Category: редакцийн-нийтлэл

Хаваржаанд хамт буух айл, ямар айлтай саахалт байхаа ярилцаж,
хэлэлцдэг уламжлал монголчуудад бий. Энэ уламжлал одоо ч хөдөөд байсаар байна. Аль
болох ахан дүүс, аав ээжийнхтэйгээ эсвэл ажил төрөлтэй айлтай хаяа залгана. Зуны
дэлгэр цаг, өвлийн урд өдрүүдийг хамтдаа туулахад саахалт айлын ач тус их. Үр хүүхдүүд
нь ижилсэн өсч, эхнэрүүд нь сааль сүүндээ хамт гарна.

Харин хот суурин газрынханд ингэх боломж бага л даа. Худалдаж
авсан байшин, байрандаа нүүгээд орчихно. Хөршүүд нь хэдийнэ эндээ суурьшчихсан улс.
Ааш зан нь ямар байх нь хамаагүй. Хаалгаа хаагаад л боллоо. Ингээд хөршилж амьдарна.
Олон жил хөрш байсан айлууд хэн хэнийхээ занг гадарладаг болчихдог. Зарим айлууд
сүрхий хөршилж, хөдөө гадаанаас ирсэн идээ будааны дээжээсээ хуваалцаж, хонь гаргавал
шинэ шөлнөөсөө хувь хүртээнэ.

Гэтэл хоорондоо таарамж муутай хөршүүд орж гарахдаа таарвал
мэндлэхгүй, цахилгаан шатанд ч юм дуугардаггүй. Хөршийнхөн нь гэртээ түжигнэж, хүүхдүүд
нь гүйлдэн, хөгжим чанга дуугаргавал паараа нүдэж дүргүйцлээ илэрхийлнэ. Шинэ байрт
айлуудыг дээрээс зохицуулаад хуваариалаад оруулчихдаг байсан учир хөршөө сонгоно
гэх ойлголт бараг байсангүй.

Харин одооны айлууд шинэ байрт орохдоо ямар айлтай хөршлөхөө
захиалдаг болчихож. Байрны урьдчилгаагаа өгөхдөө “Хөдөөний малчин айлтай хөршлөхгүй
шүү. Орцны хаалгыг хааж байгаа нь хүртэл түвэгтэй. Чанга шидлээд хэцүү байдаг юм.
Тохь тухтай, боловсон айлтай хамт байлгаж үзээрэй” гэж захих аж. Бас “Гадаадад амьдарч
байсан айл байвал зүгээр байдаг юм. Лефтины товчлуурыг дарж байгаа нь өөриймсөг”
хэмээн хөршөө захиалах.

Барилгын компаниудад ийм захиалга их ирдэг гэнэ. Тийм болохоор
хөршийн зэрэглэл гэх шинэ нэр томъёо гаргаад “Та ямар зэрэглэлийн айлуудтай хөрш
амьдрах вэ” гэж асууж байна. “Захын нэг малчин мал, ноолуураа зараад л нэг өрөө
байр авчихдаг болчихсон. Тийм болохоор хөдөөнөөс ирсэн хүмүүстэй хөршлөхгүй шүү.
Тэд хотод усанд орох гэж ирдэг” гэж хэлсэн нь содон сонсогдож байлаа.  Малчин айлтай хөршлөхгүй шүү хэмээсэн тэр хүнийг
буруутгах аргагүй юм. Тэр хүн тав тухтай орчин, амгалан байдлыг л эрхэмлэсэн хэрэг.
Өглөө, үдэш амрах цагаар орцны төмөр хаалгыг доргитол шидэлж, цонхны доогуур өнгөрөхдөө
хээр гадаа явж байгаа мэт утсаар чанга ярих хүмүүс байж л байдаг. Бас хөдөө ширгэн
дээр гудсаа гөвж байгаа мэт болкон дээрээ шороотой хивсээ тохчихоод балбаж өгдөг
дүр зураг хааяа нэг харагддаг.

Хөрш захиалах болсон нь хэн нэгнийг хот, хөдөөгөөр нь ялгах
гэсэндээ биш боловсон соёлтой байлгах гэсэн захиалга гэж ойлгож болох юм. Ямар айлтай
айлсахаа бодолцдог хуучны уламжлал сэргэж байна уу даа гэж харж ч болох талтай.
Цаашид хөрш захиалга, хөршийн зэрэглэл гэх энэ томъёолол хүчтэй гарч ирвэл хот хөдөөнийх
гэлтгүй бүгдэд маань хаалга зөөлхөн хааж сурах шаардлага гарах нь. Хэрэв тэгэхгүй
бол шинэ байрт орвол хаалгаа савдаг айлуудтай нэг орцонд амьдарна гэсэн үг.

Эсвэл шинэ байр худалдаж авах гэж байгаа айлуудыг хөдөө гадаагаар
нь ялгахгүйгээр бүгдэд нь “Орон сууцанд амьдрах оршин суугчдын гарын авлага” өгч,
зөвлөгөө, санамж өгдөг болох хэрэгтэй юм. Хүн хэлэхээс нааш ойлгодоггүй, цаас чичихээс
нааш цоордоггүй гэдэг. Түүнээс биш малчин хүн хотод, орон сууцанд амьдарч болохгүй
гэсэн ойлголт байж болохгүй. Гэхдээ нөгөө талаар хөдөөнийхөн маань хотод орж ирэхдээ
хотын соёл гээчийг мартах болохгүй. Зах зухаас нь мэддэг байх нь энэ нийгмийн нэг
эд эс гэдгээ ойлгох үндэс болно.

Д.ГАНСАРУУЛ

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан, гавьяат
эдийн засагч Дашийн Бямбасүрэн гуайтай ярилцлаа.

-Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндэрч
байна. Энэ тал дээр та­ны байр суурийг сонсъё. Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах гарц
нь юу вэ?

-Одоогийн эдийн зас­гийн байдлыг аваад үзэх юм бол сүүлийн
15 жилд тохиолдож байгаа гурав дахь хямрал. Манайхан хямарч байна, хямраагүй байна
гээд маргах төлөвтэй юм. Гэтэл аль ч орны эдийн засгийн хамгийн том үзүүлэлт нь
үндэсний валютын ханш байдаг л даа. Тэгэхээр нэг жилийн дотор төгрөгийн ханш 20
гаруй хувиар уналаа. Эдийн засгийн чадал чансаа ийм хэмжээгээр буурлаа гэсэн үг.
Тэгээд өнгөрсөн жилийн статистикийн тай­лан мэдээг харахад эдийн засаг 12 хувь өслөө
гэж зарлаж байгаа. Энэ бол хүний толгой эргүүлэх тоо л доо. Гэтэл нүүрс хичнээн
нэмж гаргаад үнэ нь хоёр дахин уначихаад байгаа. Нүүрснийхээ үнийг хоёр дахин нэмээгүй
л бол олдог валют чинь буур­сан хэвээрээ л байх нь ойлгомжтой. Гаргасан нүүрснийхээ
хэмжээг өс­лөө гэж хэлэх нь ямар утга байх вэ дээ, нэг талдаа ийм байна. Нөгөө талдаа
эдийн засаг өслөө гэж байна. Байгаа бүх хөрөнгөө дуусаагүй барилга руу хийчихээд
хотоор дүүрэн арзайж, сарзайсан өндөр байшингууд байх юм. Ямар ч үр ашиггүй, хэнд
ч өгөөжгүй. Газар руу цутгасан мөнгө шүү дээ. Энүүгээр эдийн засгийн өсөлтөө тооцоод
яахав дээ. Гэтэл өнгөрсөн жи­лийн эдийн засгийн хам­гийн хурдацтай өссөн сал­бар
нь барилгын сал­бар байгаа. Энэ чинь амьдралд ямар тустай юм бэ гэдэг асуулт гарна.
Мөн малын тоо толгой өсөөд байна л гэж байна. Бэлчээрт байгаа малын тоо өсчээ. Махны
үнэ 11 мянган төгрөгт хүрчихлээ. Энэ нь хэний амьдралд тустай юм бэ. Эдийн зас­гийн
өсөлт гээд яриад бай­гаа зүйл амьдрал дээр наалдацтай, өгөөжтэй, хүн ардынхаа ахуй
байдлыг өөд нь татах чадвартай юу гэдэг асуудал гарна л даа. Ер нь эдийн засгийн
сүүлийн үед тохиож байгаа хямралуудыг харахад гол үүсгүүр нь манай төр засаг өөрөө
болчихоод байна. Төрөөс явуулж байгаа эдийн засгийн бодлого нь эдийн засгийг хямруулаад
байна. Жишээлэхэд, улс орны эдийн засаг бол өөрөө өөрийгөө нөхөн сэргээх дотоод
чадвартай, тэнцвэржих төлөвтэй бай­даг. Гэтэл 2012 оны сонгуулиас өмнө 2010 оны
сүүлч, 2011 оноос эхлээд хавтгайрсан халамжаар эдийн засгийнхаа тэнц­вэрийг алдагдуулсан.
Тэр­нийгээ одоо засна гээд хоёр жил худлаа яриад улам гүнзгийрүүлчихсэн. Одоо Монголын
эдийн засаг өөрийгөө сэргээн тэнцвэржүүлэхэд асар их хугацаа, хүчин чармайлт шаардах
ийм төлөв бай­далд ороод байна. Энэ хямралаас гарах гарц нь хамгийн түрүүнд төр
бодлогоо анхаарах хэрэгтэй. Төр эдийн зас­гаа зохицуулахын тулд өөрийн тодорхой
зөв үзэл номлолтой байх хэрэгтэй. Бид автомашинаа барихад “Жолооны үнэмлэхтэй юу”
гэж асуудаг биз дээ. Тэгвэл эдийн засаг чинь нисэх онгоц барихтай адил нарийн механизм
л даа. Гэтэл дугуй унадаг хүүхдийг нисэх онгоц жолоодуулж болохгүйтэй адил.

-УИХ-аас Монгол Ул­сын 2014 оны төсвийг
батлахдаа валютын ханшийг 1384 төгрөг бай­хаар тооцсон.  Гэтэл өнөөдөр бодит байдал дээр нэг ам.доллар
1800 руу дөхөж байна. Ингэхэд нэг ам.доллар 1384 төг­рөг болох үндэслэл байгаа болов
уу. Та энэ нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байна вэ?

-УИХ, Засгийн газрын сүүлийн арваад жилийн түүхийг харахад
их сонин. Засгийн газар нь УИХ-аа хуурч мэхлэх гэж оролдоно. УИХ-ынх нь мэхлүүлэх
тутмаа тэрнээсээ сэт­гэлийн таашаал аваад, мэдсээр байж өөрийгөө мэхлүүлдэг. Жишээлбэл,
Сү.Батболдын Засгийн газар гарч ирээд төсвөө зохиож чадахгүй будилж байгаад бүх
хуулиа зөрч­чихөөд эх үүсвэргүй төсөв гаргаад байхад УИХ хүлээж авах ёсгүй. Гэтэл
цаадуул нь УИХ-ын гишүүдэд нэг, нэг тэрбум төгрөг өгнө гэсэн чинь долоо хоногийн
дотор алдагдалтай төсөв батлаад авчихсан шүү дээ. Одоогийн байдлаар Монголын төсөв
түүхэн­дээ байгаагүйгээр хоёр их наяд төгрөгийн алдагдалтайгаар өнгөрсөн жилийг
дуусгаж байна. Гэтэл төсөв батлахдаа нэг ам.долларыг 1384 төгрөг болгоно гээд оруулаад
ир­дэг. Энэ нь цаанаа их будлиантай л даа. Экс­портод бүтээгдэхүүнээ гаргаж байгаа
аж ахуй нэгжүүдийн орлогыг 1700-гаар тооцох байсан уу, 1300-гаар тооцох байсан уу
гэдгийг хооронд 400 төгрөгийн зөрүү байгаа. Экспортынхоо нийт хэм­жээгээр бодоод
үзэхэд 2-3 их наяд төгрөгийн ашгийн зөрүү байгаа юм. Тэгэхээр Засгийн газар валютын
ханшийг чангаруулна гэж экспортын үйлдвэрүүдийн ашгийг багаар тооцоод УИХ-аар хөнгөн
төсөв бат­луулдаг сонирхол бай­сан. Гэтэл УИХ-ын гишүүд хэзээ ч валютын ханш хуучин
хэвэндээ очихгүй гэдгийг мэдэж байгаад, ярьж байгаад баталчихсан шүү дээ. Ва­лютын
хан­шийг эргэж буцааж бо­лохгүй. Валютын хан­шийн өөрчлөлтийг да­гаад, үнэ, эдийн
засгийн дотоод механизм, төсвийн орлого, зарлага, татвар гээд бүх юм өөрчлөгдөж
байдаг. Төгрөгийн хан­шийг чангаруулъя гэвэл эдийн засгийнхаа тогтсон тэнцвэрийг
эвдэх хэрэгтэй болдог. Тийм бол аль ч улс оронд валютын ханшийг нэг хүрсэн түвшинд
нь тогтоогоод түүнд нь ба­ри­на уу гэхээс биш бу­цааж чангаруулна гэдэг ойлголт
хэцүү байдаг л даа. Валютын ханш чан­гарахад экспортын үйлдвэр хумигддаг гэдэг бол
цагаан толгойн асуу­дал шүү дээ. Тиймээс төс­вийг анх зохиохдоо эдийн засгийн бодлогоор
тунхаг зарлахдаа төр за­саг маань хуурч мэхлэх байр суурин дээр байсан. Одоо тэр
нь улам ил тод болсоор ам.доллар 1800 төгрөг дээрээ тогтож ча­дах уу гэдэг асуудал
эргэлзээтэй болоод байна. Нэг талаас “Чалко”-гийн нүүрсний өрийг дараагүй. Нүүрс
хичнээн ч гаргаад экспортын орлого нэмэг­дэж, валютын нөөц арвижихгүй  шүү дээ.

-Өнгөрсөн онд Хө­рөнгө оруулалтын ту­хай
хууль баталснаар хөрөнгө оруулагчдад эрх зүйн таатай орчинг бүрдүүлж чадсан гэж
байгаа. Гэвч өнөөдрийн байдлаар хөрөнгө оруу­лагчид Монголд орж ирээ­гүй байна.
Гадаадын хө­рөнгө оруулалтын урсгалыг яавал Монгол руугаа татах вэ?

-Өнгөрсөн жил УИХ хөрөнгө оруулалтыг дэм­жих хууль гэж гаргасан.
Их хөрөнгө оруулалт хий­сэн хүн 5-30 жил хүртэл тогтвортой байдлын гэрээ хийх хууль
гаргалаа шүү дээ. Тэгвэл бага хөрөнгө оруулалт хийсэн хүн нь яах юм бэ. Ямар ч тогтвортой
байдлын нөхцөлийн батал­гаа байхгүй, зах зээлд түрэгдэж, хаягдах байдал руу орлоо.
Энэ чинь Мон­голын эдийн засагт том хөрөнгийн ноёрхол тогтлоо гэдгийг тунхаглаж
байгаа юм. Нөгөө талдаа хувийн өмчийн нөхцөл дэх том хөрөнгийн ноёрхол гэдэг бол
төрийн өмчийн ноёрхлоос арав дахин их аюултай байдаг. Нийгмээ ч, эдийн засгаа ч
ална. Одоо Монголын төрийн бодлого тэр байдал руу орчихлоо л доо. Тэрийгээ үйлдвэржилт,
бүтээн бай­гуулалт гэсэн нэр томь­ёогоор халхлаад байх шиг байна. Хөрөнгө оруулагч
гэ­дэг дээр болгоомжтой хандах байх л даа. Хүн бүхний ойлголт өөр. Ми­ний бодлоор
Монголын түүхий эдийн баялаг, зах зээлийн байршлын давуу талд үндэслээд хамтарч
ажиллах түншүүдээ л хайх хэрэгтэй юм. Ер нь гадны хөрөнгө оруулагч гэдэг бол буян
үйлдэж байгаа хүн биш, олз идэш л хайж яваа юм. Наадуул чинь идэхэд амттай байвал
сугалаад ирнэ. Идэх юм хэцүү болох юм бол гадагшаа гараад л алга болно. Үүний төлөө
гасалж гангинаад байх хэрэггүй. Ер нь эрүүл са­руулаар өөрсдийгөө бо­дож, өөрийнхөө
эрх ашгийг бодохгүйгээр гадны хөрөнгө оруулагчдын эрх ашиг гэж яриад байх юм бол
Монгол шууд худалдагдчихсан нь ашигтай шиг байгаа юм л даа. Хатуухан хэлэхэд ийм
байна.

-Уг нь “Таван толгой”, “Оюу толгой” гээд
томоо­хон төслүүдийг ажиллуулах хэрэгтэй байдаг…

-Таван толгой бол то­дорхой асуудал. Ту­хайн үед Таван толгой
гээд нэг л орд байсан. Цогцоор нь ашигласан бол нүүрснийхээ чанарыг тэнцвэржүүлээд,
техноло­гийнхоо шийдлийг нэг зарчмаар болгоод, дэд бүтэц нийгмийн асуудлыг нь шийдэж
болох байсан. Гэтэл тэр үед төрийн өндөр алба хашиж явсан хүмүүс өөрсдийнхөө давуу
байдлыг ашиглаж, Таван толгойг хувааж аваад үндсэндээ түрүүлж эрх авсан “Энержи
Ресурс” компани “Эрдэнэс таван толгой”-г гацаасаар байгаад өөрсдөө зах зээл дээр
давуу байдал олж авахын төлөө одоогийн хямралт байдалд хүргэлээ шүү дээ. Дээрээс
нь муухай дээр улцан нэмэр гэгчээр Ардын намынхан төр барьж байхдаа урьдчилж аваад
мөнгийг нь идчихсэн юм чинь яаж босох вэ дээ. Ийм байдалтай байгаа юм. Таван толгой,
Оюу толгой хоёр бол Монголын арчаагүй байдлын толь бичиг болж түүхэнд үлдэх байх
даа.

-Тусгаар улсын хувьд ямар үйлдвэр байвал
хөгжих вэ?

-Улс орны эдийн засаг өсч өндийж хөгжихийн гол үндэс нь дотроо
хө­дөлгүүртэй байх хэрэгтэй. Бидэнд өөрийн хөдөлгүүр байхгүй, эдийн засагт нүүрс
хэрэгтэй гэвэл нүүрс өгөөд хөгжчихнө гэж яриад байна. Эдийн засагт зэс хэрэгтэй
бол зэс өгөөд хөгжчихнө гэж яриад байна. Гэтэл Монголд тэр зэсийг чинь хүдрээ боловсруулаад,
баяжмал болгоод, баяжмалынхаа зэсээр кабель гаргаад, кабелиараа цахилгаан хөдөлгүүр
ороодог ч юм уу энэ шаталсан технологийн бүл байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, Монголын эдийн
засгийн одоогийн бодлогоор Хятад гэдэг том тракторын араас чи­рэгдсэн банзан чиргүүл
дээр хөгжлийн найр хийх гээд оролдоод байгаа юм шүү дээ. Монголын эдийн засгийг
хэнээс ч хамаарахгүй дотроосоо үүсгэж хөдөлгөж байдаг, өөрийнхөө түүхий эд дээр
түшиглээд боловсруулах үйлдвэрүүдээр бүтээг­дэхүүн  гаргадаг чад­вартай бол­бол бид сая хөгжлийн тухай
ярьж болно. Тэгээгүй цагт байгаа баялгаа ухаад гадагш гаргавал өсөлт байж болно.
Энэ бол хөгжил биш. Төрийн эдийн засгийн бодлого барьж байгаа улсууд цагаан толгойн
мэдлэгтэй байгаасай. Тэгвэл энэ хөгжлийн зам мөрийг олж болох байх даа.

-Манай улс эрчим хүч, нефтиэр ОХУ-ын
хараат байсаар ирсэн. Энэ байдлаас яаж гарах бол. Улс орны төрийн эрхийг барьж явсан
хү­ний хувьд танаас үүнийг асуумаар байна л даа?

-Монгол орны хувьд эрчим хүчний эх үүсвэр гэвэл нефть, нүүрс,
сал­­хи, уран, занар гээд аль аль нь байна. Жишээлбэл, цахилгаан станцад Монголын
нүүрс хангалттай шүү дээ. Улаан­баатарын Тавдугаар цахилгаан станцын тухай асуудлыг
16 жил ярьсан. Газар олдохгүй байна, чөлөөлөх хэрэгтэй гээд л баахан явсан. Энэ
бол төрийн шившиг. Арчаагүй байдлын дээд хэлбэр. Монгол оронд станц барих газар
олдохгүй байна гэнэ дээ. Гэтэл нэг солонгос хүн ирээд газар авъя гэ­хээр нь хэдэн
арван га-гаар нь гаргаж өгөөд, худалдаад сууж байдаг. Нефтийн бүтээг­дэхүүний хувьд
анх 1990 онд хайгуул эхэлсэн. Бидний гол зорилго бол нефтиэрээ өөрийнхөө хэрэгцээг
хан­гах асуудал байсан. Гэтэл америкийнхантай 1993 онд хийсэн гэ­рээндээ “Олборлосон
неф­тиэ дотоодод боловс­руулахгүй” гээд тусгачихсан байдаг. Тэр гэрээг хийсэн хүмүүсийн
толгойд юу шигдсэн байсан юм бэ. Америкчууд Монголоос нефть оллоо гээд баахан хувьцааныхаа
ханшийг өсгөж аваад мөнгөтэй болж, нөгөөхөө Хятадад зараад Монголоос яваад өгсөн.
Бид Монголын неф­тийн орд газрыг Хятадын компанид зарахад Мон­голын төр мэдээ ч
үгүй шүү дээ. Эсвэл мэдсээр байж зориуд  оролцоогүй
юм уу. Өөрийнхөө юмыг ингэж хүний гарт хийчихээд араас нь хүний нефтийг боловсруулах
эрхийг надад өгөөч гээд явж байдаг. Гэтэл сая шинэ Засгийн газар гарч ирээд төсөл
зарлалаа. Монголын газрын тос нь Дорнодод байдаг. Гэтэл нефть боловсруулах үйлд­вэрээ
Дарханд барих юм гэнэ. Энэ бол Уул уурхайн сайдын хувийн бизнес гэдэг нь хэнд ч
ил болоод явчихлаа. Ийм байдалтай байгаа болохоор Монгол өөрөө түлшний тусгаар тогтнолыг
хангаж ча­дахгүй байна. Сая нефть боловсруулах тухай асуудал нэлээд шуугилаа. Гэтэл
Хятадтай нэгдээд нүүрс хийжүүлэх асуудал яригдаж байна. Уг нь 1970-аад оны дунд
үед Багануурын уурхайг ашиглалтад ороход ОХУ-ын нүүрсний үйлдвэр дээр нэрж туршсан
юм байгаа. Тэр үед боломжийн шин­гэн түлшний гарцтай сайн нүүрс гэж байсан. Гэтэл
бид одоо болтол нүүрснээсээ шингэн түлш гаргаж чадахгүй байна. Тэр үеийн тооцоогоор
нэг баррель нефтийн үнэ 22 ам.доллар хүрэхэд нүүрсийг нэрэхэд ашигтай болно гэж
тооцоо хийгээд орхисон юм. Гэтэл одоо нэг баррель нефтийн үнэ 100 ам.доллар давчихлаа.
Монголын эрдэмтэн мэр­гэжилтнүүд дунд энэ талаар хөөцөлддөг хүн олон бий. Тэдний
үгийг авахгүй байгаа нь харамсалтай. Уг нь монгол нефтиэр өөрсдийгөө хан­гаж чадвал
жинхэнэ тусгаар тогтносон хараат бус байдал бэхжинэ. Гэтэл өөрөө нефтиэ Хятадад
өгчихөөд, тэрнийгээ Хята­дын нутагт аваачиж нэрээд эргүүлж Монголд авчраад Дорнод
явах машинаа цэнэглээд явах юм бол утгагүй юм болж байгаа биз дээ.

-Төмөр замын өргөн, нарийн царигийн асуудал
нэлээд маргаан дагууллаа. Урагшаа нарийн цариг тавибал танк оруулаад ирнэ гэх зэргээр
олон жил энэ асуудал гацаанд байсаар ирлээ. Ер нь урд хөрштэй холбосон төмөр зам
ямар байвал дээр вэ?

-Төмөр замын царигийн тухай зургаан жил ярилаа. Эрүүл саруулаар
сэтгэдэг хэнд ч болов Хятад руу зөөж байгаа нүүрсээ нарийн царигаар тээж гаргах
нь ашигтай. Хойд далайд гаргах бүтээгдэхүүнээ өргөн царигаар зөөхөөс өөр арга байхгүй
гэдэг ойлгомжтой. Өргөн царигийн тухай асуудал бол нэг нь нөгөөд нь  сөргүүлж тавих биш. Зөвхөн зах зээлд хоёр гарцтай
байя гэвэл энэ хоёрыг цогцоор шийдэх л асуудал. Гэтэл үүнийг улс төрийн, хувь хүний
амбиц болгоод л байх юм. Сүүлдээ бүр цэрэг дайны асуудал болгоод солиорлын дээд
түвшинд хүргэлээ. Урагшаа гарах нүүрсээ нарийн царигаар л гаргана. Өнөөдөр Энержи
ресурсийнхэн нүүрсээ засмал замаар зөөж байна. Хажуу талаар нь Таван толгойнхон
хар замаар шороо манаруулаад тээж байгаа. Ийм бүдүүлэг арчаагүй байдлаа юу гэж тайлбарлах
гэж байгаа юм бол. Түүхэнд үлдэнэ шүү дээ.

-Та Чингэс бондын талаар ямар бодолтой
байгаа вэ. Засгийн газ­­раас бондын хө­рөнгөөр экспортыг нэмэг­дүүлэх, импортыг
орлосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор 888 төслийг санхүүжүүлэхээр
боллоо шүү дээ. Таны бодлоор энэ мөнгөөр юу хийвэл дээр байсан бол?

-Монголын төр өр зээл тавихын дон тусаад байгаа. Энэ өнгөн
дээр Чингэс бонд гэж гарч ирсэн. Нэрийн хувьд Чингэс хаан амьд байсан бол толгойг
нь тас савчаад хаях шүү дээ. Гэтэл Чингэс хааныхаа нэрийг өрийн хүлээс болгоод явж
байдаг. За, энийг байя. Гэтэл Чингэс бондын ашиглалт нь юу болов. Үүнийг юунд зарцуулж,
юуг санхүүжүүлэхээ шийдэхгүй байж дүлгэнэж шийдвэр гаргасан. Аливаа төслийн 30 хувийг
санхүүжүүлнэ гэв үү. Үлдсэн 70 хувийн хөрөнгийг нь төсөл санаачлагч босгоно гэж
байна. Ийм л байсан юм бол тэр төслийг санхүүжүүлж яах юм бэ. Нефть боловсруулах
үйлдвэр барихад нэг тэрбум ам.доллар хэрэгтэй. 300 саяыг нь өгчихөөд үлдсэнийг нь
өөрөө гарга гэвэл бондоос харах хэрэггүй болно. 
Харин эсрэгээрээ “70 хувийг чинь санхүүжүүлье, 30 хувийг өөрөө ол” гэвэл
боломжтой.

Ийм л байсан юм бол бондын хөрөнгөөр төмөрлөгийн үйлдвэр бариад
тэрүүгээрээ төмөр замын рейс, барилгын арматураа хийсэн бол Монгол импортоо хэмнээд
босоод ирэх боломж байлаа. Бондын мөнгөөр зэсийн үйлдвэр барих боломжтой байсан.
“Оюу толгой” дээр гэхэд Монголын төрийн өмчит гээд байгаа 34 хувийнхаа баяжмалыг
өөрснөө аваад тэрнийгээ зэс болгосон бол тэр дайны үйлдвэр барьж болох байв. Даанч
манайхан бондын мөнгөө юунд зарцуулчихав. Эрх мэдэлтнүүд өөрийнхөө компанийн төслийг
санхүүжүүлэхэд зарцуулсан. Жишээлбэл, зургаан аймгийн төсвийг хатуу хучилттай замаар
холбож байна. Тэр засмал замууд эргээд доллар өгөхгүй. Долларын өрийг хуучин ажиллаж
байсан бусад салбарууд нь хувааж төлөх хэрэгтэй болно доо. Ингээд эдийн засагтаа
ачаалал нэмчихэж байгаа юм. За тэгээд бондын худалдан авагчид нь хэн байсан тухай
яриад ч яахав. Бас Самурай бонд гэж гаргалаа. Яг үнэндээ япончуудад хулхидуулчихлаа
шүү дээ. Бондын хүүнээс гадна баталгаа гээд 10, 20 хувийг урьдчилгаа болгоод авчихсан.
Үнэндээ нэг хувийн хүүтэй бонд авлаа гээд байсан чинь 4-5 хувийн хүүтэй бонд авчих
шиг боллоо.

-Та бондын асуудалд тун хариуцлагагүй
хандаж байна гэх гээд байна уу?

-Тийм. Цаашид ийм байдлаар явж болохгүй. Ер нь тэгээд УИХ,
Засгийн газрын гишүүдийг харахад өнөөх л бизнесмэнүүд ороод ирсэн. “МАК”, “Эм-Си-ЭС”,
“Монос”, “Мон-Уран”, “Мон-Рөүд” нь ороод ирлээ. УИХ-ын гишүүдийн талаас илүү нь
тэрбумтнууд болчихлоо. Засгийн газрыг аваад үзэхэд нөгөө л компаниудаараа овоглосон
Бридж Ганхуяг, Женко Баттулга, Фортуна Батбаяр, 
Залуу Монголынхон зэрэг улсууд. Тэдний эрх ашгийг хамгаалах бодлого бий боллоо
гэдгийг харуулаад байгаа юм шүү дээ. АН үүнийгээ өөрөө ухаарч засахгүй бол энэ  нь Монголын түүхэнд маш том хар үсгээр бичигдэж
үлдэнэ. 

Одоогийн төр засгийн байр суурийг харахад сонин зүйл  их ажиглагддаг. 2012 оны  сонгуульд АН оролцохдоо Монголд төмөрлөгийн,  нүүрс боловсруулах, нефть боловсруулах, зэсийн
үйлдвэр байгуулна гэх зэрэг баахан зорилтууд дэвшүүлж, мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан.
Гэтэл хоёр жил өнгөрөхөд юу ч алга. Одоо 2015 оны хоёрдугаар хагасаас сонгуулийн
бу­жигнаан эхэлнэ. Энэ хугацаанд юу ч хийж чадахгүй дүр зураг ажиглагдаад байгаа.
Үйлдвэржилтийн, бүтээн байгуулалтын гэх нэр томьёо хэрэглэдэг. Ийм нэр томьёог хэрэглэж
байгаа нь хүртэл эднийг сэтгэхүйн ядууралд байна гэдгийг харуулаад байна. Үйлдвэржилт
гээд ярьж байна. 50 сая малтай хэрнээ махны үнэ 11 мянган төгрөг болчихоод байхад
тэд юу хараад сууж байна вэ. Орон нутагт жижиг махны үйлдвэрүүд байгуулаад тэднийгээ
дэмжээд, татварын хөнгөлөлт өгдөг ч юм уу, эсвэл бондын мөнгөнөөс хуваадаг ч юм
уу, махныхаа зах зээлийг тэнцвэржүүлж болох байсан. Гэтэл ямар ч арга хэмжээ авсангүй.
Үйлдвэржилт, бүтээн байгуулалт гэдэг нэрийн дор төр засгийн эрх мэдлийг гартаа атгасан
том хөрөнгөтнүүдийн хөрөнгө хуваах бодлого явж байгаа юм. Бодлогын ерөнхий чигийг
харахад ерөөсөө том хөрөнгийг дэмжих.

-Төр хувийн хэвшил рүү хэтэрхий дайрч
байгаа хандлага ажиглагдах юм. Тухайлбал, “АСА” циркийг төрд буцааж шилжүүлнэ ч
гэх шиг. Энэ тал дээр таны бодлыг хуваалцмаар байна л даа?

-Бодит байдлыг харахад гудамжинд байгаа жижиг ТҮЦ, худалдаачид
руу дайрч байна. Тэдэн рүү татварын албаныхан зөгий шиг дайрч байна. Төрийн өмч
болгоно гэж дайрч байгаа нь жижиг өмчлөгчдийн өмчийг төрийн өмч нэрээр аваад эргүүлээд
том хөрөнгөтнүүдэд хуваах тэр ажиллагааны чинь нэг сэжүүр  нь байгаа юм. Тэрнээс төр АСА циркийг эргүүлж
аваад сайн цирк болгоно гэвэл бүтэхгүй. Гэхдээ АСА цирк циркээ худалдааны төв болгоод
сууж болохгүй. Үүнийгээ аль, аль талдаа бодох л ёстой. Хамгийн гол утга нь төр жижиг
өмчлөгчдөө, жижиг аж ахуй эрхлэгчдээ шахах илэрхий бодлого явж байгаа нь тодорхой болчихсон байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Ариэль Шароны Засгийн газарт сайдаар ажиллаж байсан, Ирак,
Сири, Египетийн өчнөөн танктай хэдэн зуун цэргийн өмнөөс ганцаараа тулалдсан, террористуудад
барьцаалагдсан иргэдээ Угандагаас авч гарах тусгай ажиллагааг удирдсан гэж ирээд
яривал сонирхмоор намтар ихтэй эрхмийг уншигчидтайгаа уулзуулж байна. Израйлийн
бригадын генерал Эффие Эйтам чөлөөнд гарснаасаа хойш улсынхаа Засгийн газар, парламентын
гишүүнээр ажиллаж байгаад бизнес рүү оржээ. Тэр одоо  RWL компанийн бизнес хөгжлийн захирал, “Жени ойл
энд газ” компанийн Ерөнхийлөгч. Эрчим хүч, ус хангамж, дэд бүцтийн салбарт ажилладаг
хэд хэдэн компанид зөвлөхөөр ажилладаг юм билээ. Бидний яриа Угандад барьцаалагдсан  иргэдээ аварсан Израйлийн  тусгай ажиллагаанаас эхэллээ.

 
-Далаад онд Парисаас Израйль
руу нисч явсан онгоцыг террористууд барьцаалж Угандад буулгасан үйл явдлыг дэлхий
даяараа мэднэ.  Барьцаалагдсан иргэдийг суллах
тусгай ажиллагааг удирдсан хүн нь та. Тэр ажиллагааг яг яаж хийсэн бэ?

-Би
амьдралынхаа гучин жилийг яг байлдааны талбарт өнгөрүүлсэн  хүн. Эх орныхоо төлөө гэсэн сэтгэлээр ажилласан
он жилүүд  л дээ. Израйлийн батлан хамгаалах
хүчнийг удирдаж байхдаа хэдэн зуун тусгай ажиллагааг ахалж амжилттай дуусгаж байлаа.
Таны сонирхсон үйл явдал тэр  ажиллагаануудын
маань нэг байгаа юм. Тэр ажиллагаа яагаад алдартай болсон нь ганцхан шалтгаантай.
Учир нь тэр үеэс хойш бид терроризмтэй тийм жишгээр тэмцдэг болсон.  Бууж өгдөггүй, нүүр тулгардаг болсон гэсэн үг.
Өнөөдөр бусад орон ч терроризмтэй ингэж тэмцэж байна. Тэр үйл явдал Израйлиас
5000 гаруй км-ийн алсад болсон юм. Ямар ч хол улсад бай Израйлийн нэг иргэнийг барьцаалсан л бол манай тусгай хүчин хөдөлдөг.
Барьцаалсан гэсэн мэдээ авсны дараа “Геркулес” гээд байлдааны зургаан том нисдэг
тэргээр Угандад нисч очсон. Очингуутаа онгоцны буудалд нь шууд газардлаа.  Ямар ч гэрэлгүй, тас харанхуй орчинд.

-Онгоцны
буудал дээр буулаа гэсэн дохио ч өгөөгүй юу?

-Ямар ч тохироогүйгээр 
шууд довтолгоо хийсэн. Барьцаалагдсан онгоцыг Угандагийн цэргүүд тойроод
зогсчихсон байлаа.  Шууд буугаад довтлоход
террористууд ч тэр, Угандагийн цэргүүд ч ялгаагүй бэлтгэлгүй байсан л
даа. Тэгнэ гэж төлөвлөөгүй учраас цочирдсон байх. Ер нь бүх үйл явдал 15-хан минутын
дотор өрнөөд дууссан.

-Барьцаалсан онгоц руу яаж нэвтэрсэн
юм бэ?

-Нэг
онгоцондоо том хар мерседес хийгээд очсон юм. Угандагийн Ерөнхийлөгчийн унадагтай
яг адилханыг.  Машин унаж байгаа хүнийхээ  нүүрийг хараар будчихсан учраас Угандын цэргүүд
сэжиглээгүй.  Ерөнхийлөгчийгөө  ирчихлээ гэж бодоод ёслоод эхэлсэн. Тийм болохоор
онгоц руу очиход асуудал гараагүй.  Шууд явж
очоод террористуудыг бүгдийг нь хөнөөсөн. Дуу намжаагчтай пулемёттай очсон юм.

-Барьцаалагдсан хүмүүс бүгд зүгээр байсан уу?

-Тийм ээ, нэг нь л шархадсанаас бусдаар ямар нэг золгүй явдал
болоогүй. Хүмүүсээ онгоцондоо суулгаж аваад шууд ниссэн. Тэр үеэр  нэг л хүн амиа алдсан. Одоогийн  Ерөнхий сайд Бенжамин Нетаньяхугийн төрсөн ах
нь амь эрсэдсэнд өнөөдрийг хүртэл харамсаж явдаг. Террористуудтай тулалдаж байхад
нь нислэгийг удирдах цамхгаас араас нь буудчихсан юм. Найзыгаа хамгаалж чадаагүйдээ
харамсдаг. Найз маань еврей хүүхдүүдийн бахархал,  үлгэр дуурайл нь. Израйль бол залуу, бас иргэдийнхээ
төлөө гэсэн орон. Саяын дурсдаг тусгай ажиллагаа бол “Манай иргэдийг барьцаалбал
бууж өгөхгүй” гэдгийг  нотолсон явдал болсон
юм. 

-Таныг Израйлийн
батлан хамгаалах хүчинд ажиллаж байхад Мюнхений олимпын үеэр танай улсын тамирчид
руу террористууд халдсан хэрэг гарсан. Энэ хэрэг дээр Израйлийн тусгай хүчин ажилласан
уу?

-Их
харамсалтай, эмгэнэлтэй хэрэг болсон. Гэхдээ бидэнд ямар ч оролцоо байгаагүй. Манай
тусгай хүчний зүгээс оролцох хүсэлт тавихад Германы
тал зөвшөөрөөгүй юм. Улсынхаа цэрэг цагдаагийн хүчээр шийднэ гэсэн л дээ.

-Гурван
улсын дайралтыг ганцаараа эсэргүүцсэн гэдэг чинь Еом Киппурын дайн  байх аа. Тэр үед гаднаас дайралт орж ирнэ гэсэн
ямар ч сэжиг таамаг байгаагүй хэрэг үү?

-Тиймээ, түүхэнд Еом Киппурын дайн гэсэн нэрээр үлдсэн.
1973 онд Ирак, Сири, Египетийн цэргүүд нэгэн зэрэг манай хилээр дайран орж ирэхээр
завдсан юм.  Тэр өдөр Еврейчүүдийн хувьд хамгийн
ариун өдөр нь байсан. Шашны баярын өдөр байсан юм. Мөргөлийн үеэр хүн бүр гэртээ
баяраа тэмдэглэж байхад манай улсын хил  рүү
дайрсан болохоор ямар ч сэжиг таамаг байгаагүй. 
Хил дээр зэвсэг муутай залуухан цэргүүд л байсан. Израйль улс оршин тогтнох
уу, үгүй юу  гэдэг асуудал  ид яригдаж байсан үе л дээ. Тэр үед би 21 настай
залуу командлагч байсан юм. Өглөө бостол Сирийн хэдэн зуун танк харагдах нь тэр.
Тэгэхээр нь шууд л танк эсэргүүцэгчээ мөрлөсөн. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеийн хуучин
зэвсэг л дээ. Нүдний өмнө олон зуун цэрэг, өчнөөн танк байгаад байдаг. Зугтах л
юм бол Израйль гэдэг улс байхгүй болно гэдгийг мэдэж байсан болохоор ямар ч эрсдлээс
айгаагүй. Том хадны цаана нуугдаад хүлээгээд л байлаа. Танкууд ч аажмаар дөхсөөр.
Толгой танк нь ирэнгүүт 25 метрийн цаанаас буудчихлаа. Эхний танк дотор байсан хүмүүс
бүгд гарч зугтаалаа. Гэтэл хамгийн гайхалтай нь бүх танк таг зогсчихсон. Яг тэр
үед надад крантны цоргоор учиргүй их гоожиж байсан усыг  хуруугаараа таглачих шиг мэдрэмж төрсөн. Нөгөө
тал яахаа мэдэхгүй тээнэгэлзсэн хоёр цагийн хугацаанд энд тэнд байсан зэвсгүүдээ
зөөж хана босгож чадсан.

-Олон цэрэг
байгаа гэж харагдуулахын тулд таныг энд тэнд байрлуулсан зэвсгүүдийн хооронд гүйн
тулалдаж байсан гэж израйльчууд ярьдаг гэсэн?

-Ер нь зориг байхад л бүх зүйл болдог. Би гучин жил цэрэг
командалж явахдаа цэргүүддээ “Чин зоригтой 
бай. Ийм үед нөгөө талд чинь хичнээн хүн байх нь хамаагүй болдог” гэж хэлдэг
байсан. Аймшиггүй зоригийг би Монголын түүхээс бас мэдэрсэн.  Чингисийн цэргүүд дэлхийг тоогоороо биш чин зоригоороо
байлдан дагуулсан шүү дээ. Тэр чанар нь монголчуудаас одоо ч мэдрэгддэг. Монголчууд
их тэвчээртэй ард түмэн. Үндэстний өөрийн гэсэн үнэ цэнээ алдахгүй байх хэрэгтэй.
Израйль орчин үеийн технологи хийдэг орон. Гэхдээ ард түмнийхээ өөрийн гэсэн уламжлалт
сэтгэхгүйг алдахгүйг хичээдэг.

-Батлан
хамгаалах албанд байхад чинь  болсон нэг явдлыг
сонирхмоор байна. Израйлийн Ерөнхий сайд Изхак Рабиныг олны нүдэн дээр хөнөөсөн
үйл явдлыг дэлхий даяар шуугиантайгаар мэдээлж байсан…?

-Манай орны орчин үеийн түүх их богинохон. Энэ үеийн түүхэнд
гарсан хамгийн эмгэнэлтэй явдал л даа. Ойрхи Дорнодод манайхаас өөр ардчилсан загвартай
орон байхгүй. Мэдээж манай улсад янз бүрийн маргаан, зөрчил  байдаг. Гэхдээ бүгд хууль тогтоомжийн хүрээнд
өрнөдөг. Изхаг Рабиныг алагдах үед бид их гэнэн байж. Еврей хүн Ерөнхий сайдаа ална
гэж боддог ч үгүй үе байж дээ гэж одоо боддог. Ерөнхий сайд бараг харуул хамгаалалтгүй
явж байсан юм. Тэр үед авсан шарх өнөөг хүртэл эдгээгүй. Бид одоо болтол харамсдаг.
Үүний дараа бид нэгдэж чадсан. Дахиж  хэзээ
ч Ерөнхий сайдаа тэгж алдахгүй гэж хичээсээр өнөөдрийг хүрлээ. Изхаг Рабины амийг хороосон
гэж анх сонсоод их уйлсан. Дайны талбарт 
өчнөөн хүн амиа алдахыг харсан хэрнээ яагаад тэгж эмзэглэв гэж асууж магадгүй
л дээ. Еврей хүн өөрийнх нь төлөө тулалдаж, амьдралаа зориулсан Ерөнхий сайдыгаа
буудаж хорооно гэдэг эмгэнэлтэй санагдсан юм. 
Тэр их сайн хүн байсан. Зургаан хоногийн дайн гэж байдаг юм. Тэр дайны баатар,
их олон тулаанд оролцсон хүн.

-Та Ариэль Шароныг Ерөнхий сайд
байх үед хоёр ч яамны сайд байсан. Ариэль бас цэргийн хүн. Хэр дотно байсан бэ?

-Бид
хоёрын амьдралын  түүх их адилхан.  Хоёулаа генерал, хоёулаа тариачин гаралтай. Би
түүнтэй адил ферм дээр төрж өссөн. Тийм болоод тэр байх их дотно байсан. Засгийн
газрын хурлын үеэр зурвас бичилцэж солилцоноо. 
“Манай үнээ тугалласан, гахай маань төчнөөн торой гаргасан” энэ тэр гээд
/инээв/.  Тухайн үед Газад еврейчүүд амьдарч
байсан юм. Тэр хэсгийг чөлөөлж арабуудад өгөх гэж байсан цаг.  Би тэр үед Ерөнхий сайдад “Ингэх нь  маш том алдаа болно. Хэрвээ тэр газрыг арабуудад
өгвөл арабууд тэнд буу зоогоод бидэн рүү эргүүлээд буудна” гэж хэлж байлаа. Гэвч
Ерөнхий сайд засаг тэргүүлж байгаа хүнийхээ хувьд шийдвэрээ гаргасан. Үүний дараа
би Засгийн газраас гарсан юм. Харамсалтай нь тэр үед миний хэлж байсан бүхэн үнэн
байсан. Тэр газар арабууд ирээд цэргийн баазаа байгуулсан. Тэнд байгаа хоёр том
гүрний энхийн хэлэлцээрийг болиулах юмыг ХАМАС-ууд хийгээд байна. Ариэль Шарон эх
оронч хүн байсан. Байлдагчийнхаа хувьд ч мундаг хүн байсан. Түүнийг Израйль даяараа
хүндэлдэг. 

-Хамгийн их тэвчээр шалгасан
тусгай ажиллагаа гэвэл та ямар үйл явдлыг онцлох вэ?

-Монголын
хууль тогтоомж л хамгийн хэцүү тусгай ажиллагаа маань болоод байна /инээв/. Сая
танд ярьсан Еом Киппурын тулаан хэцүү байсан. Эрчим хүчний сайдаар ажиллах үе ч
тэвчээр шалгасан он жилүүд байлаа. Израйлийн эрчим хүчний салбар  дөнгөж үүсч байх үед сайдаар ажиллаж таарсан юм.
Улсаа эрчим хүчний хараат байдлаас гаргахын тулд гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг мөнгөө
оруулаач гэж урьж байсан үе. Хөрөнгө оруулагчид “Эфи чи намайг авраач. Энэ хүнд
суртал хөрөнгө оруулахад садаа болоод байна” гэж толгойгоо сэгсэрнэ. Тэр болгоныг
давахад хэцүү байсан шүү.

-Та сая Монголын хууль тогтоомж
хэцүү байна гэж ярилаа. “Жени ойл энд газ” занар дээр ажиллаж байгаа. Тэгэхээр занарын
салбарт ажиллахад хэцүү байна гэсэн үг үү?

-Энэ
асуултад хариулахын өмнө бага зэрэг оршил хэлье
гэж бодож байна. Дэлхийн хамгийн том шатдаг занарын ордууд Монголд байгаа  гэдэгт би итгэдэг. Өөр баялаг байгаа юм чинь ашиглахгүй
ч байсан болно гээд орхиж  болохгүй баялаг.
Ашиглаж байж л хөгжинө. Арван жилийн өмнө Израйльд эрчим хүчний салбар огт хөгжөөгүй
байсан.  Бүх шатахуунаа танай улс шиг гаднаас
авдаг байсан юм. Одоо байдал өөрчлөгдсөн. Израйльд өнөөдөр ч уламжлалт болон уламжлалт
бус газрын тосны эрчимтэй хайгуул хийгдэж байгаа. Засгийн газар гадаадын хөрөнгө
оруулагчийг урьж бодлогоо их ойлгомжтой явуулсан. Бодлогоо гаргаад боломжийг нээлттэй
орхисон. Зах зээл бүхнийг зохицуулсан гэсэн үг. Ингэж ажилласан учраас Израйлийн
эдийн засаг хөгжсөн. Манай, танай улсууд хүн ам цөөн гэдгээрээ адил талтай. Израйлийн
хувьд иргэд нь цөөхөн болохоор эрчим хүчний салбараас олох орлого айл бүрд мэдрэгдээд
ирсэн. Танай улсын хувьд ч ялгаагүй ийм эерэг нөлөө шууд мэдрэгдэнэ. Манай хөрш
Египет 100 сая хүнтэй. Тэр хэрээр хэдэн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн
ч иргэдэд нь мэдрэгдэх нөлөө бага.  Монголд
нөөц нь байна.  Бидэнд мөнгө, менежмэнт нь
байна. Амжилттай явах төсөл гэдэг нь эргэлзээгүй ч бэрхшээл их байгааг нуух юм алга.
Израйльд шугам сүлжээ, зам хоолой, боомт, далай гээд дэд бүтэц нь бэлэн байна. Үйлчлүүлэгч
ашиглагчийн хамгийн хол зай гэхэд л 40 км. Гэтэл Монголд эсрэгээрээ. Эрчим хүчний
дэд бүтэц байхгүй. Тийм хэр нь хууль тогтоомжоороо хязгаарлалт тавьдаг.  Манай ком­панийн хувьд Израйль, Америкт хүлээн
зөвшөөрсөн технологийг танай улсад санал болгож бай­гаа. Израйлийн сүүлийн үеийн
технологи, Америкийн санхүүгийн боломжийг Монголд авчрах гүүр нь болохдоо бид баяртай
байх болно. Манай нэг үйлдвэр Колорадод ажилладаг. Америкт нийцэхгүй байсан бол
Колорадод тийм үйлд­вэр ажиллахгүй шүү дээ.

-“Жени ойл” занараар нэлээд судалгаа
хийсэн. Одоогоор Монголд хэчнээн ам.долларын хөрөнгө оруулаад байна вэ?

-Хамгийн сайн геологич, менежерүүдийг цуглуулж цалинжуулаад  дөрвөн жил болж байна.  Зургаан сая ам.доллар зарлаа.  Шуудхан хэлэхэд өнгөрсөн жилүүдэд  явсан мөрөө харахад Монголыг хөгжүүлэх гэсэн бидний
хүсэл эрмэлзэл Монголын Засгийн газраас илүү байх шиг санагдах боллоо. Уг нь манай
компанийг амжилттай ажиллавал эрчим хүчний салбарт дараа дараагийн том компаниуд
орж ирнэ. Одоо бол тэд биднийг харж байна. Манай төсөл амжилттай хэрэгжээд явбал  Монголын хаалга нээлттэй байна гэдгийг бодитойгоор
ойлгоно. Үгүй бол хаалттай хэвээр байна гэж харна.

Танай улс эрчим хүчний салбараа орчин үеийн түвшинд хөгжүүлье
гэвэл олон тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Тийм хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг
татахын тулд төрийн бодлого нь тодорхой байх ёстой. Засгийн газар нь УИХ руугаа,
УИХ нь Засгийн газар руугаа зангаад асуудлыг шийдэхгүй удах нь сайн хэрэг биш. Дөрвөн
жил яг ийм байлаа. Бид энэ асуудлыг хөрөнгөө оруулчихаад сарын дараа биш, бүтэн
дөрвөн жилийн турш мөнгө зарцуулсны дараа хөндөж байгаа гэдгийг ойлгоорой. Монголын
төр бодлогоо тодорхой болгоё, цэгцэлье гэж байгаа нь зүй ёсны асуудал. Тэгэх ч учиртай.
Бид улс бүр хуультай, тэр хуулийг нь ёсчлон биелүүлэх ёстой гэдгийг мэддэг хариуцлагатай
ухамсартай компани. Чиг өгөхийг л хүлээгээд сууж байна.

-Уул уурхайн
сайдтай уулзсан гэж сонссон. Тодорхой мэдээлэл сонсч чадав уу?

-Уулзалт амжилттай болсон. Сайд нэлээд мэдээлэлтэй байна лээ.
Манай компанид дэвшил хэрэгтэй байна гэдгээ илэрхийллээ. Засгийн газар яамдаас занарын
талаар нэгдсэн мэдээлэл авах гэж  байгаа талаар
сайдаас сонслоо. Уул уурхайн сайд Д.Ганхуягаас гадна  ЗГХЭГ-ын дарга Ч.Сайханбилэгтэй их ач холбогдолтой
уулзалт хийсэн. Энэ асуудалд  Засгийн газар,
Ерөнхий сайд ач холбогдолд өгч анхааралтай хандаж байгаа гэж ойлголоо. Энэ уулзалтуудын
дараа итгэл төрсөн.

-Та өмнө
нь Монголд ирэхдээ Ерөнхийлөгчтэй уулзаж байсан гэсэн. Сая уулзав уу?

-Энэ удаа уулзаагүй. Хоёр жил хагасын өмнө ирэхдээ уулзсан.
Тэр үеэр манай төслийг их хэрэгтэй гэж үнэлж байсан. Танай Ерөнхийлөгчийг их мундаг
илтгэгч, сайн бичдэг уран бүтээлч гэж сонссон. Ерөнхийлөгч бол  ард түмний эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг. Танай Ерөнхийлөгч  яг тийм хүн шиг санагдсан.

-Ерөнхий
сайд эдийн засгийн чуулган дээр Израйлийг технологиороо хөгжсөн жишиг улс гэж онцолсон.
Технологио ингэж хөгжүүлэхэд нөлөөлсөн гол шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Өнөөдөр танай УИХ-ын даргатай уулзлаа. З.Энхболд даргад хэлсэн
үгээ дахин хэлье. Технологио хөгжүүлсэн хоёр гол хөшүүрэг бидэнд байсан. Нэг нь
залуу хүний сониуч зан. Шинэ юм олж мэдье, нээе илрүүлье гэсэн зориг нөлөөлсөн.
Залуусын эрсдлээс айдаггүй чанар Израйлийг технологиороо алдаршихад нөлөөлсөн.  Нөгөө  хөшүүрэг
нь инноваци. Засгийн газар эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж өгөөд залуу хүмүүстээ итгэж  бүх зүйлийг чөлөөтэй тавьсан. Юм хийхийг дэмждэг
Засгийн газар ажиллаж эхэлсэн. Израйлийн шинэ ард түмэн, шинэ улс орны гол нууц
энэ дээ.

-Монголд
ирээд тохиолдсон явдлуудаас сэтгэлд хоногшсон агшин нь юу байв?

-Хоёр хоногийн өмнө их сонин юм боллоо. Улаанбаатараас  хэдэн зуун км-ийн цаана байдаг шатдаг занарын
ордыг үзэх гэж явж байгаад хүн амьтангүй зэлүүд газар харанхуй шөнөөр шаварт суучихдаг
юм байна. Хүйтэн шөнө шаварт гутлаа алдчихлаа. Мундаг хүчтэй машин уначихаад хүйтэн
шөнө бүх хувцас нойтон яах ч аргагүй болох сонин юм билээ. Гэтэл тэр хавьд амьдардаг
хүмүүс туслахаар ирдэг байгаа. Оросын хуучин машинаар ирсэн тэр хүмүүс яаж туслах
вэ гэж ярилцаж байгаад бүсээ нийлүүлж татах юм боллоо. Бүс нь тасарсан л даа. Урагдаад
дууссан. Сүүлдээ нэг нь “Манай гэр ойрхон манайх руу очъё” гэлээ. Ойрхон гэсэн газар
нь 40 км. Уг нь манай улсад  бол хамгийн хол
зай гэж би танд түрүүн хэлсэн дээ. Тэгээд гэр рүү нь хөл нүцгэн явган алхлаа. Гэрт
нь очтол хөл угаах халуун ус бэлдэж өгч, цай хоолоор дайлаад яг л өөрийн хүн шиг
хүлээж авсан. Би цэргийн генерал. Олон жил цэргийн  майханд байлдааны нөхцөлд амьдарч байсан хүн.
Гэтэл Монголд их өөр орчныг мэдэрсэн.

Манай шашны эртний ном сударт ганцаараа явж байхад нь хэн
нэгэн тусалсан гэх мэт сайхан түүхүүд гардаг. 
Яг л тэр цагийн хүмүүсийн ойр дотно халуун дулаан харилцааг мэдрэх гайхалтай
байсан. Биднийг тэр малчин айлд унтаж байхад нэг настай хөгшин хөлөн
дээр хөнжил давхарлан хучиж өгсөн. Сэтгэл их хөдөлсөн. Ийм нандин уламжлалтай, нэг
нэгнийхээ төлөө гэсэн сэтгэлтэй,  гадны хүнд
гэрээ үргэлж нээлттэй байлгадаг иргэдтэй 
улс оронд  цаашдаа хөгжих маш их ирээдүй
бий. Тэр хөгжлийн нэг хэсэг байхсан гэсэн бодол төрсөн шүү.

Ц.БААСАНСҮРЭН

-НҮҮР ХУВИРГАЛТ БОЛ НЭГ ХҮН ДЭЭР ЦОО ШИНЭ ӨӨР ХҮНИЙГ БИЙ
БОЛГОДОГ УРЛАГ-

Монголын уран сайхны олон сайхан
кинонд нүүр хувир­гагчаар
ажиллаж үзэгч­­­дийн сэтгэлд хоногш­сон олон дүрийг “зурсан” киноны нүүр
ху­вир­гагч  Д.Дагир­маа­тай ярилцлаа. Тэрээр одоо СУИС-ийн
Радио теле­визийн сургуулийн нүүр хувиргалтын багшаар ажил­лаж байгаа
аж. 

-Нүүр хувиргалтыг манайд хэзээнээс хийж эхэлсэн бол. Шороотын
Цэвээнээс хойш уу, эсвэл түүнээс өмнө үү?

-1921
оны үед “Улаан гэр” байгуулагдахад манайд тайзны урлаг бий болсон. Тэр
үеэс л бүх
дүрд тохирсон нүүр хувиргалт хийх шаардлага гарч ирсэн л дээ. Найруулагч
зохиолын
дагуу жүжигчдээ сонгодог. Жүжигчин зохиолын дагуу дүрээ гаргана. Дүр
бүтээж байгаа
жүжигчнийг үзэгчдэд гадна талаас нь харуулахын тулд  нүүр хувиргагч
ажилладаг. Энэ ажлыг  нүүр хувиргагч гэж тусдаа  мэргэжил эзэмшсэн
хүмүүс хийдэг. 

-Та анх ямар кинонд нүүр хувиргаж байсан бэ?

-Би
мэргэжлээрээ 37 жил ажиллаж байна. Өнөөдрийг хүртэл өөрийгөө  суралцсаар яваа гэж боддог. Кино үйлдвэрт ороод
ажилласан  анхны кино маань  “Суварган цэнхэр уулс” байсан. “Суварган цэнхэр
уулс” киног уг нь  түрүү жил нь хийсэн байсан
юм.  Хүйтрээд түр зогсоод  зун нь дахиад зурганд явахад би нүүр хувиргагчаар
явж байлаа. Азтай тохиол болсон.

-Хэчнээн кинонд нүүр хувиргагчаар ажилласан бэ?

-Тоолж
үзээгүй юм байна шүү. “Суварган цэнхэр уулс”-ы дараа Жигжид гуайн “Өнөр бүл”, Дагнаадорж
гуайн “Хүний сайхан сэтгэл”, Бунтар гуайн “Ирж яваа цаг”, “Галын үр сад” гээд хоёр
гурван кинонд хамтарч ажилласан. Сэлэнгэсайханы “Илүү сартай зун”-д бас нүүр хувиргасан.
Балжинням гуайн “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”, “Мандухай сэцэн хатан” кинонууд, Доржпаламын
“Мөнгөн буйл” гээд яривал олон кино бий.

-Таны ажилласан киноноос хамгийн урт хугацаанд үргэлжилсэн
нь ямар кино вэ?

-“Мөнх
тэнгэрийн хүчин дор”, “Мандухай цэцэн хатан” кино хамгийн урт үргэлжилсэн. Уртдаа
хоёр, гурван сар болно л доо. Хамгийн доод хугацаа нь гэхэд л сар гарна. Дараагийн
кино үргэлжилбэл шууд явах тохиолдол ч гардаг байлаа.  Бүтэн жилийн хугацаанд гэртээ байсан нь цөөхөн
дөө.

-Түүхэн кинонд нүүр хувиргагчаар ажиллахад ажиллагаа их байдаг
уу?

-Тэгэлгүй
яахав. Сахал, хиймэл үснээс эхлээд хийх юм ихтэй. Парик, сахал гэхэд л тухайн үеийнх
нь онцлогийг гаргаж хийнэ. “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кинонд л гэхэд  Чингисийн үед амьдрал ямар байсан, Хуагчин ямар
дүр төрхтэй хүн байсан, Чингис хаан ямар сахал үстэй, ямар характертай хүн бэ гэдгийг
зураачид судлаад гаргачихсан байдаг. Тэр бүрт тааруулж  нүүр хувиргалт хийнэ. Тухайн нийгэм, цаг үеийг
гаргахын тулд  судалгаа их хийнэ. Жишээ нь
наяад оны үйл явдал өрнөж буй киног хийхийн тулд тухайн үеийн үс самналт ямар байсан,
хүүхнүүдийнх нь нүүр будалтын онцлог, уруулаа ямар өнгөөр буддаг байсныг нь хүртэл
судална. Жараад онд гэхэд л хүүхнүүд нүдний төгсгөлөөс дээшээ татах маягаар нүдээ
буддаг байсныг мэдэж байж л нүүр хувиргана. 

-Будгаа хаанаас яаж бэлддэг вэ. Тусдаа зориулалтын будаг гэж
байх уу?

-Мэргэжлийн
будаг гэж байдаг юм. Одоогийн зургийнхан өтгөрүүлсэн шавар шиг крем ашиглаад байгаа
харагддаг. Үндсэн суурь нь 21, 22, 23 гээд байдаг. Уг нь бол тийм биш. Сууринд л
гэхэд маш олон төрлийн номертэй өнгөнүүд байдаг. Нэг хүний арьсан дээр маш олон
өнгийн арьс бий. Хацар нь улаан, шанаа нь шар, дух нь бор тэр бүгдийг өөрөөр будаж
байж жигдхэн нэг өнгө болгоно. Зураач цаасыг жигдхэн талбайтай болгож байж зургаа
зурдагтай л адил.

-Зураач гэснээс нүүр хувиргагчид зургийн авьяастай байж үзэгчдийн
сэтгэлд хүрсэн дүрүүдийг “урладаг” байх?

-Өнгө
гэрэл, сүүдрээ ялгаж хардаг зургийн ур чадвартай хүн нүүр хувиргагчаар ажиллана
л даа. Нүүр хувиргагч гэдэг бол нэг хүн дээр бас нэг өөр хүн бий болгодог урлаг.
Авъяастай байж л  тэр дүрийг гаднах төрх талаас
нь бүтээнэ.  Тэгж байж зохиолд өгсөн дүрийг
амилуулна. Жүжигчин Төмөрбаатар, Сүххуяг хоёртой  нэг кинон дээр ажиллалаа гэхэд дараагийн  уран бүтээл дээр тэднийг  өөрөөр 
гаргах ёстой. Үүн дээр л нүүр хувиргагчийн ур чадвар  гарч ирдэг. Жүжигчид тоглох дүрийнхээ судалгааг
хийсэн байдаг шиг нүүр хувиргагчид  бас дүрийн
судалгаа хийж жүжигчиндээ ямар будалт тохирохыг 
мэдэрч ажилладаг. Нэг мэнгэ хийх үү, үрчлээ гаргах уу гэдэг хүртэл  тухайн хүний характераас шалтгаална. Жаргалсайхан
Чингисийн дүрд тоглохдоо Хасараараа тоглож болохгүй шүү дээ.  Нэг жүжигчинтэй хоёр, гурван кинонд дараалаад
ажиллалаа гэхэд зан чанарт нь  тохируулж дүрийг
нь хувиргаж,  дотоод сэтгэлийг гадаад төрхөнд
нь гаргаж өгөх ёстой. Тэгж байж л жүжигчин урьд дүрээсээ зугтаж, өмнөх дүрээсээ  ялгаатай болдог. Нүүр хувиргагч сайн байх нь ур
чадвар л даа. Найруулагч сайн байгаад, жүжигчин сайн байсан ч дүрийн  гадаад үзэмж хүнд наалдахгүй бол тохиромжгүй харагдана.
Тэгэхээр нүүр хувиргагч дүрээ харж, мэдэрч дотор нь орох ёстой.

-Жишээ нь та дүрийн судалгааг яаж хийдэг вэ?

-Нэг
бүсгүй кинон дээр залуу, хөгшин, өвдсөн, сүүлдээ нас эцэслэж байгаагаар гарлаа гэхэд
тэр бүхнийг нь гадаад төрхөөр нь харуулах ёстой. Үхэж байгаа хүний арьсны өнгө ямар
байх вэ гэдгээс эхлээд л судалгаа хэрэгтэй. Би нас барсан хүн дээр очоод салах ёс
хийхдээ ч өөрийн эрхгүй арьсны өнгө нь ямар байна гэж хардаг зуршилтай болчихсон.
Зарим нь зүгээр унтаж байгаа юм шиг арьстай байна. Хордож үхсэн хүний арьс гэхэд
ямар өнгөтэй болдгийг ажна. Хүний мууд дурлаад хараад байгаа хэрэг биш л дээ. Зүгээр
байж байсан хүнд хор өгөөд алчихсан бол тэр хүний арьс ямар байх ёстой юм гэдгийг
нүүр хувиргагчид мэддэг байх ёстой. Гадаадын кино үзэж байсан ч арьсны өнгийг нь
харна. Тэд ч бас алдаа гаргасан байдаг. Сүүлийн үеийн солонгос киног үзэхээр  будаг л харагдаад байх юм. Уул нь тэр дүр, хүн
л харагдах хэрэгтэй.

-Та дууны клипэнд нүүр хувиргаж байсан уу?

-“Номин
талст” хамтлагийн Батсүхийн хоёр ангитай клипний будалтыг би хийсэн юм. Хоёрдугаар
ангидаа гол дүрийн бүсгүй гоо сайхны хагалгаанд ороод гарч ирдэг. Тэр болгоныг би
гэмтлийн эмч нараас асууж хийдэг, голдуу гарах өнгийг нь сонирхдог юм. Тархины гэмтэлтэй
хүн нүд нь чернилин ягаан өнгөтэй болдог гэсэн. Мэдээж бас  давхраа хийлгэсэн хүн чинь зүсэлт хийсэн учраас
өнгө нь хувираад хөх болно. Тэгж будсан будалтыг маань сүүлд “Х түц”-ийнхэн нүдээ
хар хөх болгоод дуурайсан байна лээ. Хошигноод байгаа юм уу, яагаад юм ойлгоогүй
л дээ. Урлагийнхан нүүр хувиргах урлагийг ойлгодог л байх хэрэгтэй.

-Кино үзэж байхад сорвийг жинхэнэ мэт гаргасан байдаг. Сорвийг
яг  яаж гаргадаг вэ?

-Сорви
дотроо олон янз л даа. Сорви байх уу, шарх байх уу гээд. Дэлгэц дүүрэн цус гаргаад
байх нь сонин уу, үгүй юу, ямар кино вэ гэдгээсээ бас шалтгаална. Яг яаж хийхийг
найруулагчтайгаа ярьж байж  нүүр будалтаа
хийнэ. Найруулагч аль өнцгөөр харж байгаагаас 
болно. Зарим нь цус гаргамааргүй байна гээд үхэжсэн сорви гаргах үе ч бий.
Сорвийг энгийнээр хэлбэл резинэн маск тавиад уусгаж будаж гаргадаг юм.

-Кинон дээр залуу хүнийг 
хөгшин болгож,  хөгшин хүнийг залуу
болгосон байдаг. Хорьтой залууг жартай хөгшин болгох тохиолдол гарч байсан уу?

-Тийм
тохиолдол гаралгүй яахав. “Хүний хүү”-гийн нэг залуу бий. Дөнгөж 30-тай хүнийг
60 гаруй насны хөгшин болгож байлаа. Бөртэ хатны дүрд тоглосон 20 гаруй настай бүсгүйг
60 гаруй  настай болгосон тохиолдол бий.
“Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кинонд Чилүгэний дүрийг гаргасан Сүххуягийг хувиргах
бас л хэцүүхэн байсан. Сүххуяг өөрөө нүд нь гэрэлтсэн их цогтой хүн. Тэр нүдний
галыг бууруулах гэж будалтан дээрээ анхаарна. Бас өөрөө сайн жүжигчин учир түүнийг
дарах зэргээр хамтарч ажиллана шүү дээ. 

-Тайзны нүүр будалт, киноны нүүр будалт ялгаатай юу?

-Будалтын
хувьд ялгаа бий. Киноны будалт хальсан дээр буух учир будсан ч будаагүй юм шиг яг
төрөлхөөрөө мэт байх ёстой. Үзэгчдэд хүрэх орон зайн хувьд ч өөр. Тайзных бол  эхний суудлаас арын суудал хүртэл харагдахаар
хэмжээнд байх ёстой. Тиймээс дэлгэцийг бодоход арай гүн зузаан будах ёстой. Эрдэнэтэд
очиж хоёр, гурван жүжигт  ажиллаж үзсэн. Үнэхээр
гоё бодитой, тосон будгийн зураг шиг буддаг юм билээ.Төмөрбаатар, Гоош гуай хоёр
очсон байсан юм. Төмөрөө миний будалтыг “Ёстой сайхан болсон байна” гэж хэлэхэд
их урамшсан. Гоош ах чинь их мундаг зураач. “Гайгүй болжээ” гэхээр нь баярласан
гэж жигтэйхэн.  Хорхойсмоор санагдсан. Тайзан
дээр ажиллаж сурахаар дэлгэцийн урлагаас хөндийрч магадгүй санагдсан. Харагдах талаасаа
чамлаад байдаг юм билээ. Жишээ нь, Драмын театрынхан кинонд ирээд тоглохоор энийгээ
тод хийгээч гээд байдаг.

-Таныхаар гадны киноны нүүр хувиргалтын тэр л их аятайхан
хувиргасан, онцгой ч юм уу гэж бодсон дүр байдаг уу?

-“The
Curious Case of Benjamin Button” гээд кино бий. Анх төрөхдөө хөгшин хүн байж байгаад
том болох тусмаа залуу болоод байдаг. Тэрний гүйцэтгэл нь их сайн. Хөгшрөлт л байгаагаас
хойш резинэн маск хэрэглэсэн байх. Нүүр хувиргагч нь ур чадвартай байна даа гэж
бодож суусан. Бас “Аватар” их сонирхолтой санагдсан. Мэдээж компьютерийн аргаар
хийсэн байх л даа.

-Тохиромжгүй будалт хийвэл ямар харагдах бол. Жүжигчин нь
дүрээ аваад явахгүй гэж үү?

-Гоо
сайханчид киноны нүүр хувиргагч гээд яваад байх юм. Энэ хоёр чинь их өөр.  Нүүр хувиргагч чинь тусдаа мэргэжил. Өөрөө сонирхдог
байж болно. Суралцаад, чаддаг болчихоод хийх ёстой. Хойч үе минь зөв бэлтгэгдээсэй
л гэж бодож байна. Найруулагч, зураглаачид 
ч мэдрэмж алга. Буруу будалт хийх нь их муухай харагддаг. Чадварлаг жүжигчин
аваад явна л даа. Гэхдээ хөдөөний охин ч юм уу, дээр үеийн хүүхэнд орчин үеийн будалт
хийж нүдийг нь олон өнгөөр солонгоруулж будаад, хөмсгийг нь тодруулж,  уруулыг нь час улаанаар будчихаад саалийн хувин
бариулаад алхуулахаар ямар харагдах вэ.  Тэгсэн
хэрнээ энгэр заам нь хир даг болчихсон дээлтэй. Энэ л киноны утгыг эвдээд хаячихдаг.
Тэнд ажиллаж байгаа зураач, зураглаач, найруулагч, ахуйг бэлдэж байгаа зураач гээд
бүх хүний ажлыг балладаг. Гэхдээ дан ганц нүүр хувиргагчид буруу өгөх аргагүй зүйл
ажиглагдаж байна. Жүжигчид нь би хөөрхөн гаръя гэж бодоод байх шиг байна. Хөөрхөн
юманд хууртаж болохгүй. Дүр буюу хүн л гарах ёстой.

-Сүүлийн үед нүүр хувиргагчаар дандаа гоо сайханчид ажиллаад
байгаа гэж ойлгож болох уу?

 -Тэгж ойлгож болно.  Гоо сайханчид нүүр хувиргагч юу хийх ёстой вэ,
ямар зорилготой вэ гэдгийг мэдрэхгүйгээр ажиллаж болохгүй л дээ. Гэтэл өнөөдөр зөвхөн
мөнгөний төлөө л ажиллаж байна. Нүүр хувиргагчид мэргэжлийн үнэмлэхтэй байдаг. Бид
шалгалт өгөөд нэг, хоёр, гуравдугаар зэрэг аваад мастер болдог юм. Монгол кинонд
ажиллаж байсан, драмд ажиллаж байгаа хүмүүс 
зэрэглэлээ авах гэж их хичээдэг. Хичээж ажилласаар ирсэн. Тэр их хөдөлмөрийг
зүгээр нэг пудр тавиад болчихдог гэж бодвол том андуурал. Киног тэгж доош нь хийж
болохгүй. Нэг зураас тэгшхэн зурж чадахгүй, өнгө ч ялгахгүй, хоёр өнгө холиод нэг
өнгө гаргаж чадахгүй хүмүүс нүүр хувиргаж энэ мэргэжлийн үнэ цэнэ, нэр хүндийг гутааж
байгаад эмзэглэдэг.

-Та хэддүгээр зэрэгтэй вэ?

-Би
гуравдугаар зэрэгтэй. Зэрэг нэмэхэд тодорхой хэмжээний цаг хэрэгтэй. Мэргэжлийн
шалгалт авна. Би 12 жил ажиллахад үсрээд 15,16 кинонд л ажилласан. Кино үйлдвэр
жилд долоо, найман кино гаргадаг байсан. Он дамнаад хийхээр 10-аад кино гаргана.
Кино бүрд би ажиллахгүй. Жилд хоёр, гурван кинонд л ажиллаж амждаг байсан гэхээр
нүүр хувиргагч хэр хөлс хүч шаардсан хөдөлмөр гэдэг нь ойлгомжтой болох байх. 

-Нэг кинонд ганц нүүр хувиргагч ажилладаг уу, эсвэл…?

-Киноны
даацаас шалтгаална. Хоёр, гурав, бүр дөрвөн хүн ч ажиллах үе гарна.

-Танай гэр бүлээс урлагийн хүн бий юу?

-Манайх
гэр бүлээрээ урлагийнхан. Аав зураач. Ээж сайхан дуулдаг, гайхалтай
уран  хүн байсан. Том ах маань 1968 онд телевиз үүсэхэд  тулгын чулууг
нь тавилцсан. Нямсүрэн гэж хүн бий.
Бага ах маань инженер мэргэжилтэй хэрнээ их сайхан дуулна. Эгч маань
надтай адилхан
нүүр хувиргагч.  Бадамцэрэн гэдэг юм. Аавынхаа
“Хүн чамайг магтвал хөөрөх биш өөрийнхөө алдааг олж хар. Дараагийн удаа
алдахгүй
л байх ёстой” гэсэн үгийг амьдралынхаа зарчмаа болгож ирсэн. Аавын минь
тэр үгийн
гол утга нь чанараас чанарт том философи байсныг ухаарсан. Би  хоёр
хүүтэй. Хоёулаа хуульчид. Хуульчид хэрнээ
“Star fish” гээд амьд хөгжмийн хамтлагтай. 
Нэг нь бөмбөр, нэг нь басс гитар тоглодог.

С.АРИУНЖАРГАЛ

-“100 АЙЛ” БАРИЛГЫН МАТЕРИАЛЫН ЗАХЫН УУЛЗВАРЫГ БҮХ
ЧИГЛЭЛДЭЭ СААДГҮЙ ЗОРЧИХ БОЛОМЖТОЙ ДӨРВӨН ЗАМЫН УУЛЗВАР БОЛГОЖ ӨРГӨТГӨН
ШИНЭЧЛЭХ АЖ-

“Гудамж”
төслийн хүрээнд энэ онд Улаан­баатар хотод хийгдэхээр төлөвлөгдсөн бүтээн
бай­гуулалтын ажлыг та­нилцуулж байна. Одоо­гоор Туул голын хойд эрэг дагуух
Баянзүрхийн товчооноос Улаанбаатар хотын баруун зах хүртлэх 33 км үргэлжлэх
хурдны замын ажлын техник эдийн засгийн үндэслэл, байгаль орчны үнэлгээ болон
нарийвчилсан ажлын төлөвлөгөөг гэрээ ёсоор ирэх зургадугаар сарын хорин гэхэд
бэ­лэн болох учраас зам ба­рилгын бэлтгэл ажил хийгдэж байгаа гэнэ. Харин Сэлбэ
гол дагуух босоо тэнхлэгийн хурдны замын техник эдийн засгийн үндэслэл, байгаль
орчны үнэлгээ нь гарсан бол нарийвчилсан ажлын төлөвлөгөө нь хараахан бэлэн
болоогүй байна. 

“Гудамж”
төслийн “Хотын төв” дэд төслийн хүрээнд эхний ээлжинд хийгдэх ажлууд тодорхой
болжээ. Одоогоор 100 айл, III, IV хорооллын ахуйн үйлчилгээний урд талын болон
“Цэцэг” төвийн уулзваруудын өргөтгөл шинэчлэлтийн ажил хийгдэхээр төлөвлөгдөн
зураг төсөл нь бэлэн болжээ. Ахуйн үйлчилгээний урдах дөрвөн замын буюу
Энэбишийн хөшөөтэй тойргийн хөдөлгөөнийг зөв зохион байгуулалттай болгон,
инженерийн шугам сүлжээний хамт цогцоор нь өргөтгөн шинэчлэх юм. Тусгай
хамгаалалтын газартай зөвшилцсөний дагуу 20 метр газар олгож, Ерөнхийлөгчийн
өвлийн ордны хашаан дундуур нэгдүгээр сургуулийн хажуугаар гарч, Сөүлийн
гудамжтай холбогдох гурван эгнээтэй 0.45 км автозамыг шинээр байгуулахаар
болгожээ. Ингэснээр “Цэцэг” төвийн баруун урд талын гурван замын уулзвар нь
дөрвөн замын уулзвар болох аж. Энэ уулзвар нээгдсэнээр Төв шуудангийн өмнөх
уулзварын ачаалал эрс багасах тооцоо гарчээ.

Мөн
“100 айл” барил­гын материалын захын уулзварыг бүх чиглэлдээ саадгүй зорчих
боломжтой дөрвөн замын уулзвар болгож өргөтгөн шинэчлэх аж. Яармагийн гүүрний
хойд хэсгээс ТЭЦ-3-ын баруун талаар Ажилчны гудамжтай нийлэх 1.5 км сайжруулсан
авто замыг хатуу хучилттай болгоно. Ингэснээр Гурвалжингийн гүүр даваад Говийн
замаар орж, Ажилчдын гудмаар буюу багагүй тойрдог байсан бол Яармагийн гүүрнээс
Гурвалжингийн гүүрний урд замтай шууд нийлнэ.

Өнөр
хорооллын зүүн хойд уулзвараас зүүн тийш үерийн даланг дагасан аравдугаар
хорооллын уулзвар хүртэлх 1.44 км замыг тавихаар төлөвлөжээ. Өнөр хорооллын
арын замыг 21 дүгээр хорооллын замтай холбох нэг км замын ажлыг энэ ондоо хийх
аж.

“Монос”-ын
уулзва­раас Нисэх-Яармагийн уулзвар хүртэлх 5.5 км хүнд даацын дөрвөн эгнээ
авто замын өргөтгөл шинэчлэлтийн ажил энэ ондоо үргэлжлүүлэн дуусгахаар болжээ.
Өнгөрсөн онд Яармагийн гүүрнээс ТЭЦ-3-ын баруун талаар Ажилчны гудамжтай нийлэх
1.5 км авто замыг сайжруулсан бол энэ жил хатуу хучилттай болгохоор төлөвлөжээ.
Удирлагын академийн замыг “Japan town”-ий замтай холбохын тулд зүүн тийш сэтлэн
0.74 км үргэлжлүүлэх гэнэ. Ингэснээр “Japan town”-ий өмнөх замаар Удирдлагын
академийн хажуугаар гаран “Оргил” рашаан сувиллын уулзвартай нийлэх боломжтой.
Мөн Шар хадны эцэс-Улиастайн гүүртэй холбогдох шинэ гүүр бүхий нийт таван км
авто замыг тавих гэнэ.

Түүнчлэн
газар чө­лөөлөлтийнх нь асуудлыг шийдвэрлэчих юм бол Халдвартын эцсийн
автобусны буудлаас зүүн тийш “Нарантуул” захын араар чигээрээ явсаар Чулуун
овооны уулзвар хүртэлх 2.4 км зам тавихад бэлэн байгаа гэдгээ төслийнхөн
дуулгаж байсан юм.

“Гудамж”
төслийн Хотын дэд төв төслийн захирал Б.Балболд “Төслийн хүрээнд энэ ондоо
нийслэлд хийгдэх ажлуудын хувьд санхүүжилтийн хувьд ямар нэгэн хүндрэл
бэрхшээлгүй. Төслийн өртгийг өнгөрсөн онд 200 сая ам.доллараар баталснаас 30
сая орчим долларыг нь бүтээн байгуулалтад зар­цуулчихсан. Үлдсэн 170 орчим сая
ам.доллараар бусад салбарт хөрөнгө оруулалт хийчихээгүй. Хэвээрээ байж л
бай­гаа. Харин Туулын хурдны замын төслийн санхүүжилтийг тусад нь хийж байгаа.
Зургадугаар сард зураг төсөл нь бэлэн болохоор зам барилгын ажил нь эхэлнэ.
“Гудамж” төслийг орон нутагт хэрэгжүүлэх тухайд Засгийн газрын тогтоол
гарсантай холбогдуулан Улаанбаатар хотод хийх ажлаа төлөвлөсөн. Одоогоор хөдөө
орон нутагт хийгдэх ажлууд нь тодорхой болоогүй. “Гудамж” төслийн хүрээнд
хийгдэх багц ажлууд нь аль хэдийн тодорхой болсон. Өөрөөр хэлбэл 200 сая
ам.доллараар юу хийх нь тодорхой, харин хэзээ хийхийгээ шийдэх нь л бидний гол
үүрэг. Мэдээж эхний ээлжинд хотын төвийн ачаалал ихтэй уулзваруудаа шинэчлэх,
шинээр зам тавих ажилдаа анхаарлаа хандуулж байна. Түүнээс биш улс орны санхүү
эдийн засгийн байдал хүндхэн байгаа учраас “Гудамж” төслийн санхүүжилтээр
хийгдэх ажлууд багассан зүйл огт байхгүй. Тэгээд ч төсөл хэрэгжүүлэгч компаниуд
ихэнхдээ өөрсдийн санхүүжилтээр ажлаа эхлүүлэх санхүүгийн боломжтой байдаг учраас
хугацаа хэмнэх давуу талтай” гэсэн юм.  

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

 “Гэр хорооллыг орон
сууцжуулах төсөл” орон нутгийн өмчит газрын дарга А.Лхагвадоржтой ярилцлаа.

-Гэр хорооллыг орон сууцжуулах төсөл чухам ямар шатандаа явж
байна вэ?

-Гэр
хорооллыг орон сууцжуулах төсөл орон нутгийн өмчит газрын хувьд ноднингоос хойш
гэр хорооллын иргэдтэй уулзаж ажлаа хийж байна.

-Барилгын компа­ниуд иргэдтэй гэ­рээ байгуулж, гэр хо­рооллын
дахин төлөв­лөлт хийгээд байгаа  ажлаас танай
төсөл өөр юм уу?

-Өөр
шүү дээ. Одоо яваад байгаа дахин төлөвлөлтийн ажлыг Гэр хорооллын хөгжлийн газар
хариуцаж байгаа.  Харин манай Гэр хорооллыг
орон сууцжуулах га­зарт  ноднингоос хойш нийтдээ
25 мянга га­руй иргэний хүсэлт ирүүл­сэн байна. Орчин нөх­цөлөө өөрчилье, орон сууц
бариулъя гэдэг хүсэлт тавьсан гэсэн үг. Тийм учраас манай байгууллагын зүгээс эдгээр
иргэдийн дунд газраа яаж үр ашигтай ашиглах вэ гэдэг талаар сургалт явуулж, тэднийг  38 бүлэгт ху­ваа­чихаад байна. Бид одоо явж байгаа
дахин төлөвлөлтөөс арай өөр маягаар буюу газар шинэчлэн зохион байгуулах хэлбэрээр
гэр хорооллыг орон сууц­жуулах юм. Энэ бол хотын дарга Э.Бат-Үүлийн гэр хорооллыг
дахин төлөвлөх ажлын бас нэг хувилбар нь юм.

-Газар шинэчлэн зохион байгуулах нь одоо өрнөж байгаа дахин
төлөвлөлтөөс ямар ялгаатай юм бэ?

-Одоогийнх бол  ком­паниуд давуу эрхтэйгээр гэр хорооллын иргэдтэй
гэрээ байгуулж, орон сууцжуулах ажил хийж байгаа шүү дээ. Харин газрыг шинэчлэн
зохион байгуулна гэдэг нь газрын эзэд давуу эрхтэй байна гэсэн үг.  Жишээ нь энэ ажлыг хариуцаж байгаа манай байгууллага
гэр хо­рооллын газрын эзэдтэй уул­заж газраа яаж үр ашигтай ашиглах талаар ярина.
Тэгэхэд иргэд янз бүрийн саналтай байх нь мэдээж. Нэг хэсэг нь газар дээрээ амины
орон сууц бариулъя гэнэ. Нөгөө хэсэг нь нийтийн орон сууц бариулах хүсэлтэй байна.
Газраа бэлэн мөнгөөр зарах бодолтой хэсэг ч байна. Тэгвэл айлуудыг 50, 50-иар ч
юм уу, эсвэл 100, 100-гаар нь нэг бүлэг болгочихно. Бүлэг болсон айлуудынхаа газрын
хэмжээнд тохируулж орон сууцжуулах төлөв­лөгөөгөө гаргана гэсэн үг. Жишээ нь бүлэг
болсон 100 айлын газар нийлээд 10 га байлаа гэж бодъё. Энэ газрыг яаж зохион байгуулах
төлөвлөгөөгөө иргэдтэй хамтарч гаргана гэсэн үг. 100 айлын 50 нь амины орон сууц
бариулах хүсэлтэй, 30 нь нийтийн орон сууцанд амьдрах сонирхолтой, 20 айл нь бэлэн
мөнгөө авах хүсэлтэй байлаа гэж үзье.

Үүндээ
тулгуурлаад арван га газрынхаа  төлөв­лөгөөг
гаргана. Үүнийгээ барилгын компаниудад санал болгоно.  Барилгын ком­паниуд тооцож үзээд ашигтай бол тухайн
иргэдтэй гэрээ байгуулах юм. Арван га газрын тэдэн хувьд нь энэ  айлуудын хүсээд байгаа барилгуудыг барих юм байна.
Үлдсэн тэдэн га нь манай ашиг болох юм байна гэдэг тооцоогоо хийгээд зөвшөөрвөл
гэрээ байгуулна.

-Айлуудад зөвхөн газар нь байхад л бо­лох юм уу.  Иргэд газар дээрээ орон сууц бариулахын тулд тухайн
компанидаа мөнгөн төлбөр төлнө гэх мэтийн ярианууд байсан…

-Газрын
эзэн тухайн компани хоёр тохи­рол­цож л таарна. Компа­ниуд ашгаа тооцож үзээд хөрөнгө
оруулах сонирхолгүй гэвэл газрын эзэд тавьсан нөхцөл шаардлагаа бууруулж, аль болох
компанид ашиг­тай санал болгон төлөвлөлтөө өөрчилж бол­но. Мэдээж аль алин­даа ашигтай
байхаар  тохи­рол­цож ажлаа явуулна гэсэн
үг.

-Одоо явж байгаа дахин төлөвлөлтөд хам­­рагдаагүй гэр хороол­лынхон
газраа шинэч­лэн зохион байгуулах төсөлд хамрагдана гэсэн үг үү?

-Тийм.

-Аль аль хэсэгт газ­рын шинэчлэн зо­­хион байгуулах юм. Дүүр­гүүдээр
нь тодорхой хэлж болох уу?

-Бүх
дүүргийн иргэд газраа шинэчлэн зохион байгуулж, орон сууцжуулах хүсэлтээ өгчихсөн.
Тиймээс иргэд­тэй ээлж дараагаар уулзаад явж байна. Хамгийн гол нь иргэдэд амины
орон сууц бариулах уу, нийтийн орон сууцанд орох уу гэдэг сонголтыг өөрс­дөөр нь
хийлгэж бай­гаа нь чухал юм. Ийм сонголт­гүйгээр шууд л газраа нэг компанид өгөөд
орон сууцанд орох нь харамсалтай шүү дээ. 

-Энэ төсөл хэзээнээс бодитоор хэрэгжиж эхлэх юм бэ?

-Журам
боловсруулах ажлын хэсэг гарчихсан. Энэ сараас журам бат­лаг­дах байх. Тэр хүр­тэл
иргэдийн дунд албан бусаар бүлгэм бай­гуу­лах ажил өрнөж байна. Тиймээс иргэд оршин
суугаа газар дээ­рээ хэрхэн амьдрах сай­­хан мөрөөдлөө хэсэг бүлгээрээ нийлж, төлөвлөгөө
болгон гарга­на. Энэ төлөвлөгөөг нь ажил хэрэг болгох хүсэл­тийг компаниудад тавина
шүү дээ. Тэгэхээр одоо айлууд хамар хашаа, гудамжаараа эвлэл­дэн нэгдэж зохион байгуулалтад
орох нь чухал байгаа юм. Хэн түрүүлж эвлэлдэн нэгдэнэ,  тэдэнтэй эхний ээлжинд хамтран ажиллахаас өөр
аргагүй болно.

-Төр яаж оролцох юм?

–
Эвлэлдэн нэгдсэн иргэдийг газраа шинэчлэн зохион байгуулах төлөв­лө­гөө­гөө гаргахад
нь тусалж хамтран ажиллах учиртай юм. Иргэдийг зохион байгуулах ажлыг хариуцна.
Мөн төрийн зүгээс газрыг шинэчлэн зохион байгуулах ажлын дэд бүтцийн асуудлыг ший­дэхэд
оролцож таа­раа. Түүнчлэн хяналтаа тавих эрхтэй.

Гэр
хорооллыг орон сууцжуулах олон сонголтын нэг нь газар шинэчлэн зохион бай­гуу­лах
арга юм шүү дээ. Энэ төслийг хэрэгжүүлснээр нэг хашаанд олуулаа амь­дардаг айл өрхүүдийн
асуудал маргаангүйгээр шийдэгдэх боломжтой. Хамгийн гол нь хувийн ганц өмч болсон
газрын эзэд давуу эрхтэй байх боломжийг энэ төслөөр олгох юм. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монголын анхны ДОХ-ын халдвар авсан эмэгтэй яаж байгаа бол доо гэж
хааяа бодогддог байлаа. Камеруны хоёр “хар”-ын  үлдээсэн
“өв”-ийн түүхийг манайхан  мэднэ дээ. Тэр явдлаас хойш хэдийнэ
17 жил өнгөрчээ. Гэтэл тэр эмэгтэйтэй ажлынхаа ойролцоо хүүхдийн тоглоомын
талбайд тааралддаг байгаа. Охин нь гулгуур дээрээс буухгүй байгаа юм гэнэ ээ.
Ээж нь аясыг нь хараад зогсч байна. Гурван настай ази, африк цус холилдсон
сүрхий  борогшуу охин юм. Хүнээс бишүүрхдэггүй бололтой. Гартаа барьсан
жижиг ууттай таргаа задлуулах гээд дэргэдүүр нь явсан лам дээр гүйж очиж байна.
Ахимаг насны лам охины шулганахыг ойлгоогүй л болов уу. Гартаа барьсан эрхиэ
толгойд нь хүргэн адис өгөөд алхаж одлоо. Тэд Канадаас ирээд жил болж байгаа
гэнэ. Бараг л амьд болов уу гэж бодож байсан хүн маань  бүр хүүхэд
төрүүлээд амжиж. Арваад жилийн өмнө  энэ бүсгүй жаахан  хүүгээ хөтөлж
явдаг байсныг мэдэх юм. “Хүүгээ л овоо болгочих юмсан” гэж 
ярьдаг байлаа. Хүү нь том залуу болж. Их сургуулийн оюутан болсон аж. Ярилцлага
хийх саналаа хэлэхэд нэлээд цааргалсан ч зөвшөөрүүлж чадлаа. Тэгээд  нэг
газар орж цай уунгаа яриа өрнүүллээ. Энэ эмэгтэй хүүхдүүдийнхээ тусын тулд
нэрээ нууцлахыг хүссэн юм.

-Бие чинь ямар байгаа вэ?

-ДОХ-ын халдвар биеийн дархлааны тогтолцоог гэмтээдэг. СД-4 гэж биеийн өвчин
эсэргүүцэх  эсийг ДОХ-ын вирус бууруулдаг юм. СД-4 өндөр байвал бие сайн
байна гэсэн үг. ДОХ-ын вирус ихсэх тутам СД-4 багасна гэсэн үг. ДОХ-ын вирусийг
багасгах эм гарсан. Тэр эмийг уугаад явж л байна. Эм уугаад таван жил болж
байна.  СД-4 250-иас доош байвал эм уухыг ДЭМБ-аас зөвлөдөг юм. Эм ууж
байгаа болохоор вирусийн ачаалал багассан. 17000 ширхэг байснаа 1200 болж
буурсан.

-ДОХ-ын вирус тээгч хэвээрээ. Өвчлөлийн шатандаа ороогүй гэсэн үг үү?

-Өвчлөлийн  шатандаа ороогүй. ДОХ-оор үхдэг хүн гэж байхгүй шүү дээ.
Эрхтэн тогтолцооны доголдолтой хүн халдвар авбал муу эрхтнийг нь
“барьж”, үхэлд хүргэдэг. 23-27 жил халдвартай явж байгаа ч амьд
байгаа хүмүүс ч бий. Тухайн хүн бие  сайтай бол урт удаан амьдарна аа.
ДОХ-ын халдвартай хүн эмэнд орсноос хойш биеэ энхрийлээд явбал 68 насалж чадна.
Би мэдээж урт насална. Гэхдээ урт наслахад надаас шалтгаалахгүй хүчин зүйл
ялангуяа Монголд их байна аа.  Би эх хүн. Хоёр хүүхдийнхээ гарыг ганзаганд,
хөлийг дөрөөнд хүргэх нь миний үүрэг. Үүргээ биелүүлчихээд үхвэл амар л байна.

-Ингэхэд яагаад гадагшаа явсан юм бэ?

-Би бусад монгол хүний л нэг адил амьдралаа дээшлүүлэхээр Канад руу гарч
байсан. Сайхан орчинд амьдармаар байна шүү дээ. Би эх орондоо хайртай. Гэхдээ
Монголын нийгэм,  амьдрах орчин нь ямар билээ дээ. Канад надад хайр
сэтгэл, үр хүүхэд халамж дэмжлэг бэлэглэсэн. Анх удаа гадаадад очсон хэрэг биш
л дээ.  Би нэг юмаараа бахархдаг. Таван тивийг үзсэн гэдгээрээ омогшдог
гэх үү дээ.

-Халдвар авахаасаа өмнө гадаадад явж байсан уу?

-Үгүй ээ, 18-тай байхдаа Дархан хотод л  очиж үзэж байсан. Хэрвээ би
ДОХ-ын халдвар аваагүй бол үүнээс сайн  амьдрах байсан ч  юм уу эсвэл
бүр дор ч амьдрах байсан юм уу, хэлж мэдэхгүй. Тухайн үедээ ДОХ халдаасан
хүнийг, энэ өвчнийг үзэн яддаг байлаа. Аливааг өөр өнцгөөс харуулах гэсэндээ,
ялгаварлан гадуурхалт гэж юу байдгийг мэдрүүлэх гэж  энэ өвчин туссан юм
шиг заримдаа санагддаг. Халдвар авснаасаа хойш хоёр жилийн дараа ДОХ-ын эсрэг
НҮБ-ын төслийн хүрээнд энэ өвчний эсрэг ажиллаж эхэлсэн. 2004 онд тэтгэлэгт
хөтөлбөрт хамрагдаад  Өмнөд Африкт  хуралд явж байлаа. ДОХ-оос
үүдэлтэй ялгаварлан гадуурхалтын эсрэг юу хийж байгаа талаар хэлэлцэхэд ДОХ-ын
халдвартай, ДОХ-ын эсрэг ажиллаж байгаа хүмүүсийг оролцуулдаг уламжлалтай. Тэр
хуралд оролцохоос өмнө би хүүгийнхээ төлөө л амьдарч, хүүгээсээ өөр хүнд
хэрэггүй хүн гэж өөрийгөө тооцдог байлаа. Хүүгээ овоо болтол амьдрах юмсан гэж
бурхнаас гуйна. Хуралд очоод халдвар тээсэн ч олон жил амьдарсан хүмүүстэй
танилцаж, их олон юм ойлгож авсан. Испани, Мексик, Тайланд, Австрали, Африк,
Япон, Ази, Европын орнуудаар явж үзсэн. Олон улсын тэтгэлэгт хөтөлбөрүүд л
надад энэ олон улсаар явж үзэх боломж олгосон юм.

-Чамаас өөр халдвар тээгч ДОХ-ын эсрэг ажилладаг уу?

-Халдвартай хүмүүсийн хоёр ч байгууллага бий. Сайн, муу ажиллаж байгааг нь хэлж
мэдэхгүй ээ.

-Хайр сэтгэл яриад л романтик сонсогдож байна шүү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Хайр сэтгэлтэй гэхээр заавал хамт амьдрах ёстой гэсэн үг биш
л дээ. Одоогоос гурван жилийн өмнө Канадад охиноо төрүүлсэн. Гурван настай,
Канадын иргэн. Канадад очоод удаагүй байхдаа охиныхоо аавтай танилцсан юм.
15-16 жилийн өмнө бол эр хүнээр хайрлуулж, хоолоо хувааж иддэг дурсамж
байгаагүй. Хэн нэгнийг хүсэх, хэн нэгэн намайг халамжилна гэдэг амьдралын баяр
баясгалан гэдгийг мэдэрсэн.

-Охины аав нь халдвартай гэдгийг чинь мэддэг үү?

-Миний охины аав ч халдвартай. Гэсэн ч би эрүүл хүүхэд гаргачихлаа. Монголд ч,
гадаадад ч  халдвартай  ээжүүд   эрүүл хүүхэд гаргаад л
байсан. Хүүхдээ тээж байхдаа айдастай байсан л даа. Төрөн төртлөө эм уусан даа.
Канадад эмч нар “Байгалийн жамаараа төрөх боломжтой. Хүүхэд чинь 100 хувь
эрүүл төрнө” гэж байсан.

-Өмнө нь хүүхэд төрүүлж байсан хүн тэнд амаржих, энд амаржих ялгаатай
байлгүй?

-Тэргүүн хатагтай төрж байгаа юм шиг л мэдрэмж төрж байсан. Өөрөөрөө төрвөл
биед чинь сайн гэсэн ч хүүхэд цустай холилдоод халдвар авчих вий гэж
айсан.  Охин маань ч “Ээж санаа зовоод байгаа юм чинь санааг нь
амраая” гэсэн юм байлгүй.  Ус нь арай эрт гараад эмнэлэгт ирж,
хийсвэр хийлгэсэн. Охиноо дуу хадаан хорвоод мэндлэхэд би уйлсан. Манай хүн
ч  хажууд байсан л даа. Миний овог нэрийг бичсэн савтай өглөө, өдөр, оройн
хоол ирсэн. Орон дээрээсээ хоолоо идсэн. Маргаашнаас нь усанд орж болно гэсэн
юм. Амаржсаны дараахь өрөө нь шүршүүртэй, зурагттай. Сувилагч нь хүүхэд алга
болохоос сэргийлж гарт нь дохиолол уядаг. Аавд нь “Орох эрхтэй” гэсэн
зүүлт гарт нь зүүж өгдөг юм билээ. ДОХ-ын халдвартай ээжийн хөхний сүүг хүүхдэд
өгдөггүй болохоор эхийн сүү орлогч үнэтэй  тэжээлийг эмийн сангаас нэг жил
авах эрх олгодог. Эмийн санд эхийнх нь овог нэрээр сүүг урьдчилан захиалсан
байдаг. Жирэмсэн болсноос хойш хяналтад орсон болохоор халдвартай ээжийн гэрийн
ойролцоо эмийн санд урьдчилаад захиалсан байдаг. Канад дэмжлэг зайлшгүй
хэрэгтэй хүмүүст юм өгч чаддаг. ДОХ-ын халдвартай ээж хүүхэд төрүүлээд ажил
хийж чадахгүй нь тодорхой. Нэг жилийн турш хүүхдийн сүү, памперсны мөнгө, орох
орон хэрэгтэй гэдгийг тооцоолсон байдаг. Тэнд хүүхэд төрөнгүүт сарын 400 гаруй
долларын тэтгэмж өгдөг юм билээ. Би охиныхоо аавтай хамт амьдарч байсан
болохоор орон байр хөөцөлдөөгүй. Өрх толгойлсон ээжүүдийн хүүхдийг  том
болтол байраар хангадаг юм байна.

-Охинтой болохыг хүсдэг байсан уу?

-Би хүн шүү дээ. Хүн чинь хүүтэй нь охинтой болохыг хүсдэг. Охинтой нь хүүтэй
болохыг хүсдэг.  Тэгээд ч хүслээр болсон. Сайн  хүсэх л хэрэгтэй юм
билээ. Зүгээр л санаандгүй нэг залуутай танилцаад хүүхэдтэй болсон ч юм биш.
Миний хүслээр ирсэн үр хүүхэд.

-Хүү чинь том болжээ. Хүүгээ овоо болгочих юмсан гээд л байсан?

-Хүү маань оюутан болсон. Их сургуулийг нь төгсгөнө дөө.

-Хүүхдийн сургалтын төлбөр амаргүй л байсан байх?

-Төлбөрийн хувьд Төрийн сангийн тэтгэлэгт хамрагдсан. Ашгүй эцэг, эх нь
хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд буцалтгүй тусламж олгодог хуулийн заалт байдаг юм
байна. Сургалтын төлбөрийн 70 хувийг төрөөс даадаг. Үлдсэнийг нь өөрөө
гаргасан.  Түүнээс биш найм, есөн зуун мянган төгрөг өөрөө гаргана гэвэл
асуудалтай л байсан. Монголын хууль нэг талаар иргэндээ дэмжлэг үзүүлээд ч
байгаа юм шиг, ялгаварлан гадуурхаад байгаа ч юм шиг санагддаг. ДОХ-ын
халдвартай 17 жил амьдарсан гээд надад 90 хувиар групп тогтоож өгсөн. Хууль
тогтоогчид нь  ДОХ-ын халдвартай хүмүүсийг мэдэхгүй байна уу, хөдөлмөр
эрхлэх боломжгүй гэж байгаа бол хөдөлмөр эрхлэх хэмжээний цалин дэмжлэг өгөх
хэрэгтэй биз дээ. 115 мянган төгрөгөөр  Монголд яаж амьдрах вэ. Нарийллаа
гэхэд арав хоноод хоолны мөнгөө дуусчихдаг. Өөрийн гэсэн орон гэр алга, газар
авах гэхээр кадастрын зураг хийлгэхэд 100 гаруй мянган төгрөг. Гэр авахын тулд
өрх толгойлсон эмэгтэй хүн гудамжинд тэнэдэг байх аль эсвэл дөрвөөс дээш
хүүхэдтэй байх ёстой юм байна. Халамжид орохын тулд би ахиад хоёр хүүхэд гаргах
юм уу. Канадад амьдарч байсан болохоор өөрийн эрхгүй харьцуулаад байна л даа.
Тэнд хүүхдийн эцгээс тусдаа амьдардаг бол хүүхдийг нэг нас хүрэнгүүт нь шууд
цэцэрлэгт авч, хүүхдийг өсч том болтол хөнгөлөлттэй төлбөртэй  орон
байраар хангадаг. Миний ойлгосноор бол Канадад Засгийн газар нь орон сууцны
компаниудад байшин барих зөвшөөрөл олгохдоо барьсан орон сууцныхаа 15-20 хувьд
нь хөгжлийн бэрхшээлтэй, өрх толгойлсон ээжүүдийг байл­гахыг даалгадаг. Ийм
нөхцөлийг зөвшөөрсөн тохиолдолд гэрээ байгуулж, татварын хөнгөлөлт үзүүлдэг
юм  байна лээ.

-Яагаад Канадаас Монголд ирсэн юм бэ?

-Миний бичиг баримт бүтээгүй юм. Би тэнд удаан хугацаагаар амьдрах орогнол
хүссэн. Над шиг хүнд тэнд амьдрахад хамаа­гүй дөхөм байна. Гэсэн ч намайг
орогнол хүсэх хэмжээний ялгаварлан гадуурхалтанд өртөө­гүй байна гэж үзсэн.
Өөрөөр хэлбэл би шүүх хуралд ялагдал хүлээсэн. Ялагдсан хүнийг нутаг буцаадаг
юм байна.

-Монголд ирээд дэлгүүрт ажиллаж үзсэн гэсэн үү?

-Өглөө наймд гараад орой 10 цагт харихаар хэзээд нь уух усаа авах юм. Энэ улсад
амьдрахын тулд надад ямар боломж байна гэж зөндөө бодлоо. Байгууллагаа аваад
явах хэрэгтэй байна.  Баялаг амьдрал туулсан болохоор номоо бичихийг
хүсдэг.  Монголд ирээд жил боллоо. Байгууллагаа байгуулаад тамга тэмдгээ
авсан. Эмээ уусан хүнд групп тогтоодог гэсэн. Ажил хийе гэхээр хүүхдээ
цэцэрлэгт өгөх хэрэгтэй. Охиноо улсын цэцэрлэгт өгөх гэж хоёр сар гүйгээд
чадаагүй. Гэр хороололд сард 150 мянган төгрөг төлөөд өрөө хөлсөлж үзлээ.
Г.Уянга гишүүнд хандсан “Чам шиг улсууд гуйлга гуйгаад ороод ирдэг
юм” гэсэн. Гэр өгөх ч юм шиг өгөхгүй ч юм шиг юм хэлсэн. С.Эрдэнэ сайдад
хандаад “Орох оронтой болгоод өгөөч” гэсэн. 1 сая 200 мянган
төгрөгийн тэтгэмжийг нэг удаа олгодог юм байна. Түүнийгээ байрны түрээсэнд
зарцуулаад дуусч байна.

2004 онд “Өөдрөг амьдрал” Төрийн бус байгууллагыг халдвартай
хүмүүстэй хамтарч байгуулсан. Гурав, дөрвөн жил идэвхтэй ажилласан. Одоо
хөөцөлдөж байгаа ч төрийн бус байгууллагад санхүүжилт алга.

-Халдвартай хүмүүстэй уулзаж байгаа юу?

-Ирээд хэсэг хүмүүстэй уулзсан. Өдөр болгон уулзаж байгаа хүмүүс ч байна.
Төсөл, хөтөлбөр олъё, санхүүжилт хайя гэдэг. Ядаж л нэг өрөөгүй болохоор ажил
ярихад хэцүү байна шүү. Тулгуур байж л аливаа юм тогтоно. Монгол дахь
халдвартай хүмүүсийн судалгааг харсан. 70-80 хувь нь эрчүүдтэй бэлгийн
харьцаанд ордог эрчүүд байсан. Тавиад хувь нь орон байргүй юм билээ. Испанид
олон улсын хуралд явж байхад халдвартай хүмүүсийн дуугүй жагсаал болж байлаа.
“Төр засгийн зүгээс орон байртай болгож өгөөч” гэсэн лоозон барьсан
байсан. Тухайн үед монгол сэтгэлгээгээрээ “Байр нэхээд, даварсан юм”
гэж бодоод өнгөрсөн. Ижил хүйстнүүдийг гэрийнхэн нь мэдэхээрээ гэр орноосоо
хөөх нь түгээмэл. Халдвартай хүмүүс гэр орноосоо хөөгдсөн бол хүн гэдэг
утгаараа наад захын эрх эдлэх ёстой гэдэг үүднээс хандах учиртай. Судалгаанд
хамрагдсан 50 хүний  найм нь найз нөхдийнхөөрөө амьдардаг, арван хэд нь
байр түрээсэлдэг, 60 хувь нь халдвартай гэдгээрээ ялгаварлан гадуурхагдаж,
ажлаа орхих шалтгаан болсон гэсэн байна лээ.

Канадад ДОХ-той тэмцэх байгууллагууд, сан нь ажиллаж чаддаг. Цагаач ихтэй, гей,
лесби хүмүүсийн хуультай. Жилдээ нэг удаа гей, лесби нар нь төр засагтаа
нөлөөлөх хэмжээний том жагсаал, цуглаан хийнэ. Хүүхэд гаргах, хүнтэй амьдрах
эрхтэй. ДОХ-той тэмцдэг байгууллагууд нь сургалт хийдэг. Хүнсний том компаниуд
нь хугацаа нь хараахан дуусаагүй бүтээгдэхүүнээ энэ байгууллагууддаа аваачаад
өгчихдөг. Нийгмийн хариуцлагаа хэрэгжүүлсэн компаниуддаа төр нь татварын хөнгөлөлт
үзүүлдэг юм билээ.

-Хүүгийн аавтай уулзсан уу?

-Дам сураг сонсоход нас барсан юм шиг байна лээ.

-Эмээ үнэгүй авч чадаж байгаа юу?

-Глобаль сангийн төсөл Монголд арван жил хэрэгжсэний хүчинд одоохондоо үнэгүй
эмээ ууж чадаж байгаа. Канадын иргэн биш ч би тэнд эм авч байсан л даа. Канадын
иргэн биш  ч хүн учраас амьд явах эрхтэй гээд надад эмчилгээ үйлчилгээ,
тусламж үзүүлж байсан.

-Гадаадад удаан амьдарсан, хэл сайжирсан байх?

-Ямар ч байсан өлсч, цангаж байна гэдгээ ойлгуулчихна. Хар ярианы хэл л сурсан.
Манайхан дандаа юм гуйгаад байна гэж бодож магадгүй. Иргэн өөрөө баялаг. Монгол
Улсад баялаг болсон хүн төрүүлж байгаа гэдэг утгаар ээжүүдэд хүүхдээ торниулах
хугацаанд нь ядаж дэмжлэг үзүүлдэг бол мөн ч олон хүнд тустай юмсан.

Б.ЯНЖМАА      

Саяхан ОХУ-ын Эрхүү хотод олон улсын үсчин, гоо сайханчдын тэмцээн
болсон бөгөөд манай улсын үсчин, гоо сайханчид багаараа нэгдүгээр байр эзэлсэн байна.
Түүнчлэн “Цэрэнханд” танхимын үсчин О.Болормаа тус тэмцээнээс “Гран при” хүртжээ.
Ингээд түүнтэй ярилцаж зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Манай
үсчид олон улсын тэмцээнд амжилттай оролцоод ирсэн байна. Энэ тэмцээн хэр нэр хүндтэй
тэмцээн юм бол?

-ОХУ-д хэдхэн хоногийн өмнө Эрхүүгийн нэрэмжит тэмцээн боллоо. Европдоо
нэлээд нэр хүндтэй олон улсын тэмцээн юм билээ. Манай баг Эрхүүгийн нэрэмжит тэмцээнд
тэргүүн байр эзэлсэндээ маш их баяртай байгаа.

-Тэмцээнд
хичнээн орон оролцсон бэ?

-Польш, Герман, Хятад, ОХУ зэрэг зургаан орон тэмцээнд оролцлоо.
Мөн Буриад, Тува гээд улсын үсчин, гоо сайханчид гээд чамгүй олон өрсөлдөгчтэй байсан.

-Монголын
баг ямар бүрэлдэхүүнтэй оролцов?

-Монголоос нийт долоон үсчин, нэг дасгалжуулагч багшийн хамт явсан.

-Дасгалжуулагч
гэхээр тэмцээний үед ингэж зас, тэгж үсээ буд гэж заадаг хэрэг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Гэхдээ анх удаа Монголын үсчид дасгалжуулагч багштай
тэмцээнд оролцож байгаа юм билээ. Өмнө нь гадны улс оронд болсон тэмцээнд өөрсдөө
очоод л орчихдог байсан гэсэн. Харин энэ жил дасгалжуулагч багштай явахаар ярилцаад
дундаасаа дасгалжуулагчийнхаа зардал мөнгийг гаргаад оролцсон. Пүрэвдорж гээд дасгалжуулагч
явсан. Дасгалжуулагч багшийн хувьд тэмцээний үеэр хэрхэн ажиллах талаар зүг, чиг
өгдөг. Одоо энэ өнгөөр уусгалт хийвэл зүгээр, ингэж тайрвал бусдаасаа арай содон
харагдана гэдэг юм уу зөвлөгөө өгнө. Дасгалжуулагчийн зөвлөгөөг бодолцож үзээд өөрийн
ур чадвартайгаа хосуулах нь чухал. Би гэхэд л анх удаа олон улсын томоохон тэмцээнд
оролцож байгаа учраас мэдээж туршлага дутмаг, заавар зөвлөгөө авах тохиолдол гарсан.
Хэдий олон жил үсчингийн мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа ч гэсэн Пүрэвдорж дасгалжуулагчийн
хувьд олон тэмцээн уралдаанд оролцож байсан хашир, туршлагатай хүн шүү дээ.

-Та
ямар төрлөөр “Гран при” хүртсэн бэ?

-Монголоор тайлбарлавал эрэгтэй гудамжны чөлөөт засалт гэх юм уу
даа. Энэ төрөл хоёр номинациар шалгаруулалт явуулж шилдгээ тодруулсан. Эхний номинац
нь сонгосон моделийнхоо үсийг хэлбэрт оруулж хатаах байсан. Хатаах шатанд би хоёрт
орсон. Дараа нь тайралтын үе шат. Моделийнхоо үсийг өмнөхөөс өөрчилж арын хэсгийг
богинохон маягаар тайралт хийсэн чинь нэгдүгээр байрт орсон. Ингээд нийлбэр оноогоор
буюу хоёр тэмцээний дүнг нэгтгэж “Гран при” хүртсэн юм.

-Таны
төрөлд хичнээн үсчин оролцсон бэ?

-Зургаан үсчин өрсөлдсөн.

-Бусад
оролцогчдын хувьд өөрийн улс­даа ур чадвараараа дээгүүрт ордог үсчин байв уу?

-Тэрийг сайн мэдэх­гүй. Гэхдээ Польш, Оросоос оролц­сон хоёр үсчинг
нэлээд нэр хүндтэй, олон тэмцээн урал­даанаас шагнал хүрт­сэн гэж сонс­сон.

-Моделио
хэрхэн сонгодог вэ. Эсвэл зохион байгуулагчид шууд заагаад өгчих үү?

-Тэмцээнд зориулаад тусгай моделиудыг бэлдсэн байсан. Надад урт үстэй
модель хэрэгтэй гэж бодсон. Эндээс явахдаа л очоод урт үстэй модель сонгох болно
гэж бэлтгэл хийсэн. Модель сонгох өдөр очтол 
маш их азтай тохиол учирсан. Учир нь ганцхан урт үстэй модель харагдсан.
Бусад үсчингүүд авчих вий гэж бодоод гялс гүйж очоод тэр моделийг сонгосон. Ер нь
тэмцээний өмнө бэлтгэлд зориулж бүтэн нэг өдрийн хугацаа гаргаж өгдөг юм билээ.
Бид өөрсдийнхөө багаж хэрэгсэлтэй явсан. Харин тэмцээний үеэр хэрэглэх бүтээгдэхүүнийг
цаанаас гаргаж өгч, бүх оролцогчид “Лондо” нэрийн бүтээгдэхүүн хэрэглэсэн.

-Үснийхээ
засалтыг тодотгохын тулд мэдээж модель чухал байх?

-Илэрхийлэх гэсэн үснийхээ засалтыг гаргахад хамгийн чухал нь модель.
Миний модель болсон залуу урт үстэй, махлаг биетэй, намхан нуруутай. Тиймээс үсний
засалт, өнгө будгийг аль талаас нь гаргавал дээр вэ гэж нэлээд бодсон. Мэдээж мэргэжлийн
хүмүүс оролцож байгаа тэмцээн учраас мэд­рэмж их нөлөөлсөн. Ямартай ч ийм сайхан
тэмцээнд оролцож шагнал хүртсэндээ баяртай байна. 

-Монголын
багийн бусад гишүүд ч гэсэн ганзага хоосон ирээгүй гэж дуулсан?

-Тийм ээ. Манай багийнхан оролцсон бүх номинацдаа медальтай ирсэн.  Өмнөговь аймгийн “Hero” салоны үсчин Ч.Наранбаатар
эмэгтэй сонгодог сэнсдэлтээр I байр эзэлсэн. Зөвхөн сэнс ашиглан үсийг сонгодог
хэлбэрт оруулна гэсэн үг. Архангай аймгийн үсчин Даваажаргал эмэгтэй чөлөөт загварын
тайралтаар III байр, мөн задгай өдөр тутмын самналтын төрөлд Д.Ариунаа II, үдшийн
гоёлын самналтын төрөлд О.Хишигдалай III, Булган аймгийн үсчин Дөлгөөннаран хуримын
гоёлын засалтаар тусгай байр тус тус эзэлсэн. “Цэрэнханд танхим”-ын үсчин Д.Оюунгэрэл
“Full Fashion” буюу чөлөөт загварын тайралтын төрөлд тусгай байр хүртсэн. Манай
улсад болж буй уралдаан тэмцээн олон улсын жишгээр явагддаг учраас Монголын үсчид
гадны ямар ч тэмцээнд  гологдохгүй, амжилт
гаргах бүрэн боломжтой санагдсан.

-Та
хэдэн жил үс засч байна?

-Би үсчин мэргэжлийг эзэмшээд арав гаруй жил болж байна. Үс засна
гэдэг урлаг. Бид нүд, чихээ эрхтэн гэж хайрладаг шиг үсээ ч гэсэн хайрлаж байх хэрэгтэй.
Үсний засалт, өнгө тухайн хүнийхээ зан аашийг тодорхой хэмжээгээр илэрхийлж байдаг.
Тиймээс олон хүний өнгө төрхийг өөрчилж, хэв маягийг тодорхойлж өгдөг гэдэг утгаараа
би мэргэжилдээ дуртай.

-Энэ
хаврын үсний ямар стиль, өнгө моодонд орж байгаа вэ?

-Манай охид, залуус их хурц, тод өнгөөр үсээ будуулах болсон. Харин
үсний засалтын хувьд богинохон засалт хийлгэх болсон. Охид, эмэгтэйчүүд хүртэл нэг
талаас нь хэт богинохон засуулах ч юм уу эрэгтэй маягийн засалт ер нь энэ хавар
их зонхилж байна. Үсний засалт маш хурдан өөрчлөгдөж байдаг. Хүмүүсийн үзэж буй
кино, сонирхож буй дуу хөгжимтэй холбоотой байх. Өнгөрсөн намар гэхэд л солонгос
маягийн урт улаан хүрэн өнгийн үс зонхилж байсан шүү дээ.

-Та
хэдэн төгрөгөөр тайралт хийдэг вэ?

-Үс тайрахад 10-15 мянган төгрөгийн тарифтай. 

-Зарим
мастер гэх үсчид 70, 80 мянгаар засдаг юм билээ. Олон улсын тэмцээн уралдаанаас
шагнал хүртсэн зэрэг ур чадвар нөлөөлж байна уу?

-Тэгэлгүй яахав. Тариф бол тухайн үсчин өөрийнхөө ур чадварыг үнэлсэн
үнэлгээ. Гэхдээ ажлын байрны нөхцөл байдал, түрээсээс шалтгаалаад тариф харилцан
адилгүй.  

-Ер
нь янз бүрийн тэмцээнд оролцоход хүнтэй ажиллах, маникантай ажиллах хоёрын аль нь
хялбар байдаг вэ?

-Мэдээж маникантай. Маникан хүн шиг үсэнд нь хүрэхээр ёо ёох гэж
орилохгүй шүү дээ. Ер нь амьд үс, амьгүй хиймэл үс хоёрын хооронд ч хэлбэрт орохоос
эхлээд олон давуу тал маниканд бий. Хүссэн засалтаа илэрхийлэхэд илүү дөхөм л дөө. 

-Эрхүү
хотын нэрэмжит тэмцээнд оролцохын тулд та ямар шалгуурыг давсан бэ?

-Нэг их шалгуулаад байсан юмгүй. Ер нь дотооддоо хэн нь сайн гэдгийг
үсчин мэддэг. Аливаа улс орны тэмцээнд үсчин, гоо сайханчид өөрсдийнхөө зардлаар
явдаг болохоор ихэнхдээ сонирхлоороо тэмцээнд оролцдог.

Д.ДАВААСҮРЭН

Ерөнхийлөгчийн яриад байгаа ухаалаг төрийн гол утгыг тайлж ядах юмгүй.
Ерөө­сөө л төр бизнест оролцохоо больё гэсэн санаа. Төр бизнес хийж иргэдтэйгээ
өрсөлдөхгүй гэсэн­дээ  л том төрөөс ухаалаг
төр рүү шилжье гээд байгаа юм. “Томорч данхайснаас ухаалаг байя” гэж түшмэдүүд нь
бултаараа дуугарсан энэ төр сүүлийн үед нэг л биш ээ. Амласныхаа эсрэгээр төрийн
компаниудыг харин ч нэг байгуулж өгч байна. Төрийн гэсэн компаниуд сүүлийн үед шил
дарах шинжтэй болоод явчихлаа. Хамгийн сонгодог жишээ нь ТОСК. Төрийн орон сууцны
компани гээд бүр тунхаглачихсан. Цөөхөөн хэдэн байшин зээлээр өгөх гэж байгаа нөгөө
компанид нь иргэд итгэж байна гэж. ТҮЦ машинд өдөржин, шөнө­жин оочерлож Буянт-Ухаагийн
хямдхан байрыг зүүдлэх нь холгүй хаврын урт өдрүүдийг өнгөрөөж байна. Арын хаалганы
цөөхөн хүн хямдхан байранд орох нь хэтээсээ тодорхой ийм юманд  ингэж хөл алдах хэрэггүй л дээ. Аягүй хямдхан
байранд азын сугалаагаар орно гэдэг хэтэрхий гэнэн хэрэг.

Сугалаа энэ тэр яриад сэдвээсээ хазайчихлаа, ТОСК-ийн тухай яг энэ
өнцгөөс урт яриа дэлгэвэл өчнөөн юм бий. ТОСК биширч харахаар буяны байгууллага
биш гэдгийг ганцхан  жишээгээр нотолъё. Төр
хувийн хэвшилтэй яаж өрсөлдөж байгааг эргээд нэг харъя. Нөгөө том нэр сүрээрээ үнэгүй
газар авчихаж байгаа юм. Бас болоогүй ээ, тэр газар руугаа  татвар төлөгчдийн буюу танаас, надаас, бид бүгдээс
авсан мөнгөөр дэд бүтэц татсан гэж байгаа. Ямар ч мөнгө зарахгүйгээр хамаг ажлаа
нугалсан гэсэн үг. За тэгээд цемент, будаг, тоосго төдийнхөнд хэдэн төгрөг зараад
орон сууцны хороолол босгочихсон. Хувийн компаниудтайгаа  өрсөлдөж хямд үнэтэй орон сууц санал болгоод байгаа
түүх нь ийм марзан. Хүний сэтгэл гэж сонин. Эмзэг асуудал дээр нь дөрөөлж байгаад
аятайхан юм ярьчихад л итгэлийн гал нь сүүмэлзээд ирдэг. Бүр худлаа үлгэр зохиогоод
яри­хаар бүр аймаар итгэхийг нь яана. Өнөөдөр яг л ийм юм болоод байна. Байрны үнэ
ийм хямдхан байхад гээд хувийн  компанийн
барьсан хотхонуудыг тоож ч харахгүй төрийн санаанаасаа зохиосон “азын сугалаа”-нд
итгээд сууцгааж байна.

Яг үнэндээ  орон сууц босох
ихэнх зардал нь газар, дэд бүтэцдээ байдаг. Одоо гэхэд л гэр хорооллын иргэдээс
газрыг нь худалдаж авах гэхээр ямар үнэ хэлж байгаа билээ дээ. Хэдэн зуун сая, зарим
нь бүр тэрбумаар нь амьдарч буй газраа үнэлж байгаа. Хотын төвийн гайгүй байршил
дээр хотхон барья гэвэл өчнөөн тэрбумаас нааш­гүй болсон цаг. Ийм үед барилгын компаниуд
газ­раа үнэгүй авсан төр шиг байшингийнхаа үнийг буулгах уу. Сая гаруйхан төгрөгөөр
метр квадратыг нь үнэлж зарах уу. Дээр нь дэд бүтэц татна гэж лут юм бий. Хэдэн
тэрбумаар нь зарж байж босгож бүтээдэг эд. Тэгэхээр өнөөдөр нийслэлд сүндэрлэсэн
ихэнх хотхоныг барьсан хувийн компаниуд үнээ буулгана гэдэг үлгэр. Дэд бүтэц, газраа
үнэгүй авсан төрийн барьсан “Буянт-Ухаа” хороололд хэдэн зуухан хүн л орно. Цаана
нь байгаа хэдэн мянга  нь “Буянт-Ухаа” хоёр,
гурвыг хэзээ баригдана гэж хүлээж суух вэ.

ТОСК энэ янзаараа муй­хар­лаж, хэзээ ч биелэхгүй үлгэрээ үргэлжлүүлээд
бай­вал Монголын барилгын салбар тун удахгүй элгээрээ хэвтэнэ. Тэд элгээрээ хэвтвэл
хэн хохирохов. Үлгэр ярьж иргэдийнхээ эмзэг асуудлаар тоглож байгаа төр лав биш.
ТОСК нь бол бүр ч биш. Хохирогчид нь зөвхөн байргүй иргэд.  Овоо дажгүй орон сууцжаад эхэлсэн нийс­лэл­чүүдийн
ихэнх нь гэр хороо­лолдоо л аж төрөн сууцгааж 
амьдрал үргэлжилнэ дээ.

Төрийн гараа дүрсэн бизнес яадгийг эргэж санац­гаая. Төр маань эхлээд
Таван толгойн ордод эзэн суусан. Одоо тэнд юу ч алга. Төмөр зам ч үгүй, баяжуулах
үйлдвэр, станцын аль аль нь сураггүй. Нүүрсний үнийг яриад байх юмгүй. Шалдаа буучихсан.
Уг нь анх олон улсын нээлттэй тендер энэ тэр зарлахад нь Америкийн “Пийбоди”-гоос
эхлээд “акул”-ууд сонирхсон л доо. Тэр үед нь жамаар нь явуулсан бол өдийд Таван
толгой дээр амьдрал буцалж байх байсан гэдэгт эргэлзэх юм алга. Төр Таван толгойн
ихэнх хэсгийг авсандаа сэтгэл нь ханаагүй. Таван толгойн нэг хэсэг Ухаа худаг дээр
баяжуулах үйлдвэр, цахилгаан станц барьж, Хонконгийн хөрөнгийн биржээс мөнгө босгож
гялалзтал ажиллаж байсан хувийн компаниуддаа ч лай болоод амжсан. “Энержи ресурс”
уг нь хэдэн жилийн өмнө төмөр зам бари­хаар маршрутыг нь батлуулж, хөрөнгө мөнгийг
нь шийдчихээд байхад манай төр геополитик ярьж хөмсгөө зангидсаар байгаад болиулчихсан.
Ингэсний балаг нь үнээ алдсан  монгол нүүрс.
Хувийнхан мөнгөө гаргаад төмөр зам барья гэхэд бариулаагүй төр өнөөдөр төмөр зам
барих мөнгөгүй Хөгжлийн банкаа царайчлаад сууж байна.

Төрийн хошуу дүрсэн дараагийн том төсөл бол Оюу толгой. Дэлхийд гэж
яригдах “Рио” Эрдэнэтээс дөрөв дахин том энэ орд дээр хамгийн богино хугацаанд зэс
баяжуулах үйлдвэр бариад далд уурхайн бүтээн байгуулалтаа үргэлжлүүлж байсан цаг
ердөө жилийн өмнө. Гэтэл төр өмнө нь байгуулсан гэрээгээ  өөрчилнө гээд гэдийчихсэн. За тэгээд Засгаас хэдэн
сайд, “Рио”-гоос бас хэдэн хүн нийлээд хэлэлцээрийн ширээний ард суусан даа. Одоо
хүртэл шанаагаа тулж сууцгаасан хэвээрээ. Уг нь маргалдаад байгаа шалтгаан нь их
энгийн. Төрийн эзэмшсэн хувьд л байгаа юм. Төр энэ том орд дээр 34 хувийн эзэмшилтэй.
Хөрөнгө оруулбал энэ дайны мөнгө гаргах ёстой. Ашиг олбол энэ хэмжээний хувь хүртэх
эрхтэй. Одоо бол ашиг олохоос өмнөх мөнгө зарах учиртай үе. “Рио” өчнөөн тэрбум
төгрөг гаргачихсан, харин төр мөнгө гаргаагүй. Харин ч бүр урьдчилж зээлээд өрөнд
орчихсон. Ухаандаа Болд Баттай таван сая төгрөгөөр талхны цех барьж хамтарна гэчихээд
цех байгуулах мөнгөө бүгдийг нь Батаар гаргуулсантай ялгаагүй юм болчихоод байгаа.
Бат нь мөнгөө гаргаад цехээ барьчихсан чинь сохор зоос гаргаагүй Болд “Чи ерөөсөө
аймаар их мөнгөөр цех барьчихаж” гэж заргалдаад байвал ямар вэ. Засаг өнөөдөр Оюутолгой
дээр ийм авир гаргаж дэлхийн уул уурхайд томд тооцогдох зэс, алтны төслийг гацаачихаад
байна. “Рио” баяжуулах үйлдвэр барих шатандаа их мөнгө зарчихсан юм байх. Одоо Оюу
толгойн  ашгийн наян хувийг олох далд уурхайн
бүтээн байгуулалт зогсчихсон байгаа. Уул уурхайн сайдын аашийг олохгүй гайхширч
буй “Рио”-г дагаад баахан мөнгө орж ирэхгүй гацсан хэвээрээ. Хөрөнгө оруулагчид
“Гадаадын хамгийн том хөрөнгө оруулагчдаа ингэж хандаж байгаа юм чинь биднийг яаж
ч магадгүй” гээд мөнгөө тас атгачихаад суугаад байна.

Ам.доллар галзуурсан шалтгаан ердөө энэ. Эдийн засагч, шинжээчид
америк доллар цаашдаа ч чангарна гэж дуугарцгаах боллоо. Ногоон валют дээшээ дээшээ
бүр дээшээ өгсөхийг үгүйсгэх аргагүй.

Нисэхийн салбар байна. Мөн л эрхэм хүндэт төр маань оролцоод бужигнуулчихсан.
Арай гэж хувийн бизнесийн зарчмаар өрсөлдөх гэж байсан компанийг нөгөө том сүр хүчээрээ
унагасныг бултаараа харсан. Монголын нисэхэд нарийн мэргэжлийн арваадхан хүн бий.
Төр тэднийг бүгдийг нь шорон руу ачаад бүхэл бүтэн нэг салбарыг эзэгнэнхэн төрж
байна. Товчхондоо төр сүүлийн үед  баруун,
солгойгүй компани байгуулж, иргэдийнхээ мөнгө олох боломжтой орон зай бүрийг  булааж байна. 

Иргэндээ л боломж олгоё гээд байсан нөгөө “ухаалаг төр” яасан бэ?
Сүүлийн жишээ. Төр даатгалын бизнес рүү орох гэж байна. Үндэсний даатгалын корпораци
гэсэн мундаг нэртэй айхтар газар байгуулна гээд Засгийн газар нь тогтоолоо гаргачихлаа.
Даатгалын салбар нь  хөлөө олоогүй бужигнаж
байгаа бол бас яая гэхсэн. “Монгол даатгал”, “Бодь даатгал”, “Номин даатгал”-аас
эхлээд үндэсний том компаниуд нь  даатгалын
салбарт гялалзаж байхад төр одоо юу вэ? Төр корпораци байгуулах болсон шалтгаанаа
“Хувийн даатгалын компаниудын хийж чадахгүй том үйлчилгээг бид үзүүлнэ” гэсэн гоё
тайлбараар хачирлана лээ. Уг нь шууд л “Илүү том мөнгө олдог бизнесийг нь бид авна”
гэчихсэн бол илүү шударга сонсогдох байлаа. Төр дэлхийн зах руу гаргаж байгаа уул
уурхайн бүтээгдэхүүний даатгалыг хариуцах юм гэнэ. Их доллар олдог салбараас овоо
мөнгө босгох аятайхан л санаа.  Өчнөөн жил
унаж босож явж, өнөөдрийн хөгжлөө бүтээсэн даатгалын компаниуд нь  холбоо байгуулаад “Төр бидний бизнесийг булаах
гэж байна. Наадахыг чинь бид хийж чадна шүү дээ” гээд байхад “Та нар чадахгүй ээ”
гэж гүрийхийн цаад утга нь юу юм бол. 

Даатгалын салбарт ажилладаг 17 компанийг нэгтгэсэн Даатгагчдын холбоо
одоохондоо мэдэгдэл гаргахаас өөрөөр чанга дуугарсан юм алга. Уг нь илүү хүчтэй
дуугармаар байгаа юм. Яг даатгалынхан шиг бусад 
салбарууд ч дор бүрнээ холбоо зөвлөл байгуулж  бизнест орохоор улайрч эхэлсэн төрийг зах зээлээс
шахахгүй бол энэ төр цаашдаа яаж ч магадгүй нь. Ингэж байж л хувийн хэвшил хөгжинө.
Хувийн компани, бизнес хүчтэй хөгжсөн улс л хүчирхэгждэгийг дэлхийн түүх нотлоод
байхад хувийнхан эрх ашгаа хамгаалан босч яагаад болохгүй гэж.

Дэлхийн улс орнуудад төрийн компани бий л дээ. Гэхдээ цэвэр бизнесийн
зарчмаар ажилладаг жинхэнэ төрийн компаниуд тэнд ажилладаг.  Учир нь хөгжсөн улс орнуудын төрийн компаниудын
захирал нь засаг солигдлоо ч суудлаасаа буудаггүй. Компанийн захирал нь бизнесийн
зарчмаар сонгогддог учраас төрд хэлэх юмаа хэлчихдэг гэсэн үг. Орлогыг чинь хурааж
халамжийн мөнгө тараана гэвэл “Битгий дэмий юм ярь” гээд хэлчихдэг нөхөд төрийн
компанийн толгойд сууж байдаг. Бизнесийн чигээс хазайхгүй ингэж ажилладаг учраас
айхтар улсын төрийн компаниуд дажгүй сайн ажиллаад байдаг юм.

Гэтэл манай төрийн компаниуд үнэн хэрэгтээ төрийнх биш. Улстөрийн
компани болчихоод байгаа. Нам солигдоход л Эрдэнэт үйлдвэрийн дарга солигддог.
“Эрдэнэс Таван толгой” ч ялгаагүй. Засгийн эрхийг нөгөө нам нь аваа л бол одоогийн
дарга суудлаасаа буух нь жам. Бизнесийн зарчмаар ажиллахгүй, захирал  нь нүүдлийн шувуу шиг ирж буцдаг компани яаж хөгжих
вэ дээ.

“Монгол шуудан” гэж  төрийн
том компани бий. Хамгийн том компани нь төрийнх учраас  шуудангийн салбарт хувийн компани гарч ирээд хол
явдаггүй. Эндээс ургуулаад бодохоор манайх шиг цөөн хүн амтай жижиг зах зээлтэй
улсад төрийн данхайсан том компани шиг хэрэггүй юм алга. Том байлаа гээд хөгжиж
сүйд болохгүй. Тэгсэн хэрнээ иргэдийнхээ мөнгө олох орон зайг хумиад дэмий данхайгаад
суугаад байдаг. Ийм нөхцөлд хөгжил ярина гэдэг ёстой нөгөө зангууны үлгэр шиг юм
болно.

 Ц.БААСАНСҮРЭН

-НӨХЦӨЛ НЬ БҮРДСЭН БОЛ ОДОО ЦАГДААД ХИЙЖ БАЙГАА ШИНЭЧЛЭЛИЙГ  2000 ОНД ХИЙЧИХ БАЙСАН. ОДОО ЦАГ НЬ БОЛСОН- 

  Цагдаагийн
ерөнхий газрын дэд дарга асан, хурандаа Д.Базаргүртэй хийсэн ярилцлагаа уншигч та
бүхэнд үргэлжлүүлэн хүргэж байна.

 
-Танаас хоёр зүйлийг асуумаар санагдаад байх юм. Олон жилийн
хугацаа өнгөрсөн болохоор нуугаад байх зүйлгүй байх.  “Центрпойнт”-ын гэх хэрэг, 17 чингэлэг спиртний
хэрэгт таны нэр холбогдож байсан. Энэ талаараа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ярьж
байгаагүй. Хүмүүсээс сонсоод байхад та дээрх хоёр хэрэгтэй холбоогүй юм биш үү?

-Үнэн
юм үнэнээрээ сайхан байдаг. Энэ талаар ярилгүй олон жил чимээгүй явлаа. Ямар учраас
“Центрпойнт”-ын болон спиртний хэрэгт нэр холбогдох болсон талаараа ярьж болж байна.
Үнэндээ бол огт холбоогүй юм шүү дээ. Зарим нэр бүхий хүмүүсийн миний нэр хүндэд
халдсан явуулга байсан. Спиртний хэргийн талаар эхлээд ярих хэрэгтэй байх. Тухайн
үед тийм хэрэг мандсан. Манай албаныхан хэрэг мөрдөж яваад айлын хашаанаас цэнхэр
поошигтой спирт машины тэвшин дээр ачаатай байгааг илрүүлсэн юм билээ. Тэгээд нөгөө
машины жолоочийг саатуулаад хэргийг шалгах ажил эхэлдэг юм байгаа биз дээ. Тэгсэн
Ховд аймгийн хоёр цагдаа манайхантай ирж уулзсан байдаг. Хамаг зовлонгоо яриад,
банкнаас зээл авчихсан чинь төлөх хугацаа нь болоод, төлж чадахгүй байна. Тавиад
явуулчих гээд гуйсан байдаг. Тэр үед үнэхээр л цагдаа нарын амьдрал хүнд байсан
үе. Цагдаа цагдаадаа амьдралаа яриад ороод ирсэн юм билээ. Тэгээд л тавиад явуулчихсан.
Хүн чанараасаа болоод л явуулсан. Үүнийг хүмүүс мушгиад надтай холбож ярьсан байдаг.
Нөгөө спирт авч явсан хоёр цагдаа сайхан л явж байна. Хоёулаа хурандаа цолтой болчихсон
байна лээ. Хэрэв тэр үед манайхан хүн чанартай зан гаргаагүй байсан бол нөгөө хоёр
яах байсан бол. Тасгийнхаа залууст тухайн үед та нар тэр хоёр нөхрийг яагаад тавьж
явуулж байгаа юм гэж загнахгүй. Бас хүн чанартай зан гаргалаа гэж магтахгүй гэж
л хэлсэн. Өөр зүйл хэлээгүй ээ. “Центрпойнт”-ын гэх хэрэгт намайг холбогдсон гэж
өдөр тутмын нэг сонин дээр гарсан байдаг. Тэр хэрэг гарах үед би гэртээ л байсан
байхгүй юу. Намайг гүтгэж бичсэн сонин удалгүй “Д.Базаргүр хурандаа “Центрпойнт”-ын
хэрэгт холбоогүй юм байна” гэсэн залруулга гаргасан.Тухайн үед дээрх хэрэгтэй намайг
холбож бичүүлэх болсон шалтгаан нь том эрх ашиг байсан юм билээ. Чи асуусан болохоор
нууж хаалгүй ярилаа шүү.

-Б.Пүрэв генерал танай тасгийн залуусыг дэмждэг байсан гэдэг.
Тэр ч утгаараа хийж байгаа ажилдаа хоёргүй сэтгэлээр ханддаг байсан байх?

-Доороо
бат суурьтай дээрээ түшигтэй байхаар ажилд ахиц гарч ирдэг юм билээ.  Б.Пүрэв генерал манайхантай уулзаад “Та нар бол
цагдаагийн ассууд буюу шилдгүүд юм шүү. Монголын цагдаагийн нүүр царай” гэж хэлж
байсан. Мөн “Хэрэг мөрдөөд хөдөө, орон нутагт байнга явна. Мэдэхгүй газрынхаа өвс
ургамал, рашаан усыг хамаагүй идэж,  ууж болохгүй
шүү” гэж захидаг байсан. Генерал бидэнд үнэн үг хэлж байсныг удалгүй мэдсэн. Манай
нэг ажилтан Завхан аймагт явж байгаад рашаан ууснаас болж амиа алдаж байсан. З.Төрмандахыг
Эрүүгийн цагдаагийн даргаар томилох болсон шалтгааныг хүн бүр гайхдаг байсан.
24-хөн настай мөрдөгчийг шууд томилж байгаа юм. Б.Пүрэв генерал цаг үеэ мэдэрч байсан
байгаа биз. Тэр үед “Морин жилтэй залуус улс орныг удирдахаар гарч ирж байна. Тиймээс
эдгээр залуустай хөл нийлэх залуу хүн хэрэгтэй. Цагдааг удирдах хүнийг одооноос
бэлтгэх хэрэгтэй” гээд томилж байсан. Энэ юуг хэлж байна гэхээр маш алсыг харж байсан
байгаа юм. Одоо Монголын цагдаагийн байгууллагад Б.Пүрэв генерал шиг алсын бодолтой
хүн хэрэгтэй байна.  1990 оны жагсаалын үед
Монголын цагдаа жагсагч нарын өөдөөс ямар нэгэн эсэргүүцэл үзүүлж байгаагүй. Хэрэв
байдал эвгүйдсэн бол цагдаа нарыг хөдөлгөх боломж байсан.  Б.Пүрэв генерал ардчиллыг дэмжиж байсан хүн байгаа
юм. Намайг анх Дорнодоос хот руу шилжүүлж байсан Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга  Дамдинсүрэн генералын итгэлийг алдаагүй ажилласан.

-Цагдаа нар хэргийн үнэнийг олохын тулд л мөрддөг.  Хэргийн нарийн учгийг тайлж чадаагүйгээс болж
гэм буруугүй хүн хохирох тохиолдол гардаг. Завханд гарсан хүн амины хэргийг та үнэн
зөв илрүүлж олон жилийн ял авах гэж байсан залууг суллаж байсан гэдэг?

-Завханд
нэг залуу амиа алдсан хэрэг гардаг юм. Дамбий гэх өвгөн хоёр хүүтэй. Хэрэг гардаг
өглөө эрт том хүү нь зүүн тийшээ адуундаа мордсон байгаа юм. Харин нөгөө хүү нь  баруун тийшээ үхэртээ явсан байдаг. Гэтэл үхэрт
явсан хүү нь хутгалуулсан байдалтай амиа алдсан байдаг. Дамбий гэх айлын ойролцоо
хоёр айл байдаг. Нэг хөгшин охинтойгоо амьдардаг. Хажууханд нь бас нэг айл. Тэр
айлд хэрэг гардаг өглөө идшээ авах гээд  Эрдэнэ-Очир
гэх залуу ирсэн. Тэгсэн гэрийн эзэн танай хоёр хонь эргүүтсэн байгаа. Энүүхэнд бий,
Чи мордоод олоод ир. Тэрийг идшиндээ хэрэглэ гээд явуулсан байгаа юм. Эрдэнэ-Очир
ч малаа тавьсан айлаасаа мордож яваад дурандаж байгаад нэг хүн хээр хэвтэж байхыг
харсан. Тэгээд яваад очтол талийгаач амиа алдсан байдаг. Ингээд гэрийнхэнд нь дуулгасан
юм. Талийгаачийн ар гэрийнхэн Эрдэнэ-Очирыг буруутгаад байгаа. Жил гаруйн өмнө гутлынхаа
түрийнд  тонгорго хутгатай явсан. Тэр хутгаараа
хүүг минь хутгалсан гэж аав нь мэдүүлээд байгаа. Ингээд Эрдэнэ-Очир хүн амины хэрэгт
шалгагдаж эхэллээ. Миний олж тогтоосноор Дамбийгийн ойролцоо байсан айлын охин нь
урд энгэр рүү адуугаа тууж явсан хоёр хүнийг харсан байдаг юм. Тэд жалга руу орсноос
хойш удалгүй цулбуураа чирсэн морь үргээд гараад ирсэн гэдэг. Араас нь явган хүн
гарч ирсэн. Тэгээд нутгийнхан цулбуураа чирсэн морийг барьж авах үед жолоогоо эмээлийнхээ
бүүргэнд сойчихсон байсан байдаг юм. Явган гарч ирсэн хүн талийгаач залуугийн ах
нь.  Морио үргээгээд алдчихлаа гэж хэлсэн
юм билээ. Улмаар ах нь энэ хэргийг үйлдсэн болох нь цаг хугацааны хувьд таардаг.
Тэр үед Эрдэнэ-Очир хутгаа айлд үлдээгээд явсан байсан. Энэ мэт зүйлээс Эрдэнэ-Очир
гэх залуу хэрэгт хамааралгүй гэдгийг тогтоосон. Улсын дээд шүүхийн дарга Ганбат,
шүүгч  Батсайхан нар зөв хүлээж авсан. Тэгээд
хуралдаад Эрдэнэ-Очирыг хэргээс чөлөөлж байсан.

-Таны илрүүлж чадаагүй хэрэг гэж бий юү?

-Байлгүй
яахав. Илрүүлж чадахгүй хэрэг байна шүү дээ. Би хөдөө, малтай ойр өсөөгүй болохоор
тэгдэг юм уу малын хулгайн хэргийг тааруу илрүүлдэг байсан. Малын зүс, тамга надаас
хол санагддаг байсан. Халаасны хулгайн хэрэг дээр ч гэсэн сайн ажиллаж чадахгүй
байдаг байсан. Илрүүлэх тал дээрээ тааруу гэж хэлж болно.

-Авдрантад гарсан аймшигт хэргийн талаар асуух зүйл байна.
Хоригдлууд болон хорих ангийн хянагч нарыг амийг хөнөөсөн Ч.Чулуунбаатар нарыг тусгайгийнхан
болон цагдаа нар эсэргүүцэл үзүүлэлгүй буудсан гэдэг. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Онгорхой
хочит Ч.Чулуунбаатар, Н.Төртогтох гэх хоригдлууд олон хүнийг онц хэрцгийгээр хөнөөгөөд
оргосон. Нийгмийг айдаст автуулсан хэрэг юм. Бид хэрэгтнүүдийн араас нэхэн хөөж  Хүүлэйхан уулын энгэрт байгааг тогтоосон. Тэгээд
баривчлах ажиллагаа эхлэх гэж байхад тэд гал нээсэн. Унаж явсан машиныг хэд хэдэн
удаа оносон байсан. Тэгээд л буудалцаан гарсан. Гэхдээ Ч.Чулуунбаатар нар амьд байсан.
Замдаа шархаа даалгүй амиа алдсан.  Үнэхээр
тэд  яахаас ч буцахгүй байдалтай байсан.  

-Цагдаагийн байгуул­лагад шинэчлэл хийгдэж байна. Энэ талаар  юу гэж бодож байна вэ?

-Энэ
тогтолцоо руу орох ёстой гэж бодож байна. Бид 1990 оны дундаас 2000 онд миний бие
Цагдаагийн ерөнхий газрын дэд даргаар ажиллаж байх үед энэ талаар  яригдаж байсан. Тэр үед энэ тогтолцоо руу орчихвол
яах бол гэж  ярьдаг, судалдаг байсан. Бүр
ийм тогтолцоо руу орно гэж байсан.  Хэрэг
илрүүлэх алба тусдаа байх хэрэгтэй юм байна гэдгийг судалсан. Гэвч шинэчлэлийг хараахан
хийж чадаагүй юм. Тухайлбал, сумдад нэмж ажилтан тавих гэхээр боловсон хүчний хувьд
дутмаг байсан. Улс, орны эдийн засгийн чадавхи сул байсан. Тиймээс одоогийн яригдаж
байгаа тогтолцоог тэр үед хийж чадаагүй юм. Харин энэ талаар хэлчихмээр зүйл ганц
нэг харагдаад байгаа. Шинэ тогтолцоонд орно гэдэг шинэ горимоор ажиллана гэсэн үг.
Тиймээс албан хаагч нараа сургалтад хамруулах хэрэгтэй. Бүсчилсэн байдлаар сургалтыг
зохион байгуулах хэрэгтэй юм. Цагдаа нарын дунд яригдаж байгаа гол зүйл нь цолны
асуудал. Одоогийн яригдаж байгаа хуулиар хурандаа цолтой хүн дэд хурандаа болж буух.
Хошууч байсан хүн хурандаа болж дэвших болж байх шиг байна. Би Эрүүгийн албаны хүн.
Гэмт хэрэг илрүүлэх албанд байсан. Бага цолтой албан тушаал дээр олон жил ажиллаж
байсан мөртлөө өндөр цол авч байсан. Хурандааг тасгийн даргаар ажиллуулах гэхээр
дэд хурандаа болоод буучихна. Тиймээс хурандаа нарыг өөр газар дарга болох ажилд
явуулах хэрэгтэй болно. Ингээд ирэхээр  мөрдөх
алба чинь сулраад ирнэ шүү дээ. Миний удирдаж байсан тасгийн  мундаг залуусыг тогтоохын тулд бид чиглэлийн ахлах
гэх албан тушаалыг гаргаж байсан. Тэгсний хүчинд  З.Төрмандах, Д.Мөрөн, А.Дулаанжаргал, Б.Болдбаатар,
С.Эзэннай­рам­дах гэсэн ааг нь багтаж ядсан мундаг залуусыг найман жил тогтоосон
байхгүй юу. Ингэж л гэмт хэрэг илрүүлэх алба тогтвортой ажиллаж байсан. Харин одоо
ахлах ажилтан гэсэн хамгаалалт байхгүй болчихлоо. Дарга бол олдоно. Гэмт хэрэг илрүүлэх
ажлыг хүссэн хүн бүхэн хийдэггүй юм. Гэмт хэрэгтнээс илүү ухаан гаргаж, давж бодож
байж л гэмт хэргийг илрүүлнэ шүү дээ. Өөр нэг зүйл нь цагдаагийн томилгоонд нөлөөлж
боло­хуйц улстөрчид өөрсдөө нуруутай байх хэрэгтэй. Нэг улстөрч гарч ирээд цагдаагийн
удирдлага бүрэлдэхүүнд дураараа өөрчлөлт хийдэг. Тэгээд ирэхээр замбараагаа алдана.
Тиймээс  шинэчлэл, тогтолцоонд орж байгаа
энэ үед  улс төрчид шинэ ухамсар, төлөвшил
хэрэгтэй байна. Ингээд хэлээд байвал олон зүйл бий. Гэхдээ гол санаа нь энэ.

-Мөрдөх албаны тухай таны бодол?

-Мөрдөх
алба гэдэг маань ерөөсөө глобалчилсон хэргүүд буюу гадаадын улс, орнуудтай харилцах,
хамтарч ажиллахаас өөр арга замгүй хэргүүдийг илрүүлэх алба шүү дээ.  Монгол Улсад 
ман­сууруулах бодис, хүний наймаа, эд эрхтний наймаа, улс дамнасан мөнгө
угаах,  зэвсгийн наймааны хэргүүд харанга
дэлдэж байна. Саяхан гарсан “Цахлай нисэх гэж төрдөг” гэсэн кинон дээр яг харагдаж
байна лээ. Хар тамхины хувьд манай улс бүүр идэвхтэй тээвэрлэгч хэмжээнд хүрсэн
байгаа юм. Монгол Улс энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй дорвитойхон тэмцэхээс өөр арга замгүй.
“Ингээд байгаад байж болохгүй ээ” гэж гарч буй хэргүүд хэлээд байна. Уг нь энэ хэргүүдийг
хуулиар тагнуулын байгууллага илрүүлэх ёстой. Харамсалтай нь тагнуул одоохондоо
энэ үүргээ биелүүлж чадахгүй байна. Эрүүгийн шинжтэй хэргүүдийг илрүүлэх чадамж
муу байна. Үүнээс болж хэргүүдийг гараасаа алдчихаад байна. Нөхцөл байдал ийм байхад
Мөрдөх алба байгуулах ёстой. Харин байгуулахаасаа өмнө одооноос боловсон хүчнээ
бэлтгэж эхлэх хэрэгтэй байна. Хэд хэдэн хэлтэй, хэрэг илрүүлэх чадвартай, сүүлийн
үеийн тоног төхөөрөмж ашиглах мэдлэгтэй, техник тоног төхөөрөмжөө бүрэн ашиглах
хэмжээний бүх чиглэлийн боловсон хүчнийг бэлтгэх хэрэгтэй. Одоо байгаа техник, технологио
бүрэн шинэчлэх хэрэгтэй. Тагнуулын газар тааралдсан болгоноо авах юм бол мөрдөх
алба ажиллаж чадахгүй. Өндөр шаардлага бол цагдаагийн байгууллагын гол зарчим байх
ёстой.

-Өөр нэг зүйл нь гаднын орнуудын тагнуул болон холбогдох байгууллагатай
шинэ түвшинд нягт ажиллах хэрэгтэй байх?

-Ер
нь гаднын орнуудын тагнуулын байгууллага бусад улсын тагнуултай харилцах сонирхол
өндөр биш байдаг. Аль ч орны тагнуулын байгууллага нягт ажилладаггүй гэхэд болно.
Харин Олон улсын цагдаа буюу интерполын салбаруудтай хамтарч, нягт ажиллах боломж
бүрэн бий. Юуны төлөө вэ гэхээр мэдээлэлтэй байхын тулд. Ялангуяа Зүүн өмнөд Азийн
орнуудад хар тамхи, хүний наймаа, мөнгө угаах зэрэг гэмт хэрэг ихээр гарч байна.
Иймээс тус бүсийн Олон улсын цагдаатай хамтын ажиллагааг даруй идэвхжүүлж, хамтрах
хэрэгтэй. Бидэнд мэдээлэл л хамгийн чухал. Жишээ нь, Монгол Улсын нэг иргэн хар
тамхины хэргээр баривчлагдах эсвэл хэн нэг бүсгүй хүний наймааны золиос боллоо гэхэд
бидэнд тэр талаарх мэдээлэл байх хэрэгтэй. Тухайлбал, тус бүс нутагт хар тамхи,
хүний наймаатай холбоотой ямар ямар гэмт бүлэглэлүүд байдаг. Тэдний алинтай нь манай
улсын хэн гэгч холбоотой байдаг вэ гэдэг талаарх мэдээллийг бид мэдэж байх ёстой.
Одоогоор манайд тийм мэдээлэл хомс байна. Бид одоогоор хэнтэй ч нягт холбоотой ажиллаж
чадахгүй байгаа. Энэ мэтээр л сургалтад бэлтгэж, харилцаа холбоог шинэ түвшинд гаргах
замаар өөрчлөлт, шинэчлэл хийх ёстой.

-Энэ бүхний эхлэл тавигдаж байна гэж ойлгож болох уу?

-Хаврын
чуулганаар уг хуулийн төслийг хэлэлцэхээр болж байх шиг байна. Гэхдээ хамгийн гол
нь энэ хуулийг батлуулахгүй байх лобби гадуур явагдаад байна. Лоббиг зөв ашиглавал
улс, оронд хэрэгтэй, буруу ашиглавал хохиролтой. Тиймээс бид маш зөв, цэгцтэйгээр
алхмаа эхлүүлэх хэрэгтэй. 

Э.ХҮРЭЛБААТАР