, эх оронч үзэл
дутаад байна. Нийтлэлч Ж.Гангаа­гийн бичсэн эх орны тухай нийтлэл тун зөв өнцгөөс
хөндсөн харагд­сан. Ядаж тэр нийтлэлийг уншаа­сай. Дан давхар дээлийг тайлуулах
ёстой. Тэгж байж улс орны хөгжил урагшаа нэг алхана. Замбараагүй Монгол Улсыг эмхэнд
нь оруулах буулга хэрэгтэй байна.

-УИХ-д бизнесийнхэн ихээр орж ирлээ.
Таныг төр түшилцэж бай­хад харьцан­гуй бага байсан. Мэргэшсэн улстөрч гэж байдаг
уу?

-Өнөөдөр үүнийг бодох л ёстой. Энэ
нийгэм хатуу ний­гэм. Гэсэн ч хүн амьдарч л таараа. Бизнес­мэнүүд гол­лож улс төрд
орж ирж байгаа нь эргэлзээтэй. Тэдэн дунд шаардлагатай үед эх орны­хоо төлөө амиа
өгөхөд бэлэн хүмүүс хэд байгаа бол. Улс төрөөр мэргэш­сэн хүмүүс улс төрд орж чадахгүй
байхад бизнесийнхэн яагаад парла­ментад ороод байна гэдгийг бид ярих хэрэгтэй. Хуучин
намдаа хэдэн зуун саяар мөнгө өгдөг байсан. Одоо бараг миллиар­даар яригдаж байгаа
биз. Энэ нь төр бохир­дохын нэг эхлэл болоод бай­на. Төр түмнийхээ төлөө гэж тэд
улс төрд орсон ч бизнес нь санаа сэтгэлээс нь гардаг­гүй л байхгүй юу. Цаашид Сонгуулийн
болон намуу­дын тухай хууль, Үндсэн хууль­даа ч үүнийг оруулах шаардла­гатай. Биз­несийх­нийг
сон­гуульд өрсөл­дүү­­лэх­гүй гэвэл хүний эрхийг зөрчсөн асуудал болох байх. Би
биз­несийн­хэнд “Зүгээр бизнесээ хийгээд яв. Татвараа төлж байгаа чинь улс орондоо
оруулж байгаа хувь нэмэр чинь тэр. Засаг төр чинь та нарын бизнест саад болохгүй
бололцоог хангаж өгнө” гэдэг юм. Сүүлийн үед томоохон улс төрийн намууд хүртэл өөрт
хэрэгтэй зүйл дээр зөвшилцөл хэмээх нэрийд­лээр ашигтай зүйлсээ авч байна.

-Та сайд, УИХ-ын гишүү­нээр ажиллаж
байсан. “Дав­хар дээл” гэж яригдаад байгаа хуулийн тал дээр ямар байр суурьтай байна
вэ?

-Тийм ээ. Би сайд, УИХ-ын гишүүнээр
ажиллаж байсан. Ганц­хан сайдын ажил л ба­рагдахгүй их байдаг. Үнэхээр сэтгэл зүрхээ
гаргаад ажил­лахад чиний цаг хугацаа ганц сайдынхаа ажлыг ч амжуулж хүрэхгүй. УИХ-ын
гишүүн гэдэг чинь чинээндээ тулсан их ажилтай шүү дээ. Гарах гэж буй хууль бүрийг
үг үсэгчлэн уншихгүй бол ямар хууль, юу батлах гэж байгаагаа ч мэдэхгүй хүмүүс байна.
УИХ-ын гишүүнээр дөрвөн жил ажиллахад хийж амжаагүй зүйлсээ бодоод бачуураад байдаг
тийм их ажилтай. Энэ том хоёр албыг нийлүүлчи­хээр яаж ажиллах юм. Ажиллах бололцоо
байхгүй. Тэгэхгүй болохоор хууль чинь гууль болж байна. Алтны худалдаанд ил тод
байдлыг бүрдүүлэх тухай хууль Их хурал дээр уначихаар нь Ашигт малтмалын тухай хууль
нэрээр дахин оруулж ирсэн. Засгийн газар зүгээр л тоглоом болчихоод байгаа­гийн
нэг жишээ энэ.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улс 2006 онд Ав­ли­гын эсрэг
хуультай болсон байдаг. Энэ хууль гарснаараа АТГ-ыг бай­гуулж, авлигатай тэмцэж
эхэлсэн гэхэд болно. Ав­лигын эсрэг хуулийн хэд хэдэн заалтад 2012 онд нэмэлт өөрчлөлт
оруул­сан байдаг юм. Тэгвэл энэ удаа уг хуульд өөрчлөлт оруулахаар болж төслийг
УИХ-аар хэлэл­цэж бай­на. Өөрчлөлт оруулах энэ төсөлд АТГ-ыг Авлигатай тэмцэх ерөнхий
газар болго­хоор тусгагджээ. Түүнчлэн хөдөө орон нутагт АТЕГ-ын салбар нэгжүүдийг
байгуула­хаар болсон байна. Мөн УИХ-аас  Авлигатай
тэмцэх стра­те­ги хөтөлбөр, түүнийг хэрэг­жүүлэх арга хэмжээний төлөв­лөгөөг дөрвөн
жилийн хугацаа­тай баталж байх гэнэ. Авлигатай тэмцэх бай­гуул­лагад төрийн албан
хаагчийн ажилласан жилийг цэргийн алба хаа­сан хугацаатай дүй­цүү­­лэх өөрчлөлтийг
оруула­хаар болжээ. Авлигатай тэм­цэх байгууллагын хэрэг бүрт­гэгч, мөрдөн байцаагч,
гүйцэт­гэх ажилт­нууд тусгай ажил­ла­гаанд оролцохдоо бай­гуул­ла­гын бэлгэ тэм­дэгтэй,  зориу­лалтын хув­цас өмсдөг байхаар тус­гасан
байна. Авли­гатай тэмцэх байгуул­ла­гын эрх бүхий албан ту­шаалт­­ныг гаргасан шийдвэ­рийнх
нь төлөө ажлаа хийж бай­хад нь эсвэл албанаасаа    чөлөөлөгдсөний дараа ха­риуц­лага тооцохгүй
байхаар оруулсан бай­на. Гэхдээ энэ заалт мэ­дээж тухайн албан тушаалтан гэм буруутай
нь шүүхээр тогтоогдоогүй то­хиол­долд үйлчлэх юм байна.

Ямар хүмүүст Авли­гын эсрэг хууль үйлчлэ­хийг 2006 онд батлагдсан энэ хуульд тодорхой заа­гаад өгчихсөн байдаг. Тэгвэл энэ заалтуу­дад өөрчлөлт оруулахаар боловс­руулжээ. Тухайл­бал, төрийн улс төр, захир­гаа, тусгай албан тушаалд байнга
эсвэл түр хугацаагаар томилогдож, сонгогдддог ал­бан хааг­чид энэ хууль хамаар­даг.
Үүнийг  өөрчилж, төрийн улс төрийн, захиргаа­ны,
тусгай албаны удирдах болон гүйцэтгэх албан ту­шаал­танд хууль үйлч­лэхээр болгожээ.
Дараа нь төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой
бай­гуул­лагын удирдах болон захир­гааны албан тушаал­танд үйлчилдэг байсныг өөрчилж,  төрийн үйлчилгээний албаны удирдах албан тушаалтан
болон ерөн­хий нягтлан бо­догч, ахлах нягтлан бодогч­дод ха­маар­даг байхаар оруул­­сан
байна. МОНРТВ-ийн үндэсний зөвлөлийн зөв­хөн дарга, ерөнхий захи­ралд Авлигын эсрэг
хууль үйлчлэ­хээр одоо мөрдөг­дөж байгаа хуульд заасан байдаг. Тэгвэл энэхүү өөрчлөлт
батлагдвал үндэс­ний зөвлөлийн гишүүнд ч эл хууль хамаа­рахаар болж байна. Мөн төрийн
болон орон нут­гийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн орол­цоотой хуулийн
этгээ­дийн удирдах болон компа­нийн эрх бүхий албан тушаал­танд Авли­гын эсрэг хууль
үйл­чилдэг болох юм байна. Улсын болон орон нут­гийн төсвөөс санхүүжилт авч төрийн
тодорхой чиг үүр­гийг хууль тогтоом­жийн дагуу гүйцэтгэж бай­гаа төрийн бус байгуул­лагын
удирдах албан тушаалтан Авлигын эсрэг хуулийн хүрээнд ажил­лах болох нь.
Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч, УИХ, бүх шатны иргэдийн төлөөлөгчдийн хур­лын сонгуульд
нэр дэвшигч­дэд энэ хууль үйлчилнэ.  Бүх шатны
иргэдийн Төлөөлөгч­дийн хурлын дарга, төлөө­лөгч­дөд ч Авлигын эсрэг хууль хамаа­рах
юм. Энэ нь одоо мөрдөгдөж байгаа хуульд байгаагүй билээ.  Түүнч­лэн эрх бүхий байгуул­лагаас баталсан жагсаалтад
орсон албан тушаалтнуудад Авлигын эсрэг хууль үйлчлэх юм байна.

Авлигын эсрэг хуульд хөрөнгө, орлогын
мэдүү­лэг гаргагч нь хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ өөрөө үнэн зөв гаргах үүрэгтэй гэж
заасан. Тэгвэл үүнийг өөрчилж, мэ­дүүлэг гаргагч нь өөрийн болон гэр бүлийн гишүүдийн
хөрөн­гө, орлого, зээлийг өөрөө үнэн зөв мэдүүлэх үүрэгтэй байхаар тусга­жээ. Мэдүүлэг
гаргагчийн хөрөнгө орлого нь зур­гаан сарын цалинтай тэн­цэх буюу түү­нээс их хэм­жээ­гээр
өөрчлөгд­с­өн бол 30 хоногийн дотор мэ­дүүлж бүртгүүлнэ хэмээн хуульд тусгасан байдаг.  Зур­гаан сарын цалин гэд­гийг нь хөдөлмөрийн хөлс­ний
доод хэмжээг 250 дахин нэмэгдүүл­сэн­тэй тэнцэх буюу түүнээс дээш хэмжээгээр өөрч­лөгд­сөн
тохиолдолд хэмээн оруул­жээ. Эдгээр өөрчлөл­тийг хийхээр хуу­лийн төслийг боловс­руул­сан
байна. Гэхдээ хэлэлцүүлгийн явцад  гишүүд
ямар саналтай байхаас хамаа­ран анх­ны хувилбар 
өөрчлөгдөх биз ээ.

Я.МӨНГӨН

УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуунтай
ярилцлаа.

-Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт,
өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Эдийн засгийн байнгын хороогоор хэлэлцсэн.
Уг хуулийн төсөл нэлээд маргаан да­гуулж эхэллээ. Үүний гол шалтгаан юу байсан юм
бол?

-Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бүрдүү­лэх
тухай хуулийг УИХ-ын гишүүд дэмжээгүй тул чуулганы нэгдсэн хурал­даан дээр унасан.
Гэтэл Засгийн газраас уг хуулийн нэрийг өөрчлөөд Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт,
өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг төсөл нэртэйгээр орж ирлээ. Уг хуулийн төсөл дэх
заалтууд нь Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бүрдүүлэх тухай хуулиас ялгарах зүйлгүй
байгаад эсэргүүцэж бай­гаа юм. Нэг хуулийн төсөл нь уначихаар нэрийг нь өөрчлөөд
оруулж ирж байгаа нь байж болохгүй зүйл л дээ.

-Уг хуулийн төслийг хэн оруулж
ирсэн юм бэ?

-Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бүрдүү­лэх
тухай хуулийн нэрийг өөрчлөөд оруулж ирсэн нь Засгийн газар. Алтны таван хувийн
татвар мөн өсөн нэмэгдэх рояалтын татварыг хасаад ганцхан 2.5 хувийн татвартай бол­гох
гээд байгаа юм. Мон­гол Улс хөгжих хэрэгтэй байна. Ард түмэн ханга­луун амьдрах
хэрэгтэй байна. Эх орноо өнгөтэй өөдтэй авч явъя гэсэн чин хүсэл байдаг бол үүний­гээ
эргэж харах л хэрэг­тэй. Аль нэг бүлэглэлийн төлөө бид эх орноо мар­таж болохгүй.
Гадаадад картнаас мөнгө авахад гурван хувийн шимтгэл авдаг. Бид хэдий алтаар элбэг
дэлбэг ч ингэж бага татвар аваад байвал бидэнд юу үлдэх юм. Үр хүүхдүүддээ юу үлдээх
юм. Уг хуульд олигархиу­дын нөлөөлөл орчихоод байна гэж хардахаар байна.

-Алтны худалдаанд ил тод байдлыг
бүрдүү­лэх тухай хуулийн төсөл уначихаад бай­хад дахин оруулах шалт­гаан юу байсан
юм бол?

-АН-ын бүлэг өөрсдөд ашигтай, сонирхсон
хуу­лийн төслөө чуулган дээр унасан ч долоо хоногийн дараа нэрийг нь өөрч­лөөд оруулж
ирж байна. Биднийг ингэ гэж ард түмэн сонгоогүй. Тиймээс өөрсдийн дураар аяглаж
болохгүй. Гэтэл зарим УИХ-ын гишүүд хуулийн төсөл санаачлан оруу­лаад байхад хэлэлцэхгүй
хичнээн ч хамаагүй хуга­цаагаар хойшлуулаад л байдаг. Энэ чинь шудар­га зарчим юм
уу.

-Алтыг их хэмжээ­гээр нууцаар хил
да­вуулж байгааг хязгаар­лах үүднээс уг хуулийг батлуулах гээд байгаа юм биш үү?

-Алтны ил тод худал­дааг бий болгох
тухай хуулийн төслийг Засгийн газраас оруулж ирэн УИХ-ын нэгдсэн чуулга­наар хаалттай
хэлэлцсэн. Үүний гол шалтгаан нь алтны татварыг бууруу­лах тухай л байсан. Алтны
татварыг бууруу­лах тухай уг хуулийн төс­лийг Бие даагчдын зөв­лөл эсэргүүцсэн.
Яагаад гэхээр манай орны алтны татвар хоёр хөршийн алтанд оногдох татва­раас харьцангуй
бага бай­даг юм. Бид татварыг бага дээр нь бүр бага болгож болохгүй. Алтны ил тод
байдлыг бүрдүү­лэх тухай хуулийг санаач­лах болсон гол шалтгаан нь алтыг Монголбанкинд
тушаалгүй нууцаар хил гаргаж байна гэсний үүднээс хуулийн төслийг өргөн барьсан
гээд бай­гаа. Энэ бол зүгээр л таамаг төдий зүйл. Үнэн­дээ нууцаар хил давуулж буй
алт нь кг-аар ярихаас биш, тонн тонноор яриг­дах ихээхэн хэмжээнийх биш.

-Алтны шороон орд ерөнхийдөө ашиглаг­даад
дууссан гэсэн сураг байна?

-Үнэн л дээ. Өлзийт, Уянга, Өлөнт,
Заамар, Гацуурт гэх мэт маш олон алтны шороон орд бүхий газруудын нөөц дууссан.
Үүнээс шалтгаалан Мон­голбанкинд тушаах алтны тушаалт багассан. Гэсэн ч өнөө жилийн
хувьд Монголбанкинд найман тонн алт тушаасан нь олон жилийн дунджаас харахад хэвийн
байгаа юм. Одоо манайхан алтныхаа үндсэн орд руу ороод эхэллээ.

-Алтны үндсэн орд нь шороон ордоос
юугаараа ялгаатай вэ?

-Шороон орд нь газрын хөрсийг хуулан
байгаль дахь алтыг шууд авдаг бол үндсэн орд гэдэг нь алтны чулуун ордыг нэрлэж
байгаа юм. Алтны үндсэн ордын дийлэнхийг гадны компа­ниуд эзэмшиж байна. Гадны компаниуд
алтны үндсэн ордыг эзэмшиж байгаа тохиолдолд Мон­гол­банкинд алт тушаасан ч манай
валютын урсга­лыг гадагшаа шилжүүлэх л болно.

Монгол Улсад алтны татварыг бууруулснаар
валюттай болно гэдэг нь баталгаатай биш. Цаа­шид үндсэн ордоос жилд 30 тонн алт
олборлоно гэж байна. Монголбанк уг алтыг худалдаж авах боломжгүй. Алт нэмүү өртөг
бий болгодоггүй хэрнээ байгаль орчинд нэлээд сөрөг үр дагавар­тай салбар байгаа
юм. Тэгэхээр цаасан мөнгө үйлдвэрлэж алтыг худал­даж авлаа гэхэд өнөө инфляцийг
хөөрөгдөх түлхүүр болно.

Улс авах ёстой татва­раа авсан цагт
баян байж, ард түмэн сэтгэл хангалуун байх болно. Өнөөдөр манай оронд алтны ганц
үйрмэг ч гэсэн амин чухал хэрэгтэй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ялангуяа алтны үндсэн
ордын татварыг яагаад ч бууруулж болохгүй. Үүн дээр бид бат зогсож байгаа.

-Хөрш орнууд алтан дээрээ татварын
ямар нөхцөл баримталдаг юм бол?

-Хятадууд алтны шороон орд дээрээ
хоёр хувийн татвар авдаг хирнээ үндсэн ордоос долоон хувийн рояалти авдаг. Мөн ашгийн
40 хувийн татвар авдаг. Гэтэл манайх 25 хувийн татвар авдаг юм. Нэмүү өртөг манайд
10 хувь байхад урд хөршийнхөн 17 хувь байх жишээтэй. Манай орны алтны татвар үнэхээр
бага. Тийм болохоор л бага татвараа бүр бага болгож болохгүй гээд байн байн хэлээд
байгаа юм. АН-ынхан нэг хуулийн төслөө нэрийг өөрчлөн оруулж ирээд зүтгүүлж байгаагаас
харахад хуулийн төсөл дээр гадныхны лобби явагдаад байгаа гэж хардах үндэслэл байна.

-Алтны худалдаанд ил тод байдлыг
бүрдүү­лэх тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрч­лөлт оруулах тухай
хуулийг төсөлд яг ямар ямар ижил заалтууд байгаа гэж?

-Уг хуулийн нэр өөрч­лөгдсөн болохоос
ямар ч чанарын ялгаа байхгүй. Монголчууд алтан дээр суусан гуйлгачин хэмээн цоллодог
байсныг бид мартаагүй. Гэтэл алтаа зараад ч бид гуйлгачин байж болохгүй. Бид өнөөд­рөө
биш маргаа­шаа харж амьдрах ёстой. Монголын эрх ашиг эрх баригчдын эрх ашгаас дээгүүр
эрэмбэлэгдэх учиртай. Монголын ард түмэн Африз, Латин Амери­кийн замаар яв­маар­гүй
байна. Тиймээс хэтэрхий лоббинд автаж, ард түмнээсээ нүүрээ бууруулж болохгүй.

-Та Эдийн засгийн байнгын хороон
дээр “АН-ынхан Сентьерра гоулдынхантай уулзаж, сүжрээд байна” гэсэн нь олны анхаарлыг
татаж байна. Яагаад та ингэж дуугарах болов?

-Сентьерра гоулд Дорнод Цагаан-Овоод
29 тонн алт, Сэлэнгэ айм­гийн Мандал сум буюу Зүүнхараад 31 тонн алт гээд нийтдээ
60 тонн алт­ны үндсэн ордыг авахад бэлэн болчихоод байна. Сентьерра гоулд Бороо
гоулд­тай 10 жилийн гэрээ хийхдээ эхний таван жилд нь нэг ч төгрөгийн татваргүй
алтаа авч, сүүлийн таван жилд нь татвараас 50 хувь чөлөө­лөх гэрээ хийсэн. Сентьер­ра
гоулд татвар төлөхгүй эхний таван жилдээ бүх алтыг нь ухаад дуусгачих­сан. Амташсан
хэрээ 13 дахина гэгчээр дахин лоббигоо оруулж ирэх гэж байна.

-Бороо гоулдаас манайхан хэдий
хэм­жээ­ний ашиг авч байсан юм бэ?

-Бид Бороо гоулдаас ашиг авч чадаагүй.
Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруу­лах тухай хуулийн төс­лийг олонхиороо
дэмжих юм болов уу яах бол гэсэн хүлээлттэй л байна.

Э.ЭНХБОЛД

Телевиз үүсэхэд кино театрт хэн ч
очихоо байна гэж ярьцгааж байсан гэдэг. Цаг хугацаа өнгөрч телевиз улам нимгэн,
улам олон суваг гар­даг болсон ч театр моодноос гарах нь бүү хэл үнэ цэнэ нь нэмэгдсэн.
Театрт очиж үзэж байж л жинхэнэ юм үзсэн болдог. Залуус хайртай бүс­гүй­­гээ театрт
урьж, театрт гарах шинэ киног үзэгчид тэсэн ядан хүлээдэг хэвээрээ. Сонин яг үүнтэй
адил юм. Цахим ертөнц хөгжиж, мэ­дээл­лийн хурд ихэссэн ч цагаан цаасан дээр хараар
бичсэн баримт  үлддэг сонин хэмээх мэдээллийн
талхны үнэ цэнэ алдагдахгүй л бай­на. Үй олон сайтууд мэндэл­сэн ч, сошиал ертөнц
хүмүү­сийн амьдра­лын хэв маягийн нэг болсон ч 
үнэн бодитой гэж итгэдэг, олон жилийн дараа  он цагийн үйл явдлын гол баримт болж үлддэг зүйл
бол сонин юм. Насаараа сонины хай­чил­бар хийдэг нэг ахмад­тай уулзаж байлаа. “Сонин
уншаагүй нэг ч өдөр байхгүй. Тэр тусмаа танай сониныг өдөр алгасал­гүй уншиж, өөрт
хэрэгтэй мэдээллийг хайчил­бар хийж хадгалдаг. Эргээд харахад тэр үеийн бүхий л
түүх дурайтал байж  байдаг. Тэр чигээрээ баримт
юм шүү дээ” гэж билээ. 

    Сонин
захиалж уншдаг хүмүүс ч цаасан сониноо барьж, харж уншихгүй бол цахим хэлбэрээр
уншихаар уншсан болохгүй юм гэж хэл­дэг. Хэдхэн минутын өмнө байж байснаа алга болчих­дог,
үг үсэг утга санааг нь өөрчилж орхидог, хэн нэгнийг гүтгээд биччихлээ гэхэд устга­чи­хаж
болдог учраас цахим мэдээллийн хэрэгс­лээс илүү­тэй  цаасан сонины мэдээл­лийг уншигчид  бодит үнэн гэж уншдаг, итгэдэг.

Технологи хамгийн их хөгж­сөн, технологийн
хөгж­лийн  гол автор нь болсон улс орнуудад
ч цаасан сонин байсаар л байна. Айлууд шуудангийн хайрцагтаа өглөө бүр шинэ сониноо
хүлээн авч амтархан уншсаар байгаа. Энэ бол соёлт хүн төрөлхтний салшгүй нэг хэв
маяг болоод тогтчихож. Хэд­хэн сарын өмнө АНУ-ын тэр­бум­тан, amazon.com  сайтыг үндэслэгч Жефри П.Безос “Вашигтон пост”  сониныг 250 сая ам.долла­раар худалдаж авсан бол
Жон Хенрид Нью-Йорк таймс” сонины “Бостон глоб”-ыг 70 сая ам.доллараар худал­даж
авчээ. Хэдхэн сарын өмнө шүү. Дээрх тэр­бумт­­нууд цаасан сонин  дэл­хийн зах зээлээс шахаг­дах байсан бол юу гэж
ийм их мөнгөө зарлагадах билээ. Туршлагатай бизнесмэнүүд зах зээл,  ирээдүйг нь 
судалж байж л ашигтай бизнест хөрөн­гө оруулах нь дамжиг­гүй. Дэлхийн чиг
хандлагад мэдээллийн хэрэгслээс цаа­сан сонин шахагдах нь бай­ту­гай харин ч бодит
мэдээлэл гэдэгт илүү их итгэж захиа­лаг­чийнх нь тоо огтхон ч буурах­гүй байгаа
нь нотолгоо юм. 

Зарим зүйл он цагийн эрхэнд улам төгөлдөржин,
өмнөх үетэйгээ хамт үлдэх нь бий. Компьютер байхгүй байх үед бичгийн машин байсан
ч одоо бичгийн машин тогшоод суух хүн олдохгүй. Харин цаг үе улирах тусам үнэ цэнээ
алддаггүй юм гэж бас байна. Түүний нэг нь яах аргагүй сонин. Зарим нэг тогтсон уламжлалууд
бий. Жишээ нь хамрын тамхи хэрэглэдэг хүмүүс гялгар уутанд хийгээд авч явж болно.
Гэтэл заавал хөөргөнд хийдэг. Тэгж байж л утга төгөлдөр болдог. Хүмүүс бие биедээ
бэлэг өгөхдөө мөн баглаа боодлыг нь чухалчил­даг. Түүн лугаа цаасан сонин илүү утга
төгөлдөр гарт баригддаг бодит үнэн шигээ мэдээлэл нь үнэн гэдэгт уншигчид илүү их
итгэдэг. Цахим мэдээлэл алга болох өөрчлөх боломжтой бол цаасан дээр үлдсэн мэдээлэл
баримт болон үлддэг.  Үүгээ­рээ мэдээллийг
үнэнээс гуйвуулах боломж багасч байгаа юм. 
Цаасан сонин 16, 17-р зууны үед  үүсэж
байсан гэдэг юм билээ. Тэр цагаас хойш цаасан сонин үнэ цэнээ алдсангүй. Мэдээллийн
хурд ихэслээ ч бодит үнэн эсэхийн хэмжүүр нь сонин өөрөө бол­чихдог юм байна. Телевиз
гэхэд л сониноос түрүүлж мэдээлэгдэх хэрнээ тухайн цаг үедээ гараад л өнгөрчих­дөг
учраас сонин шиг дахин унших боломж байхгүй.

Тиймээс цаасан сонины эрэлт байсаар
байгаа бөгөөд үүнийг дагаад нийлүүлэлт ч байсаар  байна. 
Сүүлийн үед сайтууд олноор гарч ирэхэд сонин үгүй болно, орон зай нь хумигдана  гэж ярьцгааж байсан. Гэтэл бодит амьдрал дээр
тэгсэнгүй. Өдөр тутам гардаг “Өдрийн сонин” гэхэд л захиалагч нь олон байгаа нь
үүнийг баталж буй юм. Сонин ямар нэг байдлаар уншигчдын гарт хугацаа­наа­саа хоцорч
очих юм бол манайх­ны утас зогсоо зайгүй хангинадаг. Уншигчид нэгэнт өглөө бүр цай
уухтай адил, өглөө бүр ургах нарнаар сониноо уншаад уламжлал болсны шинж энэ. Тиймээс
“Өдрийн сонин” өглөө бүрийн мандах нарнаар тантай хамт, захиалагчтайгаа хамт олон
оныг үдлээ. Ирэх он жилүүдэд ч илүү олон сонирхолтой мэдээ мэдээлэл, нийтлэл сур­валж­лагуудаараа
та бүхний оюуны цангааг тайл­саар байх болно. Олон жил шилдэг хэвлэл мэдээллийн
байгуул­ла­гаар тодорч байгаа нь ч сонины эрэлт хэрэгцээ буу­рах нь байтугай нэмэгдэж
байгааг илтгэж байна.  Дэл­хийн хэвлэл мэдээллийн
бай­гуул­лагын томоохон хурал цуглаан дээр ч энэ талаар сүүлийн үед их ярьцгаах
бол­сон байна лээ. Хүмүүс нүдэнд харагдаж гарт баригд­даг зүйлд илүү их итгэл үнэм­шилтэй
ханддаг нь харагдаж байна. Цаасан сонин цаг 
хугацааны шалгуу­рыг нэгэнт давжээ.

Хэвлэл, тэр дундаа сони­ны сонгууль
бол захиал­га байдаг. Хамгийн олон захиа­лагч­тай нь сонгуульд яллаа гэсэн үг.
“Өдрийн сонин”-ы хувьд олон жил уншигчдын олонхийн санал авч тэргүүл­сээр ирсэн.
Сэт­гүүл зүйн боловсон хүчнүүд тэр дундаа хэвлэл мэдээл­лийн олон байгууллагын удирдлагууд
энэ сониноос бэлтгэгдэн гар­сан байдаг. Эндээс харахад “Өдрийн сонин” сэтгүүл зүйн
бүхэл бүтэн том сургууль гэдэг нь эргэлзээгүй. 

Хэвлэл мэдээлэл гэдэг өөрийн гэсэн дүрэм жаягтай, зах зээлийнхээ
жамаар хөг­жиж байгаа. Дүрэм журмаа­раа үнэн, бодит  мэдээллийг хүргэх нь хэвлэлийнхэн бидний үүрэг
билээ.

БХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга,
хошууч генерал     З.Болдбаатартай цаг
үеийн зэвсэгт хүчний асуудлаар ярилцлаа.

-Сүүлийн үеийн хамгийн сай­хан мэдээ гэвэл
Афганистанд энхийг сахиулж байгаа орон орны цэргүүдээс монголчууд авхаалж
самбаа, хурд хүч, тэс­вэр тэвчээрээрээ онцгой ялгар­сан бай­на. Бүр олон улсын
цэргүүд “Монголчууд цусандаа дайчин, шантаршгүй хүмүүс юм. Биширч байна” гэсэн
байна лээ. Та сонс­сон биз?

-Тиймээ, энэ талаар сонсож цэрэг
дайчдаараа үнэхээр бахарх­сан. Манай Зэвсэгт хүчний цэргүүд Афганистан Улсад
АНУ-ын тэр­гүүл­сэн “Тогтвортой эрх чөлөө ажиллагаа”-нд цэргийн нэг рот, Кабул
хотын эвслийн цэргийн “Эггерс” баазын аюулгүй байдлыг хангах, НАТО-гийн цэргийн
“Аюул­гүй байдлыг дэмжих” олон улсын хүчний ажиллагаанд нэг рот, “Мазари-е
Шариф” хотод байрлах “Мармал” цэргийн баазын аюулгүй байдлыг хангах үүргүүдийг
амжилт­тай гүйцэтгэж байна. Мөн Кабул хотын олон улсын нисэх буудал дахь “Каяа”
баазын нисэх зурвас, нислэ­гийн аюулгүй байдлыг ханга­хаар 1 салаа үүрэг
гүйцэтгэж байна даа. Афганистан Улсад эвслийн цэр­гийн хүчний нийт 8000 цэргийн
алба хаагч байрлаж байгаа юм. “Эггерс” баазын олон улсын цэр­гийн багуудын дунд
хурд хүч, авхаалж самбаа сорьсон тэмцээн болж манай цэрэг дайчид маань
амжилттай оролцож эхний байруу­дыг нь эзэлсэн юм. Энэ нь манай дайчдын маань
сургалт бэлтгэл сайн, сэтгэлзүй тогтвортой байгаа­гийн нэг том үзүүлэлт юм.
Үүнийг бусад улс орны цэргийнхэн өнд­рөөр үнэлсэн байсан.

-Шинэчлэлийн Засгийн газ­рын зүгээс
батлан хамгаалах салбарт нэлээд их өөрчлөлт шинэчлэлийг явуулж байх шиг байна.
Та салбарын Төрийн нарийн бичгийн даргаар 
ирээд багагүй хугацаа өнгөрч. Өөрч­лөлт шинэчлэлт хэр өрнөж байна даа.
Өөрчлөлт шинэчлэл хий­хэд армийнхны хүлээж авах сэтгэл зүй хэр байх юм. Мэдээж
шүүмжлэл дагуулж таарна?

-Шинэчлэлийн Засгийн газрын мөрийн
хөтөлбөрт батлан хамгаа­лах салбарт шинэчлэлт өөрчлөлт хийх талаар 7 том зорилт
дэвшүүл­сэн байгаа. Бид эдгээрийг хэрэг­жүү­лэх ажлаа салбарын эрх зүйн орчныг
төгөлдөржүүлэхээс эхэл­сэн. Үндсэндээ “Монгол Улсын төрийн батлан хамгаалах
бодло­гын үзэл баримтлал”, Батлан хам­гаа­лах тухай болон Зэвсэгт хүчний тухай
хуулиуд, Иргэний цэргийн үүргийн тухай болон Цэргийн албан хаагчдын эрх зүйн
байдлын тухай хуулиудаа төсөл хэлбэрээр бэлэн болгож, сайдын зөвлөлөөр
хэлэлцээд дараагийн шатны хэлэл­цүүлэгт оруулахаар бэлтгээд байна.

Батлан хамгаалах гадаад хам­тын
ажиллагаанд ахиц дэвшил гарч, цэрэг-техникийн талаар хам­тарч ажилладаг улс
орнуудын тоо нэмэгдэж, БНХАУ, Беларусь, Польш гэсэн улсуудтай батлан хамгаалах
чиглэлээр нэлээд өргөн хүрээтэй ажиллах боломж бүрд­лээ.

Цэргийн алба хаагчдын нийг­мийн
хамгаалалд онцгой анхаарч “Цэргийн орон сууц”, хөдөөгийн анги, салбаруудад
“Албан тушаа­лын орон сууц” гэсэн хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж эхлээд явж байна.
Цэргийн алба хаагчдын цолны цалинг нэмэгдүүлэх талаар судал­гаа гарган ажиллаж
Засгийн газ­раар хэлэлцүүлэхээр бэлэн болго­чи­хоод байна.

Иргэний байгууллагуудын нийг­­­­мийн
хамгаалал, хөдөлмө­рийн хуулиудад цэргийн анги, байгууллагуудад ажиллаж байгаа
энгийн иргэдийн нийгмийн хамгаа­лал, эрх зүйн байдал нөхөн төлбө­рийн
асуудлуудыг тусгайлан нэмэл­­­тээр тусгахаар санал боловс­­­руулж ажиллалаа.

Одоо бид цэргийн алба хаагч­дын
хөдөлмөрийн үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх талаар судалгаа, тооцоо хийн, санал
боловсруулан ажиллаж, ирэх онд шийдвэр­лүүлэ­хээр төлөвлөж байна.

-Монгол Улс зэвсэгт хүчний­хээ
техникийн шинэчлэлд ингэ­хэд хэр анхаарал хандуулдаг юм бол? 

-Зэвсэгт хүчний зэвсэглэл техни­кийг
үе шаттайгаар сэргээн сайж­руу­лах, шинэчлэх талаар урт хуга­цааны 15 жилийн
хөтөлбөр боловс­­­руулж бэлэн болгосон. Удах­­­гүй энэ асуудлыг Үндэсний
аюулгүй байдлын зөвлөл дээр ярилцаж шийднэ.

Манай цэргийнхэн өөрчлөлт,
шинэчлэлтийг хүлээж авах сэтгэл­зүй маш сайн, ихэнх хувь нь дэмж­дэг. Харин
зарим нэг шат дамжлага удирдах албан тушаалтан удаан хойрго, байгууллагын амбиц
талаа­­­саа хуучинсаг хандлагатай байна. Харин бидний хийх шинэч­лэ­лийн
бодлогод Ерөнхийлөгчийн санаачлан хийсэн “Том төрөөс ухаалаг төр лүү” гэсэн үндэсний
чуулганы бодлого шийдвэр урам зориг өгч, боломж олголоо.

Бид энэ салбарт батлан хам­гаа­лах
нэгдмэл бодлого явуулах, цэргийн хүчний нэгдсэн удирдлага, үйл ажиллагааны
төлөвлөлтүүдийг бүрдүүлэх, захиргааны нүсэр бүт­цийг халж, цэргийн мэргэжлийн
үндсэн анги салбар, бэлэн байдал руу хандсан тогтолцоог зөв бүрдүү­лэх, эдийн
засгийн үрэлгэн байдлыг таслан зогсоох, улс орны аюулгүй байдлын тулгамдсан
асуудлуудыг нэгдмэл зөв тогтолцоогоор шийд­дэг арга барилд шилжих, байгуул­ла­га
албан тушаалтнуудын амбиц, эрх дархыг улс орны аюулгүй байдлын эрх ашгаар солих
зэрэг олон ажлууд хүлээгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн тогтолцоонд
үндэслэсэн зөв менеж­мент хэрэгтэй болжээ гэсэн үг. Үүнийг бид хийх болно.

-Хамгийн гол нь цэргүүд бүтээн
байгуулалтад оролцдог боллоо. Саяхан “Асгат” чиглэлд бетон гүүр, хайрган
хучилттай авто замыг цэрэг дайчид барь­сан байх аа?

-Тиймээ. Засгийн газраас “Мон­гол
цэрэг-бүтээн байгуулалт” хөтөл­бөр батлан гаргаж хэрэг­жүүлж эхлээд байна. Энэ
хөтөлбө­рийн маань үндсэн агуулга, зорилго нь залуучуудыг цэргийн алба хаах
хугацаанд амьдралд нь хэрэгтэй мэргэжилд сургах, ажил хийж сур­гах, стратегийн
бүтээн байгуулал­танд Монголчуудыг оролцуулах, үүгээр дамжуулан зөв хүмүүжил,
төлөвшил олгох явдал юм. Энэ онд “Асгат”-ын чиглэлд бүтээн байгуу­лалт, “Орон
сууц” хөтөлбөрүүдэд оролцлоо. 300 гаруй цэргийн алба хаагчдад алба хаах
хугацаанд нь мэргэжил эзэмшүүллээ. Энэ ажил маань үр дүнгээ өгч эхэлж байна,
ирэх жил улам эрчимжүүлнэ. Энэ нэг жилийн хугацаанд эрх зүйн зохицуулалт хийх
олон талын асуудал байгааг олж харж, сургамж авлаа. Удахгүй бид Ерөнхийлөг­чийн
санаачилсан “Оюутан цэрэг” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ. Энэ бол зайлшгүй хийх ёстой
өргөн хүрээ­тэй том ажил болно гэж үзэж байна. 

-Манай улс энхийг сахиулах ажиллагаанд
оролцоод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Өнөөдрийн байдлаар ямар улсуудад хэч­нээн
залуус энхийг сахиулах ажилла­гаанд оролцсон байна. Энэ ажил­ла­гаа цаашид
үргэлж­лэх үү. Одоо бол зөвхөн Судан, Афганистан хоёрт л үүрэг гүй­цэт­гэж
байна уу?

-Манай Зэвсэгт хүчний цэргийн алба хаагчид
олон улсын энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцоод 11 жил болж байна. Нийтдээ 10
мянга орчим цэргийн алба хаагч оролцсон байна. Урьд өмнө нь Сьерра Леон, Бүгд
Найрамдах Ардчилсан Конго, Косово, Чад, Гүрж, Ирак, Баруун Сахар, Афга­нис­тан,
Судан, Өмнөд Судан улсад НҮБ-ын мандаттай үүрэг гүйцэтгэ­сэн. Одоо Судан, Өмнөд
Судан, Афганистан, Бүгд Найрам­дах Ардчилсан Конго, Баруун Сахар гэсэн улсуудад
1300 орчим цэргийн алба хаагч үүрэг гүйцэт­гэж байна. Олон улсын цэргийн
ажиллагаа НҮБ-аас их хамаарал­тай байдаг. Манайхан цаашдаа Өмнөд Суданд үүрэг
гүйцэтгэх асуудал нилээд үргэлжлэх төлөвтэй байна. Монголчууд цэргийн эмнэлэг,
цэр­гийн инженер, цэргийн сургалт, барилга инженерийн чиглэлээр сэргээн босгох
тогтворжуулах ажил­ла­­гаануудад оролцох чиглэл­тэй байна. Гэхдээ энэ нь тухайн
улс орны нөхцөл байдал, аюулын эрсдэл, цаг агаарын байдлаас ихээхэн хамаардаг.

-Миний сонссоноор энхийг сахиулах
ажиллагаанд энгийн албан хаагч гэхээс мэргэшсэн албан хаагчийг явуулах болсон
шүү дээ. Бүр “Элит”-ийн 150, Дарханы 330 дугаар анги гэхчи­лэн гурван ангийн
мэргэшсэн албан хаагчдыг явуулах гэсэн үү. Энэ нь аюулгүй байдал, мэр­гэш­сэн
байдлаа бодвол сайн ч бусад албан хаагчдад жаахан гомдолтой юм биш үү. Армийн
залуус бүгд энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцохыг хүсдэг шүү дээ?

-Таны ярьсан Зэвсэгт хүчний 150, 330
дугаар ангиуд нь мэргэж­лийн мото буудлагын тусгай батальонууд бөгөөд энхийг
дэмжих ажиллагаанд оролцох бие бүрэл­дэ­хүү­нийг энэ бааз дээр тулгуур­лан
бэлтгэж явуулдаг. Энэ нь заа­вал энэ ангиас явна  гэсэн үг биш юм шүү. 40 хүртэлх насны цэргийн
алба хаагчид энхийг дэмжих ажил­ла­гаанд оролцох нь нээлттэй, бүгд сайн дурын
үндсэн дээр явдаг. Харин эрүүл мэнд, мэргэжлийн ур чадвар, сэтгэл зүйн
төлөвшил, багаар ажиллах чадвар зэргийг тогтоосон шалгуурууд байдаг. Ер нь
цэргийн болсон хүн бүр энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцох, бодит цагийн байдалд
мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх, гадаад хэлний мэдлэгээ сайжруулах сонир­­хол­той
байдаг. Энэ нь хувь хүний цэргийн мэргэжлийн чадвар дээшлэхээс гадна Зэвсэгт
хүчний бэлэн байдал бэлтгэлжилт давхар байнга дээшилж байна гэсэн үг.

-Харин анги, нэгтгэлийн чадам­­­жийг
сайжруулах, орчин, нөхцөл бололцоо, техник хангам­жаар сайжруулахад хэрхэн
анхаарч байна?

-Өнөөдөр “Тогтвортой төрөөс ухаалаг
төр рүү” гэсэн ажлыг хэрэг­жүүлэх хүрээнд Зэвсэгт хүчний удирдах
байгууллагуудын бүтэц зохион байгуулалтыг эргэн харж үзэх, Зэвсэгт хүчний анги,
нэгтгэлүү­дийн бүтэц, байлдах чадамж, гүй­цэт­гэх үүрэг, хариуцлагын бүсүү­дийг
дахин авч үзэх, ангиудын орон тоонд байгаа захиргааны болон туслах чанарын орон
тоонуудыг багасгах, гүйцэтгэх үндсэн үүрэг, байлдааны чадамжийг нэмэгдүү­лэх,
зэвсэглэл техникийг нь гүйцэт­гэх үүрэгтэй нь уялдуулан шинэч­лэх, сайжруулах,
зайлшгүй хэрэг­цээ шаардлага бий болоод байна. Зэвсэгт хүчний анги,
байгууллагуу­дын орчин нөхцөл амьдрах болом­жийг сайжруулах зорилгоор “Цэр­гийн
хотхон” төсөл хэрэгжүүлэх болно. Зэвсэгт хүчний ангиудын байршлыг бүсчилсэн
хотхон хэлбэ­рээр тохижуулж, бүсийн сургалтын төвүүдийг байгуулж, тэнд цэргийн­хэн,
онцгойгийнхон, дотоодын цэргийнхэн, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах чиг
үүрэгтэй байгуул­лагуудын сургалт, дадлагыг хийдэг нэгдсэн тогтолцоог бий
болгож төсөв зардал хэмнэх хэрэг­тэй байна.

Анги нэгтгэлүүдийн түргэн байр­лах
чадвар, хөдөлгөөнт чадавхийг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх бодло­го цаашдаа
баримтлах нь зүйтэй юм.

Манайх шиг жижиг орны хувьд тусгай
хүчин, тагнуулын байгуулла­гуудыг бэхжүүлж, мэргэжлийн чад­ва­рыг нь
нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарч ажиллана.

-Хоёулаа сэдвээсээ жаахан хазайя.  Та армид байлдагчаас генерал болтлоо дэвшин ажил­ла­жээ.
Та армийнхны дунд амжил­­тад хүрч болдгийн амьд жишээ байх. Өнгөрсөн үеийг  эргээд харахад ажлын төлөөх цаг хугацаа байна
биз. Байлдагч явсан үеэ дурсаач. Цэргийн цолны нэр хүндийн талаар юу гэж бодож
байна?

-Би 1978 оны цэрэг, 028 дугаар ангид
хугацаат цэргийн албаа хааж эхэлсэн. Дараагаар нь 033 дугаар анги, 029 дүгээр
ангид цэргийн алба хааж өнгөрүүлсэн. Байлдагч байхдаа дээд сургуулиас ирсэн
боловсролтой цэрэг байлаа. Тэгээд оросоор бага зэрэг ярьчихдаг болохоор 028
дугаар ангид алба хаалгасан. Тэнд Зөвлөлтийн мэргэ­жилт­нүүд цөөнгүй ажилладаг
бай­лаа. Жил бүр Оросын Чита хот руу явж пуужин­гийн буудлага хийдэг байсантай
холбоотой байсан байхаа.

Байлдагч байхдаа салааны орлогч, дэд
түрүүч, ахлах түрүүч гэсэн цолтой байсан. Цэргийн цол бол нэр хүнд, хариуцлага,
турш­лага, дадлага чадварыг илэрхийл­сэн том шалгуур үзүүлэлт юм шүү дээ.
Цэргийн дунд офицерийн цолны хувьд дараагийн цолоо автал 3 жил, ахлах офицерийн
хувьд 4 жил байдаг нь одоогийн­хоор бол кол­леж, их дээд сургууль дүүргэх
хугацаатай дүйж байгаа юм. Хүн их, дээд сургуульд сурал­цах­даа ямар их зүйл
мэдэж, дадла­га чадвар олж авдаг билээ түүнтэй яг адил юм. Ийм учраас бид цэр­гийн
цолондоо хүндэтгэлтэй хан­даж түүнийгээ ний­гэмд бүхий л талаараа зөвөөр
илэрхийлж, ман­лайлж байх ёстой гэж үздэг.

Цэргийнхэн та бүхэндээ ирж буй шинэ
оны мэнд дэвшүүлж, аз жар­гал, сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Дэлхийд Монголчууд,
Монгол үндэст­нийг цэргийнхэн л гаргаж таниулсан. Би үргэлж та бүхнээрээ
бахархдаг юм шүү цэрэг дайчид минь!

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Хүү нь
бололтой хорь гаруй насны хар хүү “Тийм ээ. Хунан­байгийнх мөн” гээд байшин
руугаа дагуулж орлоо. Гэрийн эзэгтэй цай аягалж, хормын төдийд л ширээгээ
ааруул, чихэр, боорцгоор дүүргэж дайллаа. Аягатай цайндаа нэг ааруул хийчихээд
сууж байтал гэ­рийн эзэн орж ирлээ. Өвөлжөө тавлаг сайхан, мал хуй өнтэй сайн
өвөлжиж байгаа тухай ярина. Ө.Хунанбай сумынхаа АН-ын дарга бөгөөд Буян­тад
намаа 12 жилийн турш ялуулсан нэгэн гэнэ. 1975 онд тавдугаар ангид байхад гэр
нь энд шилжиж иржээ. “Манайхыг энд ирэхэд нэг хашаанд хэдэн гэрүүд л байсан.
Казах айлууд ирж байшин барьж суусан юм. Мон­гол­чууд тэр хүртэл байшин барьж
мэддэггүй байсан юм шүү. Ингээд сумын айлууд жижиг ч гэсэн өөрсдөдөө тохирсон
байшинд амьд­рах болсон” хэмээлээ.

Казахууд
архи уухыг их цээрлэнэ. Ялангуяа ахмад настай, өөрөөсөө ах, эгчмэд хүний дэргэд
сархад хүртэнэ гэдэг дээд зэргийн буруу зүйл. Ө.Хунанбай “Архи уухгүй сайхан
амьдардгийг манай казахууд харуулж байна. Гэтэл монголчууд аав, ээж, нөхөр, бэр
нь гээд бүгд хамтдаа архи ууж найрладаг. Манай ёсонд тийм зүйл ерөөсөө
байдаггүй. Монголчуудын архи уудаг бас нэг шалтаг бол эрийн гурван наадмын нэг
төрөл болох сур харваа юм. Ер нь монголчуудад найрлах олон баяр байна” гэж
монголчуудын архи ууж байгааг шүүмжиллээ. Гэхдээ каза­хууд огт архи уудаггүй
гэж хэлж болохгүйг тэрээр хэлээд “Харин найз нөхдөөрөө сайхан наргиж, цэнгэх үе
байлгүй яахав” гэсэн юм. Тэрээр “Үнэндээ манай сумын хэдэн цагаан байшингийн
паарыг хөлдөөчихгүй галлаж, дулаан байлгадаг хүмүүс бол хэдэн казах залуучууд
шүү. Монгол залуус бол архидаад маргааш нь ажилдаа ирэхгүй”  гээд амьдрал бол тэмцэл байх ёстой гэв.

Казахууд
ажилсаг. Өдөр шөнөгүй ажилладаг. Харин монголчууд хэтэр­хий тайван амьдардаг
гэж үздэг гэнэ. Ө.Хунанбай казахууд монголчуудын хувьд саяхан хаяа залгасан
хөрш биш Чингэс хааны үед байсан хөр­шүүд хэмээлээ. Монголчууд казах гэхийг
босоо бичгээрээ бичихдээ з, с үсгийг нь андуурч, буруу бичсэнээс хасаг гэдэг үг
гарсан. Биднийг хасаг биш казах гэдэг хэмээн тайлбарлав. Шашин нь өөр ч бусад
зүйл нь монголчуудтай адил. Яагаад гэвэл монгол, хасаг хоёр нэг гаралтай.
Тарваган тахал гараад л тарц­гаачихсан гэх түүх ярина. Буянт сум Баян-Өлгий
аймгийн бусад сумтай харьцуулбал монгол, хасаг хоёр хоорондоо ажлын байр, шашнаасаа
болж сүрхий “тэмцэлд­дэг” гэдэг. Үүнийг Ө.Хунанбай ня­цааж, ухамсар муутай
хүмүүс л хоорондоо зо­долддог. Манай су­манд тийм зүйл болдоггүй. Харин Алтай
сумын Улаан хаданд л тиймэр­хүү зүйл гардаг гэсэн гээд тус сумын талаар
өөрийнхөө бодлыг хуваалц­лаа.

Казахстан
руу хасгууд бөөнөө­рөө нүүсэн 1990-ээд оны эхэн үед тэнд хоёр, гурван настай
очсон хүүхдүүдийн ихэнх нь одоо эрийн цээнд хүрч салбар салбарт хүчээ үзсэн
лидерүүд болсон гэнэ. Казахс­танд очсон казахууд “Хятадын, Оросын, Монголынх”
гээд тус тусдаа гудамж, хороололд амьдардаг аж.

Хасгууд
ерээд онд Монголоос нүүхдээ “Одоо энэ бидэнд хэрэггүй” гээд Монгол Улсын
сүлдтэй мөнгөн дэвсгэртийг хилийн зурвас дээр урж байсан түүх байдаг аж. Гэтэл
тэгж явчихаад буцаад ирэхэд нь Монгол орон хүлээгээд л авсан билээ. Ө.Хунанбай
“Дэлхий даяарчлагдаж байна. Хаана амьдрал байна. Тэнд очдог жамын дагуу
казахууд ийн нүүдэл хийсэн”  гээд “Төрсөн
нутаг, дассан газраасаа манай казахууд дахиад нүүхгүй ээ. Тэглээ ч энэ газарт,
аав, ээж, өвөг эцгийн минь шарил байгаа” гэлээ.

Ө.Хунанбай
парламентын за­саг­лалыг эсэргүүцдэг аж. Учир нь дөрвөн давхар байшин бариад
нэг давхрыг нь дуусгаж байтал сонгууль болоод өнөө барилгын ажил нь зогсоно.
Тэгээд өөр нам гарч ирээд барилгын ажлыг дахин үргэлжлүүлэх ч урьдын адил
дөнгөж дахиад нэг давхрыг нь барьж байтал сонгууль эхэлчихнэ. Ингээд ганц
байшин барих гэж олон намын нүүр үздэг жишээг яриад “Монгол Улс Казахстан шиг
Ерөн­хийлөгчийн засаглалтай болмоор юм” гэв. Тэгэх­гүй бол парламентад янз
янзын хүн орж ирээд байна гэх.

Гэрийн эзэнтэй
ийн хөөрөлдөж суутал түрүүнээс хойш нөхрийнхөө хажууд сууж, яриаг нь чагнаж
байсан эзэгтэй “Босго тотго” гэж нэг кино МҮОНТ-ээр гарлаа. Тэр кинонд
казахуудын түүхийг мушгиж, буруу гаргасан. Үүнээс болж хотод сурч байсан хүүхэд
маань ирэхдээ их л эвгүйцсэн байна лээ. Түүх гуйвуулс­наас болж хүүхэд залуус
хоорондоо эвдрэлцвэл яана хэмээн их л чан­гахан дуугаар бухимдаж байгаагаа
илэрхийлэв.

-Та нарт
үндэсний цөөнх гээд ихээхэн анхаарал хандуулдаг. Гэтэл та бүхэн энэ давуу
байдлаа ашиг­лаад нутгийн уугуул иргэдийг хавчих болсон юм уу. Үүнийг та юу гэж
бодож байна вэ хэмээн Ө.Хунанбайгаас асуувал,

-Баян-Өлгий
аймгийн хүчний байгууллагуудын дарга нарыг мон­гол болголоо. Казахуудын дотор
тэр зэргийн дарга хийчих толгойтой хүмүүс бий. Монгол Улс биднийг хөөгөөд “Та
нар яв” гээд байх шиг санагдах  боллоо.
Ерөнхийлөгчид гомдолтой байна гэх аж. Хэнээр дарга тавихаа нэгэнт төр гэж
байгаа юм хойно төр нь л мэдэх хэрэг гэж хичнээн хэлээд ойлгох янз алга.

Ингээд
тэднийхээс гарлаа. Жо­лооч маань араас орж ирж “Нарны голтойд эртхэн газар
дөхье” гэж хэлээгүй бол гэр бүлийн хоёрын гомдол тээсэн яриа хөөрөөнөөс нь
бултаж чадахгүй л байлаа.

УАЗ 469
машины маань яндан­гийн жийрэг тасраад жолооч тэрийг нь засаад хэсэг саатлаа.
Нар уулын цаахнуур бөхийх үеэр Буянт сумаас гарав. Сайран дундуур, хавцлын
замаар явсаар гэгээ тасрах үест Алтай суманд ирсэн юм.  Хааяа нэг нохой хуцахаас өөр чимээгүй. Харан­хуйн
дунд айлуудын цонхны гэрэл ёлтойно. Харин сумын клуб хөл хөдөлгөөнтэй. Гадна нь
баахан 69 машин байна. Ардчилсан холбооны баярын хурал, бүжиг болж байгаа
сурагтай. Сумынхан бүгд клубтээ цугласан учир гудамжинд ганц ч хүн
харагдсангүй. Хурал есөн цаг дөхүү­лээд тарлаа. Залуучууд нь үлдээд бүжиглэхээр
болж. Хөгшид нас­тайчуул нь гэр гэрийн зүг ач зээгээ дагуулаад тарцгаана.

Шинийн
сарны туяа хаана ч хүрэхгүй. Тэрүүхэн тэндээ сүүмийнэ. Гудмуудаар гар чийдэн,
гар утасны гэрэл тусгасан хүмүүс сугадалцаж, гангар гунгар ярилцсаар явцгаана.

Эндхийн
уугуул монгол иргэн, нэгдлийн даргаар ажиллаж байсан өндөр настныд хүрч очлоо.
Үр хүүхдүүд, ач зээ нар нь замчилж, нохойг нь хорьж, гар чийдэн тус­гасаар
өвөөгийнх рүүгээ оруулав. Мэнд усаа мэдэлцэж, ойр зуурын сонин хачин ярилцаж
хэсэг суулаа.

Түүний яриа
мөн л монгол, хасаг хоёр  ястаны
хоорондох зарим үл ойлголцлын сэдэв рүү орчихлоо. “Хүүхдүүдэд ажил олдоход маш
хэцүү. Хоёр даргын ядаж нэг нь монгол хүн баймаар байгаа юм. Тэгэхгүй бол
монгол хүүхдүүд сур­гууль төгсч ирээд нутагтаа үлдэж, голомтоо сахих ямар ч
нөхцөл алга. Ажил хүлээж, хайж хоёр гурван жил гэртээ суусаар сүүлдээ залхаад
төв барааддаг” гэлээ. Тэрээр газар усны нэрийг казахаар өөрчилж байгаад
эмзэглэдэг гэнэ. “Ю.Цэдэнбал дарга 
Баян-Өлгийд уул, газар, усны нэрийг өөрчлөхгүй, монголоор нь дуудаж,
бичих албан даалгаврыг тухайн үед гаргаж байсан. Тэр даалгаврыг дахин энэ үед
сэргээмээр байгаа юм” хэмээн саналаа хуваалцлаа. Алтай, Буянт гэлтгүй бүх
сумдын нутгийн уул усны нэр хасаг болжээ. Ийм үед монголчуудыг нэгдүүлж, монгол
газраа уугуул нэрээр нь үлдээхэд Бурхны шашны сүм хийдтэй болох нь хамгийн зөв
арга гэж үздэг аж.

Настай
хүмүүс үхэхдээ хонх дамрын дуу сонсоод одохсон хэ­мээцгээнэ. Нэг айлаас хөдөлж,
нөгөө айлд орсоор цаг 22 цаг болчихов. Баян-Өлгий аймагт асуудал шийдэх гэж
ирсэн албан хүмүүсийг хасгууд угтаж аваад хэд хоног сайхан дайлж цайлаад,
онгоцонд суулгахдаа ба­руун гарт нь каз, зүүн гарт нь цүнхийг нь бариулаад,
толгой дээр нь тоорцог тавиад явуулчихдаг. Ийм хүндлэлийг мэдэрсэн өнөө албаны
хүн үнэн төрхийг бодитоор нь харж чадалгүй өнгөрчихдөг гэнэ. Хэрвээ асуудлыг
шийдэхээр хотоос ирж байгаа эрх­мүүд эхлээд уугуул монголчуудтайгаа уулзаад юу
болж байгааг асууж байхыг хүсч байлаа. 
Наадам. Ямар гоё наадам бол­дог билээ. Тавдугаар сарын сүүлээс л наадмын
яриа хөөрөө эхэлж, зургадугаар сар гарангуут бөхчүүд галд гарч, Төв
цэнгэлдэхийн зүлэг ногоог усалж, сандал хайсыг нь будаж янзлаад бүгд л том
жижиггүй наадамдаа бэлтгэдэг. Сэтгэл цаанаа л нэг баясалтай болж, наадмаар яаж
наадахаа ярьж, төлөвлөөд л. Шинэ­хэн дээл зэхэж эхэлнэ.

Харин
Баян-Өлгийд ийм наадам болдог үе хэдийнэ ард хоцорсон гэнэ. Буянт, Алтай, Өлгийн
монголчууд “Монгол наадам үзэхсэн. Монгол­чууд­тайгаа хамт сайхан наадахсан”
гэцгээнэ. Монголдоо байж монгол хүн ингэж ярина гэдэг нүгэл байгаа даа хэмээн
гайхвал “Нээрэн гэм” гээд чухам яаж нааддагаа ам уралдан өгүүлнэ. Наадмын нээлт
эхэлснийг мэдэгдье гэж монголоор ганц өгүүл­бэр уншчихаад л хасгаар баахан
мэндчилгээ дэвшүүлнэ. Ингээд бө­хийн барилдаан эхэлнэ. Монгол бөх давбал
монголчууд уухайлна. Хасаг бөх давбал хасгууд баярлаж, шуугил­дана. Хэрвээ
үзүүр түрүүнд монгол, хасаг хоёр бөх үлдвэл наадмын төгсгөл хэцүүднэ. Монгол
бөх дава­хаар цөөхөн хэдэн монголчууд нь биесээ тэвэрч, нүдэндээ нулимстай
баярлана. Энэ үед хасгууд наадмын талбайг хаяад явчихна. Заримдаа чулуу,
ундааны сав хүртэл шидэх нь бий. Ингээд хаалтын ёслолгүй шахуу наадам болж
хувирна. Ерөнхийдөө ийм хагас, тал, оромдсон төдий наадацгаадаг учир эндхийн
монгол­чууд “Монгол наадам үзэхсэн” гэж бие биедээ ярьцгаадаг аж.

Монголчууд
хасаг, казах гэж хоёр янзаар ярьж бичдэг. Угтаа манай билгүүн номч, эрдэмтэд,
хэл судлаач­дын алдартай толь бичгүүдэд хасаг гэж тусгажээ. Казах гэдэг нь
Казахс­тан улсын нэрнээс үүдэлтэй, социа­лизмын үед гарч ирсэн нэршил юм байна.
Хасаг гэж бичих нь зөв сонголт гэдгийг Алтай сумын өндөр настнууд, тухайн үед
төр засагтаа өндөр алба хашиж явсан хүмүүс зөвлөсөн юм.

1860-аад
оны үед ах дүү хоёр хасгаар ахлуулсан зуун өрх анх манай нутагт хөл тавьж
байжээ. Хасгууд манай улсад дагаар оръё гэхэд нь манай ноёд шийдэж өгөхгүй
баахан цаг хожсон гэнэ. Ингээд хасгууд олон жилийн дараа Богд эзэнд хүсэлт
гаргасан байдаг тухай тэмдэглэлийн эхэнд өгүүлсэн билээ.

Алтайн
урианхайчууд МЭӨ 384 оны үед Алтайн ар, өвөрт нутаглаж байсан түүх буй.
Ингэхээр Баян-Өл­гийн уугуул иргэд гэдэг нь маргашгүй үнэн. Алтай суманд
монгол, хасаг хүүхэд залуус гар зөрүүлж, зодолддог үзэгдэл мэр сэр гардаг аж.
Үндэсний цөөнх гээд хасгуудыг хэтэрхий харж үзэж байгаа нь тэдний ухамсар дорой
зарим хүмүүсийг элдэв ааш зан гаргах 
үндэс нь болж байгааг залуус хэлж байв. Монгол Хасаг адилхан Монгол
Улсын иргэд , хасаг гээд хэн ч гадуурхаагүй  
байхад хэтэрхий гэмээр нялуун бодлого хүмүүсийн занг эвдээд байна гэж
хэлж байгаа нь үнэний ортой болол­той. Уугуул урианхайчуудаас гадна тува,
дөрвөд, халхууд Баян-Өлгий аймагт бий. Эдгээр иргэдийн эрх ашгийг ер авч
хэлэлцдэггүйд гомдол­той байдаг аж. Төрийн шагнал, одон медальд Монгол хүн
Баян-Өлгий аймгаас төдийлөн тодорхойлогд­доггүй гэнэ. Хасгууд хоорондоо “Монгол­чуудын
нутаг нь уужим, өөрсдөө хонь шиг номхон, тайван” гэж ярьдаг аж.  Тийм ээ, ийм сайхан тайван ард  түмэн энэ дэлхий дээр ховор байдаг. Үүнийг ч
хасаг хүмүүс үнэлдэг болоод эргэж буцаад нүүж ирээд байгаа хэрэг. Алтай сумын
зарим залуус, залуу гэр бүлийнхэн­тэй ийн уулзаад өвөлжөө, нутаг ус ярилцаж
суутал цаг ойртчихлоо. Эндээ хоноглоод өглөө эрт аймгийн төв оръё гэвэл жолооч
“Өглөө машин тэрэг асахгүй бөөн юм болно. Дулаан гараашид хонодог машин муу зан
сурчихсан байдаг юм. Өглөөний жаварт хүйтэн төмөртэй ноцолдоно гэдэг баахан
яршиг. Гараад шид­чихье” гэлээ. Ингээд унаандаа суулаа.

Жолооч “Мэлмэрүүлэн
чиг уйлаад яахав

Мэнд
амар суувал уулзана шүү дээ хө…” гээд исгэрэх, дуулах хос­луулан жолоогоо зална. Хээрийн зам хэдий муруй ч
туулаад гарахаар шулуун болчихно. Шөнийн тэнгэр цэлмэг, хамба хилэн мэт гүн хар
огторгуйд одод шигтгээ адил анивал­зан мишилзэнэ. Долоон бурхан од энүүхэн
хаяанд ирчихсэн мэт.

Жолооч “…Өндөр тэнгэрийг мөрлөсөн

Үүлэн
цэнхэр уулс байна аа хө

Үргэлж
наддаа зүүдлэгдсэн

Миний
нутгийн бараа юу даа хө…” хэмээн дуулна. Түүнийг дагаж дууллаа. Дуугаа хичнээн өндөрс­гөсөн ч уул өөд
мацаж байгаа маши­ны моторын дуунаас илүү гарч чадсангүй. Машин өгссөөр. Жолоо­чоос
“Зам тонгойх нь уу” гэж асуувал “Газрын холоос цайвалзсан, Ганган цагаан хот
байна аа хө” гэснээ “Тонгойно оо, мөдхөн” хэмээн дууны аянд тааруулан
уянгалуулан хэлэв.

Машины
гэрэлд туулай орж ирчихээд гарч чадалгүй хий дэмий дагаж,  давхиснаа бөлтөсхийгээд дэрс дундуур далд
орно. Зарим нь машины урд гүйснээ хариугүй дайруулахын наана бултаж амжина.

Жолооч
ардын дуунуудын хэс­гээс исгэрэн энхэл донхлыг сурамгай гэгчийн гаргана. Машины
цонх цан­таж эхэллээ. Жолоочийн өгсөн тоос­ны цагаан алчуураар шилийг нь
хичнээн сайн арчсан ч төд удалгүй буцаад л цайрчихна.

“За байз оо
хө. Энэ хавиар л хар зам руугаа орно доо” гэж жолооч ийш тийш зам хараачилна.
Хар замын өндөр даланд тулж ирээд буцна. Шил битүү цантаж, жолооч жижиг зайгаар
урд замаа олж харна. Хар замтай нийллээ. Өлгийн төв рүү дөхөхийн хэрээр цонхны
цан арилна.

Өглөөгүүр Өлгийн төвөөр баахан алхлаа. Цамбагарав хайрхны нэрээр нэрлэгдсэн
супер маркет, хүнсний дэлгүүр, зочид буудал байна. Бүгд нэг эзэнтэй. Эзэн нь
мундаг ажилсаг, монгол залуу бий. Их хөдөлмөрч. Өлгийн төвд эднийхээс гадна
тува эзэнтэй үйлчилгээний газрууд ч хэд хэд байдаг гэж хүмүүс ярина. Цам­багарав
гэснээс уг хайрхан оршдог Алтанцөгц суманд өнтэй өвөл болж байгаа гэнэ. Тэр
сумынхан нутаг устайгаа хэтэрхий ширүүн дориун, өөриймсөг бус харьцаж, олон
зууны турш хөндөгдөөгүй ариун дагшин газруудын доорх баялгийг нь авч, булаг
шандыг нь олноор ширгээж байгаа тухай ярив. Гадныхантай нийлж Тэхтэд тэсэлгээ
хийж, ойр хавийн байгалийг сүйтгэж байгаад анхаарал хандуулж байгаа ганц дарга
байхгүй байгаа аж.

Нутаг усны нэр бүхэлдээ хасаг болжээ. Хос Улиас гэдэг газрыг Кос Терк гэж
нэрлэчихсэн бол Улаан харганыг Ризил Хараган, Өлөнтийн хөтлийг Өлөөн Моенак гэх
зэргээр нэрлэдэг болоод удаж байгаа аж. Энэ мэт маш олон нэрийг хасаг
болгочихож. Гэтэл миний унаж төр­сөн бууц, хүй минь цөглөсөн Цагаан түнгийг
Акшй гэж нэрлэчихсэнийг дуулаад дуу алдлаа. Юу гэнэ ээ гээд хэдэн удаа асууснаа
одоо санахгүй байна. Дуунд хүртэл мөнхөрсөн сайхан нутаг шүү дээ. Хадлангийн
асар их нөөцтэй, айлууд тарган тавтай намарждаг өгөөмөр баян хангайн нэрийг
өөрчилчихсөнд ит­гэсэнгүй. Арай ч дээ гэж хэлэхээс өөр үг тухайн үед амнаасаа
унагаж чадсангүй. Уг нь би Монгол нутагтаа унасан. Гэтэл одоо Акшй гэх газарт
төрсөн хүн болж таарч байна уу даа.

Зоогийн газруудынх нь цэсэнд урьд нь сонсоогүй хоолны нэр байна. Казахстанд
амьдарч байгаад ирсэн хасгууд тэнд хийж, идэж сурсан хоолоо манай нийтийн хоолны
салбарт оруулж ирсэн нь энэ. Казах маягаар чанасан мах, жигнэсэн гурил,
тугалган цаасанд болгосон төмс бүхий. Зоогийн газрын тогооч нарын яриагаар
саяхныг болтол монголчууд барагтай бол рестора­наар үйлчлүүлдэггүй байж. Харин
хүчний байгууллагуудын дарга нар монгол болсноос хойш монгол­чуудын дотоод уур
амьсгал илтэд сэргэж, хоёр, гурваараа орж ирж хоол унд идэх нь элбэгшсэн аж.

Ресторанд орос, казах маягийн хоол захиалаад суух зуураа зарим монголчуудтай
ярилцлаа. Эндхийн хүн амын хэд нь хасаг вэ. Боловс­ролын газарт нь ганц ч
монгол хүн ажилладаггүй болохоор Баян-Өлгий аймаг боловсролын түвшингээр дандаа
21 дүгээр байрт ордог гэсэн. Үнэн үү. Төрийн байгууллагуудын шуурхай, хурал
зөвлөгөөн гээд бүх ажил нь хасаг хэлээр явдаг гэсэн. Тийм үү гээд асуухаар
монголчууд маань хулбаганаад ширээнд наал­дахын наагуур бөхийгөөд “Цаана
чинь манай ажлын казах эмэгтэйн охин байна. Сүрхий хараад байна” гэнэ.
Эргээд хартал хоёр хүүхэн цоо ширтэж байв. Тэнд суусан хасгууд бүгд миний
ярихыг түрүүнээс хойш чагнаж байж. Бүгд халбага, сэрээгээ ширээн дээрээ тавиад,
гараа урдаа аваад бидний зүг рүү толгойгоо гэлжийлгэчихсэн байв. Ресторанд
“Хар хархан харц” дуу намуухан эшиглэнэ. Хоолоо идчихээд гара­хаар
хаалга руу дөхлөө. Эргэж хар­вал өнөө хүмүүс дагаж харна. Хаа­наас хэн ирчихээд
юу яриад байна вэ гэсэн сэжиглэсэн харцаар ширтэж байгаа нь хэнд ч илт. Яагаад
энэ хүмүүс ийм их эмзэг догшин байна вэ. Шүүмжлэх, шүүмжлүүлэх нь хаана ч
байдаг зүйл. Тэгтэл энэ аймгийнхан өөрсдийнх нь тухай бичихээр каза­хуу­дыг
доромжиллоо гээд л орилол­доод унах юм. Юунаас тэгтлээ айгаад, юунд тэгтлээ
цочоод эмзэг­лээд байна вэ? Бас юуг тэгтлээ нуугаад байна вэ гэсэн бодол төрж
байгааг хэлмээр байна.

Гарахдаа зөөгч болон тогооч нарт “Баярлалаа” хэмээн хэнд ч дуулдахаар
талархал илэрхийлэв. Тэндээс гараад зах орлоо. Махны захаар нь явлаа. Адууны
давсалсан мах бол эндхийн брэнд. Адууны махыг давслаад гэдсэнд нь чихээд
хатаасан махыг монголчууд андах­гүй. Каз бүхлээрээ 25 мянган төгрөгийн үнэ­тэй
байна. Худалдагч авгай нар нэгнээсээ өрсч ирээд л “Минийхийг ав. Гоё
амттай. Нэлийсэн их өөхгүй. Хар даа. Гаднаас нь харагдаж бай­гаа биз дээ”
гэнэ.

Бөөний худалдааны гудамж байна. Нэг дэлгүүрт нь орлоо. Улаан­баатарт ч төдийлөн
харагдаад бай­даггүй Оросын том том чихрүүд байна. Өрмөнцөртэй, шоколадтай, цэлцгэнүүртэй,
хан боргоцойтой гээд зүсэн зүйлийн чихэр. Баян-Өлгийд Турк, Казахстанаас
хүнсний бүтээг­дэхүүн их ирдэг гэнэ. Турк шоколад, чихэр элбэг санж. Орсон айл
бүхний тавагт өнгө өнгийн цаастай чихрүүд алаглана.

Сар гаруйхны дараа цагаан сараа тэмдэглэнэ. Эндхийн уриан­хайчууд “Дээр
үеийнх шиг тэгж баяр­лахаа больсон. Хэдхэн айлуудаар ороод л боллоо. Өмнө нь
яасан сайхан байсан юм бэ. Ах дүүсийн­хээрээ гурван өдөр яваад ч дуус­гадаггүй
байлаа. Дуу хууртай, наа­дам наргиатай уйлбал уйлаад, дуул­бал дуулаад сэтгэлээ
онгойлгочихдог байж. Одоо хэнд ч юугаа ярих вэ. Ажил гэрийн хооронд л явна. Өөр
явах маршрут, ярих хүн байхгүй” гэцгээж өнгөрсөн амьдралаа хүүр­нэнэ.
Гэхдээ яах вэ байгаа хэдэн монголчууд маань чадлынхаа хэрээр шинэ оноо угтана.
Ширээгээ идээ шүүсээр дүүргэж, сав суулгаа цагаан идээгээр бялхааж, эрчүүл нь
шинийн нэгний өглөө балиндаа гарна. (Уриан­­хай эрчүүд шинийн нэгний өглөө нар
мандахаас өмнө ойрол­цоох шүтлэгтэй хайрхны овоон дээрээ сан тавьж, гал тахих
ёслол үйлдэн, тэнгэр хангайдаа мөргөдөг. Үүнийг балинд гарна хэмээдэг бо­лой.) 

Хотлоороо, гудамжаараа нийлж цагаан сарын буузаа чимхэх гэж шөнө дунд хүргэдэг,
халуун дулаан уур амьсгалтай тэр мөчөө дурсан ярьцгааж “Тэгэхэд мөн ч гоё
байж дээ, тийм үү” хэмээн шүүрс алдана.

Цагаан сар нь нэг иймэрхүү өнгө төрхтэй даруухан болж өнгөрөх бол хасгуудын
Наурызын баяр сүртэй гэж жигтэйхэн болно. Хотоос Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд,
хэвлэл мэдээллийнхэн ирээд “Казахын ард түмэн минь сайхан баярлаарай”
гээд өгсөн хоол ундаар нь цадтал дай­луулж, тоорцог малгайг нь өмсч, бүргэдтэй
нь зургаа авахуулж хөөр­цөглөөд ингээд л буцаад онгоцондоо гар далласаар
суугаад нисчихнэ. Гэтэл тэр олон хүний дунд гуниг­тайхан харцаар ширтэж,
зүрхэндээ горьдлого тээн зогсч байгаа монгол­чууд байгааг хэн ч анзаарахгүй.
Үүнд л эндхийн монголчууд голдоо ортол гомддогоо дахин дахин хэлнэ. Бид
шоовдорлогдсон хүмүүс гэж өөрс­дийгөө хатуу гэмээр нэрлэхээр хэтэр­хий гутранги
бодолтой юм уу гэж бодогдохоор.

Товлосон цагтаа аймгийн захир­гаан дээр очиж, Засаг дарга Х.Дар­мен руу утас
цохилоо. Ирснээ дуул­гав. Туслах нь бололтой залуу эел­дэгхнээр мэндчилнэ.
Засаг даргын өрөөнд орлоо. Тэгтэл миний дараа­хан охиноо дагуулсан тавь гаруй
насны нэг эмэгтэй орж ирэв. Засаг даргатай төрөлх хэлээрээ ярьцгаана. Юу гэж
ярьж байгааг нь ерөнхийд нь гадарлаж байв. Казахстанд амьдарч байгаад Монголд
иржээ. Дагуулж яваа охин нь хорь гаруй насных. Ажилд оруулах санаатай. Ажилд
оруулахаар хөөцөлдөж байгаа бай­гууллагад нь 55 нас хүрсэн, тэтгэвэрт гарах цаг
нь болчихсон хүмүүс байна. Тэднийг гаргаад охиныг минь ажилд оруулж болох уу
гэнэ. Хариуд нь Засаг дарга тийм зүйл байж болохгүй. Хууль ч байхгүй. Хэрвээ
тэр хүмүүс хүсэлт гаргавал жар хүртлээ ажлаа хийх боломжтой. Танай охиныг
анхааралдаа авъя. Ажлын байр гарвал холбоо барья гэлээ.

Тэднийг гарсны дараа Х.Дар­мен даргатай ярилцлаа.

-Аймгийн хэмжээнд өвөл­жилтийн байдал ямархуу байна вэ?

-Тал газарт орсон цас арилсан. Уулаараа цастай байгаа. Цаг агаа­рын урьдчилсан
мэдээгээр өмнөх жилээс ахиу цас орох төлөвтэй. Өнгөрсөн өвөл уулархаг нутгаар
зутрах шинжтэй хавартайгаа зол­госон. Энэ жил ч тийм байдал давтагдах
магадлалтай байгаа ч өвөлжилтийн бэлтгэл бүрэн хангаг­даж, нөөц, дотоод
бололцоогоо ашиглан өвс тэжээлээ бэлтгээд байна.

-Баян-Өлгий аймагт үйлд­вэр­лэл хөгжиж байгаа зүйл төдийлөн харагдсангүй.
Талхны хэдэн цех л байхыг харлаа?

-Орлогоо нэмэгдүүлэх, ажилгүйд­лийг багасгах олон ажил хийхээр төлөвлөөд
байгаа. Танд л тэгж харагдаж байгаа болохоос биш манайд жижиг дунд үйлдвэрүүд
хөгжиж байгаа. Ялангуяа барилгын материалын үйлдвэрүүд ашиглалтад орсон.
Сэндвичэн хавтан, цонх, тоосгоны үйлдвэрүүд үйл ажил­лагаагаа явуулж байна.
Тоосгоны найман үйлдвэр аймгийн төвийнхөө хэмжээний хэрэгцээг бүрэн хангаж
ажиллаж байна. Уул уурхайн салбарт ч ахиц гарч ирэх онд хэд хэдэн томоохон
ажлууд эхлүүлэхээр бо­лоод байгаа.

-Аймгийн хэмжээнд ажилгүйд­лийн тоо их байгаа гэсэн үү?

-8000 гаруй хүн ажилгүй. Түүнээс ажил идэвхтэй хайж байгаа 2000 гаруй хүн бий.
Энэ жил тэдний 900 орчим нь түр болон бүр ажлын байртай болоод байна.

-Баян-Өлгий аймаг улсаас маш их татаас, халамж авдаг гэдэг. Иргэд нь
халамжид орох сонир­холтой байдаг гэсэн. Үнэн үү?

-Халамж амьдралын эх үүсвэр нь болсон гэж үзэх нь харьцангуй ойлголт. Сургууль
соёл төгсөөд ирж байгаа хүүхдүүд нутагтаа төвлөрөх бодолтой байдгийн зэрэгцээ
ийш тийш, өөр аймагт ажиллах нөхцөл нь бага. Сургуулиа төгсөөд аль болох л
нутагтаа ирж ажиллах эрмэлзэлтэй байдаг. Үүнээс болж ажилгүйчүүдийн тоог
ихэсгэж харагдуулаад байгаа юм. Жишээ нь, өнөө жил давхардсан тоогоор багш
мэргэжилтэй 700-гаад, хууль, эрхзүйч мэргэжилтэй 350, нябо, эдийн засагч
мэргэжилтэй 350 хүүхэд ажилгүй гэж бүртгэгдээд байна. Сургуулиа төгсөнгүүтээ
бусад аймагт ажиллахгүй, нутагтаа ирж ажиллах хүсэлтэй байдгаас ажил­гүйдлийн
тоо нэмэгддэг.

-Нутагтаа буцаж ирээд байгаа хүүхдүүдийн ихэнх нь казах. Уг нь тэд Монгол
Улсын иргэн учир хаана ч, аль ч аймагт очиж ажил­лаж болно. Тэднийг тухайн газ­руудад
орон сууцтай болгож, нийг­мийн асуудлыг шийдээд өгвөл ажиллах нь тодорхой болов
уу. Иймэрхүү байдлаар энэ асуудлыг шийдэх боломж бий юу?

-Казах хүүхэд болохоороо бусад газарт очихгүй байгаа юм биш. Бусад аймагт, орон
нутагт иймэрхүү ажил­гүйдэл байгаа. Казах хүүхэд газар мэдэхгүй байгаа даа ч
биш. Хуучин илгээлтийн эзнээр үйлдвэрүүдэд ажиллуулж, орон нутагт суурьшуулж
асуудлыг шийддэг байсан. Гэтэл зах зээл болоод энэ ажил зогссон боло­хоор
хүүхдүүд ингээд нутагтаа төв­лөрөөд байгаа юм.
Оюу толгойд ч юм уу, БНСУ-д ажиллах хүчээр гаргах асуудлыг ярьж байгаа ч цөөн
тооны хүн л ажилтай болж байна. Үүнийг шийдэх нэг арга нь орон нутаг, бүсийн
хэмжээнд ажиллах уул уурхайд Баян-Өлгий аймгийн иргэдийг түлхүү ажил­луулахыг
дэмжих хэрэгтэй.

-Казах залуучуудын боловс­ролын асуудал их хөндөгддөг. Нийгэмтэйгээ хөл
зэрэгцэхэд боловсролтой байх нь чухал шүү дээ?

-Баян-Өлгий аймгийн боловс­ролын салбар сул, боловсон хүчний асуудал дутмаг
талаар яригдаж байгаа. Боловсролын салбарын ажлыг дүгнэхээ элсэлтийн шалгал­таар
дүгнэх нь өрөөсгөл асуудал. Боловсролын салбарын ажлаа чам­лаж байгаа ч
сайжруулах тал дээр ажил зохион байгуулж байгаа.

Казах хүүхдүүд өөрсдийнхөө үндэсний хэлээ ч хүртэл төгс сурч чадахгүй байна.
Хуучин бол долоо, наймдугаар анги хүртлээ казах хэлээ үзчихээд дараа нь монгол,
орос хэл үздэг байсан. Эхлээд эх хэл дээрээ суурь боловсрол аваагүйгээс холи­мог
асуудалд орсон. Хүүхдүүдэд хоёр, гуравдугаар ангиас нь монгол хэл заачихаж
байгаа юм. Эх хэл дээрээ суурь боловсрол аваагүй хүүхэд хичнээн юм заагаад
сурахгүй гэв. Энэ үеэр Засаг даргын өрөөнд Казахын үндэсний өмсгөлөө өмссөн
өвөө ороод ирлээ. Үүдэнд нь суусан хөгшчүүлийн нэг бололтой. Гэтэл араас нь
туслах залуу сандраад өвгөнд учирлаад түр гараад хүлээж байхыг хүслээ. Өвгөнийг
тохойноос нь түшээд өрөөнөөс түрж гаргав.

Засаг дарга яриагаа цааш үргэлж­лүүлнэ.

-Аймгийн хэмжээнд монгол, казах хэлний аль аль нь дутмаг заагддаг. Эх хэлээ
эзэмшээгүй байж дараагийн хэл сурна гэдэг бүтэшгүй.

-Монгол Улсын албан ёсны хэл нь монгол хэл. Энэ хэлээр төрийн ажил болоод
бичгийн хөтлөлт нь явдаг. Гэтэл Баян-Өлгий аймгийн бүхий л шатны байгууллага нь
казахаар ажлаар явуулах юм?

-Төрийн ажлыг явуулахдаа монголоор ярьж болно оо. Гэхдээ ажлын байран дээр
казах хүн байвал казахаар ярьж ойлголцдог. Төрийн албанд казах монгол хэлний
ялгаа байхгүй. Харин бид монгол хэл дээрх зарим төрийн албыг казах хэл дээр
болгож, казахаар цэвэрхэн яриарай гэж гэдэг шаардлага тавьж байгаа. Харин
төрийн албан бичиг монгол хэлээр явж байгаа.

-Статистик мэдээгээр Баян-Өлгий аймгийн хүн амын хэдэн хувь нь монгол, хэдэн
хувь казах вэ?

-7.8 хувь монгол хүмүүс. 92.2 казах хүмүүс байдаг юм. Ийм харьцаатай байгаа үед
бид заавал “Чи төрийн албандаа ч гэсэн монгол хэлээр ярь”,
“Хоорондоо монголоор ярь” гэх нь өрөөсгөл асуудал. Тэгж болохгүй.
Харин төрийн албаны хүмүүстээ монгол хэлээр ярихыг шаарддаг. Бүх үйл ажиллагаа
монгол хэлээр явагддаг гэлээ.

Ингээд Засаг даргын өрөөнөөс гарлаа. Онгоц өдөр нисэх учир чемодан саваа
бэлдлээ. Өдрийн 15 цагийн үед онгоцондоо суув.

Хорин жилийн дараа төрсөн нутагтаа ирээд буцаж байгаа минь энэ. Хэдхэн хоногийн
өмнө онгоцноос буухад төрж байсан сэтгэгдлээс тэс өөр зүйл сэтгэлийг минь
эзэмдэн эмзэглүүлж, цээжний далдын нэг мухарт юунд ч юм зовних мэдрэмж төрж
байлаа. Онгоц газраас хөөрөх үед Өлгий хот, эргэн тойрны уулс, нуруу, гол,
нууруудын зургийг аппаратандаа буулгаж,

Алсын газрын зэрэглээ нь хө

Адуу шиг мал шиг торолзоно

Алиа хонгор хүүгээ

Айсуй байхад нь баярлалаа хэмээн өөртөө дуулсаар Өлгий хотын зүгээс
нүдээ салгасан билээ. 

Д.ГАНСАРУУЛ