Category: редакцийн-нийтлэл

Сүхбаатар дүүргийн есдүгээр хорооны өндөр настан
Найдангийн Жар­гал сар шинэдээ бэлдээд тун ч завгүй сууна. До­лоовор хуруундаа ху­руувч
зүүчихээд, тоо­ноор тусах нарны гэрэлд утас зүүгээ төвөггүйхэн сүв­лэж өрхөө шинэ
бүрээ­сээр өнгөлж байгаа нь энэ. Харин хоёр зээ нь гэрийн хоймор дахь ширээнээ дэвтэр,
номоо дэлгэчихсэн гэрийн даал­гавраа хийж суугаа харагдана. Тэд IV  сургуу­лийн тав, долдугаар ангийн сурагчид. Ээж
нь ажилдаа явсан гэнэ. Өдрийн уртыг Жаргал хоёр зээтэйгээ өнгөрүүл­дэг аж. Модон
морь жил гарвал 73 нас хүрэх юм байна. Тэрээр Увс айм­гийн Малчин сумын уугуул ажээ.
Жаргал охин Ган­чимэг, түүний хүүхдүүд болох Баасанхүү, Энх­баяр нартайгаа амьдар­даг
юм байна. Зээ нарынх нь эцэг дөрвөн жилийн өмнө өөд бол­жээ. Хоёр зээ сургуульд
явахын зэрэгцээ ус авч, түлээ дөхүүлж эмээдээ тус хүргэнэ. Эмээ нь харин ээжийг
нь эзгүй хойгуур энэ хоёрынхоо хичээл номыг хийлгэж, сургуульд нь хүргэж, хув­цас
хунарыг нь зэхдэг ажилтай. Ойрдоо Жар­гал зав муутай байгаа болохоор хоёр зээгээ
сургуулиас авч амжихгүй байгаа тухайгаа ярив. 

Жаргал өрх оёнгоо галдаа
хаа нэг нүүрс хийх. Ойрдоо гадаа ду­лаа­хан байгаа болохоор өдөртөө нэг л хувин
нүүрс хийдэг гэнэ. Мон­гол гэр амархан хөрөх гээд байдаг болохоор ойр ойрхон галаа
манаж байхгүй бол хэмээн даруу­хан инээмсэглэнэ. Өнөөдөр өрхөө оёод дуус­чихвал
өнөөдрийн ажил ард гарч байгаа нь тэр гэнэ.

Харин ирэх хагас сайн өдөр буюу бямба гаригт охиноо
амрахаар буузаа хийх тов гаргажээ. Багавтар үхрийн нэг гуяны махаар бууз хийхээр
тооцоолсноо ч ярив.  Ойрдоо дулаахан хонож
байгаа болохоор бууз хөлддөг болов уу хэмээн санаа зовнингуй ярингаа зээ хүү Энхбаяртаа
хандаж зурагтаар цаг агаар хэдэн хэм хүйтэн гэж байгааг сайн нягталж харж өгөөрэй
гэж үүрэг өгөөд авав. Тавгийн идээ засахад орох ёотон, үрэл, цагаан самар зэргийг
дэлгүүрээс аль хэдийнэ аваад авдартаа хий­чихсэн байна. Хөгшчүүл ихэвчлэн сар шинээр
цагаан идээгээр тавгаа засдаг уламжлалыг Жаргал гуай одоо ч дагаж мөрддөг хэ­вээрээ
аж. Ганц саалийн үнээтэй. Үнээгээ Ногоон толгойд айлд зохих хөлсийг нь өгч маллуулдаг
байна. Үнээгээ зундаа өөрөө сааж, сүүг нь борлуулж өвөлдөө хэрэглэх ааруул, шар
тосоо бэлдээд авчихна. Тэгж дарсан цагаан идээгээ ёстой л цагаан сараар гаргаж хэдэн
хүүхдүүддээ өгдөг байна.

Энэ жил мөн л худалдааны ааруул авч таваг засахгүй
өөрийнхөө бэлтгэсэн цагаан идээгээ хэрэглэх аж. Жаргал эмээ “За тэгээд цагаан сараар
зөвхөн идээ будаа гэлтгүй өмсч зүүхээс эхлээд өнгөтэй өөдтэй байж тэр жилдээ элбэг,
хангалуун орно шүү дээ” гээд авдраасаа хэдэн баадантай дээл гаргаж ирлээ. Өнгөрсөн
жил тэрээр хар ногоон үйтэн хуаран дээл өмсчээ. Мөн хурган дээл, том алтлаг шар
цэцгэн хээтэй тэрлэг гээд хэд хэдэн дээл байна.

Өөрөө урласан гэнэ. Жил болгон л шинэ дээл өмсөхийг
боддог тухайгаа ярингаа “Дээлээ өмсчихье. Настай хүн зураг дээр намбагүй харагдана”
гээд том алтан шаргал хээтэй цэнхэр дээлээ өмсчихөв. Тэрээр энэ жил өнгөрсөн жилийн
сараар өмссөн хар ногоон үйтэн хуаран дээлээ өмсье гэж бодож байсан юм байна. Харин
охин нь ээждээ заавал шинэ дээл өмсүүлнэ гээд хөх өнгийн үйтэн хуараар дээл оёулахаар
бэр рүүгээ аваад явсан гэнэ. Жаргал гуай өөрөө дээл оёж, үйл мэтгэхээ болиод удсан
болохоор хүүгийнх нь эхнэр сүүлийн үед дээл оёж өгдөг болжээ. Харин энэ жил дахиад
дээл хийлгэнэ гэхээс санаа нь зовоод хуучнаа өмсье гэж байсан аж.

 Тэрээр
“Хотын бид яах вэ хүүхдүүдийн зав зайгаар ажлаа амжуулж, тэднийхээ дөхүүлж өгсөн
идээ, будаагаар болоод л явчихна. Хөдөө байсан бол долоохон хоноод шинэлэх гэж байхад
юун ингэж суух. Малын хашаа, хороогоо цэвэрлэхээс эхлээд ажил ид ундарч байгаа.
Одоо ч мөнгө төгрөг нь бэлэн л бол амар болж дээ” хэмээн хөдөө байсан үеэ дурсав.
Жаргал гуай арваад жилийн өмнө ханиа өөд болоход хот газар бараадсан нь энэ. Төрсөн
ах, эгч хоёр нь хотын захад амьдардаг бөгөөд шинийн нэгэнд хамгийн түрүүнд очиж
золгодог байна. Мөн талийгаа­чийнхаа эгч дээр одоо ч шинийн нэгэндээ багтаж золгодог
гэнэ.  Жаргал эмээ өөрөө дөрвөн хүү, нэг охинтой.
Ханьтайгаа мал маллаж, нөхөр нь хааяа хөдөө орон нутагт тээвэрт явдаг байж. Ханийгаа
эзгүй хойгуур таван хүүхдээ асрахаас гадна цагаан сар дөхөөд ирэхээр ганцаараа л
бүх ажлаа амжуулна. Өвлийн хүйтэнд голоос мөс зөөж гэсгээж хувцас хунараа угаахаас
гадна хоол ундаа бэлдэнэ. Тухайн үед шинэ жилийн баяртай хамт цагаан сар хийдэг
байсан бо­лохоор их л нүсэр тэмдэглэдэг байж л дээ. Орж, гарах хүний тоо тоймгүй
их. Харин хотынхон цагаан сараар хамар хашааныхандаа ч ордоггүйг анх гайхаж байснаа
дурсав. Тэрээр “Хотод ирээд арваад жил боллоо. Одоо миний хүүхдүүд түмний үрсийн
адил сайхан л амьдарч байна. Хоёр идэхгүй, хоосон хо­нохгүй болж л байна” гэж ирээд
их л сэтгэл хан­галуун ярилаа. Том хүү Ганхуяг барилгын компанид менежер, удаах
хүү Гансүх “Хурд” компанид жолооч, Ганбат IV ца­хилгаан стан­цад жолооч, Ган­зориг
Шведэд гэр бүлтэйгээ ажиллаж амьдарч бай­гаа бол Гантулга хүү нь одоогоор ажилгүй,
ээжийнхээ тэтгэврийн мөнгийг зээлүүлж аваад наймаа хийхээр явсан гэнэ. Таван хүү
нь бүгд л гэр бүлтэй. Жаргал эмээ арваад ач, зээтэй.

Тэрээр “Жилдээ ганц удаа сар шинээр л хүүхдүүд
гэр бүлээрээ золгохоор ирж, бид нар халуун ам бүлээрээ цугларна. Энэ гэрийг чинь
өргөөд тавьчих шахна шүү дээ. Хүүхдүүд ирэхээр гэр орон дүүрч, гэгээ татаад сэтгэл
он­гойгоод сайхан байдаг юм” хэмээн их л догдлонгуй ярина. Ганц охин Ганчимэг нь
саяхан “Өгөөж”-ийн хэвийн боовны үйлдвэрт ажилд оржээ. Охиныхоо цалинг буухаар тавгийн
идээгээ, хүний гар цайлгах бэлэг сэлтээ бэлдэх гэнэ. Харин Ганбат хүү нь сар шинийн
баярын ширээнд тавих ууц авч өгчээ. 250 орчим мянган төгрөгөөр авсан бололтой. Жаргал
гуай Ганбат хүүгээ “Манай гэр бүлийн холыг ойртуулж, хоёрыг нийлүүлдэг ганц шүү
дээ. Түлээ нүүрс, мод дөхүүлнэ” хэмээн магтах. Ер нь жил бүрийн цагаан сараар хүүх­дүүд
нь бэлэг, сэлтийг нь бэлтээд өгөх боловч аль болох тэтгэврийн хэдээрээ өөрөө болгох
санаатай. Цагаан сараар хөгшнийд төрөл, төрөгсөд, ах дүү хамаатан садан, үр хүүхэд,
ач зээ гээд 50 гаруй хүн ирж золголт хийдэг аж. Хөгшин нялх гэлтгүй хүн болгоны
алгыг дээш харуулж, цайлгаад гаргахыг хүснэ. Төрсөн хүүхдүүддээ дараа нь ядаж өмсчихөөр
өмд, цамц тусгайлан авдаг байна. Ер нь тэгээд ч сар шинээр орж ирсэн зочдын алга
дээш харуулахад бэлэгний том жижиг нь ялгаагүй гэж үздэгээ Жаргал гуай ярьж байна.
Зарим нэг хүүхэддээ авсан бэлгээ хүртэл харуулав. Зээ Энхбаяр нүдээрээ инээж ирээд
л зурагт үзэнгээ “Манай эмээ дандаа гоё бэлэг өгдөг” гээд хэлээд авав. Харин эмээ
нь “Хичээлээ хийгээд дуус­чихсан юм уу. Дандаа хүүхэл­дэйн кино үзнэ энэ моньд.
Их сэргэлэн. Тэр харахгүй юу нү­дээрээ инээ­гээд” гээд зээгийнхээ толгойг илж, үнсэв.
Одоо 100 гаруй мянган төгрөгөөр бэлэг бэлд­чихвэл бол­чихно гэнэ.

Уг нь Жаргал гуай сарын 180  мянган төгрөгийн тэтгэврээс өөр орлогогүй. Гэсэн
ч жилдээ ганц хийдэг цагаан сараа аль болох сайхан тэмдэглэх гээд тэтгэв­рийнхээ
зээлийг олон сараар нь зээлчихдэг гэнэ. Энэ жилийн хувьд тэтгэврээ зээлэх боломжгүй
бай­гаа аж. Өнгөрсөн долдугаар сард зүрхний хагалгаанд орохдоо тэт­гэврийнхээ долоон
сарын мөнгийг зээлчихжээ. Арай гэж саяхан хуга­цаа нь дуусч тэтгэвэртэй золготол
хүү нь наймаа хийнэ гээд аваад яв­чихсан. Наадам хүртэл тэтгэвэргүй болсон болохоор
тэтгэвэр нэмэг­дэх сургийг чих тавин чагнаж байгаа гэсэн. Тэгвэл нэмэгдэж орсон
зөрүү мөнгөөр нь үлдсэн бэлгээ бэлдээд, охиныхоо цалинг  хашааныхаа түрээсэнд өгчих санаатай аж. Учир нь
тэднийх Дөлгөөн нуурын ардхан талд сарын 25 мянган төгрөгийн үнэтэй түрээсийн хашаанд
амь­дар­даг юм байна. Түрээслэгчид нь залуу хосууд байдаг бөгөөд түүнийг ээж, эмээ
шигээ л хүндэлж орж гардаг гэнэ.

Шинийн таван өнгөртөл тэд­нийд хөл тасрахгүй.
Хажуугийн айлаа танихгүй мөртлөө “Та нар хөгшин настай хүнээ хүндэлж золгоно гэдгийг
мэддэггүй улс уу” гээд загнаж байгаад цай уулгадаг байна. Хорооныхоо таньж мэдэх
ганц нэг хөгшинг бас цай уулгана. Цагаан сар дөхөөд ирэхээр хороо­ныхоо хөгш­чүүдийг
цуглуулж, цайлдаг байна. Энэ цугларалтыг Жаргал гуай харин ч нэг хүлээдэг.  Тэрнээс бусад өдрүүдэд гэр өрхийн эм­нэлэг, зээ
нарынхаа сургууль хооронд өнжинө. Тэрээр өрхөө өнгөлж дуус­чихаад авдар­наасаа хурган
дотор­той дээлээ гаргаж салхи үзүүлж, тоосыг нь гөвчихөөд утаа шингэчихнэ гээд далд
хийчихэв. Тэр зуур хажуу айлын хүн буузаа хийнэ гээд элдүүр, гурилын гам­панзыг
нь аваад гарах нь харагд­лаа. Айл болгон болж бүтэхээрээ ингэж л сар шинэдээ бэлдэж
байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Б.ОЮУН-ЭРДЭНЭ    

Монголын иргэний агаа­рын тээвэр (МИАТ) хувь­цаат компанийн
гүйцэтгэх захирал Г.Жаргалсайхан­тай ярилцлаа.

 

-Өмнөх жилүүдэд олон тэрбумын алдагдалтай ажил­лаж байсан
МИАТ ком­пани 2013 онд шинэ онгоц худалдан авлаа. Өнгөрсөн онд 2.3 тэрбум
төгрөгийн ашигтай ажиллалаа гэж бай­на. Танай компанийг хүнд байдлаасаа гарсан
гэж хэлж болох уу?

-Сүүлийн хэдэн жил МИАТ компани 3-5 тэрбум төгрөгийн
алдагдалтай ажил­лаж байсан юм. Өнгөрсөн жил бид энэ байдалдаа дүг­нэлт хийсэн.
Ингээд орлогоо нэмэгдүүлж, зардлаа буу­руу­лах бодлого баримталж 2.3 тэрбум
төгрөгийн ашигтай ажиллалаа. Агаарын тээв­рийн салбар бол эрсдэлтэй. Тиймээс
хүнд байдлаасаа гарсан гэж хэлэхэд дэндүү эрт байна. Одоо ч хүнд байдалд
байгаа.

-Орлогоо нэмэгдүүлэх тал дээр ямар ажлуудыг хийсэн бэ?

-Бид орлого нэмэгдүүлэх олон ажил хийсэн л дээ. Тухайлбал,
“2020 он хүртэл Иргэний агаарын тээврийг хөгжүүлэх бодлогын баримт бичиг”-т хил
орчмын бүсүүдэд нислэг үйлдэнэ гэж тусгасан байгаа. Энэ дагуу Эрээн хот руу
шууд нислэг хийлээ. Хятадын Иргэний нисэхийн газар Эрээн хотын нисэх буудалд
олон улсын статусыг түр хугацаанд өгсөн л дөө. Ингээд өнгөрсөн наймдугаар сарын
7-ноос арваннэгдүгээр сарыг дуустал нислэг үйлд­сэн. Бас түүхэндээ анх удаа
өөрийн онгоцоо бусдад “ной­тон” түрээсээр түрээслүүлсэн. Бангладешийн “Biman
Bang­la­desh Airlines” компанитай гэрээ хийсний үндсэн дээр тендерт ялж, Боинг
767-300 хуучин онгоцоо давхар түрээс­лүүлсэн юм. Манай техник үйлчилгээ, газрын
үйлчилгээ болон агаарын худалдаанаас олох орлого хэдийгээр багахан ч гэсэн бид
аль болох нэмэгдүүлэх тал дээр ажилласан. Үүнд ЕХУ-ын Иргэний нисэхийн бай­гуул­лагаас
хийсэн аудитаар амжилттай дүн үзүүлж EASA-аас Part-145 эрхийн хүрээнд
гүйцэтгэдэг зөвшөөрөгдсөн техник үйлчилгээний ажлын цар хүрээгээ өргөжүүлж чад­лаа.
Үүний үр дүнд хилийн чинадад 300 мянгаас нэг сая ам.долларын өртөгтэй гүй­цэт­­гэдэг
онгоцны техник үйл­чил­гээний ажлыг өөрсдөө хийж зардлаа бууруулах боломж
бүрдсэн. Түүнчлэн Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант улсын далайн чанад
дахь бүс болох Бер­мудын арлын Иргэний нисэ­хийн газрын Part-145 гэдэг
гэрчилгээ авсан. ОХУ-ын ихэнх онгоц Бермудын арлуу­дад бүртгэлтэй байдаг. Тий­мээс
дээрх эрхийн хүрээнд ОХУ-ын 18 агаарын тээвэр­лэгчийн 89 онгоцонд техник үйлчилгээ
хийх шинэ зах зээл нээгдэж байгаа юм. Бид БНСУ-ын авиа компанийн агаарын
хөлгийн дугуйн зас­вар үйлчилгээг хийгээд эхэл­чихлээ. 500 мянгаас нэг сая
гаруй ам.долларын хүнд хэл­бэ­рийн засварын ажлын гэрээ хийгээд явж байна. Мөн
агаарын худалдааг Хонкон­гийн нэг компанитай хамтран хийж эхэлснээр 120-130 сая
ам.долларын орлого оллоо. Дээрээс нь бид газрын үйл­чил­гээгээ улам сайжруулах
үндсэн дээр 2-3 тэрбум төг­рө­гийн орлоготой ажиллалаа.

-МИАТ компани зардлаа хэмнэхийн тулд олон хүнийг цомхотголоо
гэх мэдээлэл гарч байсан. Ер нь яг ямар хэлбэрээр зардлаа бууруулав?

-Бүтцийн өөрчлөлт хэрэг­жүүлс­нээр 2,3 тэрбум төгрөг
хэмнэсэн, давхардсан орон тоогоо арилгасан. Ялангуяа гадаадын төлөөлөгчийн газ­рын
орон тоог зоригтой буу­руул­сан. Гадаад улс оронд манай төлөөлөгчөөр 33 хүн
ажилладаг байсныг 23 бол­гож гуравны нэгээр цөөрүүл­сэн. Мөн бусад орон тоогоо
нэгтгэж, нийтдээ 30 гаруй хүнийг цомхотголоо. Өнгөр­сөн онд шинэчилсэн цалин­гийн
сүлжээтэй болгосон. Манай компанийн нийт зард­лын 33 хувийг түлш эзэлдэг. Бид
түлшээ ганц эх үүсвэрээс буюу ОХУ-аас авдаг байсан. Харин 2013 онд өөр эх үүс­вэр­тэй
болж, хил дээрээс түлшээ авч байна. Ингэснээр нэг тн тутам дахь үнийг 200
ам.доллараар бууруулж, 3-4 тэрбум төгрөг хэмнэж чадлаа.  Энэ онд багтаад Засгийн газар болон Зам
тээврийн яамнаас онгоцны түлшийг онцгой албан татвараас чөлөө­лүүлэх тал дээр
бодло­го шийдвэр гаргахаар ажил­лаж байна. Зардлаа хэмнэ­сэн бас нэг том ажил
бол түрээсэлж байсан 737-800 онгоцоо хугацаанаас нь дөр­вөн сарын өмнө буцааж
чад­лаа. Ингэснээр нэг сая ам.доллар хэмнэсэн.

-МИАТ компани өнөөдөр 100 хувь төрийн өмчид бай­гаа. МИАТ-ийг
хувьчлах асуудал өнгөрсөн онд нэлээд яригдаж байгаад тэгсгээд намжсан. Тэгтэл
танайхыг Хятадын зах зээлд хувьцаагаа бор­луулж эхэллээ гэх мэдээ­лэл тархлаа.
Энэ үнэн үү?

-МИАТ компанийн 51 хувийг төр мэдэлдээ байлгаж, үлдсэн 49
хувийг өмчилж болно гэсэн шийдвэр УИХ-аас гаргасан. Гэхдээ 49 хувийг нь хувьцаа
хэлбэрээр борлуулах, зарах тухай ямар нэгэн шийдвэр гараагүй. МИАТ 100 хувь
төрийн өмчид хэвээр байгаа. Тэрхүү 49 хувийг хувьчилж болно гэсэн шийдвэртэй
уялдуулж, МИАТ-ийн хувьцааг Хятадын зах зээлд борлуулж байгаа гэх мэдээлэл
зарим хэвлэлээр гарсан байсан л даа. Энэ тухай гадаадын хэвлэлүүд ч биднээс
асууж тодруулж бай­сан. Өнөөдрийн байдлаар МИАТ компанийн хувьцаа гаргах ямар
нэгэн шийдвэр гаргаагүй, тэр бол ташаа мэдээлэл. Харин бид 2014 оны эдийн
засгийн үндсэн үзүүлэлт зорилтод түвшиндээ тулгуурлан компанийнхаа үнэлгээг
хийлгэх зорилт тавин ажиллаж байна. Энэ нь цаашид зээл авах болон компанийн
хувьцаа гаргахад хэрэгтэй л дээ.

-Төрийн өмчит компани хэрхэн хяналт, замбараа­гүй байдгийг
МИАТ-ийн өм­нөх удирдлагуудын хэрэг бэлээхэн харуулсан. Тэгэ­хээр МИАТ-ийг
хувьч­лах нь зүйтэй юм биш үү. Та болон танай байгууллагын ажилт­нууд энэ
асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Аливаа зүйл хоёр талтай шүү дээ. МИАТ-ийг хувьчлах нь сайн
гэж үзэх хүн олон байгаа байх. Гэхдээ хувьчил­сан ч сайн муу гэсэн хоёр талтай.
Хувьчлаагүй байсан ч ялгаагүй. Манай улс далайд гарцгүй, хоёр том гүрний дунд
оршдог болохоор агаарын тээвэр төрдөө байх нь зүйтэй гэсэн стратегийн бодлого
бий. Тиймээс 51 хувь нь төрд байж, үлдсэнийг нь хувьчилж болох шийдвэр гарсан
байх. Тэгтэл тэр 49 хувийг хувьч­лах­гүй бол төрийн компани муу ажиллаж, идэж
уудаг гэх яриа байдаг. МИАТ төрийн мэдэлд байгаад сайн ажиллах бо­ломж бий.
Гагцхүү компанийн үйл ажиллагаанд улс төр л орох хэрэггүй. Хамгийн гол нь
хоноцын сэтгэлээр хандахгүй байх ёстой. Ер нь МИАТ-ийг хувьчлах тухайд,
тодорхой хувийг нь компанийн ажилт­нуу­дад нь өгөөсэй гэсэн бодол тээж явдаг.
Олон улсын бусад авиа компаниудад ийм жишиг бий. Ажилчдад тодор­хой хувийг нь
өгчихвөл тэд өөрсдийнхөө хөрөнгөнд чин сэтгэлээсээ хандаж, хоноцын авир
гаргахгүй шүү дээ. Агаа­рын тээвэр бол эрсдэлтэй салбар. Тиймээс 100 хувь
хувьчлаад амжилтад хүрээ­гүй жишээ олон бий. Социа­лиз­мын үеийн Болгарын “Бал­­кан”
гэдэг компани хувьч­лагдаж Израилийн нэг хүнд очоод дампуурсан түүхтэй. 

-МИАТ орон нутгийн нис­лэгийг голоод олон улсын монополь
эрхтэй байна гэж бусад авиа компаниуд шүүм­жилдэг л дээ. Олон улсын хоёр гол чиглэл
болох Сөүл, Бээжингийн нислэгт дотоодынхоо ком­па­нийг оруулж болдоггүй юм уу?

-Хувийн авиа компаниас илүү эрх дарх эдэлсэн юм бидэнд огт
байхгүй. Бид өнөөдөр төрөөс нэг ч төгрөг авдаггүй. Эндүү ташаа ойл­голт яваад
байдаг. Өнөөдөр үндэсний агаарын тээвэрлэг­чид нэг нэгэнтэйгээ нягтарч ажиллах
ёстой. МИАТ яагаад  олон улсын хоёр гол
нислэ­гийг авч байна вэ. Яагаад тийшээ хувийн хэвшлийнх­нийг оруулахгүй байна
вэ гэхээр цэвэр өрсөлдөөний асуудал байгаа юм. Өрсөл­дөөнд зах зээлийн дэвсгэр
суурь байх ёстой. Жишээл­бэл, Сөүлийн чиглэлд МИАТ-ийн гол өрсөлдөгч “КАЛ” бай­на.
Өнөөдөр энэ чиглэл рүү манайхаас “Хүннү эйр”, “Аэро монголиа” ч юм уу нэг авиа
компанийг тавихад цаанаас “АSIANA” гээд том компани орж ирнэ. “КАЛ”, “АSIANA”
хоёр өнөөдөр дэл­хийд данстай. МИАТ бол олон улсын тавцанд нэрээ дуурс­гах гэж
ядаж байгаа компани. Энэ зах зээлд гарвал эхний хоёр жилд хэн нь тэсч үлдэх үү
гэдгийг хувийн авиа ком­па­нийнхан сайн мэдэж байгаа. Тэгсэн хэрнээ МИАТ-тэй
өрсөл­дөнө гэдэг. Энэ бол бидэнтэй өрсөлдөх биш “КАЛ”, “АSIANA”-тай яаж өрсөл­дөх
тухайд тунгааж, бойжиж байх ёстой. МИАТ арайхийн бойжиж ядаж бай­хад дахиад нэг
компани ороод ирвэл нөгөө хоёр том акул тарифийнхаа үнийг хямд­руул­на.
Тэгэхээр манайх ч ялгаагүй хямдруулах болно. Ингэхээр ганц ашигтай чиглэл маань
алдагдалтай ажил­лаад ирнэ шүү дээ. Тэгэхээр төрөөс татаас авч байж тор­гоо­но.
Энэ тохиолдолд бол­гоомж­той хандах ёстой л доо. Үүнээс сэргийлж УИХ-аас
стратегийн бодлого гарсан юм. Шинэ чигэлэл бүрт тухайн компани ашиг олно гэвэл
худлаа. Нэг талаас олон компани гарч ирвэл тариф нь багасч, үйлчлүүлэгчдийн сон­голт
нэмэгдэх ч алдагдалтай. Төр дэмжлэг үзүүлэх тал дээ­рээ бодлогоор дэмждэгийг
олон улсын бусад авиа ком­па­ниудаас харж болно. Тэр­нээс МИАТ-ийг монополь­доод
дэмжээд байгаа юм биш. Жишээлбэл, Туркийн “Туркиш Эйрлайн”, Энэтхэгийн “Эйр
Индия” компаниудыг Засгийн газар нь дэмжиж байна. “Кал”-ын ерөнхийлөгч надтай
уулзахдаа “Манайх Дели рүү нисдэггүй. Бусад хот руу нь нисдэг” гэж байсан.
Өрсөл­дөгч­дөө боломж гаргахгүй байгаа нь тэр. Харин манай МИАТ-ийг Дели рүү
нисэхийг зөвшөөрдөг. Учир нь манайх “Кал” шиг “Айр Индия”-тай өрсөлдөхүйц том
компани биш болохоор.

-Танайх одоо хичнээн чиглэлд шууд нислэгтэй байгаа билээ.
Шинэ чиглэл нээх үү?

-Өнөөдрийн байдлаар дөрвөн онгоцоор найман чиглэлд шууд
нислэг хийж байна. Энэ онд Германы Франкфурт руу шинэ чиглэл­тэй болохоор
төлөвлөж бай­гаа. Бидний өөр нэг том зорил­­го болох үйлчилгээгээ олон улсын
хэмжээнд хүргэ­хээр анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна. МИАТ 2013 онд
үйлчилгээний гурван од авлаа. Бид одоо үүнийгээ улам ахиулах хэрэгтэй. Манай
компанийн аюулгүй байдлын ажиллагаа олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн.

-МИАТ компани аюулгүй байдлаа хэрхэн хангаж ажиллаж байна.
Сүүлийн үед ослын буулт хийлээ гэх мэдээллүүд дуулдах боллоо?

-Манай компани нислэ­гийн аюулгүй байдалд бүх анхаарлаа
хандуулан ажил­ла­даг.  Иргэний агаарын
тээв­рийн байгууллагуудын хол­боо­ноос хоёр жил тутамд олон улсад нислэг үйлдэж
байгаа авиа компаниудыг шалгадаг л даа. Өнгөрсөн есдүгээр сард МИАТ ХК ээл­жит
шалгалтдаа орсон. Бүтэц, нислэг, техник бүхээ­гийн үйл ажиллагаа, газрын үйл
ажиллагаа, аюулгүй ажил­лагаа гээд стандартын нийтдээ 953 асуулга байдаг. Бид
100 хувийн үнэлгээ авсан. Мөн Иргэний нисэхийн ерөнхий газрын НААХЗГ-гаас бас
шалгадаг. Энэ шалгал­таар ч бас ямар нэгэн зөрчил доголдол гараагүй, үйл ажил­лагаа
маань хэвийн үргэл­жилж байна.

-Энэ сарын 5-нд Хонкон­гоос буусан онгоцны дугуй­ны хаймар
мултарч, аюул­гүй ажиллагааны зөрчил гарсан тухай мэдээлэл байсан л даа…

-Нэгдүгээр сарын 5-нд Хонконгоос ирсэн онгоц маань Буянт-Ухаад
буусан. Нислэгийн дараахь үзлэгээр дотор талын дугуйны эхний үеийн хаймар
тасарсан байс­ныг илрүүлсэн. Энэ тухай НАХЗА болон аудитынхан­даа мэдэгдсэн.
Тэд дугуйны гэмтлийг үйлдвэрлэлийн дута­г­дал байна гэсэн дүгнэл­тэд хүрсэн.
Дугуй бол хагар­даг, гэмтдэг, пакришикнууд нь гэмтдэг тохиолдол гардаг л даа.
Эйрдром болон нисэх бүрэлдэхүүнээс шалтгаалаад 
тоормозоо хүчтэй гишгэснээс дугуй зүсэгдэх гэх мэт элэгдэл гардаг. Энэ
бүгд нислэгийн дараахь үзлэгээр илэрч 
арга хэмжээ авдаг.

-Дугуйны энэ гэмтэл онгоц буухад зорчигч болон нисэх
бүрэлдэхүүнд мэдэгд­сэн юм уу?

-Ямар нэгэн зүйл мэдэг­дээ­гүй. Онгоц хуваарийнхаа дагуу
буудгаараа буусан. Хонконгоос нисэхэд манай нисэх бүрэлдэхүүн болон Хонконгийн
техник үйлчил­гээний газар тогтмол үзлэг хийдэг. Тухайн үед дугуйнд ямар нэгэн
асуудал байгаа­гүй. Харин хөөрөхөд үүссэн ч байж болзошгүй гэсэн таамаг байгаа.

-Урьд нь ийм явдал тохиолдож байв уу?

-Одоогоос хэдэн жилийн өмнө А310 гэдэг онгоцон дээр тохиолдож
байсан юм. Тэр үед мөн л үйлдвэрийн дутаг­дал байсан. Ийм зүйл бусад авиа
компаниудад тохиолд­дог л доо.

-Танайх онгоцныхоо дугуйг хаанаас авдаг юм бэ?

Бид онгоцны дугуй үйлд­вэр­лэгч “Bridgestone”, “Dunlop”,
“Goodyear” компа­ниас дугуй авдаг. Дэлхийн хэмжээнд онгоцны дугуй үйлд­вэрлэдэг
дөрөв, тавхан газар бий. А310-ийн дугуйг өөр компаниас авч байгаад больсон юм.
Тэгээд энэ гур­ван газраас авдаг болсон. Саяын дугуй тавдугаар сард
үйлдвэрээсээ гарч, бид арав­дугаар сард худалдаж авсан. 

-Тэгэхээр удаагүй дугуй байсан байх нь ээ. Ер нь онгоцны
дугуй үйлдвэрлэг­чид ямар баталгаа өгдөг юм бэ?

-Шинэ дугуй маань гурав дахь нислэг дээрээ эхний резин нь
тасарсан л даа. Үйлдвэртэй нь холбоо тогтоо­сон байгаа. Бид Европын холбоонд
мэдэгдээд, шин­жил­гээнд орсон дүгнэлттэй нь буцаасан Онгоцны дугуйг дунджаар
300 суулт хийгээд сольдог юм. Харин энэ дугуй маань зургаа дахь буулт дээрээ
резин нь тасарсан. 

-МИАТ компанийг онго­цоо зогсоол дээрээс нь асаа­г­аад
хөдөлдөг гэх шүүмж байдаг юм билээ. Энэ нь аюулгүй ажиллагаа­ны дүрэм зөрчсөн
үйлдэл юм биш үү?

-Бид ганц өдөр ч биш арав гаруй хоног зогсоол дээрээ­сээ
асаагаад явж  байсан. Онгоцыг асаах,
агааржуулах үүрэгтэй цахилгаан өгдөг туслах хөдөлгүүр гэж бий. Тэр туслах
хөдөлгүүр нь техни­кийн гэмтэл гараад, засуулах хооронд зогсоол дээрээс асаа­­даг
юм. Дутагдалтай онго­­цоор нислэг үйлдэж бол­дог. Тэрийг бид мэйлээрээ нисэх
гэдэг. Үүнийг иргэний нисэх болон олон улсын үйлд­­вэрийнхэн баталгаа­жуул­сан
байдаг юм. Тэгэхээр онгоцыг застлаа 24 цагаас нэг сар хүртэл зогсоол дээрээс
асаагаад нисч болно гэсэн заалт байдаг. Хоолойн дээрээс ч асаадаг. Ийм маягаар
эндээс болон Бээ­жин­гээс асаагаад ирж бай­гаа. Энд дүрэм журам зөрч­сөн юм
байхгүй. Гэтэл зарим хэвлэлийнхэн эндүү ташаа мэдээлэл өгч, иргэдийн итгэ­лийг
алдагдуулж байна. Бид гарсан зөрчил дутагдлаа нуух гэсэн юм биш. Харин зөв
мэдээлэл өгөх хэрэгтэй. Харин ч ИНЕГ-ынхан асууд­лыг түргэн шуурхай шийдэж
өгдөг. Энэ ч аль аль талдаа нийцтэй л дээ.

 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 

-ХОЁР ХОНОГИЙН ДОТОР 500 ГАРУЙ ХҮН ЦУГЛАСАН  БАЙНА-

Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын Сэрх Богд уулын хойд өвөр  Хүрэн­тийн амны Улаан толгой гэх газарт сум сумын
нин­жа нар цуглараад байна. Албан бус тоогоор 500 орчим нинжа цуглараад байгаа аж.
Тус аймгийн цагдаагийн хэлтсийнхэн  болон
Дэлгэр сумын За­саг даргын Тамгын газ­рын ажилтнууд алт га­раад байгаа газрыг хам­гаалалтад
авсан боловч нинжа нарын хэд хэдэн удаагийн дайралтад өрт­сөн байна. Нинжа нар ч  Улаантолгойгоос алт ухаж эхэлжээ. Сумын Засаг
даргын тамгын газар алт бага гарвал дороо яваад өгнө хэмээн нинжа нарыг алт ухахыг
зөвшөөрсөн байна.

Энэ талаар сурвалж­ла­хаар
Дэлгэр сумын Улаан­толгой гэх газар руу өнгөрсөн долоо хо­ногт явсан юм. Баянхон­гор
аймаг өнгөрч Хөх эргийн гарам хүрэх үеэс Говь-Алтай аймаг руу явах машины цуваатай
таарч эхлэв. Гэр, зуух, тогоо майхан, овоохой, гэрийн дулаалга, хөнжил гудсаа ачсан
машин Говь-Алтай аймаг руу тоос татуулан давхиж явах. Замд “портер”-той хэдэн залуус
тааралдлаа. Тэд Дэлгэр суманд алт гарсан сураг дуулаад Заамар сумаас наашаа гарсан
гэнэ. 20-40 орчим насны болов уу гэмээр найман залуу явж байна. Тэд хөхөө өвлийн
хүйтэнд машины задгай тэвшин дээр суучихсан явж байх юм. Доогуураа хоёр хө­вөн­­тэй
туурга дэвсээд дээгүүрээ машины бүтээ­лэг нөмрөөд л мянга гаруй километр замыг туулж
яваа аж. Машины хойд талын хоёр дугуй нь ташраараа буудчихсан аж. Запас дугуйгаа
тавих гэсэн хий нь гарчихсан гэнэ. Тэгээд замын жо­лооч нараас насос гуй­гаад зогсож
байгаа нь энэ. Сууж явсан машины жо­лооч тэдэнд насос өглөө. “Надад дугуйны илүү
олгой хаймар байна.  Та хэд мөнгийг нь өгөөд
авахгүй юу” гэв. Тэд ч уухайн тас зөвшөөрч хагарсан дугуйндаа шинэ олгой авч тавих
гэсэн тэдний мөнгө нийлээд дөрвөн мянга гаруй төгрөг л цугларчээ. Баянхонгор аймгийн
төвөөс машин­даа шатахуун хийхдээ  мөнгөө
нийлүүлээд хий­чих­сэн гэнэ. Тэгээд үлдсэн мөнгө нь 4600 төгрөг юм байна. Машин
дээр нь таван шуудай нүүрс, хоол унд байгаа аж. Тэд “Алт гарч байгаа газарт очоод
хоёр цаг болоод л алттай болно.

Алтаа ченжид тушаагаад мөн­гөтэй болно. Алт сайн гарвал ца­гаан
сараар гэртээ харихгүй” хэмээн ярив. Баянхонгор аймгийн УАЗ пургон, Өвөрхангай аймгийн
УАЗ 469, Сэлэнгэ, Дарханы микро ав­тобус гээд л олон машин Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр
сумыг зорьж байна. Замд тааралдах машин бүр дүүрэн хүнтэй. Ийн явсаар Дэлгэр сумын
зүүн зах Үнээн ус гэх газарт ирлээ.

 Цайны газрууд нь дүүрэн
хүнтэй байв. 30 гаруй автомашин тэнд зогсож байна. Цайны газрын эзэд алт гарсан
гэх яриа гарснаас хойш цайны газрууд дүүрэн хүнтэй бай­даг болсон талаар ярьж байна.
Сард олдог байсан орлогоо 2-3-хан өдрийн дотор олоод жинхэнэ бур­зайж байгаагаа
ярив. Хэрэв Улаан толгойн жалганд алт ухуулаад эхэл­бэл хоёр гэрээр цайны газар
ба­рина гэж байгаа. Мөн хүнсний дэлгүүр ч ажиллуулах талаар ярьж байна. Г.Хишигжаргал
гэх эр Үнээн ус гэх газарт цайны газар ажил­луулаад арав гаруй жилийн нүүр үзэж
байгаа аж. Хэрэв алт гараад эхэлбэл банкинд бүх эд хөрөнгөө барьцаалж байгаад зээл
авч алтны ченж болох талаар ч ярьж байна. Үнээн уснаас баруун урагш Сэрх Богд уул
хүртэл 30 гаруй километр.  Дэлгэрийн цэлийсэн
талд нуруул­дан байх өндөр хөх уул. Тус сумын шүтээн уул аж.

 

НУТГИЙН ЗАЛУУ ХОНЬ ХАРИУЛЖ ЯВААД АЛТ ОЛСОН ГЭНЭ

Их үдийн алдад Улаан толгой руу явлаа. Энд тэндгүй л машинтай
залуус бөөгнөрчихсөн зогсож бай­на. Мотоцикльтой хоёр залуу цүнх дүүрэн архитай
тэр хавиар зараад яваад байгаа аж. Аймгийн төвөөс хоёр машин дүүрэн цагдаа ирчихсэн
гэнэ.

Дэлгэр сумын Засаг даргын Тамгын газрын ажилтнуудтай гэр бариад
алттай газрыг хам­гаалал­тад авсан талаар таарсан хүн бүр ярих ажээ. Ийн явсаар
алт гараад байгаа гэх Улаан толгойд очлоо. Тэр хавиар шороо ухаж байгаа хүн нэг
ч алга. Дэнж дээр барьсан гэрт яваад очлоо. Аймгийн төвөөс ирсэн хоёр цагдаа Дэлгэр
сумын малын эмч, байгаль орчны байцаагч гээд зур­гаан хүн сууж байна. Мэнд мэдэл­цээд
алт хэрхэн гарч байгаа талаар ярилаа.

Энэ сарын эхээр алт гарсан газраас саахалтын зайтай өвөлжиж байгаа
30 гаруй насны залуу хонио хариулж яваад алтны судлыг анх олсон гэнэ. Тэр өдөр цаг
агаар нэлээд хүйтэн байж. Улаантолгойн зүүн дор хоёр жалга байдаг юм байна. Зүүн
урд талынх нь жалганд морьтойгоо нөмөр бараадаад сууж байгаад хумсын толион чинээ
алт олсон гэнэ. Тэгээд хэсэг хүмүүс дуудаад ухаж үзтэл доошоо тохой хүрэхгүй ухаад
л алттай шороо гарч ирсэн гэнэ. Ингээд алтны судал олдлоо гэх яриа хуурай өвсөнд
тавьсан гал шиг л тархжээ. Хоёр өдрийн дотор Говь-Алтай аймгийн сум бүрээс нинжа
нар цугларч эхэлсэн байна. Тэд хамгаалалт гараагүй байгааг далимдуулан ухаж гарч.
Тэдгээр хүмүүсийн яриа­гаар шуудайны тэн хагас шороо­ноос багаар бодоход 50 мянган
төгрөгийн алт гарч байсан гэнэ. Ямар ч хад чулуу байхгүй зөөлөн бор хөрстэй газраас
л алт гараад байгаа юм байна. Ингээд 200 ор­чим нинжа цуглараад байхад нь цагдаа
нар аймгийн орон нутгийн сонгууль болохоос өмнө тараажээ.

Гурван жилийн өмнө Бигэр сумын Алтан ууланд 20 гаруй мян­ган нинжа
цугларч Говь-Алтай аймагт бараг л дайн болох шахсан. Таван аймгийн цагдаагийн албан
хаагч нар нинжа нартай хэдэн өдөр чулуун байлдаан хийж арай гэж тараасан байдаг.
Тэгвэл одоо алт гараад байгаа газар нь Алтан уулын зүүн дор юм байна. Алтан уул
дамнасан энэ нуруу тэр чигтээ алтны том судалтай гэж хүн бүр ярина. Улаантолгойг
нинжа нар олноор зорих болсон нь алтны том судал тэнд байгаа гэх яриаг сонссоных.
Мөн Алтан уулын их хөөлгөнөөс хойш нинжа нар ажилгүй шахам суусан гэнэ. Бүгд л хаана
алт гарах нь вэ гэж чих тавин хүлээж, бараг л хэрэгтэй гэсэн бүхнээ машиндаа ачаад
сууж байдаг гэнэ. Хэн нэгэн тэнд алт гарлаа гээд утас цохих юм бол бүлэглэл буюу
нэг гал  болсон  залуус машинаа асаагаад л гардаг гэнэ. Тэд энэ
удаад Дэлгэр сумыг ийнхүү зорьж эхэлжээ.

Цагдаа нар орон нутгийн сонгуулиас өмнө  нинжа нарыг тарааснаас хойш шөнө оройгоор эргэж
ирэх болсон байна. Тэнд байсан цагдаа “Замд чинь энд тэндгүй машинтай хүмүүс тааралдаж
байна уу. Шөнө ч дайн болох нь дээ. Бүгд бэлтгэлтэй хонохгүй бол хэдэн талаас бүслээд
ороод ирнэ” хэмээн ярив. Улаан толгойг хамгаалж байгаа хүмүүстэй хамт хонохоор боллоо.
Нар баруун уулын цаагуур орж, цас хялмайлаад ирэв. Зууханд мод, нүүрс дүүртэл чихээд
бөөрийг нь улайстал галласан ч цаанаа л хүйтэн байх аж. Ийм л хүйтнийг нинжа нар
хүлээж байгаа талаар гэрт байгаа хүмүүс ярьж байлаа. Оройн хоолоо идчихээд сумын
мал эмнэлгийн УАЗ маркийн машин дээр бүх зүйлээ бүрэнхий болж байхад ачлаа. Тогоо,
шанаганаас авахуулаад гэрт байгаа  жижиг зүйлсийг
бүгдийг нь ачлаа. Нинжа нар эвгүйтээд дайраад ирэх юм бол гэр барааг машинаар шууд
дайраад гарчихдаг гэнэ. Говь-Алтай аймгийн цагдаа нар Бигэр сумын алтнаас үүдэн
нинжа нартай тулалдаж сурсан гэнэ. Бигэр сумын Алтан ууланд нинжа нарыг хөөгөөд
явж байхад улсын дугаараа авчихсан машин гэрийг нь шууд дайрч дээгүүр нь гараад
явчихдаг байсан гэнэ. Байрлаж байгаа гэрийг дайрч байгааг аймгийн цагдаа нар олон
харсан гэж байна. Мөн гэрийнх нь дээвэр туургыг шөнө хулгайлаад аваад явчихдаг юм
байх. Тиймээс энэ шөнө юу ч болоо билээ гээд бэлтгэлээ базааж байгаа нь энэ.

 

“30 МИНУТ ОРООД Л ГАРНА ТЭГЭХГҮЙ БОЛ АЛНА ШҮҮ”

Улаан толгойд алт гарсан гэх дуулианаар Төв, Сэлэнгэ, Дархан,
Баянхонгор, Өвөрхангай, Увс, Ховд аймгаас нинжа нар цугларсан гэх мэдээг аймгийн
төвөөс өгчээ. Бид бүрэнхий болтол нинжа нарын талаар ярьсаар байлаа.  Алт гэхэд бух, ямаа, од, тоос, сүнс гэх мэт нэр
томъёотой, биеэ үнэлэгчид хүртэл хэдэн цэн, пунгийн үнэтэй гэнэ. Нинжа нарыг супер,
мэлхий, энгийн гэж ангилна.

Супер нь болохоор алт илрүүлэгчтэй, илжгэн чихтэй, шороо үлээлгэдэг
машин, чулуу бутлагч өрөмтэй  гэнэ. Ерөнхийдөө хэний ч хараат бус техникжсэн
нинжаг супер гэж хэлдэг аж. Харин мэлхий нинжа гэдэг нь ногоон түмпэнтэй усаар шороогоо
угаадаг нөхдийг хэлэх жишээтэй. Бигэр суманд алтны төлөө хагас галзуурсан хүмүүс
л байдаг байсан гэнэ. Шорон оронгоор явсан. Ам муруйвал хэнийг ч хутгалчихаас сийхгүй
залуусаар дүүрсэн байжээ. Тэдгээр хүмүүсээс болж бүтэхгүй, хүний санаанд багтахгүй
зүйлс гардаг гэнэ. 80 мянга орчим нинжа цугларсан Алтан ууланд ухаж байгаа нүхнээс
нь алт гарахгүй болохоор нь хэд хэдэн хар дом хэрэглэдэг байсан гэнэ. Нүхний аман
дээр бага насны хүүхдүүдийг зодож уйлуулах, хүний цусаар мялаах гээд л янз бүрийн
арга хэрэглэдэг байсан гэнэ. Мөн нэгнийхээ нүхийг дээрэмдэхдээ дотор нь байгаа хүнийг
утаж гаргаж ирээд зодоод хөөгөөд явуулдаг байна. Утаж нүхнээс нь гаргах аргын талаар
гэрт байсан хүмүүс ам уралдаад л ярих ажээ. Куртик, хүрэм, хөнжил зэрэгт бензин
шингээж байгаа асаагаад нүх рүү нь шидчихдэг байна. Угаартсан хүмүүс ухаж байгаа
нүхнээсээ гараад ирэхээр нь  тал талаас өшиглөөд
хөөгөөд явуулдаг аж. Хэн нэгнийгээ дээрэмдэх, эд зүйлсийг нь хулгайлах архидах,
мансуурах, биеэ үнэлэх гээд л гэмт хэргийн үүр уурхай тэнд жинхэнэ утгаараа бий
болж байсан гэнэ.

Ийн ярилцаж байтал гэрийн янданд машины гэрэл туслаа. Гэрт байсан
хүмүүс “За ирсэн шүү. Болгоомжтой байгаарай” гээд л гэрээс яаран сандралдаад гарлаа.
Тэгсэн хэдэн талд машин алт гарсан гэх жалгыг бүслээд зогсож байна. Явган хүмүүс
хүрз, лоом, жоотуу барьчихсан зогсож байна. Тэд гэрт байсан хүмүүсийг гараад ирэнгүүт
“Бид нарт газар чөлөөлж өг. Тэгэхгүй бол Та нарыг бүгдийг чинь ална. Энд алаад булчихсан
байхад хэн ч мэдэхгүй” гээд хэн нэгэн нь хашгирав. Тэгсэн “Наадуулыг чинь алаад
өгнө өө” гээд л тал талаас дайрлаа. Цагдаа нар гар чийдэн асаагаад “Зугтааж болохгүй
шүү. Зүгээр зогсож бай” гэв. Бид ч яах бол гээд зогсоод байв. Харанхуй шөнө хүрз,
лоом, жоотуугаар зэвсэглэсэн. Дээр нь архи уучихсан согтуу залуус яахаас ч буцахааргүй
харагдаж байна.  Тэгсэн цагдаа нар камераар
бичлэг хийж байгаа шүү. Эвгүй үйлдэл хийвэл 
маргааш бүгд баригдана шүү” гэж хашгирч байна. Тэгсэн нөгөө хар гүйхээрээ
ирж явсан залуус дороо нам зогсов. Тэгсэн мөртлөө л ална хядна гээд хашгираад байх.
Хоорондоо арав гаруй метрийн зайтай зогсчихсон хэлэлцээр хийхээр болов. Залуус
“Бид холоос ирсэн. Машинд шатахуун хийх мөнгө алга байна. 30 минут ороод л гарна”
гэж хашгирав. Цагдаа нар “Одоо оруулахгүй, Өглөө хүрээд ир. Гэгээтэйд нэгдсэн журмаар
оруулъя” гэхэд “Дээрийнх шиг худлаа хэлбэл бид зүгээр байхгүй шүү” гэж байж арай
гэж тохиролцов бололтой. Залуус ч нөгөө алж хядна гээд байснаа дороо номхроод яваад
өглөө.  Тэгсэн жалгын доогуур хүмүүс алт байгаа
газар руу мөлхөж байна гэж нэг нь хэлэв. Гэрэл тусгаад харсан бүгд дөрвөн хөллөөд
алт байгаа зүг рүү мөлхөлдөж байв. Цагдаа нар ч гар чийдэнгийнхээ гэрлийг тусгаад
гүйлдлээ.  Арав гаруй залуу өндийж, хувцас
хунараа засаж, цас, шороогоо гөвцгөөгөөд байрлаж байгаа гэрийн зүг явцгаав. Тэдэнд
Дэлгэр сумын байгаль орчны байцаагч лекц уншив. Тэд Шарга сумын залуус гэнэ. Зүүн
талаас олон машины гэрэл гарлаа. “Үнээн ус”-ны цайны газар байсан нинжа нар ирж
яваа бололтой.

Үргэлжлэл бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Баруун гар талаас цэргийн заан Б.Санжаа, улсын заан Т.Зундуй, дархан аварга Ж.Мөнхбат, улсын харцага Д.Сэрээтэр

Түрүүч нь ¹ 016 (4656) дугаарт

Олон улсын хэмжээний мастер,
цэргийн заан, хүндэт засуул Балдангийн Санжаатай хийсэн ярилцлагын үргэлж­лэлийг
хүргэж байна. Түүнийг бөх сонирхогчид “жижиг” Санжаа хэмээдэг билээ.

-Барилдах эрхийг тань хяз­гаарласан
ч гэсэн Булганы наа­дам шиг нууцаар өөр барил­даанд зодоглов уу . Эсвэл яг гурван
жил болж эрхээ сэр­гээлгэсэн хэрэг үү?

-Өөр наадамд барилдаагүй. Их хөгтэй.
Булганы наадмаас ирээд өнөөх банз, хус мод буулгах ажлаа өдөр, шөнөгүй л хийсэн.
Нэг өдөр ажиллаад 73 төгрөг авдаг байсан болохоор үүнээс сайхан ажил гэж юу байхав.
Харин намайг тийм ажил хийж байгааг Намын төв хорооны биеийн тамирын хороо­ны хэлтсээс
тандаж байсныг сүүлд мэдсэн. Эрхээ хасуулаад жил ч болоогүй байхад дээрх хорооноос
дасгалжуулагчаар ажилд авсан юм. Би ч урамшаад нэлээд идэвх­тэй бэлтгэл сургуулилт
хийж хоёр, гурван жил дараалан чөлөөт, самбоор амжилттай барилдчих­лаа. Зүтгэсний
хүчинд барилдах эрхээ нэг юм сэргээсэн. Манай 
том Санжаа, Зундуй хоёр хашир ч гэсэн тэр жил барилдах эрхтэй болж билээ.

-Цэргийн цолтой бөхчүүд дун­даас
улсын наадамд тань шиг олон удаа тавын даваанд үлдсэн хүн байхгүй гэж бөхчүүд ярьдаг.
Бие жижиг хэрнээ хүчтэй байжээ?

-Гурван наадмаар тавын да­ваанд үлдэж,
унасан юм.  Анх цэрэгт байхдаа улсын наадамд
барилдаад дөрөв давчихдаг юм байна. Тавын даваанд Түвдэн аваргатай зодоглож хөлд
нь ороо­дохлоо. Дахиад нэг гүйтэл даруул­чихсан. Яахав их яарсан хэрэг. Урд шөнө
нь эргүүл хийгээд хоночихсон нойр дутууг хэлэх үү, ээж хөдөө­нөөс ирчихсэн уулзахын
түүс болж байсныг хэлэх үү, бушуухан шиг л наадам дуусаасай гэж яарч бай­сан. Одоо
бодоход аргагүй л хүүхэд байж дээ. Дараа жил нь тавын даваанд Дамдиндоржийг өмсөж
эрчиндээ сэнжиг­ний барьцтай гараа газар хүр­гэчих­сэн. Тэрний дараа жил да­хиад
л тавын даваанд үлдлээ. Батсуурь аваргатай барилдаад давхиж очоод дархан мэхэнд
нь орчихсон. Аварга “хохь” чинь гэж хэлээд миний толгойг илэхэд нь “Давдаг нь тэндээ
л биз. Хүний тэргүүнд хүрээд байхдаа яадаг юм” гэж амандаа бувтнатал сонс­чихоод
“Ах нь чиний даваа ханасан бай­гааг анзаарсан” гэдэг байгаа. Уг нь Батсуурь аваргатай
барил­дахын өмнөх даваанд Баянмөнх аваргыг өвдөг шороодуулсан юм. Баян­мөнх дөнгөж
барилдаж эхэлж байсан үе л дээ. Хойтон жил нь дөрвийн даваанд Дэмүүл арслан­тай
барилдаж унасан. Дэмүүл арслан надаас гурван насаар ах. Надад буугаад өгчих гэхээр
нь “Надад цаана нь гурван жилийн барилдаан байна” гэж бодоод унаад өгчихсөн.  Дамдин аваргын бяр харьж байсан үе юм уу даа.

-Дамдин, Бээжин зэрэг авар­гуудтай
нэг дэвжээнд зодоглож явсны хувьд хэр ойр дотно нөхөрлөж байв?

-Өө их сайхан найзууд. Дамдин аварга
зүлэг ногоон дэвжээнээ гарлаа, давлаа л гэдэг байсан үе шүү дээ. Аваргын нэг онцлог
бол ганцаараа туухай, штангтай нь бэлтгэл хийнэ. Харин биднийг дасгалжуулагч төмөр
өргүүлэхгүй.

-Яагаад?

-Төмөр өргөх юм бол булчин хатуурчихна.
Булчин хатуурвал амархан цуцдаг болчихдог гээд хориглоно. Бид багшийн хэлсний дагуу
л бэлтгэл хийнэ. Дамдин болохоор циркт өнөөх төмрөө байнга нүднэ ш дээ. Тонн гаран
төмөр өргөж байсан түүх бий. Дамдингийн өөдөөс гүйж очоод тулахад өөрөө л хойшоо
үсэрнэ үү гэхээс хашир газраас хөдлөхгүй ш дээ. Тийм учраас их гаргууд хүчтэй байсан.
Тэгээд ч жигтэйхэн дайчин хүн. Нэг удаа бэлтгэл хийхдээ 32 килограммын туухай өргөж
бай­гаад дөрвөн үүдэн шүдээ мулт цохьчихсон. Эмнэлэгт очиж үзүүл гээд байхад ер
хүний үг авахгүй. Бэлтгэл цалгардана гээд яваагүй. Тийм л бүдүүн тоймын эр байлаа.
Улсын наадам дөхөөд ирэхлээр жингээ хасна гээд л уул руу түн­тийтэл гүйгээд явчихдаг
хүн бай­сан. Тийм бүдүүн хадуун хэрнээ мань мэтийг нэг тэгээдхээч гэвэл за л гэнэ.
Их цайлган сэтгэлтэй хүн байж дээ. Дамдин хойно циркт ажиллаж байгаад ирэхэд нь
би вокзал дээр тосч авч байсан юм. Манай хүн жаахан халамцуу. Ту­хайн үед би чөлөөтийн
дасгал­жуулагч байлаа. Тэгээд нэг жинд хүн дутаад байна гээд жинг нь асуутал
100 кг-тай гэлээ. Тэгснээ “Би ямар жинд барилдах юм” гэхээр нь  90 килограмм гэтэл “асуудалгүй” гээд зөвшөөрсөн.
Жингээ хасах гэж хоёр өвдгөө улаан нялга болтол бэлтгэл хий­гээд жиндээ гуравдугаар
байрт орсон. Хүн хөлдөө оруулахгүй гэж өвдөглөж унасаар байгаад шалбар­­чихгүй юу.  Дамдин аваргыг гаднаас харсан хүн ёрын амьтан
байх гэж харахаар. Гэтэл угтаа их зөөлөн хүн.

-Бээжин аварга ямар барил­даантай
бөх байв?

-Бээжин аварга бол их хурц барилдаантай.
Хоёр мөрөн дээрээс хүчтэй татаж хутгаад тонгорчихдог. Урт гартай. Дөрвөн мөчний
барилдаантай. Гар, хөлөн­дөө хүчтэй гэсэн үг. Хөлөөрөө хүн суйлаад л хаячихна. Нэ­лээд
хойно аварга болсон доо, хөөрхий. Аягүй бол одоо хү­мүүс итгэхгүй Санжаа ах худ­лаа
залаад гэж магадгүй. Үнэн­дээ Бээжинг мөн л Дамдины замаар чөлөөтөд оруулж, нэ­гэн
үе хоёулаа миний шавь явлаа.

-Бөхчүүдээс бас Ж.Мөнхбат аварга
та хоёрыг их ойр дотно явсан гэдэг. Таныг барилдаж  байх үед Мөнхбат аварга хаана явав?

-Мөөеөгийн төрсөн ах нь манай ротын
дарга байсан. Цэрэгт бай­хад тожгор бор банди цэргийн анги дээр их ирнэ. Ах нь
“За Санжаа дүүг минь бөх болгоорой” гэж захилаа. Бид хоёр ангийн хашаанд их но­цолдоно.
Надаас хамаагүй дүү л дээ. Мөнгө хэрэгтэй болоод бид хоёр спортын ордонд болж байсан
барилдаанд яваад орчихлоо. Мөөеө Батсуурь аваргыг заагаад “Чи наад хөгшин аваргаа
хаячих. Тэгвэл би бусдыг нь хаячихна” гэлээ. Батсуурь аварга энэ яриаг сонссон аятай
Мөөеөөг амлачих­сан. Харин би Пүрэвтэй барилд­лаа. Пүрэвийг өмнө давдаг байсан болохоор
айсангүй. Даанч уначих­сан. Эргээд харсан Мөөеө бас өвдөг шороодож харагдсан. Бай
ч үгүй, банзанд ч үгүй гарсан юм даа. Бид хоёрын хөг их. Мөнх­батад анх би мэх заадаг
байсан бол манай хүн дорохноо тодроод гараад ирсэн. Өөрөө давахаа байчихсан. Мөөеөгийн
дархан мэх хутгана. Нэг удаа би хутгах мэхнийх нь эсрэг мэх заалгаад техникумын
барилдаанд давсан. Мөнхбат айхтар тооцоотой барилддаг. Би улсын арслан Чойжоод
30 гаруй унаад, гурав давсан юм. Дахиад давахаа байчихсан. Тэгсэн намайг, тэнгэргүй,
тэнэгийнх чинь гээд загнаж билээ. Одоогийн бөх­чүүдийг бод­вол тухайн үеийн бөх­чүүд
нэг нэгэндээ их зөвлөнө, тусална. Мөөеө надад барьц чинь удаан байна шүү гээд л
зөвлөдөг байсан.

-Мөнхбат, Баянмөнх хоёр аварга  нэгэн үе “үнээ саал­гадаг­гүй хоёр” хоч авч ёстой
л нүд хужирласан барил­даан гаргадаг байсан гэдэг. Энэ нь Мөнхбат аваргын зодог,
шуу­дагтай бас холбоотой гэж сонс­сон. Энэ талаар та ямар нэг юм мэдэх үү?

-Энэ ийм учиртай юм. Би 1974 онд барилдахаа
болиод засуул болсон. Тэр үед  улсын засуул
Гончиг гэж хүн байсан. Үнэхээр дэг жаягтай. Гончиг гуай Мөөеөг зад­рах болоогүй
гэж нэлээд бэлтгэл хийлгэдэг байсан. Нэг удаа “Одоо чи Баянмөнхийг давна. Гэхдээ
наад зодог, шуудгаа соль” гэхэд нь Мөөеө “Хоёр жил өвдөг шороо­доогүй зодгоо солихгүй”
гэсэн юм билээ. Аварга хоёр жил улсын наадамд түрүүлсэн байж л дээ. Мөөеө ясны сэргэлэн
хүн болоод ч тэр үү наадам дөхөх үеэр зүү­дэлж. Зодгоо тасадчихаад хүний зодог авч
барилдаад түрүүлж байна гэж зүүдэлсэн гэсэн. Мар­гааш нь Гончиг гуайн яриа санаанд
нь буугаад наадмаар Эрдэнэ-Очирын зодгийг гуйж өмсч барил­даад түрүүлсэн гэдэг.
Тэр дор нь хадаг яндар болж Эрдэнэ-Очирын зодгийг гуйж авч байсан юм. Зодгийг нь
авахдаа Мөөеө “За чи миний арслан цолыг аваарай” гэж ерөөж байсан гэсэн. Эрдэнэ-Очир
ч тэр жилээ арслан цолоо авсан түүхтэй. Тэгэхээр засуул гэдэг бөх судлаач хүнийг
хэлж таарна. Ялан­гуяа Гончиг гуай их нарийн хардаг. Бие засаад ирэхэд заавал гар
хөлөө угаа гэж загнана. Ариун байж энэ сайхан бөхчүүдийн малгайд хүрнэ гэдэг байсан.

-Бяр, чадалтай, амжилтад хүрэхэд
ойрхон байж яагаад дэвжээгээ орхив оо. Бас засуул хий гэж хэн нэгэн ятгасан юм уу?

-Миний амьдралын бас л нэг огцом шийдвэр.
Улсын наадмаар тавын даваанаас дээш гарахгүй боло­хоор нь бөхөө орхисон. Хөл­ний
бэртэл нөлөөлдөг ч байсан юм уу, ийм жин багатай хүн чөлөөт, самбо гээд олон сайхан
амжилт гаргачих­сан хойно гэж бодсон ч юм уу. Намайг барилдаж байх үед уртын дуучин
Мягмар, Лонцойдорж хоёр засуул байлаа. Одоо бурхан болчихсон. Тэр хоёр байхгүй үед
Санжаа засуул хий гээд гаргачих­на. Анх уяагүй хүн бөхийн цол дуудна гэж нохойн
баас шиг л юм болно. Яваандаа зүгшрээд ирсэн. Ер нь би гэдэг хүн аливаа юманд их
хурдан дасдаг юм шиг байгаа юм. 20 гаруй жил засуул хийлээ дээ. Ер нь анх 1952 онд
барилдаж эхэлсэн гээд бодоход 63 жил бө­хийн дэвжээнээс холдсонгүй. Цэ­цэд бас олон
жил ажиллалаа. Ажилласан жилээрээ Мижиддорж арслан надтай ойролцоо байх шүү.

-Саяхны улсын наадамд тав давчихаад
зургаагийн даваанд барилдахаар гарч буй бөхийнхөө учраа бөхийг засуул нь мэдээгүй
байсан гэж нэгэн бөх ярьж бай­сан. Үүнийг засуул хүн мэдэхгүй байх тохиолдол бий
юу?

-Цэц бол хэн нь давж, унав гэдгийг
л харж байх хэрэгтэй. Шударга байх ёстой. Харин засуул “Цаад хүний чинь нүдний хараа
доогуур байна. Хөлд чинь гүйх гээд байна шүү” гэх мэтийн барилдах бөхийг нь шинжиж
хэлж өгдөг. Бөхийн засуул бөх болгоныг харж шинжиж анализ хийж байдаг. Их л хариуцлагагүй
хүн байна даа. Маш хариуцлагагүй, тэр өндөр даваанд шүү дээ. 

-Таныг барилдаад зогсохгүй олон
ч аваргын зодог, шуудгийг урласан гэсэн. Хэн хэний зодог шуудаг оёж байсан бэ?

-Б.Бат-Эрдэнэ, Г.Өсөхбаяр аварга,
Д.Сумьяабазар гээд олон л бөхийн зодгийг оёсон. Манай үеийнхэн болох Бээжин, Дамдин
аварга, Зундуй, Эрдэнэ-Очир арслан гээд олон бий л дээ. Саяхан Бадам­сэрээжид арслан
зодог оёулсан. Энэ жил арслан 90 нас хүрч байна. Биднийг цэрэгт байхад арслангийн
40 насны ой болоод цэргүүдийг бүгдийг нь зодог шуудагтай болгох тушаал гарч, хэдэн
нөхдүүд цэр­гүүдийн зодгийг урласан. Тухайн үед яахав дээ даавуу актлаад оёж байсан.
Одоо бөхчүүд цэргийн нимгэхэн шар гэвэл андахгүй. 1996 оноос хойш бараг зодог шуудаг
хийсэнгүй. Манай том хүү Нямдорж л сүүлийн үеийн энэ хэдэн бөхчүүдийн зодог, шуудаг
оёж байгаа.

-Бөхчүүд зодгоо оёулахдаа өөрсдийнхөө
барилдаанд таа­руулна ч гэх юм уу, янз бүрийн захиалга өгдөг үү?

-Ер нь сүүлийн үед энэ хүмүү­сийн
зан суртахуун гээч юм жиг­тэйхэн өөр болсон байна. Цэргийн шарын суга хэсэг нь их
нарийн. Тийм байх тусмаа гар тасадчих гээд барилдахад хэцүү. Өрсөлдөгч барьц авахад
хэцүү гэсэн үг.  Тэгвэл одооны залуучууд зодогны
суга хэсгийг ховхолзуулж хийлгэх гэнэ.

-Тэгвэл барьц авахуулах гээд эрсдэлтэй
биш үү?

-Харин ингэх нь л дээ. Өрсөл­дөгч
бөх нь ховхолзсон хэсгээс нь барьц авах гээд шунаад ороод ирэхлээр нь хөлд нь сууна
гэсэн бодолтой байхгүй юу. Уг нь сүрхий барилддаг хүн бол нэг хуруу ч орохооргүй
жимбийлгэж оёорой гэдэг. Тийм бөх ч бий. Хуучны бөхчүүдийн шуудаг их доор байсан.
Кинон дээр гараад байдаг даа. Цоо­дол арслан Лувсанжамц  гуай хоёр барилдаж байгаад шуудагдаадах­сан чинь
тасар­чихаж. Лувсанжамц гуай “нөгөө­дөхөө” дарж доош суучихаад дахиж барилдахгүй
гээд тахимаа өгч байсан гэдэг яриа бий. Харин одоо дээшээ бараг дөрвөн хуруу өндөр
болсон. Шуудагдуулахдаа сайн бөх илүү өндөр хийгээд өгөөч гэх жишээтэй. Одоо яалтай
ч билээ.

-Таны шавь нар гэж ямар хүмүүс
байна вэ?

-Чөлөөт бөхөөр хоёр ч гавьяат байна.
Увс аймгийн Тэс сумын харьяат улсын начин Артаг, Баян­хонгорын Богдын Цэ­дэн­дам­баагийн
Нацагдорж гэж хоёр гавь­яат шавь байна. Нацаг­дорж 55-60 хүртлээ дэлхийн авар­гыг
гурван удаа хүртсэн хүн. Үндэс­ний бөхөөр гэвэл С.Цэрэн аварга. Бас л зааж, зөвлөж
дасгалжуулж байсан үе бий. Цэрэнд “салтаа” гэдэг мэх зааж билээ. Хоёр гар нь их
урт. Татаад л салтаадахад болмоор санагдаад болдоггүй. Хоёулахнаа Залаатын аманд
бэлт­гэл хийлээ. Энэ тухай­гаа “дүүгүүр” Сэрээнэн, Мөөеө, “Таван халуун”-ы бөхчүүддээ
ч хэлсэнгүй. Сүүлдээ Цэрэн маань хурууны үзүүр хүрлээ л бол сал­таадчихдаг болчихсон.
“Сал­таадах” мэхээрээ улсын наадамд ес давж түрүүлсэн удаатай. Дол­горсүрэн заан,
Түвшин заан гээд олон сайхан багш, ша­вийн барилд­лагатай явсан бөхчүүд байгаа. 

-Одоо танай удамд барилд­даг хүн
бий юу?

-Би долоон хүүхэдтэй. Таван охин,
хоёр хүүтэй. Хоёр хүү бага нь. Хүүгийн  нэг
хүү бяртай, чимээ­тэй болохоор харагдаад байгаа юм. Одооны хүүхдүүд овоо зад­раад
ирэхээр бэлтгэл таслаад ирэхгүй эсвэл бие нь олигтой хөгжихгүй байх янзтай. Ямар
сайн­даа Баянмөнх аварга “Энэ хүүх­дүүд бидний үеийнх шиг бэлтгэл хийвэл долоо хоног
халуурч хэв­тэнэ дээ” гэж хошигносон удаатай. Аварга дасгалжуулагч хийж байгаа болохоор
эрх биш анзаарч байгаа биз.

Д.ДАВААСҮРЭН

Ерөнхий сайд Но­ровын Алтанхуягтай
уул­заж ярилцлаа.

Нэг. ЭХНИЙ ШАТАНД
ГЭР ХОРООЛЛЫН УТААГ БАГАСГАНА

-Сайхан өвөлжиж бай­на уу, та.
Ярилц­ла­гаа ямар асуултаас эхэл­бэл дээр вэ гэж бодож суулаа. Харин та утааны хэлэлцүүлэг
хийгээд дуусч байхтай таарлаа. Улаанбаа­тарын утаа цаашдаа яах вэ?

-Утаатай тэмцэнэ гэж олон жил ярьж,
олон тэр­бум төгрөг зарцуулсан ч яг юу хийхээ ойлгоогүй явж иржээ гэвэл хатуу­дахгүй
болов уу. Хууль журамд нь өөрчлөлт орж, Ерөнхий сайдын хариу­цах ажил болж ирснээс
хойш би байнга утааны асуудлаар мэргэжлийн хүмүүстэй нь уулзаж, ярилцаж байна. Өмнө
нь утааг багасгахаар хийж байв. Утаа гэж юу юм бэ. Голомт нь чухам хаана байна,
Улаанбаатарт хич­нээн яндан байна, тэр нь хэр хэмжээний утаа гаргаад байна гэдгийг
сүүлийн сар орчмын хуга­цаанд нарийн судалж 
үзэж байна. Харамсалтай нь судалгаа дутмаг, дээрээс нь авч ирсэн арга хэмжээ
нь эрээвэр хураа­вар явж ирж. Ерөөсөө энд тэнд л тэмцэж байна гээд байснаас судалгаандаа
тулгуурлаж гаргаж ирсэн нэгдсэн бодлого гэж байх­гүй, баахан  мөнгө л ца­цаад байсан байна. Харин сүүлийн нэг
сарын хугацаанд утаа гарах шалт­гаан нөхцөл байд­лыг судлаад үзэхэд утаа­ны талаар
нэг дүр зураг гарлаа. Өмнө нь Улаан­баатар хотод хэчнээн тонн нүүрс түлж байна вэ
гэхэд хариулах хүн байх­гүй байлаа шүү дээ.

-Танай Засгийн газар бямба гаригт
хуралд­дагийг хүмүүсийн хянал­таас хол болдог гэх нь бий, нөгөө талд таныг бүтээн
байгуу­лалтын цаг, Ерөнхий сайдын 30 минут гээд хэтэрхий их ярьж байна ч гэдэг…

-Нөгөө дуугүй бай­хаар донгио гэнэ,
дуутай байхаар юу гэдэг билээ. Засгийн газрын хурал­даан дуусангуут бүх мэдээллийг
zasag.mn-ээр олон нийтэд тарааж, манай хэвлэлийн албаны дарга Ц.Мөнхтөр албан ёсны
мэдээлэл хийдэг шүү дээ. Манай Засгийн газрын нэг онцлог бол нээлттэй байдал. Би
бол үүнд илүүтэй хүчин чар­майлт гаргадаг. Би нээлт­тэй байхыг хүсдэг. Бас албаны,
даргар­хаж бус харин иргэддээ энгийн ойлгомжтой ярьж ойлгуу­лахыг хичээдэг. Долоон
буудлын Должин эмээд ойлгомжтой байхаар л ярьж байх ёстой. Ингэ­хээр хамаагүй задгай
ярьж байна гэх нь ч бий. Төр засаг нь нээлттэй, иргэддээ ойл­гомжтой л байх нь чухал.
Юм хийхээр шүүмжлэл ирдэг. Зүй тог­тол нь тэр юм. Юм хийхгүй бол шүүмжлэл байхгүй.
Яг үнэндээ бүг­дийг хууч­наар нь байл­гахыг хүсдэг хүмүүс бай­на. Өөрчлөгдөх дургүй
нэг хэсэг бүлэг нийгэмд байдаг юм байна. Өглөө есөн цаг хүртэл  сайхан унтах байсан чинь наймд ажил эхлүүлээд
хөөгөөд босголоо гээд л эхэлнэ. Эрх ашиг нь хөн­дөгдсөн улсууд бол ямагт шүүм­жилсээр
л байх юм билээ. Урьд нь хуйвал­даанаар  хэдэн
төгрөг нэмж зараад ашиг олдог байсан чинь Шинэч­лэлийн Засгийн газар гараад тэгж
ч бо­лохгүй, ингэж ч болохгүй гэж хууль сахиулсанд бухимдаж бай­гаа хэсэг бий. Гэхдээ
бид олонхийн эрх ашгаа л дээ­дэлнэ. Харин зо­рил­готойгоор, нэг нь мөнгө өгөөд,
нөгөө нь мөнгө аваад муулж байгааг яах ч юм билээ. Тийм юмнуудыг бид тоох ч үгүй.

-Саяхан танай кабинетийн хоёр сайдын
асуудал орж ирэ­хэд олонхиороо аваад үлдлээ. Үнэндээ хэнийг нь ч сугалуу­лахгүй
гэсэн шиг хамгаалж үлдэ­хийн оронд явуулчих нь энэ Засгийн газар өөрөө бат бөх байхад
нэмэр болох байсан гэлцэх юм. Та энэ багаасаа хэнийг ч гаргахгүй гэсэн хатуу бодолтой
байгаад байна уу?

-Үгүй. Муу ажиллаж байгаа бол сэлгэх
л хэрэгтэй. Гэтэл энэ удаа манай овоо гайгүй ажиллаж байгаа хоёр сайдыг огцруулах
асуудлыг оруулж ирсэн. Эдийн засаг хямраад дээрээс нь өмнөх өр зээлийн асуудал гээд
хэцүү байхад олон улсын зах зээлээс мөнгө босгож, хэрээрээ зүтгэж байгаа хоёр сайдыг
маань огцруулна гэсэн. Би бол үгүй л гэсэн. Олонхио­роо ч огцруулах шаардлагагүй
гэж үзсэн.

Тав.ХУВЬЧИЛНА ГЭХЭЭСЭЭ
ЭЗЭНЖҮҮЛНЭ ГЭЖ ЯРИХ НЬ ЗӨВ

-Валютын ханш өдрөөс өдөрт чангарч,
дийлдэхгүй байна. Үүн дээр хэрхэн ажиллаж байна вэ?

-Бид хичээж байгаа ч хийж чадахгүй
ажлууд байгаа юу гэвэл бий. Үүний нэг нь валютын ханш. Валютын ханшийг мөнгөний
бод­лого явуулдаг ганц газар болох Монголбанктайгаа хамтраад зохи­цуулах ёстой.
Үүн дээр бид ахиц дэвшил гаргаж чадахгүй байгааг хүлээн зөвшөөрнө. Валютын ханш
савласаар байна. Гэхдээ энэ са­вал­гааг экспортыг дэмжиж, гадагшаа гардаг валютаа
багасгаж байж хийнэ. Манайд бараг хиймэл хомсдол үүсээд байна. Дотооддоо хэдэн төгрөг
олонгуутаа гадагшаа авч гараад л хэрэгтэй, хэрэггүй хог авчраад байна шүү дээ. Үүнийг
багасгахаас л эхлэх хэрэгтэй.

-Болиулах нь Засгийн газрын хийх
ажил мөн биз дээ?

-Тийм.

-Тэгвэл Засгийн газар энэ чиглэлд
ажлаа хийж чадахгүй байна гэвэл та хүлээн зөвшөө­рөх үү?

-Энэ ч нэг өдөр хийдэг ажил биш л
дээ. Дотоодын үйлдвэрүүдээ дэмжээд, гадагшаа гаргадаг экспортоо олон жилийн өмнөөс
дэмжээд явсан бол болох л байсан. Нэлээд олон жилийн бодлоготой үйл ажиллагаа явуулж
байж тогтоно. Тэр дотоодын үйлдвэрээ дэмжээгүй, экспорт нэмэгдээгүй  байх үед яагаад болоод байсан юм гэж та асуух
байх. 2011, 2012 онд Оюутолгой асар их ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн, гадны
хөрөнгө оруулалт оргилдоо байсан үе шүү дээ. Ямартай ч бид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
үргээчихсэн алдаа дутагдлаа засч, хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа шинэчиллээ.

-Шинэчлэлийн Засгийн га­зарт гадаадаас
хөрөнгө оруу­лалт татах байтугай хөөдөг хүмүүс багтсан гэсэн шүүмжлэл бий. Бас энэ
хуулийг баталсан ч өөхөнд боосон чулуу гэгчээр тэдэнд таагүй эргэчих гох дэгээ бий
учраас хөрөнгө оруулагчид сонирхохгүй байгаа гэлцэж байна?

-Худал үнэнээр тэгж цоллодог юм. Гэхдээ
манай Засгийн газрын үед л хөрөнгө оруулалтын хууль батлагдлаа шүү дээ. Хэдхэн хоногийн
өмнө “Инвест Монголиа” гэсэн арга хэмжээгээрээ бид хууль эрх зүйн орчноо шинэчилсэн,
Монголд хөрөнгө оруулалт хийвэл хуулийн орчин нь ойлгомжтой, түвэг чирэгдэл, хүнд
сурталгүй болсон гэдгээ зарласан. Иймэрхүү арга хэмжээ нэлээд олныг зохион байгуулж
хөрөнгө оруулагчдаа татах болно. Хөрөнгө оруулалтын хуулийн тухайд гадныхан ахиц
дэвшил гарлаа гэж баярлаж бай­гаа­гаа илэрхийлж байна. Гадны компаниудын хувьд болгоомжлох
зүйл байгааг үгүйсгэхгүй. Хуулийг хийхдээ элдэв далд санаа агуулсан зүйл байхгүй.

-Төрийн зүгээс бизнесийн­хэнд үзүүлэх
дарамт байхгүй гэдгийг батлан харуулах нь ухаа­лаг төрийн бодлого гэх боллоо. Үүний
тулд таны тэр­гүүл­дэг Засгийн газар юу хийх вэ?

-Төрийн хүнд суртлыг арилгая, хээл
хахууль авлигыг устгая,тэмцье. Бизнес эрхлэх нөхцөлийг сайж­руулъя, түвэг чирэгдлийг
алга болгоё гээд хийж байгаа ажлууд байна. Мэргэжлийн хяналтын тог­тол­цоог их чирэгдэлтэй
гэдэг бай­лаа. Тиймээс бид үүнийг өөрчлөх хуулиа өргөн барьсан. Энэ хууль батлагдвал
34 төрлийн мэргэж­лийн хяналтаас 14-ийг нь алга болгож, үлдсэн хориос 11-ийг нь
чиг үүр­гийнх нь яамдад өгнө. Үлдсэн хэсэг нь зөвхөн хүний аюулгүй бай­далтай холбоотой
асуудлыг хяна­даг болох юм. Төр бизнесийн сал­барт дарамт биш дэм болдог байхын
төлөө ажиллана. Олон улсын үнэлгээний байгууллагуу­дын судалгаагаар Монголд бизнес
эрхлэх орчин сайжирч байгаа, тэр дундаа барилгын бизнес эрхлэх боломж өмнөхөөсөө
нэлээд хэдэн байр урагшилсан мэдээ байгаа. Бизнес эхлүүлэхэд шаардагдах хоног цөөрсөн.
Гэхдээ цахилгаан, дулааны зөвшөөрөл авахаас эхлээд асуудал бий. Бид энэ онд хангалтгүй
үзүүлэлтүүдээ сайжруу­лахын төлөө ажиллана.

-Авсан идсэнтэй холбоотой асуудлууд
байнга л яригдаад байдаг. Энэ болгоныг шалгаж улс төр, тогтворгүйтэл, талцал тэмцэл
болохын оронд зөвхөн урагш хараад явах нь манайх шиг цөөхөн хүн амтай орны хувьд
чухал гэсэн яриа бий. Та үүн дээр ямар бодолтой явдаг вэ?

-Далд эдийн засгийг ил бол­гохын тулд
авч хэрэгжүүлдэг арга замууд бий. Эдийн засгийн бүрт­гэлд ороогүй өч төчнөөн хөрөнгүүд
байдаг. Ил гаргахаар яаж олсон  юм бэ, хууль
зөрчиж олсон эсэхийг тогтооно гээд асуудлууд үүсдэг. Ялангуяа төвлөрсөн төлөвлөгөөт
эдийн засгаас чөлөөт зах зээл рүү ороход анхны хөрөнгийн хуримт­лал янз бүрийн арга
замаар үүссэн байдаг. Далд эдийн засгаа ил болгох арга хэмжээ авсан дэлхийн зарим
улсууд байдаг. Хэрэв ил болговол хэрэгт татахгүй эсвэл урамшуулал өгнө гэдэг ч юм
уу янз бүрийн арга зам байдаг. Энэ бүхнийг бодолцох л хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед төрд өмч бай­гаад
хэрэггүй. Хүмүүст хувьч­лаад харин зохицуулах үүргийг гүйцэтгээд явах нь зөв гэж
байгаа. Энэ зөв үү?

-Төрийн өмчийг хувьчилна гэхээр манайхны
дунд цөөхөн хэдэн хүний өмч болоод үлдчихнэ гэх ойлголт бий. Тэгэхээр хувь­чилна
гэхээсээ эзэнжүүлнэ гэж ярих нь зөв юм. Төрийн өмчийг эзэнжүүлэх нь зөв. Хоёр, гурван
хүн хувьчлаад авах биш хувьцаа гаргаад олон нийтийн өмч болгодог дэлхийн жишиг ч
байна. Төрийн үйлчилгээний газар байлаа гэхэд обьект нь төрийнхөө нэр дээр байдаг,
үйлчилгээг нь хувьд өгчихдөг. Олон янзын арга зам, хөшүүрэг бий.

-Одоо танай намын хувьд түүхэн,
хариуцлагатай он цаг үргэлжилж байна. Засгийн эрхэнд гарсан жилүүд байсан ч дараа
нь түүнээсээ олон жил сөрөг хүчин явсан. Одоо хи­чээхгүй бол дахиад сөрөг хүч­нээр
үлдэх зовлон бий. Танайхыг дахиад сон­го­хоос өөр аргагүй нөхцөлд хүр­гэхийн тулд
та нар юу хийх вэ?

-2012-2016 он манай намын хувьд хариуцлагатай
дөрвөн жил гэдэг нь үнэн. Гэхдээ дахиж сон­гогдохын тулд гэхээсээ илүү бидэнд, ардчилалд
итгэж саналаа өгсөн тэр хүмүүст, бусдад нь юу чаддагаа харуулах ёстой. Үүний төлөө
бид борви бохисхийлгүй ажиллах ёстой гэдгээ ойлгож байгаа.

Зургаа.БИДЭНД АЛДАХ
ЭРХ БАЙХГҮЙ

-Танай намынхныг дарга даамал гэж
эмээлгүй хэлэх үгээ хэлдэг, байгуулсан Засгийн газ­раа хэд хэдэн ч удаа унагачихаж
магадгүй хүмүүс гэсэн ойлголт байдаг. Тэр ойлголтыг арилга­хын тулд намын даргын
хувьд, Засгийн газрын тэргүүний хувьд ухаан зарж ажиллах хэрэгтэй болдог уу?

-Би нэг юманд найддаг юм. Манай намынхан,
УИХ, Засгийн газарт ажиллаж байгаа хүмүүс сөрөг хүчин байхын зовлонг биеэ­рээ туулсан.
Дандаа цөөнх байлаа шүү дээ. Гэхдээ бид үүнээсээ том сургамж авсан. Бид дотроо зөр­чилд­дөг
байсан нь үнэн. Эв нэг­дэлгүй байдал, дотоодын мөчөөр­хөл биднийг урагшлуулаагүй
гэд­гийг ч бид ойлгосон. Яс махаараа мэдэрсэн. Нөгөө талаас бас турш­лагажсан. Олон
жилийг алдсан даа. Дээр нь өрсөлдөгчийнхөө мэхэнд унахгүй байх хэрэгтэйгээ ч мэдсэн.
Бид залуудаа өрсөлдөгч намынхаа мэхэнд уначихаад л хоорондоо үзэлцдэг байлаа. Одоо  мэддэг, хариуцлагатай болсон. Бидэнд алдах эрх
байхгүй. Ард түмнийхээ итгэлийг дааж, илүү олон зүйлийг даацтай, далайцтай хийх
болно.

-МАН-ынхан таныг удаа дараа Үндсэн
хуулийг зөрчсөн гэж мэдэгдээд байгаа…

-Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэхийг МАН-ын
бүлэг ч юм уу, хэн нэгэн хүн харж байгаад хэлчихдэг зүйл биш л дээ. Тэд юу ч гэж
хэлж болно. Үндсэн хуулийн Цэц л эцсийн шийдвэрийг гаргадаг.

-Сүүлийн үед МАХН-ыг хам­тарсан
Засгийн газраас гаргаад МАН-тай нэгдэж магадгүй гэсэн яриа байна. Энэ яриа хамтрах
итгэл өвөртөлсөн МАН-ын зарим нэгнээс ч гарч байх шиг. Танай намынханд тэдэнтэй
хамтрах төлөвлөгөө байгаа юу?

-Би энэ Засгийн газрыг байгуулж байхад
л анх хэлсэн дээ. МАН-тай хамтармааргүй байна. Шударга ёс эвслийнхэнтэй хамтрах
болно оо гэж.

-Нөхцөл байдал өөрчлөгдвөл эсвэл
сонгуулийн өмнө өөрчлөг­дөх зүйл байхгүй юу?

-Байхгүй. Ер нь энэ төр засаг тогтвортой
ажиллаж, тогтвортой байх нь хэнд хэрэгтэй гээч. Хэдэн хүн дарга байх нь чухал биш
бодлогоо тасралтгүй далайцтай  явуулах нь
чухал.  Шинэчлэлийн Засгийн газрын хийж амжуулах
ажил ард иргэдэд маань л хэрэгтэй. Бодож төлөвлөснөө амжуулахад дөрвөн жил ч багадаж
байна. Гэхдээ цаг хугацаатай уралдаж бид энэ дөрвөн жилийн хугацаанд нэлээд ажлуудыг
хийж чадна.

-Гэхдээ улс төрийн нөхцөл байдал
яаж ч эргэж болно шүү дээ. Таны Ерөнхий сайд байх эсэх дээр тулаад ирвэл энэ бодлоо
өөрчлөх үү?

-Үгүй.

-Шинэчлэлийн Засгийн газар байгуулагдсан
цагаасаа хойш ард түмнийхээ амьдралд дэм болох ийм, ийм ажлуудыг хийлээ гэдгийг
тэргүүнийх нь хувьд таны амнаас сонсмоор байна. Уучлаарай, гэхдээ “11 11” утас ч
юм уу, Төрийн ордон нээлттэй болсон гэсэн зүйлсийг оруулахгүйгээр шүү. Яг шийдэлд
хүргэсэн асуудлуудаас?

-Ямар ч байсан бид бүтээн байгуулалтыг
эхлүүллээ. Бодитой зүйл болгож байна. Өнгөрсөн хугацаанд иргэд маань зам тавьж болдог
юм байна, гудамжны уулз­варыг янзалж болдог юм байна гэдгийг харлаа, итгэлээ. Энэ
ханд­лага нь өөрөө их чухал юм. Хүнд суртлыг багасгах тал дээр бид бодитой ажлуудыг
эхлүүлсэн. Төрийн түшмэдийн царайг харахгүйгээр төрийн үйлчилгээг авч болох олон
боломжуудыг нээлээ. Цаашид ч олныг нэвтрүүлнэ. Зарим иргэдийнхээ бодит орлогыг нэмэгдүүллээ.
Найман хувийн зээлэнд хамрагдсан иргэд их хэмжээний мөнгийг өөртөө үлдээж чадлаа.
“Нүүрс” хөтөлбөр багагүй хэмжээний мөнгийг ард иргэдэд  үлдээсэн гэдгийг хүмүүс мэдэж байгаа. Бензин шатахууны
үнийг жилийн турш тогтвортой байлгас­наас гадна литр нь 50 төгрөгөөр хямдарсан нь
иргэдийн ахуй амьд­ралд бодит нэмэр болсон гэдэгт итгэлтэй байгаа. Үнийн өсөлт
14,5 хувьтай байсныг 2013 онд нэг оронтой тоонд шилжүүлнэ гээд чадсангүй. Гэхдээ
10.5 хувьд хүргэ­лээ. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбө­рийг бүтэн дөрвөн пунктээр буул­гасныг
муугүй гэж үзэж байгаа. 2014 онд нэг оронтой тоонд оруулахаар зорьж ажиллана.

-Үнэ тогтворжуулах хөтөлбө­рийн
үр дүнг би нэг л сайн ойл­гохгүй байна. Үнийн өсөлтийг буулгасан гээд байдаг гэтэл
гадуур бүхий л бараа таваарын үнэ өсчихөөд байгаа шүү дээ?

-Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнийг
ярьж байгаа юм. Түлш шатахуун, гурил, мах, нүүрс, барилгын материал гээд үндсэн
бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөл­тийг бид тогтворжуулсан. Өсөөд байгаа үнэ бол ихэвчлэн
гадаадаас авдаг бараа бүтээгдэхүүнийх. Гад­наас авдаг шатахуун дээрээ бод­лого явуулснаар
өсөлтийг барьж чадсан. Бусад бүтээгдэхүүний үнэ ханштай Засгийн газраас ноцол­доод
байх боломж байхгүй. Үүнийг мушгиад юмны үнэ өсгөхгүй гэсэн яалаа гэх нь бий. Хоёр
өөр төрлийн үнэ ярьж байгааг салгаж ойлгох хэрэгтэй.

–Тантай уулзсаных Г.Дэнзэн­гийн
талаар асуухгүй өнгөрч боломгүй байна. Ерөнхий сай­дын хүргэн Г.Дэнзэн гээд багагүй
шуугисан. Тэр дуулианаар чадал­тай залууг цаашид өсөх боломжгүй болгосон гэж та
боддог уу, эсвэл тэр нөхрөөс болж өөртөө баахан түвэг удлаа гэж санадаг уу. Тэр
одоо хаана ажиллаж байгаа вэ?

-Надад түвэг энэ тэр болсон гэж бодогддоггүй.
Г.Дэнзэн бол чадал­тай залуу. Одоогоос арван жилийн өмнө түүнийг МУИС-ийн мате­ма­тикийн
багш байхад нь дэргэдээ ажиллуулахаар авсан юм. Тэр үед манай нам УИХ-д зөвлөл болж
ажиллаж байсан. Нарийн тооцоо гаргаж чадах мэргэжлийн хүн хэрэг­тэй байсан учраас
би судалж байгаад чадалтай мэргэжилтэн гэж тэр залууг олж авсан. Улсын мате­ма­тикийн
олимпиадад гуравдугаар байранд шалгарчихсан сүрхий хүүхэд байсан. Миний дэргэд олон
жил ажиллаж, миний шалгуур болгодог ачааллыг даагаад сурчих­сан. Манай дүүгийн охинтой
танил­цаж хамтдаа амьдрах болсныг нь баахан шуугисан. Одоо Тони Блэйрийн багт ажиллаж
байгаа.

-Та өөрөө физикийн багш мэр­гэжилтэй.
Байгалийн шинж­лэх ухааны хүн болоод ч тэр үү, тооцоо судалгаа гэж их ярих юм аа?

-Тооцоо судалгаагүйгээр юу ч явахгүй.
Заавал судалж, тооцоолж байж ажил явах ёстой. Сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр ажил хийж болдог­гүй.
Үүнийг надад физик гэдэг шинжлэх ухаан сургасан юм. Яс маханд маань шингэсэн үзэл
бодол энэ юм. Манайхан тооцоо судалгаагүйгээр л асуудлыг шийд­чих гээд байдаг. Утаатай
тэмцэнэ л гээд байдаг ямар ч тооцоогүй л явж ирсэн байх жишээтэй. Тэгэхээр утаа
яаж алга болох вэ дээ.

Долоо.БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТЫН
ЦОО ШИНЭ АРГААР АЖИЛЛАЖ БАЙНА

-Таныг заримдаа жижиг зүйлд их
оролцдог гэж шүүмжлэх нь бий. Ерөнхий сайд байж гудамжинд нүүрс тараалаа гэж яригдсан.
Жижиг зүйлд ордог гэсэн шүүмжлэлийг та хүлээж авах уу?

-Би багаасаа олон хүүхэдтэй гэр хорооллын
айлд өссөн. Гэр хорооллынхны зовлон жаргалыг сайн мэднэ. Манай иргэдийн дий­лэнх
нь гэр хороололд амьдар­саар л байна. Тэнд амьдардаг хүмүү­сийн хувьд өвлийн цагт
нүүрс ямар чухал билээ. Өвлийн улиралд таван тонн нүүрс авахад нэг тонн нь 200 мянга
гэвэл сая төгрөг болчихож байгаа юм. Үүнийг буул­гах боломж байна уу гэж судлаад
үзэхэд гараас гарт дамжуулахад үнэ нь хоёр дахин нэмэгдэж хү­мүүст очдог байсан.
Үүнийг зохион байгуулалт хийгээд гар дээр нь шууд хүргэхэд 200 мянга биш 80 мянган
төгрөг болгосон. Тэгэхээр өвөлдөө сая төгрөг зарцуулдаг байсан айл 600 мянган төгрөгөө
хэмнэж эхэлсэн. Ард иргэд нь бодит орлогоо нэмэгдүүлж байгаа нь Ерөнхий сайд хүний
хувьд жижиг ажил юм уу. Даргад том, жижиг асуудал гэж байх ёсгүй. Би үүнийг жижиг
асуудал гэж ерөөсөө боддоггүй. Айл өрхийн асуудал бол том юм байхгүй юу. Хэн нэгэн  иргэн маань мөнгөө хэмнэж байгаа нь манай Засгийн
газрын нэг амжилт. Тэгээд ч манайд үе, үеийн сайд дарга нар асуудлын гүнд ордоггүй,
доод хүмүүсийнхээ бэлдсэн мэдээл­лээр ажилладаг, амьгүй албат шиг болсон байдал
ажиг­лагд­даг. Би тэгж ажиллаж чадахгүй. Асуудал бүрээ мэдэж, мэдэрч ажил­лахыг
хичээдэг. Үүнд дургүйцэж байгаа хүмүүс ч бас 
байх шиг л байгаа юм.

-“Гудамж” төсөл шиг хүмүү­сийн
хэрэгцээг хангасан, сэтгэлд хүрсэн ямар ажлыг танай Зас­гийн газар ойрын үед хийж
амжуулах вэ?

-Уг ажил үргэлжилнэ. “Гудамж” төслийн
хүрээнд хурдны замуудын ажил энэ онд эхэлнэ. Бас нэлээд олон жил ярьсан ч ажил болж
амжаагүй төмөр замын асуудал бий. Тавантолгойгоос урагшаа явсан төмөр зам энэ оноос
босч эхэлнэ. Дуусах үгүй нь тодорхойгүй байгаа. Таван толгойн цахилгаан станцын
ажил эхэлж байна. Айл өрх бүрт мэдрэгдэх ажлууд гэвэл III цахилгаан станцын хүчин
чадлыг нэмсэн. IV цахилгаан станцын хүчин чадлыг аравдугаар сард нэмж дуусгана.
Өмнө нь жилд арван мянга гаруй айлын орон сууц ашиглалтад ордог байсан бол өнгөрсөн
жил 21 мянга болсон. Энэ жил 30 мянгад хүргэх зорилт бий. Бас аймаг бүрт 1000 айлын
орон сууцыг барих ажлыг эхлүүлнэ. Өнгөрсөн жил дөрвөн аймгийг нийслэлтэй авто замаар
холбосон бол энэ жил Хөвсгөл, Дорнод, Өмнөговь, Сүхбаатар, Завхан, Говь-Алтайн замыг
дуусгана. Ингэхээр цаана нь баруун гурван аймаг үлдэж байгаа юм. Гэхдээ бид энэ
ажлаа нарийн тооцоолж, тө­лөв­лөж хийдэг учраас ашиглалтад оруулна гэсэн бол оруулах
л болно. Бид төлөвлөчихөөд зүтгэж ажил­лаж байна. Хоцорч байгаа ажлаа хурдасгах
гээд түмэн янзаар л ажиллаж байна даа. Бид бүтээн байгуулалтын цоо шинэ аргаар ажиллаж
байгаа. Зөвхөн төсвийн хөрөнгө оруулалтыг хараад суухгүй. Төсвийн хөрөнгө оруулалт,
бонд, бас хувийн хөрөнгө оруулалт гэсэн гурван эх үүсвэрийн хөрөнгө оруулалтаар
бүтээн байгуулна.

Бид хувийн хөрөнгөөр өөрсдөө барьж
ашиглалтад оруулж, ашгаа олчихоод төрд шилжүүлдэг, эхлээд хөрөнгө гаргаж гүйцэтгээд
төрөөс мөнгөө авдаг маш олон төрлийн ажлыг дэмжиж байгаа. 2014 онд ямар ажлуудыг
Концессийн гэрээ­гээр гүйцэтгүүлэх жагсаалтын эхний­хийг нь танилцуулсан, удах­гүй
үргэлжлэлийг нь зарлана. Ингэ­хээр хувийн хэвшлийнхэн маань томоохон бүтээн байгуулалтанд
оролцох боломжтой.

-Дулааны V цахилгаан станцын асуудал
хэрхэх бол. Мөн ч удаан яригдаж байна даа?

-Их түвэгтэй явж байгаа. Газрын асуудалтай
байсныг нь бид газар­тай болгосон. Хоёр компанийн маргаан байсныг нь бас шийдсэн.
Тэгтэл үлдсэн ганц компани нь зарим тооцоогоо буруу хийсэн, нүүрснийхээ үнийг оруулаагүй
байсан гэх жишээтэй өртөг өсгөх юм яриад жаахан бүтэл муутай ч хэлэлцээрийн түвшинд
л явж байна даа.

Найм.УЛСЫН ТУСГААР
ТОГТНОЛ БОЛ ЧИНЭЭЛЭГ МОНГОЛ ИРГЭН ГЭЖ БИ ХАРДАГ

-Улаанбуудайн нөөцгүй болж импортоор
авах болсон нь анхаа­рал татаж байгаа. Буудайгаа гаднаас авахаар болно гэдэг танай
кабинетийн энэ салба­рынхан ажлаа хийж чадахгүй байгаа гэвэл та хүлээн зөвшөөрөх
үү?

-Үгүй л дээ. Өмнө нь ч гэсэн улаанбуудайн
нөөцийг импортоор авдаг байсан. Дөрвөөс таван жилдээ гаднаас  авч үр сэлбэдэг тэр жишгээрээ л явж байгаа хэрэг.

-Одоо рапс гээд ургамал тариалаад
газрын хөрс гэж юу ч үгүй боллоо гэх боллоо?

-Энэ асуудал яригдаад эхлэ­хээр би
энэ чиглэлийн эрдэмтдийг авчраад сонссон л доо. Гэтэл тийм зүйл байхгүй ээ, улаанбуудайтай
ээлжлээд тариалдаг ургамал гэж байна. Харин ямар сортыг нь тариалах вэ гэдгээрээ
ялгаатай юм байна лээ. Ургамлын тос гаргаж авч байна, дизель түлш гаргаж авч байна.

-Цагаан будаа үнэд орлоо гэхэд
та тэгвэл гурил идчихгүй юу гэж хэлээд шүүмжлүүлсэн. Бас өндөг үнэтэй боллоо гэхэд
тансаг хэрэглээ гэж хэлсэн гээд бас л хэл аманд орсон. Та ингэж гоочлуулах үгээ
өөрөө хэлээд байх шиг?

-Би өндгийг тансаг хэрэглээ гэж хэлээгүй
юм аа. Үнэтэй болсон гэхэд нь идэхээ байчихгүй юу гэсэн юм. Манай гэр бүлийн хүмүүжил
байдаг. Энэ болохгүй, тэр болохгүй гээд хэзээ ч урваганаж сууж байгаа­гүй. Хэрэв
энэ байхгүй бол тэрийг идчихнэ, энэ болохгүй бол тэрийг гээд боломжиндоо л байж
өссөн. Байхгүй болохгүйг нь харахаасаа өмнө байгаагаа эхэлж харж хү­мүүж­сэн. Тэр
зангаараа л хэлчи­хээр буруудаад байгаа нь тэр. Ер нь Монгол нутгийн маань хөрсөнд
ургасан ногоо, гурил, манай малын мах шиг эрүүл хүнс хаана ч байхгүй гэж би боддог.
Харин гаднаас орж ирж байгаа импортын хүнс, эмийн хэрэглээн дээр бид анхаарахаас
аргагүй болсон. Энэ онд бид энэ тал дээр анхаарч ажиллана. Нилээд юм хийх болно.

-Та Ерөнхий сайд болоод Япон руу  бас урд хөрш рүүгээ айлчилсан. Бас хойд хөршдөө
ч айлчлах талаар яригдаж байсан. Ер нь манай улсын хувьд хоёр том хөрш бас гуравдагч
хөршийн бодлого гэж аль алийг нь чу­халчлан авч явах ёстой байдаг…

-Манай улсын гадаад бодлогын чиг баримтлал
нь хоёр хөрштэйгөө ойр дотно бас гуравдагч хөршүүд­тэйгээ ойр байж сайхан харилцах
явдал. Манай урд хөрш Хятад бол асар том зах зээл. Энэ том зах зээлийг дагаад бид
хөгжих боломж­той. Айлчлалын үеэр Хятадад нүүрс гаргахаа албан ёсны болго­сон нь
олон улсын зах зээлд манай улсыг баталгаатай орлоготой байх нь гэдгийг нэг талдаа
батлан харуулж байгаа юм. Бид бас хамт­ран нүүрснээс хий гаргахаар тохир­сон. Мөн
асар өргөн уудам нутгаар хиллэдэг, түүхэн харилцаа­тай, хойд хөрштэйгээ хамтран
ажиллах боломжууд ч их бий. Өнөөдрийн хавтгай дэлхий дээр бид нэг нэгийгээ дэмжиж,
харилцан ашигтай хөгжих ёстой. Монгол Улсын тусгаар тогтнол бол чинээ­лэг монгол
иргэн гэж би хардаг. Аль болох эдийн засгийн хувьд хөгжиж, иргэдийнхээ ахуй амьдралаа
сайж­руулах нь бидний тусгаар тогтнолын баталгаа юм.

 Ярилцсан Э.ЭНЭРЭЛ

-ЭРДЭНЭ СУМЫН ХАТАН СУУДАЛ,
ТАЛЫН МЭЛТЭСИЙН АЛТ ГОВЬ-АЛТАЙ АЙМАГТ ХӨГЖИЛ АВЧИРНА ХЭМЭЭН ИРГЭД ЯРЬЖ БАЙНА
– 

Говь-Алтай аймагт ИХТ-ийн дахин сонгууль
өнгөрсөн ням гаригт болж өнгөрлөө. Сонгуулиар тус аймагт Ард­чил­сан нам анх удаа
үнэм­лэ­хүй ялалт байгуулав. 1921 оноос хойш буюу 93 жилийн турш Алтайчууд зөвхөн
МАН-ыг эргэлт буцалтгүй  сонгож ирсэн ард
түмэн. Гэтэл Говь-Алтай аймгийнхан энэ удаа­гийн орон нутгийн сонгуулиар сонголтоо
өөрчилж АН-ыг сонгов. Говь-Алтай аймгийн дахин сонгуулийн дүнгээр таван тойрог тус
бүр нэг сууд­лын, намын жагсаалтын 12, нийт 17 ИТХ-ын төлөөлөгчийг сонгохоор дахин
сонгууль явуулсан. Үүнээс АН-ынхан 13 суудал авсан юм. Есөн­булаг сумын Баяншанд
багт АН-аас нэр дэвшсэн тус сумын “Хаан банк”-ны захи­рал Б.Алтангэрэл, Шарга сумын
тойрогт  нэр дэвшсэн Р.Лхагвадорж, Хөхморьт
сумын тойрогт нэр дэвшсэн Д.Даваадорж, Баян-Уул сумын тойрогт нэр дэвшсэн Г.Хурцгэрэл,
Төгрөг сумын тойрогт нэр дэвшсэн Д.Чин­зориг нар сонгогджээ. Өөрөөр хэлбэл, дахин
сон­гууль зарласан тойрог бүрт АН ялалт байгуулсан аж. Мөн намын жагсаалтаар ИТХ-д
суух эрхийг АН-ын найман хүн авсан байна. Үүнд аймгийн Ардчилсан намын дарга О.Амгалан­баа­тар,
АН-ын гишүүн Д.Намс­рай, М.Даш­пун­цаг, Т.Ганбат, Л.Болор­маа, Б.Раднаасэд, М.Банзай­гааяа,
Ч.Батдэлгэр нар багтаж байна.

СОНГУУЛЬ БОЛОХООС ӨМНӨ  ГОВЬ-АЛТАЙД ЮУ БОЛОВ 

Тус аймагт дахин сонгууль болохоос
өмнө их бужиг­наан­тай байлаа. Өрсөлдөгч намынхан бүгд эрчимжүүлсэн байдалтай ажилласан
юм. Орон нутгийн дахин сонгууль олны анхаарлыг ингэтэл татаж байсан удаагүй билээ.
ИТХ-ын төлөөлөгчөө сонгох нь кампанит ажлын дайны болж өнгөрдөг байсан бол энэ удаагийнх
Ерөнхийлөгчийнх эсвэл УИХ-ын сонгуулийн дайны бэлтгэл, сурталчилгаа, олны анхаарлыг
татсан явдал болов бололтой. Нутгийн иргэд төдийгүй ажиглагчид ч ийн дүгнэж байна.
ИТХ-ын төлөөлөгч бүрдээгүй нэрээр хамаг төсөв, хөрөнгө оруу­лалт нь гацчихаад байсан
тус аймгийн удирдлага, иргэдийн хувьд ч багагүй ач холбогдол өгөхөөр нөхцөл үүсээд
бай­сан юм. Үүнээс гадна Говь-Алтай аймгийг сонгуулийн өмнө олны анхааралд оруул­сан
нэг зүйл бол Эрдэнэ сумын нутагт байх хоёр том алтны нөөц газрын асуудал байв. Хатан
суудал, Талын мэлтэс гэх газарт алтны 600 тонн нөөц илэрсэн гэх яриа орон даяар
тархсан нь Говь-Алтайг улсын хэмжээний анхааралд оруулсан явдал байв. Энэ үеэр ч
сонгуулийн сурталчилгаа ид хийгдэж таарав.

МАН-ынхан дээрх мэдээ­лэл­тэй зэрэгцэн
“Бид энэ алтыг ухуулахгүй, хориг тави­на. Байгаль, дэлхийгээ хам­гаал­на, аварна”
гэх мэдээлэл цацсан юм. МАН-ынхан Говь-Алтай аймагт болох гэж бай­гаа сонгуульд
ихээхэн хүч хөрөнгө хаяж ажилласан бай­на. Өөрөөр хэлбэл, сонгуульд мэргэшсэн багаа
тус аймаг руу илгээсэн юм. Тухайлбал, Хөвсгөл аймгаас УИХ-д сон­гогд­сон Л.Энх-Амгалан,
Увсын Б.Чойжилсүрэн, Дар­ханы Д.Хаянхярваа, Сэлэн­гийн Ж.Эрдэнэбат, Ажлын албаны
дарга Ш.Раднаа­сэд, Б.Бат-Эрдэнэ, гишүүн асан Ц.Шаравдорж нар Говь-Алтай аймгийн
иргэдтэй уулзалт зохион байгуулж байв. Тэд “Манай намд сана­лаа өгөх юм бол Эрдэнэ
сумын алтыг ухуулах­гүй” хэмээн амлаж явжээ. Бүр зочид буудалд байгаа хүмүүс рүү
хүртэл орж ухуулга хий­сэн гэнэ. Аймгийн хэвлэлийн үйлдвэр байсан нэг давхар “Од”
гэх зочид буудал, баа­ранд дээрх нэр бүхий хүмүүс оройгоор очиж, тэнд суугаа залууст
ухуулга хийсэн гэнэ. Мөн аймгийн захын лангууны булан бүрт нэг нэгээрээ зог­соод
тэнд байсан хүмүүстэй гар барин, амар мэндийг нь асууж явсан тухай нутгийн иргэд
ярьж байв. МАН-ынхан дунд сонгуулиар мөнгө тараадаг гэдгээрээ алдартай Б.Чойжилсүрэнг
Говь-Алтай руу илгээсэн нь сонгуулийн үеэр их хэмжээний мөнгө тараах нь гэсэн ойлголтыг
олонд төрүүлсэн гэдэг. Иргэд ч “Чойжилсүрэн ирсэн юм чинь мөнгө өгөх нь” гэж үнэд
орсон байна. Гэвч сонгууль­тай холбоотой мөнгө, бусад зүйл тараасан гэх гомдол,
мэдээлэл ирээгүй юм. МАН-ын зүгээс сонгуулийн үеэр ингэж ажиллажээ.

Харин МАХН-ынхан намын дэд дарга Д.Тэр­биш­даг­ваар
ахлуулсан багаа Говь-Алтай аймагт ажил­луул­сан. Тэд аймгийн төв, зарим сумын төвөөр
арав гаруй хар жийптэй л давхиад байсан гэнэ. Сангийн сайд Ч.Улаан, УИХ-ын гишүүн
З.Баянсэлэн­гэ, УИХ-ын дэд дарга Л.Цог, Эдийн засаг хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбат,
Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн дэд сайд Б.Тулга нар “Манай дарга нар энэ оноос ажлаа
ёстой хийх шиг болно. Бидний хүч нэмэгдээд Говь-Алтайг хөгжүүлнэ. Бидэнд саналаа
өгөөрэй” хэмээж явсан сурагтай. Намын хур­лаа ч сүр дуулиантай хийгээд авсан. Тухайлбал,
намын хурал дээр Г.Баярсайхан гэх нөхөр намынхандаа гомдож явдаг сэтгэлээ задалж,
хэдэн үг хэлснээс болоод хэрүүл маргаан үүссэн байна. Дэд сайд Б.Тулга түүнтэй барь­цал­даж
аваад зодолдох шахсан гэж хуралд суусан иргэд ярьж байна. Түүнчлэн хуралд оролцогчдоос
зарим иргэнийг нэр заан “МАН-ын гишүүн энд юугаа хийж суугаа юм. Яв, тэр намынхаа
хурал руу” хэмээн хөөж, овлигогүйт­сэн гэнэ. Энэ мэт зүйлээс болж сонгуулийн өмнөх
өдрүү­дэд нутгийн иргэдийн дундах гол яриа МАХН-ынх­ны тухай хов жив байв. Үүнийг
дагаад нэр хүнд нь ч багагүй унасан гэнэ. Гол буруут­наар иргэд Б.Тулгыг нэрлэн
ярьж байв. МАХН-ын гишүүд “Тэр Тулга гэж залуу яасан увайгүй хүүхэд вэ. Бид­нийг
хүн гэж үзэж байгаа юм алга” гээд гомдонгүй ярих аж. Сонгуулийн үеэр МАХН-ын байран
дээр олон хүн харагд­сангүй. “Энэ сонгуулиар бид ялагдах нь тодорхой” гээд сууцгааж
байсан тухай нөгөө намынх нь гишүүд ярьж байв. Уг нь  Д.Тэрбишдагвага, Ч.Улаан, З.Баянсэлэнгэ, Л.Цог, 
О.Чулуунбат, Б.Тулга нарыг ирэхээс өмнө иргэд МАХН-д элэгтэй, саналаа өгвөл өгчихөөр
л байсан гэнэ.

Харин АН-ын хувьд тус намын генсек
Ц.Оюундарь дөрвөн нарийн бичгийн дар­гын хамт тус аймагт ажиллаж байв. Тэд 14 хоног
Алтай­чууд­тай уулзсан байна. “Бид олон ажил хийнэ. Говь-Алтай аймгийг хөгжүүлнэ.
Алтны нөөц их өндөр байна. Өмнө­говь аймгаас илүү хөгжил танай аймгийг, иргэдийг
хүлээж байна” хэмээн ярьж явсан байна. Намууд сонгуу­лийн сурталчилгаа, гишүү­дийн
уулзалтаа иймэрхүү байдалтайгаар хийсэн байна.

СОНГУУЛИЙН ӨДӨР ИРГЭД ИНГЭЖ ЯРИВ

ИТХ-ын дахин сонгууль ямар нэгэн будлиангүй
болж өнгөрсөн байна. Сонгуулийн ерөнхий хороонд МАН, АН-ынхан машинаар хүн зөөж
санал өгүүлээд байна гэх гомдол ирсэн гэнэ. Өглөөнөөс бага үд хүртэл ихэвчлэн өндөр
настай иргэд сонгуу­лиа өгсөн байна. Тэд бүгд МАН-д саналаа өгч байсан аж. Гэхдээ
үдээс өмнөх саналын ирц дөнгөж 20 хувьд хүрч байсан юм. Харин үдээс хойш сонгууль
өгсөн иргэд АН, МАХН-д зурж эхэлжээ. Үүнийг яаж мэдээд байна вэ гэвэл аль нэг нам
болоод нэр дэвшигчийн нэрний урд талын дугуй хэсгийг иргэд хараар будаж байгаа.
Аль намыг, дэвшигчийг дугуйлсан нь саналын хуудасны цаас нимгэн учраас ажиглагчдад
нэвт харагдаж байсан гэнэ. Иргэд хараар дугуйлсан цаасаа дундуур нь нугалаад сонгуулийн
хайрцганд хийх үед ажиглагч нарт аль намд өгч байгаа нь харагдаад байсан аж. Нугалсан
цаасны дээд хэсэгт дугуй хар толбо гарч ирсэн бол АН харин яг нугалааны доохно гарсан
бол МАН, цаасны доод хэсэгт бол МАХН гэх зэргээр дүнг тоолохоос өмнө ажиглагч нар
аль нам сонгуульд өнгөлж байгааг урьдчилан тэмдэглэж байсан аж.

Саналаа өгчихөөд гарч ирсэн иргэдээс
аль намд ямар учраас саналаа өгснийг тодруулахад, “Говь-Алтай аймаг гэж хөгжлөөс
хоцорсон газар байна. Иргэдийн амьд­рал ядуугийн туйлдаа хүрч байна. Бид сайхан
амьдрах ёсгүй гэж үү. Их хэмжээний алт илрээд байна. Тэнд хүн амьтан очдог газар
биш. Тэр алтыг нь улс ухаад аваг. Өмнөговь аймаг яаж хөгжиж байна. Газрын баялгаа
ухаад л үр шимийг нь хүртэж, иргэд нь  ажлын
байртай болж хөгжиж байна шүү дээ. Одоо манайд илрээд байгаа алт чинь Оюутолгойгоос
хэд дахин ашигтай гэсэн. Магад­гүй баруун бүсийн хамгийн хөгжингүй аймаг Говь-Алтай
болох ч юм билүү. Тиймээс бид АН-д саналаа өглөө” хэмээн ярих иргэнтэй олон таарч
байв. Мөн “МАН-ыг дэмжсэн жилүүдэд дарга нар нь баяжсанаас биш иргэдэд наалдсан
нь ховор. Иргэдийн амьдралыг сайжруулахаар хийсэн ажил бараг байхгүй. Залуус бидэнд
ажлын байр хэрэгтэй байна. Хэдий болтол нинжа хийж өдөр хоногийг зэрлэг байдлаар
өнгөрөөх юм бэ. Одоо удирдлагаа сольж үзэх цаг нь болсон” гэв.

Сонгуулийн өмнөх өдрүү­дэд МАН, МАХН,
АН-уудын сурталчилгаа ухуулгаас иргэд сонголтоо ингэж хийжээ. 93 жилийн турш нэг
намыг сон­гож ирсэн Алтай нутгийнхан энэ удаад АН-д итгэл хүлээлгэв.

Э. ХҮРЭЛБААТАР 

Олон
улсын хэмжээний мас­тер, цэргийн заан, хүндэт засуул Балдангийн Санжаатай ярилцлаа.
Тэрээр чөлөөт бө­хийн анхны шигшээ багийн та­мирчин бөгөөд 1964 онд Японы Токио
хотод болсон зуны XVIII олимпийн наадамд анх оролцож байсан тамирчны нэг юм. Түүнийг
бөх сонирхогчид “жижиг” Санжаа гэдгээр нь мэдэх биз ээ. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа
хүргэе.

 

-Та
Булган аймгийн Сайхан сумын уугуул. Танай нутгаас спортын мөн ч олон анхдагч төрөн
гарчээ?

-Хүн гэдэг
дэгэн, догонтой амьд­ралыг туулж элээдэг жамтай. Би хааяа боддог юм. Хүмүүний амьд­ралыг
олж төрнө гэдэг хэцүү. Мон­гол хүн болж төрнө гэдэг хувь заяа. Тэр дундаа Булган
айм­гийн Сай­хан суманд төрсөн маань миний хувьд их аз шүү. Манай сумаас спор­тын
олон ч тө­рөлд алдар нэртэй, анхдагчууд төрөн гарсан. Түшээт хан аймгийн Дайчин
вангийн хошуу байх үеийн Шагдарын Намхай аваргаас эх­лээд олимпийн аварга Найдангийн
Түвшин­баяр хүртэл олон сай­хан хүчтэнийг энд дурсвал барагдахгүй. Миний хувьд бас
л нэг анхдагч гэгдэж нутаг усныхандаа хүндлүүлж, ийм сайхан нутаг усаа­раа овоглож
явна. Цэргийн заан гэх цолыг анх удаа хүртэж байлаа.

-Цэргийн
заан цолыг хэдэн онд хүртсэн бэ. Өмнө нь цэргийн цол олгодоггүй байсан юм уу?

-1961 онд
Бүх ард түмний анх­дугаар спартакиадын “Алдар” спорт хорооны аварга шал­гаруулах
үндэсний бөхийн барил­даанд хоёрдугаар байрт орж ардын цэргийн заан цолыг хүртсэн.
Өмнө нь цэргийн барилдаанд болдог байсан ч 1961 онд албан ёсоор олгож эхэлсний анхны
цэргийн заан нь би.

-Аав,
ээжийнхээ талаар хууч­лахгүй юу. Таны өвөөг нэлээд бийлэгжүү хүн байсан гэж нутгийнхан
ярих?

-Ээж маань
айлын ганц охин. Би айлын ганц охины газар дээрх ганц хүү. Эрх гэж жигтэйхэн. Манай
өвгөн эцэг нутаг усандаа адуу ихтэйгээрээ алдартай “Хаван” Балдан гэдэг хүн байсан.
“Хаван” гэдэг нь олон янзын алба хашдаг гэдгээр нь цол шиг байгаа юм. Тэр үеийн
Ханд ван гэж гадаад явдлын сайдын шадар туслах байсан гэсэн. Одоогоор тамгын газрын
дарга хавьцаа юм уу даа. Өвөө маань өөрөө төрийн алба хашдаг байсан болоод ч тэр
үү “Төр түмэн нүдтэй шүү. Төрдөө л үнэн ч яваа­рай” гэдэг зүйлийг их захидаг байсан.
Ямар сайндаа чөлөөт бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд барилдах үед өвөөгийн
бие нь муу болохоор барилдахгүй гэтэл “Чи спорт хорооноосоо цалин авдаг биз дээ.
Хэрвээ тийм бол чи байгууллагын ажил цалгардуулах ёсгүй, барилд” гээд явуулж байсан.
Тэр тэмцээнд ороод түрүүлээд ирэхэд өвөө минь бурхан болсон байсан. Тэрнээс хойш
цэргийн ангийн дарга хүртэл цэргүүдийг “Санжаа тийм хэцүү үед амжилт гаргаж чадсан”
гэж үлгэр дуурай­лал болгож ярьдаг байсан гэдэг. Ер нь төрд үнэнч байх, сайн муу
ч гэсэн үгийг сонсож байх хэрэгтэй гэсэн үзэл надад шингэсэн байдаг. Уг нь би багадаа
адууны аль хөнгөн хөлтэй, хурдан, тарган гэсэн морьд шилж унаж, саахалтын хүүхдүүдтэй
эр бяраа үзэлцэж, ноцолдохоос өөр ажилгүй хүн байв. Айлын эрх хүүхэд болоод ч тэр
үү намайг хэн ч загнахгүй. Сумын төвийн дэлгүүрт сард таван шил архи ирэхэд би гурвыг
нь аваад үлдсэн хоёрыг нь манайхаас мал арай цөөнтэй айлын хүү авч байх жишээтэй.
Одоо бодоход их л дураараа лүд байж дээ.

-Сургуульд
явдаггүй байсан хэрэг үү?

-Хөрөнгөтний
хүүхэд гээд сур­гуульд авдаггүй, нэг ёсондоо гадуур­хагддаг байсан юм байлгүй. Ер
нь миний амьдралд унаж, сэхэх олон сонин тохиол учирсан. Би гэдэг чинь аймаг хэсч,
наргиж наадам­лахаас өөр хийх ажилгүй хүн. Яахав олон малтай болохоор малчидтай.
Адуу маланд ямар явах биш. Гэтэл малчдыг нэгдэлд эл­сүүлэхийн тулд адуунд ноос,
сүү давхар тушаах төлөвлөгөө өгчих­дөг байгаа. Манайх долоон зуун адуутай. Адуунаас
ямар ноос, сүү гарах биш. Хэрвээ төлөвлөгөө биелүүлэхгүй бол шоронд хийнэ гээд дээрээс
айлгачихна. Айлаас нэг азарга адуугаар 100 килограмм ноос сольж аваад ноосоо тушаа­чихлаа.
Сүүгээ болохоор хэдэн тэмээгээ хөтлөөд айлаас гуйгаад нөгөө баян айл чинь гуйлгачин
болчих нь тэр. За тэгээд төд удалгүй нэгдэлд элслээ. Нэгдэлд элсээд арван тав, зургаан
настай байхдаа аварга адуучин цол хүртэж, тухайн үедээ миний тухай сайшаасан мэдээлэл
дов, толгод бүрийн сам­барт хадаатай байдагсан. Сур­гуульд 70 гаруй настай хүмүүс
хичээл заана. Адуучин Санжаа гээд л хичээл заана. Аминдаа үлгэр дуурайлал болгож
байсан байл­гүй. Тэгээд нэгдлийн товчооны гишүүнд долоон хүнийг сонгох боллоо. Мэддэг,
мэддэггүй нь хамаагүй миний нэрийг оруулаад, би тов­чооны гишүүн болчихдог юм бай­на.
Миний ч бие хаа задарч, овоо барилдаж ноцолдоод ирсэн чинь нутгийн хөгшчүүл бөх
болох шинж­тэй гээд нутаг усаараа шуугиад ирлээ. Тэгэхээр нь залуу хүн хойно цэрэгт
явж, бөх болохоор шийдээд өргөдлөө өгөөд тэнцчихсэн. 

-Таныг
С.Цэрэн аваргатай онжав хэрнээ аваргаас нэр хүндтэй байсан гэдэг юм билээ?

-Тийм.
Анх цэргийн ангид ирэ­хэд халзан толгойтой шовхолзсон залуу “Тэр залууг авна” гээд
над руу заадаг байгаа. Ёндон генерал. Яг тэр үед манай ангид Цэрэн аварга цуг алба
хаахаар ирсэн байсан юм. Тухайн үед Цэрэн аваргаас илүү харагдаж л дээ. Манай хэдэн
барилддаг нөхдүүд тэрнээс хойш намайг “Санжаа Ёндон генералын нүдэнд Цэрэн аваргаас
илүү  туссан хүн дээ” гэж цаашлуулдаг юм.
Ингээд цэр­гийнхэн дундаа гайгүй барилддаг гээд цэргийн бөх болчихов оо. Дарга нар
түлээ хагалахаас өөр битгий ажил хий гэнэ. Би гэдэг хүн чинь дархлагд­чихсан жагсаалд
зогсохгүй, хээрийн сургуульд га­рах­гүй, буудлага хийхгүй. Ганц хийдэг ажил нь түлээ
хагалж, гурван километрээс цагаан хэрэг­лэл, гурил үүрч ирэх л ажилтай боллоо. Бүр
уйдсан хүн.

-Таныг
цэрэгт ид мандаж байх үеийн бөхчүүд гэж хэн хэн байв?

-Түвдэн,
Цэвээнравдан, Бат­суурь зэрэг олон сайхан аварга байсан. Нас дөнгөж дөч шүргэж яваа.
Харин миний үеийнхэн гэх юм бол  Дамдин, Бээжин,
Цэрэн, Зун­дуй аварга, Эрдэнэ-Очир, Сосор­барам арслан, том Санжаа гээд шижигнэсэн
олон бөх бий.  Тэгээд хааяа барилдаан болохоор
авар­гууд намайг ам авчихаад, эсвэл нэгнийхээ аманд өгчихөөд бол­доггүй. Нэг удаа
Нүхтийн аманд барилдаан болдог юм байна. Хя­тадын батлан хамгаалахын сайд ирээд,
тэрэнд зориулсан барил­даанд барилдлаа. Үзүүр, түрүүнд  Бадамсэрээжид арслан­тай тунаад давсан. Тэр цагаас
хойш манай “Алдар” спорт хорооны Цэрэн аварга, Эрдэнэ-Очир арс­лан, том Санжаа,
Зундуй бид нарыг улсын цолтой бөхийг өвдөг шороодуулдаг гээд “Таван халуун” хочтой
болсон.

-Нэг
хэсэг үндэсний бөхөө орхиж, чөлөөт рүү урвасан гэдэг. Яагаад?

-Барилдаж
байгаад хөлөө бэр­тээчихсэн. За одоо үндэсний бө­хөөр барилдахаас өнгөрлөө гээд
чөлөөт рүү орсон хэрэг л дээ. 1962 онд чөлөөт бөх Монголд дэлгэрч байх үед. Тэгээд
нэгэнт өвдгөндөө бэр­тэлтэй үндэсний бөхөөр одоохон­доо барилдахад хүндрэлтэй юм
чинь гээд чөлөө­төөр барилдахаар шийдсэн. Залуу хүн болохоор их дуртай байж  л дээ, чөлөөт бөхөд. Ингээд анх Монгол Казахстаны
хамтарсан чөлөөт бөхийн уулзалт барилдаан болж Казакын Сэсээр­тэй барил­даад түрүүлсэн.

-Та
олимпод оролцсон монголын анхны тамирчдын нэг. Чөлөөтийн дэлхийн аварга шалгаруулах
тэмцээнд мөн л оролцсон анхдагчдын нэг. Энэ тухайгаа дурсахгүй юу?

-1964 онд Токиод болсон зуны XVIII олимпод чөлөөт бөхийн анхны шигшээ багийн тамирчнаар
оролцож байсан. 1966 онд Амери­кийн Толидо хотод болсон Дэлхийн аварга шал­гаруулах
чөлөөт бөхийн тэмцээнд надаас гадна Мөөеө аварга, Ө.Эрдэнэ-Очир арслан нарын  тамирчидтай оролцож багаараа наймдугаар байрт
шал­гар­сан юм. Нисэхэд биднийг он­гоцоос буух улаан хивс дэвсчихсэн, хоёр талаар
нь бөөн хүн жагсаад зогс­чихсон, бас сур­гуулийн хүүх­дүүдийг жагсаагаад нижигнэтэл
алга ташиж угтаж авч байлаа. Сайхан дурсамж шүү. Бид хэд чинь хаан аятай л хөөрчихсөн
алхаж байлаа ш дээ. Нисэхээс шууд Төрийн ордонд ороход мөн л улаан хивсэн дээгүүр
алхаж орж байсан нь одоо ч мартагддаггүй юм. “Од” болоод удаагүй байхад дахиад л
фактлаад барилдах эрхээ хасуулчихсан.

-Юунаас
болоод тэр вэ. Үндэсний бөхөөр барилдахыг 
хүртэл  хориглосон уу?

-Олон улсын
тэмцээнд Унгарын бөхийг ерөөсөө дийлдэггүй. Жин их хасчихсан цус амтагтаад барил­даж
чаддаггүй. Тэгсэн төрийн алба хашдаг, аминдаа намайг дэмждэг хүн ирээд “Яахаараа
чи Унгарын бөхийг дийлдэггүй юм” гэхээр нь “Өөрөө барилдаж чадахгүй байж” гэж хэлээд
шанаадчихсан. Гэтэл төрийн хүнийг гадаадын хү­мүү­сийн хажууд доромж үзлээ, нам,
засгаа үл хүндэтгэсэн нэрээр барилдах эрхээ гурван жилээр хасуулаад, мастераа хасуулаад,
Зоргол хайрханы уурхайд малтаг­чингаар цөлөгддөг байгаа. Үзэл суртал тийм хүчтэй
байж. За ингээд юу ч байхгүй боллоо. Хү­мүүжүүлэх санаатай хэдэн нөхцөл тавьсан.
Зоргол хайрхан явалгүй гүрийгээд гэр бүлээ тэжээхийн тулд Төмөр замд ачигч хийж,
банз зөөж буулгадаг ажилтай боллоо. 

Миний дүү
Иргэний хам­гаала­хын хурандаа Жанчив Орост сурч байсан юм. Эхнэр нь хоёр хүүхэд­тэйгээ,
эмээ хоёр дүүтэй, би эхнэр хүүхэдтэйгээ гурван гэр хэрнээ нэг ч төгрөгийн орлогогүй
болчихлоо. Бороо орвол ус дээрээс тусна. Салхи гарвал хаяагаар шороо орно. Амьдрал
хэцүүдлээ. Амьдрал хүнд хэцүү байх үед өнөө сайхан олон найз ёстой нүүрээ буруулж,
урдаас ирж яваад намайг харан­гуутаа зүгээ буруулдаг болчихсон.

-Хаана
амьдардаг байсан бэ?

-Гандангийн
дэнжид. Гандан­гийн баруун үзүүрт “Алтангэрэл” гээд дэлгүүрийн хажуугийн гу­дамжинд
гурван гэрээр амьдардаг байсан. Одоо ч тэр дэлгүүр байдаг юм билээ. Тэгээд нэг өдөр
жаахан халамцуухан модны хоёр өөд харихаар өгсч явтал Улсын их хурлын нэг дептатут
нөхөр таараад “Санжаа чи ингэж явах хүн биш. Монголын ард түмнийг нэгэн үе бадрааж
явсан, ядаж сайхан шавь нар бэлтгэ” гэж захилаа. Би ч хэдэн өдөр нээрэн ч тийм юм
уу гэж бодлоо. Тэгсэн кино найруулагч Бунтар гэдэг хүн таарлаа. Намайг “Чи кинонд
тоглох уу” гэдэг байгаа. Би ямар хийх ажилтай тэгье л гэлээ. “Би спорт хорооноос
чинь чөлөө аваад өгөх үү” гэхээр нь ямар хорооноосоо хөөгдсөн гэлтэй биш “Найз нь
амралтаа авчихсан бай­гаа ш дээ” гээд залчихсан. Мар­гааш нь кинонд тоглохоор Налайх
гараад давхилаа. Киноны зураг авалтын үеэр бороо орвол амар­чихна. Тэртэй тэргүй
гэрээгээр кинонд тоглох ажлаа л хийж байгаа хойно. Ямар бороо орлоо гээд мөнгө,
төгрөг хасагдах юм биш.

-Ямар
кинонд дүр бүтээсэн юм бэ?

-“Төгсгөл”
гэдэг киноны туслах дүрд тоглосон. Кино ч дууслаа. Би 600 төгрөгийн цалин аваад
жиг­тэйхэн баярлаад хот руу таксид­чихсан. Налайхаас Гандан хүрэхэд 60, 70 төгрөг
л гарсан санагдаж байна. Гэртээ ирээд мөнгөтэй болсон дээрээ нутаг руугаа гэр бүлийнхнийгээ
аваад явахаар шийдлээ. Хүзүүнд пайз зүүгээгүй цагт барилдаж л таараа гэж бодоод
Булганы наадамд явлаа. Ардын хянан шалгах хорооноос аймагт үүрэг өгсөн юмсанж. Өглөө
наадам нээлтээ хийлээ. Гэнэт дуу өсгөгчөөр “Анхаараарай, ан­хаараа­­рай. Хоёр Санжаа,
Т.Зундуй нарыг наадамд битгий зодог­луулаарай. Хэрвээ барилдах юм бол ба­рил­дахыг
зөв­шөөр­сөн хүнтэй нь хатуу хариуц­лага тооцно” гэдэг байгаа. Нийгэм­лэгийн дарга,
аймгийн дарга нар “Хүүе болохгүй нь барилдаж” гээд сүйд.

-Нөгөө
хоёр бөхийг яагаад барилдуулахгүй гэсэн юм бол оо?

-Манай
том Санжаа тэмцээн дээр өөрийнхөө барилдааныг дуусгаад бусад тамирчдаа барил­даж
дуусаагүй байхад орхиод гарчихсан чинь барилдах эрхийг нь хасчихгүй юу. Т.Зундуй
боло­хоор жингээ хас гэхэд нь “Би өөрийн­хөө жинг яаж хасахаа мэднэ” гэж хэлээд
буруудчихсан хэрэг.  Яльгүй л шалтаг. Ингээд
гурвуулаа барилдах эрхээ гурван жилээр хасуул­чихсан байсан юм билээ. Ингээд “Ядаж
хоёр барилдаж хоёр давъя л даа” гэж байж гурав даваад тавын да­ваа­наас дээш гарч
болохгүй гээд оюутан хүүхдэд албаар унаж өгч байсан даа.

 

 Үргэлжлэл бий…

Д.Даваасүрэн

-ИТХ-ЫН ДАХИН СОНГУУЛЬ ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН, УИХ-ЫН СОНГУУЛЬ ШИГ БОЛЖ БАЙГААГ
НУТГИЙН ИРГЭД ЯРЬЖ БАЙНА-

Говь-Алтай аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчдийг
сонгох дахин сон­гууль өчигдөр болж өнгөр­лөө. Алтайчууд сонгуульд хэрхэн орол­цож
байгааг манай тусгай сурвалжлагч Э.Хүрэлбаатар газар дээрээс нь мэдээлж байна.

17 СУУДЛЫН ТӨЛӨӨ 49 ХҮН ӨРСӨЛДӨВ

2012 онд болсон аймаг, сум, дүүргийн
Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлыг сонгох сонгуультай холбоо­той маргаан тус аймагт гарсан.
Уг маргаан зургаан шатны шүүх дам­жиж, Улсын дээд шүүхийн хянал­тын шатны захиргааны
хэргийн 2013 оны есдүгээр сарын 23-ны өдрийн 144 дүгээр тогтоолоор тус аймагт сонгуулийн
бүх тойрогт хувь тэнцүүлсэн хэлбэрээр, Баян-Уул, Төгрөг, Хөхморьт, Шарга сумдад
болон аймгийн төвийн Баяншанд баг гэсэн таван тойрогт нэр дэв­шиг­чээр, 12 нь хувь
тэнцүүлсэн хэлбэрээр нийтдээ 17 суудлын дахин сонгуулийг хийх шүүхийн шийдвэр гарсан.
Уг шийдвэрийн дагуу ИТХ-ын төлөөлөгчдөө бүр­дүү­лэх сонгууль энэ сарын 19-нд буюу
өчигдөр болж өнгөрлөө.  ИТХ-ын 35 суудлын
17 төлөөлөгчийн төлөө АН-аас 17, МАН-аас 15, МАХН-аас 14, бие даан  нэр дэв­шигч
гурван хүн өрсөлдлөө.

07:00 цагт санал хураалт эхэл­сэн ч орон нутгийн удирд­ла­гууд
болон сонгуулийн үйл ажил­лагааг зохион байгуулалцаж байгаа иргэд 08:00 цаг хүртэлх
хугацаанд саналаа өгөв. Санал өгч буй иргэдийн хуруу эсвэл иргэний үнэмлэхэд сонгууль
бүрээр тавьдаг ямар нэг тэмдэглэгээ хийсэнгүй. Цахим үнэмлэхээ үзүүлэн, санал өгөх
жагсаалтад бүртгэлтэй эсэхийг нь нягтлаад бүртгэлтэйг нь өгүүлж, бичиг баримтын
зөрчилтэйг нь буцааж байв. Ийнхүү 35 мянган сонгогчтой аймгийн дахин сонгуу­лийн
ирц 10:00 цагийн нэгтгэгдсэн мэдээллээр таван тойрогт таван хувьтай байсан юм.

11:00 цагаас эхлэн иргэдийн идэвх сэргэж, сумын төвийн санал
авч байгаа байрны зүгт хэд гурваа­раа гэлдрэх, морьтой, машинтай ирэх нь харьцангуй
дээрдэв. Гэхдээ урт дараалал үүсгэхээр олуулаа ирж байсангүй. Намын үүрийн дарга
нар болон сонгуулийн сур­тал­­чилгаа, ухуулга зэрэг ажилд оролцож буй идэвхтнүүд
санал авч буй байрны ойр орчмоор эргэлдэж, хэсгийн ахлагч нар айлуудаар явж сонгуульд
саналаа өгөхийг иргэдэд сануулж, заримыг нь дагуулан ирж байв.

Тус аймгийн 18 суманд сонгуу­лийн
салбар хороо, 85 хэсгийн хороо байгуулж, нийт 728 хүн зохион байгуулалтын ажлыг
гүй­цэт­гэ­сэн гэх тоон мэдээ байна. Түүнчлэн сонгуулийн аюулгүй байд­лыг хангах,
сонгогчдын нэр­сийн жагсаалтыг гаргахад Цагдаа­гийн хэлтэс, Улсын бүртгэлийн хэлтэс
зэрэг газрууд хамтран ажил­лаж байв. Цагдаагийн алба хааг­чид бүсчилсэн хамгаалалт
хийж байсан юм.

12:00 цагийн нэгдсэн мэдээл­лийг гаргах үеэр нийт сонгогчдын
15.9 хувь нь саналаа өгсөн байв. Энэ нь тус аймгийн хэмжээнд хангалттай тоо биш
тул сонгуулийн хороод иргэдийг саналаа өгөхийг орон нутгийн телевизээр болон санал
өгөхөөр ирсэн иргэдээр дамжуулан хүргүүлж байв.

УИХ-ЫН ГИШҮҮН Б.БАТ-ЭРДЭНЭ, ГИШҮҮН
АСАН Ц.ШАРАВДОРЖ НАР ОЛНЫ СОНИРХЛЫГ ТАТАЖ БАЙВ

Энэхүү сонгуулийн үр дүнд АН, МАН,
МАХН-ын удирдлагууд ихээ­хэн ач холбогдол өгч байгаа нь сонгуулийн сурталчилгаа
болон өмнөх өдрүүдийн байдлаас илт мэдрэгдэж байв. Тухайлбал, нэр дэвшигчид намынхаа
лидерүүдийг дагуулан айлуудаар орж, гудамж бүрийн буланд шахуу зогсон иргэд­тэй
гар барьж, намдаа санал өгө­хийг сануулж, уриалж байсан аж. Тодруулбал, МАН-аас
уг сонгуульд ихээхэн хөрөнгө, хүч хаяж, зарим гишүүдээ сумдыг хариуцуулахаар илгээсэн
байна. Үүнд, Хөвсгөл аймгаас УИХ-д сонгогдсон Л.Энх-Амгалан, Увсын Б.Чойжилсүрэн,
Дарханы Д.Хаянхярваа, Сэлэнгийн Ж.Эрдэнэбат, Хэрэг эрхлэх газрын дарга Ш.Раднаасэд
нар багтаж байгаа аж. Тэд өөрсдийн хариуцаж авсан сумдаар явж, орон нутгийн иргэдтэй
уулзан, зарим амин хувийн асуудлыг нь шийдэж өгөөд буц­сан тухай нутгийнхан нь ярьж
байв.

Харин нэр дэвшигчдийг нь бүрт­гээгүй
учир 2012 оны орон нутгийн сонгуульд оролцож чадаагүй гэж шүүхэд гомдол гарган сонгууль
дахиулж буй МАХН-ын хувьд МАХН-ын дэд дарга Д.Тэрбишдаг­ва­гаар ахлуулсан Сангийн
сайд Ч.Улаан, УИХ-ын гишүүн З.Баянсэ­лэн­гэ, УИХ-ын дэд дарга Л.Цог,  Эдийн
засаг хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбат, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн дэд сайд Б.Тулга
нар тус аймагт ажиллаад буцсан. Тэдний хувьд нэлээд муу нэр зүү­гээд авсан төдийгүй
сонгогчдод зэмлүүлж, заримтай нь ам мурийж, заримыг нь өөр намын гишүүн хэмээн намынхаа
хурлаасаа хөөж гаргахыг завдсан хэл аманд ороод байгаа. Зарим эх сурвалж БОНХ-ийн
дэд сайд Б.Тулгыг намынхаа тухай үзэл баримтлалаас болж сонгогчидтой нударга зөрүүлэхдээ
тулсан тухай ч ярьж байв.

Харин АН-ын хувьд тус намын генсек
Ц.Оюундарь хэсэг нарийн бичгийн хамт тус аймагт ажиллаж байв. Түүнчлэн нутгийн иргэд
болоод зарим улстөрчийн анхаар­лыг хоёр хүн татаж байсан юм. Тэд бол МАН-ынхан буюу
УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ, гишүүн асан Ц.Шаравдорж нар байв. Тэд МАН-аа төлөөлж
буй МАХН-ын сонгуу­лийн сурталчил­гаа­ны багт багтан тус аймгийн иргэд, төлөөлөгчидтэй
уулзаж явсан нь иргэдийн анхаар­лыг ихэд татаж, “Энэ хоёр сонгуу­лийн дараа МАХН-д
элсэх гэж бай­гаа гэсэн” гэх яриаг гаргаад авав.

“ИТХ-ЫН ТӨЛӨӨЛӨГЧДӨӨ БҮРДҮҮЛЭХГҮЙ
БОЛ БҮХ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ГАЦЧИХААД ХЭЦҮҮ БАЙНА” ГЭВ

Улмаар 14:00 цагийн мэдээл­лээр санал
өгсөн иргэдийн ирц дөнгөж 25 хувьд хүрсэн юм. Энэ үеэр Говь-Алтай аймгийн Баян­шанд
багийн иргэн Б.Баттөмөр “Сонгуулиа өгчихлөө. Энэ удаагийн сонгуульд намууд анхаарал
их тавьж, идэвхтэй байгаа бол Говь-Алтайчууд нэлээд хойрго байгаа бололтой. Ирц
тааруу байна гэнэ. Өмнө нь ИТХ-ын сонгуульд ингэж их ач холбогдол өгч нам бүрийн
дарга нар бусад УИХ-ын гишүүд­тэй­гэ­э ирж, ажлын хэсэг, ард иргэд­тэй уулзаж, намаа
сурталчилж байхыг үзээгүй гэх хүн олон байна. Миний хувьд ч ялгаагүй. ИТХ-д төлөөлөгч
сонгох сонгуулийн бэлт­гэл Ерөнхийлөгчийн, УИХ-ын сон­гуу­лийн дайны хөл хөдөлгөөнтэй
байлаа. Манай аймгийн удирдла­гын хувьд өмнө нь дандаа МАН-ын төлөөлөгчид байсан.
Одоо хэн сонгогдох вэ гэдэг нь их эргэлзээтэй байна. Гэхдээ даруй удирдах албан
тушаалтнуудыг томилохгүй бол аймгийн төсөв, хөрөнгө оруу­лалт гээд олон зүйл гацаатай
байна. Энд тэнд мөнгө тараасан, ингэсэн тэгсэн гэсэн хэл ам, зөрчил гарах нь гайгүй
байгаа бололтой. Дуулдсан юм алга” гэж ярив.

ЦОГТ, ХАЛИУН СУМЫНХАН СОНГУУЛЬДАА
ИДЭВХГҮЙ ОРОЛЦЖЭЭ

Говь-Алтай аймгийн ИТХ-ын дахин  сонгуулийн ирц ямар байгаа талаар 16:00 цагт тус
аймгийн Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга Н.Рэнцэндорж мэдээлэл хийсэн юм. Түүнээс
цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-Сонгуулийн ирц аймгийн хэмжээнд
хэдэн хувьтай явж байна вэ?

-Говь-Алтай аймгийн  ИТХ-ын дахин сонгууль одоогоор ямар нэгэн будлиангүй
болж байна. Иргэдийн дахин сонгуульд оролцох оролцоо өглөө тааруу байсан гэж хэлж
болно. Бид 12:00 цагийн орчимд ирцийн  байдлыг
нэгтгэн гарахад 15.29 хувьтай байсан. Харин 16:00 цагийн байдлаар 35187 хүн санал
өгөхөөс 14252 хүн санал өгч 40 гаруй хувьтай явж байна. Говь-Алтай аймагт цаг агаар
тогтуун байгаа болохоор иргэд сонгуульдаа идэвхтэй оролцож байна.

-Сонгуульд хамгийн идэвхгүй оролцож
байгаа сумыг нэрлэвэл?

-Сонгуульдаа идэвх муутай оролцож
байгаа хэд хэдэн сум байна. Халиун сум гэхэд 1494 хүн санал өгөх ёстой. Үүнээс одоогоор
401 хүн л санал өгсөн байна. Мөн Цогт суманд сонгуулийн ирц 26 хувьтай байна. Бигэр
суманд сон­гууль өгөх иргэдийн тоо сайнгүй байна гэх мэдээлэл ирээд байна. Харин
Баян-Уул, Төгрөг, Хөхморьт зэрэг сумын иргэд маш идэвхтэй оролцож байгаа дүн мэдээ
нэгтгэг­дэж гарлаа.

-Сонгуулийн хорооноос иргэ­дийг
санал өгүүлэх талаар ямар арга хэмжээ авч байна вэ?

-Есөнбулагт гэхэд 11205 хүн дахин
сонгууль өгөх ёстой. Үүнээс 3794 хүн санал өгөөд байна. Сон­гууль­даа идэвх муутай
оролцож байгаа газруудад цагаан хоолой­той машин явуулж сонгуульдаа идэвхтэй оролцохыг
уриалах ажил хийгдэж эхлээд байна. 22:00 цагт сонгууль дуусна. Бидэнд ямар нэгэн
сонгуультай холбоотой гом­дол ирээгүй байна.

ДУГУЙЛСАН ЦААС НЭВТ ХАРАГДААД
БАЙНА ГЭЖ ИРГЭД ГОМДОЛЛОВ

Орон нутгийн сонгуульд орол­цож байгаа
иргэд цахим үнэмлэх болоод хурууны хээ, автомат тоологч машин байхгүй байгаагаас
дахин сонгууль ямар нэгэн байд­лаар буд­лиан­тай болж магадгүй хэмээн ярьж байсан
юм. Мөн аль нэг нам болоод нэр дэвшигчийг урд талын дугуй хэсгийг хараар будаж байгаа.
Цаас нь нимгэн байгаагаас нэвт харагдаад байгаа талаар бидэнд гомдол хэлж байсан
юм. Иргэд хуудсан дээр тэмдэглэгээ хийгээд хайрцаг руу хийх гээд босох үед нимгэн
цаас нь нэвт харагдаад гурван намын ажиглагчид түүнийг нь бүртгэж аваад байна гэх
хүн цөөнгүй байв.

НЭГ ГЭР БҮЛИЙН ХҮМҮҮС ГУРВАН ГАЗАРТ
ОЧИЖ СОНГУУЛИА ӨГЧЭЭ

Есөнбулаг сумын гурван иргэн өөр өөр
газарт сонгууль өгч байгаа талаарх мэдээлэл оройхон хэрд нэлээд бужигнаан үүсгээд
авсан юм. Есөнбулаг сумын иргэн Д.Ган­бат “Манайд сонгууль өгөх гурван хүн байна.
Бүгд өөр өөр газарт сонгуулиа өгөх болоод байна. Нэг гэр бүлийн хүмүүс нэг газраа
өгч болохгүй юм уу. Ямар ч зохион байгуулалт байхгүй байгаагаас ийм байдал үүслээ”
хэмээн нэлээд бухимдангуй байдлаар мэдээлэл өгсөн юм. Үүнийг тус аймгийн Иргэний
бүртгэлийн газрын дарга тайлбарлахдаа “Олон иргэн оршин суугаа газруудын сонгууль
өгөх хэсгийн хороог хэд хэд хуваасан байгаа. Ингэхдээ нийт сонгуульд оролцох ёстой
иргэдийг тэгш тоо­гоор хуваах үед гэр бүлийн гишүүд өөр өөр газар саналаа өгсөн
асуудал гарчээ” гэсэн юм.

Ийнхүү Говь-Алтай аймгийн ИТХ-ын дахин сонгууль болж өнгөр­лөө.
Сонгуулийн ерөнхий хорооноос тус сонгуулийг гараар тоолж дүнг нь гаргах шийдвэр
гарсан байна. Тиймээс сонгуулийн ажилтнууд саналын хуудсыг гараар тоолох учраас
өнөөдөр 06:00 цагийн орчимд сонгуулийн нэгдсэн дүн гарах магадлалтай гэсэн юм. Дугаар
шилжих мөчид сонгуультай холбоотой ямар нэг зөрчил, асуудал гаралгүй тайван байлаа.

Жил жилийн цагаан сар сайхан болдог.
Тэр дундаас тэр нэгэн цагаан сар ер мар­тагддаггүй юм. Нэлээдгүй цас орсон ч байж.
Гэхдээ нар таатайяа ээсэн сар шинэдийн сайхан өдрүүд болж байлаа. Цагаан сар дөхөөд
бууз,  банш  бэлдээд л хүүхдүүд бид ч тоглох завгүй аар саархан
ажилд зарагдаж, хэр баргийн гэрийн ажилд оролцоод бай­даг­гүй аав маань ч ажилсаг
болж, бурхан тахилын тоосоо арчиж, ээжийн ажил улам ихэсч, эмээ маань харин бид­ний
баярын хувцсыг урлангаа  хараа муудсан тухайгаа
гом­дол­лож суусансан. Битүүний өдөр ид ажил өрнөнө. Үүрээр сэрэхээс авахуулаад
л өдөр­жин тоос шороо цэвэрлээд эхэлнэ. Энэ үеэр эмээгийн хэлэх ёс жаяг гэж тоймгүй
олон. Тэр үгнээс  гарах хүн үгүй л дээ. 

Шинийн нэгний өглөө хүн болгон ааш
зан сайтай, эмээ ээж хоёр хэзээ боссон нь мэдэхгүй идээ цагаагаа бэл­дэж, сэрэхгүй
бол болохгүй гэсээр босгоно. Ээж, эмээ хоёр тэнгэр бурхандаа цай идээний дээж өргөж,
аав галын бурхан баярлуулна хэмээн зуухан дээрээ   идээ­ний дээж тавина. Заавал яагаад цагаан сараар
нэг ч тоосгүй байх ёстой юм гэж бид асууцгаана. “Лхам бур­хан айл болгоноор ордог
юм. Хог шороотой айлаар орж ирдэггүй юм аа” л гэнэ.  Шинэдээр нэг ч муухай үг хэлж болохгүй л гэнэ.

  
Яагаад ч юм шөнө  дөл  болтол гэрийн ажил хийсэн ч өглөө эрт сэтгэл догдлон
босч сэрцгээлээ. Бүх зүйл шинэ болчихсон мэт. Ямар нэгэн догдлол нуугдаастай. Нар
мандахаас өмнө боссон биднийг мөрөө гаргая гэсээр аав дагуулж гарлаа. Хажуу байрны
орцоор орж байх шиг, мод,  төмөрт суусан гээд
л янз бүрийн зан үйл хийх юм. Аавын зааснаар л хийгээд байгаа мөртлөө ангийнхаа
хүүхдийг таарахаар баахан санаа зовно. Хамгийн ахма­даар нь эмээдээ золгоод дараа
нь аав,  ээждээ золгож ерөөлийн сайхан үг
хэлэлцэн байх зуур эхний зочид маань ирцгээлээ. Аавын найз нөхөд сонин содон хүн
олон боло­хоор шавь нараас нь эхлээд хамаатны хүмүүс олны танил зохиолч яруу найрагч,
улс төрчид эмээд минь золгохоор эрт ирцгээлээ.

Төд удалгүй аав “Морь цаг дөхөж байна.
Бакула Рен­бүчи манайд ирнэ” гэдэг юм байна. Ирсэн зочид энэ үгийг сонсоод эрхэм
гэгээнтнээс шинийн нэгний өдөр адис авчих санаатай тухлаад авлаа. Гэрт хүн багтах
зайгүй болов. Тэд дараагийн айл хэсэхээ мартсан бололтой. Бакула Ренбүчи тэр үед
Энэт­хэгийн Элчин сайд байсан бөгөөд аавтай маань ихэд дотно нөхөрлөдөг, манай­хаар
зочлон ирдэг байсан юм. 

Ингээд зочин ирэх чимээ­нээр улаан
хүрэн дээлээр гоёсон аав минь гэрийн шаахайгаа солихгүй хэр­нээ дээлэн дээрээ гадуур
хувцас өмсөөд угтаж авна гээд гараад явлаа. “Гэрийн үүдэнд ирж байна” гэсэн атал  орж ирэхгүй алга болчихлоо. Ингээд намайг  “Юу болсныг мэдээд ир” гэж  эмээ хэлснээр бас гэрийнхээ шаахайтай гараад гүйчихлээ.
Липт дуу­дах гэтэл харин дотор нь хүмүүс дүнгэнэтэл яриад,   орцонд хүмүүс липтээр биш явган алхаж дээшээ
өгсөж байх аж. Липт гацсан нь тодор­­хой боллоо. Аавыг дуудтал липтэн  дотроос “Яаралтай липт засдаг хүн  дуудаарай. Энүүгээр явсан хүмүүст хэлсэн,  олохгүй бай­гаа бололтой” гэдэг юм бай­на. Хар
гүйхээрээ цас туучин гүйх зуураа шаахайгаа цасанд алга болгож  бас л тэрүүхэндээ эрэл болж олж өмсөөд липт ажиллуулдаг
эгчийг  олж авлаа. Баяр болж байгаа болоод
ч тэр үү бай­шингуудын липтийг шалгаж явж таарав. Ашгүй хурдан оллоо. Учир байдлаа
хэлж дагуулж явсаар липт онгойл­гуултал  нөгөө
эгч нүд нь орой дээрээ гарах шахав. Тэр  эгчийн
алмайрал л санаа­наас гардаггүй юм. Сар ши­нийн мэнд ч байхгүй гай­хан зогссон тэрээр
“Энэ нөгөө хэн гуай мөн биз дээ” хэмээн Бакула Ренбүчиг харан итгэж ядан надаас
асуусаар үлдэв.

Дотор нь байсан хэд бөөн инээдэм болсоор
гарч ирлээ. Аав дан дээлнийхээ гадуур өмссөн хувцсаа тайлаад Бакула Ренбүчид нөмөргө­чихөж.
Зуны ботинктой, ор­химж ороосон Бакула Рен­бүчи Монголын өвөлд дассан ч даарсан
л биз ээ.

Харин липтэнд гацаад гарч ирсэн хэд
маань гэр лүү орох гэтэл  айлд золгох гэж
орцонд явсан хүмүүс “Багшид мөргөөд явъя. Ямар бэлгэ дэмбэрэлтэй юм” гэсээр ма­най­­хыг
зүглэцгээлээ. Ингээд манай гэрийн хаалга хаагдах ч зайгүй давхраар нэг хүмүүс. Гоёлын
хувцсаа муухай бол­чих­лоо гэж бодож байгаа ч янз алга. Газар сөхрөөд суучихаж.

Хаалга онгорхой таних танихгүй хүмүүс
бүгд л багш ламд мөргөсөөр үд өнгөрч билээ. Нэгэнт олон хүн цугла­сан хойно аав
ч хүндэт зоч­ныг бурхны ном айлдахыг хүсч, зочин маань ёсоор бол­гов. Угтаа бол
Монголын цагаан сар ямар байдгийг  мэдэг гэж,
бас бэлгэ дэмбэрэ­лээ бодож сар шинээр урьж ирсэн зочныг  маань сүсэгт­нүүд ингэж л угтсан юм. Ин­гээд Бакула
Ренбүчи ч явах болж эмээ, ээж хоёр амьтан хүний бэлэг өгөх гэж мунги­наж байх зуур  хүүхдүүд бид харин айл хэсэхийн мөн болж тэднийг
шамдуулав. Гэтэл дараагийн зочид маань ороод ирлээ. Яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо, Д.Нямсүрэн,
дуучин Ш.Чимэдцэеэ нар золгохоор иржээ. Д.Ням­сүрэн ах хотод ирэхээрээ Г.Мэнд-Ооёо
ахынх манайх хоёроор л голдуу байж бай­гаад явдагсан. Харин Ш.Чимэд­цэеэ дуучных
манай хажуу байр. Тэд насаар ааваас ах учир манайхан л түрүүлж очиж золгодог ч эмээг
байгаа болохоор хүрээд ирсэн нь тэр. 

Золгож идээ цагаа, бууз  болсны дараа манайхантай хамт явж, нутгийн ахмад
хүмүүсийнхээр золгохоор болов. Ингээд баахан дээл,  малгай болсон олны танил,  Сүхбаатар аймгийн хэдэн нөхөд,  ээж,  дүү
бид олуулаа хэсэлдээ гарах нь тэр. Тэднийг хүмүүс таниад мэндэлж зол­гоод зам хоруулахгүй
ч бай­гаа юм шиг санагдана. Хүүх­дүүд бид бол бэлэг авах гэж л яарч байгаа хэрэг.
Ингээд аавын талын ахмад хүн болох нагац ах Борынд очихоор явлаа. Гэтэл орц андуураад
орчихож. Хаалга нээсэн айл манай нутгийнх тэр тусмаа манай ангийн хөвгүүнийх байж
таарав. Намайг хараад нэг их гайхса­наа цааш гүй­гээд явчихав. Айл андуурснаа мэдээд
буцах гэтэл гэрийн эзэн “Нутгийн сайхан хүмүүс шинийн нэгэнд ингээд ороод ирж байхад
юу гэж үүднээсээ буцаахав. Орцгоо л доо” гэлээ. Бид ч анхны айлдаа орж байгаа хойно
ширээ тойрон сууцгааж,  гэрийн эзэд жавар
үргээж дуу дуулж,  шүлэг уншихыг хүсээд нөгөө
хэд маань жаахан цаарга­лан­гуй “Энэ сайхан дуучнаар дуулуулъя” гэсээр Ш.Чимэд­цэеэ
эгчийг дуулахыг  хүслээ.  Ш.Чимэдцэеэ эгч ч уртын дууг гайхалтай дуулав.
Гэтэл гэрийн эзэн санаа амарсан­гүй, “Заавал шүлэг уншуулна, ийм хүмүүс орж ирчихээд
байхад алдас болно” гэв. Ингээд нэгэнт айл андуурч тэр тусмаа нутгийн айлд орж ирсэн
хүмүүс шүлэг уншиж,  дуу дуулаад бараг л концерт
тоглоод гарлаа. Ингээд бид дараа нь хажуу орц руу  зол­го­хоор зорьсон айл руугаа  орж, тэр өдөр үдэш болтол айл хэсч  билээ. Очсон айлын гийчид тэр хэдийг сонирхон
сонжиж, хүндлэн золгож, харин хүүхдүүд бид бэлэгний­хээ сайхныг айл бүрийн гадаа
гарч шалгасаар л шинийн нэгний үдэш болсон доо. Жил жилийн цагаан сар сайхан. Тэр
жилийн цагаан сар сэтгэлээс харин гардаггүй юм.  

Монгол баялгаараа дэлхийн анхаарлыг тат­сан, баялаг
нь бараг тэр чигээрээ говийн хөрсөн доор байгаа. Нүүрсээ угааж, зэсээ баяжуулах
гэхээр усаар дутахын зовлон бий.  “Оюу толгой”
төсөл гацсаны  нэг шалт­гаан нь усны хэрэглээ.
Говийн гүний усыг их хэм­жээгээр ашиглана гэдэг далд уурхайн санхүүжил­тээс дутахгүй
санаа зо­воо­сон асуудал болоод буйг шийдвэр гаргагчид нуухгүй байгаа. Сайн­шандад
баригдахаар яриг­­даж буй үйлдвэ­рүү­дийг үлгэр гэж гооч­лоод байгаа нь ч устай
хол­боотой. Их мөнгө авчрах эрдсээ олборлож боловс­руулахын тулд ус багатай говь
нутгийнхаа усыг ямар аргаар яаж хэмнэж ашиг­лах вэ гэсэн асуулт шийд­вэр гаргагч,
баялаг бү­тээгч аль алиных нь хувьд тулгамдсан асуудал бо­лоод байна. Говийн нөх­цөлд
усыг хамгийн багаар хэрэглэх технологи Мон­голд ороод ирчихэж. 

Өмнийн говьд нүүрс олборлож буй “Энержи ресурс”-ийнхэн
шинэ тех­нологи оруулж ирж үйлд­вэрийнхээ хаягд­лаас усыг нь ялгаад эхэлжээ. Бүр
95 хүртэл хувийг нь.

Өмнө нь тэд нүүрс боловсруулах үйлдвэ­рээсээ таван
километрын урт  хоолой татаж  хаягд­лаа урсгадаг байж. Тус­гай газарт асгадаг
хаяг­дал нь өвөлдөө хөлдөж,  зундаа ууршина.
Ус нь тэр чигтээ ууршаад алга болчихдог гэсэн үг.

Өвөлдөө хаягдал гадагшлуулах хоолой хөлдөж, үйлдвэр
зогсох эрсдэл ч байжээ. “Энержи ресурс”-ийн хувьд хаягдлынхаа далангаас тодорхой
хэмжээний  ус ашиг­ладаг  байсан гэнэ. Гэхдээ маш бага хэсгийг. Тодруулж
хэлбэл хорь гаруй хувийг нь дахин ашигладаг байж. Хаягдлаа асгачихаад хэсэг хугацаа
өнгөрөхөд нүүрстэй хэсэг нь доошилж,  ус нь
дээрээ тунадаг байна. Тунасан усыг нь ялгаж авдаг байжээ. Ер нь манай уул уурхайн
том төслүүд хаягдлаа ийм маягаар шийддэг. Оюу толгой ч  ялгаагүй. Баяжуулах үйлдвэрээсээ хоолой татаж
хаягдлын даландаа зутан маягийн юм асгадаг. Илүүдэл ус нь мөн л ууршаад алга болж
байгаа. Жижиг уурхайнууд бол усыг бүр ч үрэлгэн зардаг. Уурхайнхаа зай­дуу газар
нүх маягийн юм ухаж тусгаарлаад устай юутай хээтэй нь асгачихдаг. Нийслэлд байгаа,
хоттой ойрхон үйлдвэрүүдийн хувьд хаягдлаа шууд Туул гол руу хаях нь бий.  “Оюутолгой”, “Энержи ресурс” зэрэг томчуудын хувьд
бол өөр л дөө. Өндөр технологи ашиг­ладаг учраас  усны ашиглалт өндөртэй.  Бага хэмжээний ус л хаягдлын даланд ордог гээд
ойл­гочихож болно. Гэхдээ цаашдаа хэдэн арван жил ажиллах, өдөрт өчнөөн тонн нүүрс
угааж, зэс баяжуулах  том үйлдвэрийн хувьд
ийм маягаар усаа ууршуулаад байвал говийн усны нөөц хүрэл­цэх­гүй. Хамаг баялаг
нь говийнх нь  хөрсөн дор байгаа Монголын
хувьд эрдсээ боловсруулж ашиглахын тулд байгаа жаахан усаа яаж аригтай хэрэглэх
вэ гэдэг том асуудал. Оюу толгой дээр гэхэд л усаа яаж ашиглах вэ гэсэн асуулт бүрэн
шийдлээ олоогүй, Сайншан­дад баригдах үйлдвэрүүд өдий болтол ажил болохгүй байгаа
нь мөн л устай холбоотой гэдгийг дахин онцолъё. “Говьд үйлдвэр  барь­чихаар усгүй яах юм бэ” гэсэн асуудал өнөөдрийг
хүртэл шийд­вэр гаргагчдын сэтгэлийг чилээж байгаа.  

Харин одоо ийм зовлон ярихгүй байж болох нь. Үйлдвэрийн
хаягд­лаас усыг нь шууд ялгаад авчихдаг технологи Монголд ороод ир­чихэж. Мэргэжлийн  хүмүүс үйлд­вэрийн  хаягдлыг усгүйжүүлэн шүүгдсэн усыг үйлдвэрт дахин
ашиглах технологи гэдэг юм билээ. Энгийнээр хэлбэл бид нүүрс угаах үйлдвэрээс гарсан
арван литр хаягдлаас 7-8 литр ус гаргаж буцаагаад ашигладаг болсон гэсэн үг. Энэ
технологи  “Mining Journal Awards-2013”-ын   шилдэг тех­нологиор шалгарчээ. Шүүгчээр нь салбартаа
нэртэй, үгийг нь хэн ч сонсоод толгой дохидог 
эрхмүүд ажилладаг “Mining Journal Awards”  уул уурхайн салбарын шилд­гүүдийг жил бүр тодруулдаг
юм.  “Энержи ресурс”-ийн  Ухаа худагт байгуулсан Хаягдал усгүйжүүлэх туузан
шахагчийн үйлдвэр “Шилдэг технологи” номинацид нь өр­сөлджээ. Энэ үйлдвэр өдөрт
3300-4000 тонн хаягдлыг усгүйжүүлэх хүчин чадалтай. Бүх ажиллагаа  нь автомат. Монголын хувьд ийм технологийг нэвтрүүлсэн   анхны том үйлдвэр.

 “Энержи
ресурс”-ын хэрэглэж байгаа технологи нь Австрийнх. Тодруулж хэлбэл Австрийн “Анд­риц
сепэрэйшн” компанийн дэл­хийд нэртэй технологи. Уул уурхай хөгжсөн Чили, Австрали,
Америк, Энэтхэг, Орос, Хятадад өргөн хэрэглэдэг юм байна. “Андриц сепэрэйшн” компани
байгуулаг­даад  150 жил болсон “акул” үйлд­вэрлэгчдийн
нэг.  Зэс, төмрийн хүдэр, нүүрс баяжуулах
үйлд­вэрүүдэд тоног төхөөрөмжөө ний­лүүлдэг гэдгээр нь дэлхийн уул уурхайн томчууд
андахгүй. Усан цахилгаан станц, цаасны үйлдвэр, гангийн үйлдвэр, амьтны тэжээл,
бордоо хүнсний үйлдвэрүүд эдний бүтээгдэхүүнийг хэрэглэхийг илүүд үздэг юм билээ.  “Андриц” дэлхий даяар 2500 гаруй үйлдвэр, засвар
үйлчилгээний төвтэй. Уул уурхайн эрдэс баялгийн баяжуулах үйлд­вэрийн салбарт төрөл
бүрийн шүүлтүүр санал болгодог.Өндөр даралтын саванд байрлуулсан вакум дискэн шүүлтүүр
бүхий HBF гэдэг шүүлтүүр нь гэхэд л  маш бага  чийгшилтэй нүүрс, төмрийн хүдэр гаргадаг. Нойтон
нүүрс, төмрийн хүдэр тээвэрлэхэд жин их татдаг. Хатаагаад чийгшил багатай бол­гочих­вол
тэр  чинээгээр хөнгөрөөд тээвэрлэлтийн зардал
хэмнэнэ гэсэн үг. Энэ талаас нь харвал манайх шиг дэд бүтэц хэцүүхэн улсад овоо
хэдэн төгрөг хэмнэхээр  шийдэл юм билээ.

Манай улсад хэрэглэж эхэлсэн хаягдлаас усыг
95 хувь хүртэл гаргаж авдаг туузан шүүлтүүр 
технологийг энгийнээр тайлбар­лая. Үйлдвэрээс гарч байгаа хаягдал эхлээд
туузан шүүл­түүрээр шүүгдэнэ. Шүүсний дараа хэрэглэж болохоор тунгалаг ус гараад
ирдэг юм байна. Тэр усаа  буцааж үйлдвэр рүүгээ  шахаж нүүрсээ угаана. Процесс нь ердөө л энэ.
Өмнийн говь нүүрсний нөөц ихтэй. “Энержи ресурс”-ээс гадна өөр олон компани нүүрс
экспор­толж мөнгө олдог. Ирээдүйд нүүрс­ний 
экспортоо эрс нэмнэ гэсэн улсын бодлого бий. Нүүрсээ үнэд хүргэхийн тулд
ихэнх компаниуд  нүүрс угаах үйлдвэр барина
гэсэн төсөөлөлтэй байгаа. Нүүрс бая­жуу­лах том жижиг ямар ч үйлдвэрт энэ технологи
тохирох юм билээ. Ганц нүүрсэн дээр ч биш зэс, төмөрлөгийн үйлдвэр дээр ч ашиг­лаж
болно гэж  “Андриц”-ийнхэн хэлж байна.  

“Эрдэнэт” гэхэд л энэ тех­ноло­гийг шууд нэвтрүүлж
болно. Оюу толгойн хувьд ч хаягдлынхаа да­ланд байгаа усны 95 хувийг эр­гүүлээд
ашиглах боломж харагдаж байна.  Манайх төмрийн
хүдрээ нойтон  аргаар баяжуулна хэмээн ярьж
буй. Энэ технологийг ашиг­лахад усаа өчнөөн тонноор хэмнэх бололцоотой. Манай улсын
экс­пор­тод гаргадаг голлох зүйлс нь дээр дурдсан нүүрс, төмрийн хү­дэр, зэсийн
баяжмал.  Тэгэхээр  дэлхийн зах зээл дээр гаргаж төсвийнхөө ихэнх
хувийг бүр­дүүлдэг бүх л  эрдэс дээр энэ технологийг
ашиглах боломжтой гэсэн үг.

“Андриц сепэрэйшн” ком­панийн Монгол дахь төлөөлөгчийн
газрын захирал Ж.Мядагмаа “Мэргэжлийн хэллэгээр бол хатууг шингэнээс салгах процесс
л доо. Хатуу нь нүүрсний хог, шингэн  нь ус.
Манай компани 2011 оноос “Энержи ресурс”-тай хамтран ажил­ласан. Бидний хувьд тех­нологоо
нийлүүлэх үүрэг хүлээсэн. Үйлдвэр байгуулах бусад бүх ажлыг “Энержи ресурс” өөрсдөө
хариуцаж хийсэн. Үндэсний ком­паниудын орол­цоотойгоор боссон үйлдвэр байгаа юм.
“Андриц сепэрэйшн”-ий мэргэжилтнүүд их богино хуга­цаанд хийсэн гэж  он­цолж байсан” гэж ярилаа. Тэгэхээр ийм үйлдвэр
дахиад барилаа гэхэд технологи суурилуулахаас бусад бүх ажлыг үндэсний компаниуд
хийж чадах нь.

Туузан шүүлтүүрт ус хэмнэхээс өөр өгөөж  ч байгаа юм билээ.  Усыг нь 
шавхсан нүүрсний хаягдлыг дахин боловсруулж утаагүй түлш­ний түүхий эд гаргаж
авах боломжтой юм байна.

Энэ технологийг сонирхож байгаа компани  заавал үйлдвэр бариулж суурилуулах шаард­лагагүй
гэнэ. Бага хэмжээний нүүрс угаадаг компаниуд 
үйлдвэрийнхээ нэг хэсэгт суурилуулчихад л болох юм байна.  Баяжуулаад гарсан хаягдлаа хажууханд нь шүүгээд
л  усыг нь эргүүлж ашиглаад байж болох нь.
Техник тоног төхөө­рөмжийг суурилуулахад дунджаар гурван сар л шаардагдах аж.  

Энэ технологийг уул уур­хайгаас гадна хүнс, химийн
сал­барт ашиглаж болох юм байна. Манайд химийн үйлдвэрлэл хөг­жөөгүй учраас хүнсний
үйлд­вэрт ашиглаж болно гэсэн үг. Жүржийн 
шүүс хийлээ гэхэд хальс, үрийг нь шингэнээс нь ялгаж авахад уг технологийг
ашигладаг юм байна. Юутай ч Монголд ийм  технологи
нэвтэрч, өмнийн говийн усыг хэмнээд эхэлжээ. 

Ц.БААСАНСҮРЭН