Category: редакцийн-нийтлэл

Талд дураараа бэлч­дэг малаасаа нэг их ялгагдахааргүй болчихож дээ,  бид. Хууль хэрэгжих энэ тэр тухайд бол ярих ч юм байхгүй.   Ялангуяа албан тушаал, мөнгө хоёрт Монголын хууль үйлчилнэ гэж үгүй. Говь-Алтай, Увс, Дорно­говьд монголчууд хоо­рондоо эсвэл хятадууд­тай буу­далцаж гэнэ. Өвөрхан­гайд   бүсгүй хү­нээр архи авчруулж ирээд хамт наргисан цаг­даа шөнө дунд уур нь хүрээд хаяад явчихсан гэх. Тэгээд үлдээд хоцор­сон өнөөх эмэгтэй хувц­саа тайчаад нүцгэн нас барчихсан байдаг. Аягүй бол амь алдсан бүсгүй буруут­наар тодроод өн­гөрнө биз. Зам  тавина гэж тендерт ялсан компаниуд нь хугацаандаа ажлаа дуусгахгүй гэрээгээ зөр­чөөд араас нь баахан гомдол ярилаа.   Гурилын наймаачид санаан зор­гоор үнэ өсгөөд “хохь нь” гэнэ. Харийн гийчид ду­раараа газар нутгийг минь сэндийчээд хэн дур­тай нь монгол хүнийг нохой мэт алж л байдаг. 

Шүүхийн шинэтгэл явуулна гэхээр ямар нэг байдлаар хуучнаар нь байлгах гэж үзэж тарна.  Асуудал шийдүүлэх гэ­хээр УИХ дээрээ очоод гацчихна. Үйлдэл дээрээ баригдсан баримттай асуудлыг ч шалгаж байна гээд чимээ алдруулна.

Хонгор сум хордохоор буруутай эзэн нь яаж байгаад ч юм Их хуралд сонгогдчихно. Долдугаар сарын нэгэнд хүн буу­дуулж үхвэл  хэн буудсан нь олддоггүй. Түмний  өм­нө болсон мөртлөө шүү. Монголын хууль гурав хоногт гэдэг байсан бол одоо ганц ч өдөр хэрэг­жихгүй.  Бүх юм буруугаар  яваад байхад буруутан эзэн хэзээ ч олдохгүй. Төр засаг ч “буруугүй”, түмэн олон ч “буруугүй”.  Буруу бүхэн бусдын буруу. Бу­руутан тодорхой атлаа хэзээ ч тодорхой бус болж үлддэг.

Улстөрчид нь сонгуу­лиас сонгуулийн хооронд шоу хийж, сонгогчдыг уя­раан, солиором амлалт өгч ард түмний нэрийн өмнөөс баахан “ажил хийсэн” гэж тунхаглаад явж байгаа.        

УИХ завсарлаж, улс­төрч гэх нөхөд нийтээрээ амралтаа авчихсан яваа ч  улс төрийг унтчихсан гэж бодож болохгүй нь. Хөдөөг голдуу зүглэсэн улстөрчдийн ар худар­гаар нь экс хүн х /икс/  ажиллагаа явуулж мес­сэж шидээд орон зайг нь эвтэйхэн ашиглаж байна. Хамтарсан нэртэй Зас­гийн газрыг өнөө мөдгүй  унах нь гэж зарлан,  Ардчилсан нам даргаа сольж, гарман дээрээ морио  юүлэх талаар ч чих дэлсэх болов. Харин энэ талаар хариулт өгөх ёстой нөхдүүд үүнийг үгүйсгэж буй. Гэвч хам­тарсан Засгийн газар Таван толгой, Оюу толгой дээр хамтарсан шигээ ураны асуудалд   ямар байр суурьтай байгаагаас шалтгаалан улс төр нэлээд өөр болох тухай яригдаж эхэлсэн.  Энэ бүхэн яаж шийдэгдэж, хаашаа ч эргэлээ  гэсэн  улс орон эзэнгүй мэт цаг хугацааг элээж байна. Хөл толгойгүй энэ үйл явдалд  эзэнгүй Мон­голын хэн ч “буруугүй” бололтой.

Хөрш   зэргэлдээ бо­лоод ч тэр үү, хоног хү­рэхгүй ойрхон газар бай­даг урд хөршийгөө бид  гадаад улс гэж тооцохоо  больчихсон бололтой юм.  Байсхийгээд  л  манайд үйл ажиллагаа явуулж байгаа өмнөд хөршийн иргэдтэй нэгийгээ үзэлц­дэг болж. 

Хамгийн сүүлийн жи­шээ хэлэхэд Дорноговь аймгийн Айраг суманд өн­гөрсөн 
хавар хята­дууд­тай байлдаантай
кинонд тог­лож байгаа мэт үйл явдал болсон 
талаар ма­най сурвалжлагч очиж газар дээрээс нь мэдээлж бай­сан. Энэ үеэр хятад ком­панийн нэг нөхөр мон­гол залууг машинаар
дайрч амь насыг нь хо­хироосон харамсалтай
явдал бол­сон.  Гэтэл хэд хоногийн
өмнө
Увс айм­гийн Өм­нөговь суманд Хятадын хөрөнгө
оруу­лалттай ком­панийг 
ашиг их олж байна гэж манай нинжа нар дай­раад хоёр дахь долдугаар сарын нэгэн болох шахсан юм байх.

Чухам яагаад гадны олон компаниуд  үйл ажил­лагаа явуулж бай­хад манайхан дандаа хятадуудтай “дайтаад” байна. Нөгөөдүүл нь ч бүдүүлэг юм, манайхан ч дутах юм алга. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол хууль дүрмийг нь дагаж,   усыг нь уувал ёсыг нь дагах нь зүйн хэрэг. Тийм атал  тэд бас тэгж чадахгүй бү­дүүлэг­тээд монголчуудын цө­сийг хөөргөж  зодолдож нүдэлдэхдээ хүрнэ. Нөгөө талаас  муу л бол урд талын хар овоохой гэг­чээр манайхан ч гэсэн чаддагаараа хөршийн­хөө хэдийг ноолж  үзэж тараад байдаг.  

Манайд хөрөнгө оруу­лагчид гээд хуучин цагт бол нэрийг нь ч сонсч байгаагүй улс орнууд гар сунгах болсон.  Тэд ма­найд хөрөнгө оруулж бай­гаа нь гээд зүгээр нэг бэлэг өгөөд явахгүй нь ойлгомжтой юм. Зах зээ­лийн хуулиар хэн хэний­гээ гомдоохгүй, авсан өг­сөндөө өлзийтэй байх зарчмаар  л байвал хө­рөнгө оруулагч нөхөдтэй ойлголцоход асуудал алга. 

Герман, Канад, Япон, Америкийн  компаниудыг хөрөнгө оруулагч. Хаяа нийлүүлдэг Хятадыг хө­рөнгө оруулагч биш гэвэл бас л эндүүрэл болно. БНХАУ-ын хувьд ч манай томоохон хөрөнгө оруу­лагчийн нэг. Хятадтай манай бизнесийн салбар олон талаараа уялдаа­тай байдаг. Манай томоо­хон хөрөнгө оруулагч. Харин тэд Монголын хуу­лийг сахиж байна уу, ма­найхан хуулиа мөрдүүлж чадаж байна уу гэдэг бол өөр асуудал.

Харамсалтай нь ха­рийн хүнээр хууль сахиу­лах тухай ярих нь бай­тугай өөрсдөө бид хуулиа  уландаа дэвсдэг боло­хоор хүний хүн хүрэн бөөртэй байх нь аргагүй ч юм шиг. 

Тиймээс  урд хөрштэй дэлхийн дүрмээр л тоглох нь аль ч талдаа аюулгүй. Ганцхан Монголд гадаа­дын хөрөнгө оруулагчид үйл ажиллагаа явуул­даггүй. Дэлхийн олон улс орон уул уурхайн хөрөнгө оруулагчидтай ямар дү­рэм, ямар стандартаар ажил­лаж, хууль журмаа хэрхэн сахиулж, ямар шаардлага тавьж ажил­лаж, тэр улсын хуулийг  хөрөнгө оруулагч бай­гуул­лагууд яаж хэрэг­жүүлж буй туршлагыг бас судалж үзэх хэрэгтэй юм.  Дэлхийн зарчмаар л хө­рөнгө оруу­лагчидтай ха­рил­цах хэрэгтэй. Хята­дуудыг ч бас тэр зарч­маас хазайхгүй байхыг шаардъя. Тэдэнтэй ч хө­рөнгө оруулагчидтайгаа харьцдаг дэлхийн дүр­мээр тоглоё. Ингэж байж л хөршүүдийн  бүдүүлэг байрыг нь болиулъя.  Ин­гэ­вэл монголчууд бид ч Хятадыг түнш юм уу, хө­рөнгө оруулагч гэдгээр нь шаардлага тавина уу гэ­хээс  сэтгэлийн хөөр­лөөр зодоон нүдээн хийж, хэн нэгэн гэмгүй монгол залуу үүний золиосонд амь насаа алдахгүй, амьд­ралынхаа төлөө зүт­гэж яваа хэдэн арван за­луу баривчлагдаж хориг­дох хэрэг гарахгүй л болов уу.

Эхнэрийнхээ унадаг
машин, хүүгийнхээ ху­вийн компани, өөрийнхөө зар­сан машины орлого, байр, байшингаа
хүртэл    мартчихдаг хүмүүсийг юу гэж нэрлэх
ёстой юм бол.  Эндээс харвал Монголын төрд
баахан уймраа, мар­тамхайчууд ажилладаг  бололтой
юм. Төрийн албанд ажиллаж байгаа л бол хариуцлагаа мэдэж орсон орлого, үл хөдлөх
хөрөнгө, хадгаламж дахь хэдийгээ бүгдийг 
үнэнээр нь олон нийтэд мэдүү­лэхээр хуульчил­сан. Энэ нь авлигаас ан­гид
байх чухал алхам. Эрх мэдэл авлига руу хөтөлдөг бо­лохоор л төрийн албанд ажиллаж
буй эрх мэдэлт­нүүдээс ийм баримт шаарддаг. Харин манай  төрийн ал­бан хаагчид  хөрөнгө ор­ло­гоо мэдүү­лэхдээ март­чихдаг, эсвэл
мэдээгүй­гээсээ гэж тайл­барладаг. Мартамхай биш гэж мар­гах дээрээ тулбал  нуун дарагдуул­сан байж таар­на. Чухам яагаад
нуув гэдэг л нөгөө авлигаас эхтэй бус уу. Аль ч талаа­раа төрийн ал­банд тэн­цэхгүй
нь тодор­хой бай­на. Нуусан ч бай, мартсан ч бай хууль зөрч­сөн гэмт үйлдэл.
Нуун
дарагдуул­сан тэр хөрөн­гө нь   улсад хэдий
хэм­жээний хохи­рол учруулд­гийг тооцож гаргах юм бол овоо дориун юм болно. Ер нь
өөрт байгаа юмаа март­чихдаг нөхөр чинь улсын ажил хийхдээ юу ч март­даг юм хэн
мэдлээ. Тө­рийн албанд тэнцэхгүй нь шууд л нотлогдох ийм үйлдлийг тухайн үеийн дуулиан,
хэвлэлийн мэ­дээлэл төдийхөн бол­гоод өнгөрөөд байх уу гэдэгт л асуудлын гол байна.
ҮАБЗ-ийн ажлын албаны дарга Б.Хурц,  ШШГЕГ-ын
дэд дарга Т.Батболд, Баянгол дүүр­гийн Засаг дарга Л.Амга­лан, Сан­гийн яамны газ­рын
дарга нар, МИАТ-ийн дэд дарга Д.Эрдэ­нэ­би­лэг гээд нэ­лээдгүй хүний нэрс мар­тагсдын
энэ дараалалд жагсана.

Авлигатай
тэмцэх бай­гууллага бий болсон цагаас хойш 
л бүгдийн  мэдэх томоохон  авлигач­дыг 
илрүүлж чадаагүй ч хаа очиж хамгийн сайн хийсэн ажил нь   хөрөнгө орлогоо дутуу мэдүүлсэн “жижигхэн” дарга
нарыг бол хагас дутуу ч гэсэн барьчихаад байгаа юм. Ерөнхийдөө нэг яамны газрын
дарга,  түүнээс арай бага албан тушаал­тан,
дүүргийн Засаг дарга нар Авлигатай тэмцэх газрын шидсэн торонд торж үлддэг гэх үү
дээ. Эднээс дээш албан ту­шаалтны авлигын хэрэг сөхөгдвөл шууд улс төржөөд явчихна.   Аль нэг намын харьяалалтай томоохон албан тушаал­тан
бол    УИХ дахь бүхэл бүтэн бүлэг хөдөлгөөнд
орж намын нэрээ сэв­тээх­гүйн төлөө хамгаа­лалт хийнэ. Эсвэл нөгөөх нь  яг шийтгэгддэгийн даваан дээр өршөөлд хамрагдчихна.
Ийнхүү өнөөдрийг хүртэл томоо­хон албан тушаалтны авлигын хэрэг санаатай аз тааруулснаар  юм уу, сайн улс төржсөний ачаар чимээ алдардаг.
Ингээд жижигхэн дарга нарыг авлах ажил Ав­ли­гатай тэмцэх газрын амт­тай өгөөш болж
үлддэг. 

Хууль
зөрчсөн ийм нөхдүүдийг Авлигатай тэмцэх газар шүүхгүйгээс хойш   зохих ёсны газарт нь албан бичиг явуулна. Бичиг
хүлээж авсан нөгөө байгууллага нь харин даажинтайгаар хариуг нь  барина. Хууль зөрчсөн албан хаагчаа  сахилга­гүйтээд  аяга  хагалчихсан  хүүхэд мэт толгойг нь илж, сахилгын шийтгэл гээ­чээр
аргалаад  өнгөрдөг болжээ. Эсвэл орлогоо мартсан
болохоос нуу­гаагүй гэж ийм шийтгэл оноодог юм болов уу. Авлигатай тэмцэх газрын  хийсэн “том” ажлыг  ингэж л үгүйсгээд байгаа юм.

Энэ
байдлаараа Мон­гол Улс авлигаасаа ангижрах биш улам ав­лигажих нь тодорхой.  Хэрэв улс төрждөггүй, том, багаар нь ангилдаг­гүй,
хийсэн ажлаа дор­витойхон шиг гүйцэтгэдэг, хууль нь хэрэгждэг бол    Авлигатай тэмцэх газар шиг ажилтай байгууллага  Монголд лав байхгүй байх­сан. Дээр нь сахил­гын
шийтгэлээр л арга­лаад байх юм бол авлига авах, хөрөнгө орлогоо нуух гэдэг чинь
дэггүй жаалын үйлдэлтэй л адил юм байна. Ийм шийт­гэлтэй юм бол ор­логоо нуусан
ч яадаг юм гэж зарим нь барьцаж л таараа.

Мартаж болдог, дон­го­дож
шийтгэдэг хөрөнгө орлогын мэдүүлэг хэрэг­тэй ч юм уу.  Иймхэн шийтгэл оногдуулахын төлөө баахан мэдүүлэг
авдаг нүсэр том бүтэцтэй, Авлигатай тэмцэх бай­гууллагын хэрэг байдаг ч юм уу. Үгүй
ч юм уу.

-НИЙГМИЙН ДААТГАЛЫН ДУГААРЫГ НЬ ХУДАЛДАЖ АВЪЯ, ВИЗИЙГ НЬ ӨӨРЧИЛЖ
ӨГНӨ ГЭСЭН БИЗНЕСИЙН БҮЛЭГЛЭЛИЙНХЭН ЭРГЭЛДЭХ БОЛСОН ГЭНЭ-

АНУ-д
аялангаа ажил­­лах хөтөлбөр буюу “Summer Work and travel”-ийн хүрээнд АНУ руу зорчсон
оюутан за­лууст ажил олдохгүйн улмаас хэзээ ч хийж үзээ­гүй хар ажлаа хийж, хэд
хэдээрээ гудас хаясан өрөөнд хо­ног төөрүүлж байгаа та­лаар манай сонин мэ­дээлж
байсан. Манайд суугаа АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас Мон­голын хүүхэд залууст эрх чөлөөний
орныг үзэж, нүд тайлах болом­жийг олгосонд олон хү­мүүс баярлаж байгаа. Харин энэхүү
ажлыг ха­риуцан гаргасан компа­ниуд гэрээ хэлцлээ на­рийн хийгээ­гүй­гээс, ашиг
хонжоо харж хариуцла­гагүй ханд­санаас, манай залуус ч АНУ явж ажил хийж мөнгө олно
гэсэн бодит амьд­ралаас та­сар­сан гэгээн мөрөөдөл­тэйгээр тэнд очсоноос үйл явдал
таагүйгээр эргэчихээд байгаа. Эхний нэг сард хэрхэхээ мэдэх­гүй барьц алдаж байсан
хүүхдүүдэд тэнд ажиллаж амьдарч байгаа хүмүүс тусалж, онлайнаар зар тарааснаар өөр
өөрийн байгаа газар­таа ганц нэгээр нь татаж авч бай­гаа талаар тэнд бай­гаа эх
сурвалж ярьж бай­сан. Бас хоноглох га­зартаа төлөх мөнгө­гүйгээс барьц алдаж буй
хүүхдүүдийг ч хоёр, гур­ваар нь гэртээ амьдруулж байгаа хү­мүүс цөөнгүй байгаа юм.

Оюу­тан залуусыг
газар үзүүлж, зуны хэдэн сард ажлын амтыг мэд­рүүлэх тө­лөвлөгөөтэй ажлаа эхэл­сэн
ч бүгдийг нарийн тооцолгүй, хэдэн төгрө­гийн илүү харснаар үүс­сэн энэ таагүй байдал
сүүлийн үед өнөө бай­гаа­гаасаа ч илүү ноцтой болж магадгүй болоод байна. Учир нь
АНУ-д очиж газар үзэх, нутаг оронтой танилцана гэд­гээсээ илүү мөнгө олж ирэх мөрөөдөлд
автсан хүүхдүүд газар дээрээ байдал өөр байгааг мэд­сэн. Харин тэд үлдсэн сар­­даа
боломжийн ажил­­лаж, газар үзээд ирэхийн оронд тэнэг алхам хийх гэж байгаа тухай
сонстох болсон нь харамсалтай. Сүүлийн үед дээрх хөтөл­бөрөөр очсон залуус ту­хайлсан
цагтаа нутаг бу­цахгүй, харлахаар шийд­сэнээ өөр хоорондоо ярих болжээ. Энэ нь тэнд
байгаа монголчуудын  эрх­лэн явуулдаг вэб
сай­туу­дад байгаа материал түүний дор бичигдсэн санал сэтгэгдлээс ч ха­рагдаж байгаа
юм. Эцэг, эхчүүд нь хүүх­дүүддээ газар үзүүлж, ажлын зах зухаас амсуу­лахаар явж
байгаа гэд­гийг нь хэлэ­хийн оронд чухам л гадны оронд очиж, мөнгө цаас олж ирнэ
гэсэн мөрөөд­лийг нь хөөрөгдөөд явуул­чихсан бололтой.

Нөгөө талаас хөдөөд амьдар­даг эжий, ааваа­саа өн­гөрсөн хав­рын
ноолуу­рын хөлс, хо­тод амь­дар­даг бол толгой хорогдох байрных нь гэр­чилгээг барьцаанд
тавь­чихсан хүүхдүүдийн ху­вьд гэр бүлдээ том “шатаалт” хийсэн. Харин тэд үүндээ
шаналан бу­руу алхам хийхээр ший­дэж эхэлжээ. Монгол хүүх­дүүдийн хувьд 18 нас хүрч,
нас бие гүйцсэн хүмүүс. Гэтэл АНУ-ын хуу­лиар бол бү­хий л бо­ломж нь хаалт­тай
хүүх­дүүд. Тэнд 21 нас хүрээ­гүй бол тодорхой хэм­жээнд хуу­лийн ха­риуц­­лага хүлээх
чад­вар­гүйд тооцож, архи тамхи хэрэглэх эрхгүй байдаг. Талын Монгол­доо таа­ваа­раа
байсан хүүхдүүд хууль чанга, бас өөрсдийг нь насанд хү­рээгүй хүүхдүүд гэж тооц­соор
байгаа тэр нийгэмд очоод барьц алдаж, ша­халт хавчилтад орсон мэт са­нагдсаныг үгүйсгэх
ар­га­гүй. Үнэндээ тэр насны­ханд жинхэнэ дураа­раа дургиж, томчуудаас ду­тахгүй
том авирладаг нөхөд байдгийг хатуу ч гэсэн хэлэх л хэрэгтэй.

Одоо ээж, ааваасаа хол, их мөнгөөр шатаж, түүнийгээ олж чадахгүй
нь гэсэн айдаст автсан, мөн хар бор ажил хийж, ходоодондоо хоол хий­хийн хэцүүг
мэдэрсэн хүүхдүүд алдаа эндэгдэл гаргаж, буруу алхам хийх вий гэдэг нь гол анхаарах
асуудал болчихоод байна. АНУ-д амьдарч байгаа монголчууд тэ­дэнд хоёргүй сэтгэлээр
тусалж байгаа ч олны олон дунд өөр сэтгэлээр яваа хүмүүс байгааг ч хэлэх хэрэгтэй.
Учир нь сүүлийн үед “Summer Work and travel” хөтөл­бөрийн хүрээнд АНУ-д очсон хүүхдүүдээс
нийг­мийн даатгалын дугаарыг нь буюу Social Security Number-г нь авъя гэсэн хүмүүс
вэб сайтуудад зар тавих болжээ. Нэг талаас харахад энэ нь гар дээрээ тавих мөнгөгүй
байгаа хүүхдүүдэд хял­бараар мөнгө олох бо­ломж гаргаж өгөөд зүгээр ч юм шиг. Гэвч
үүнийг дагалдах сөрөг тал нь дэндүү ихийг ан­хаарах хэрэгтэй. Улс төрийн амлалт
болсон хэдэн төгрөгөө тарааж өгөхийн далимд иргэний бүрт­гэлээ хийх гэж байгаа Монгол
Улстай маань алсын АНУ адилгүй. Тэн­дэхийн бүртгэлийн тог­тол­цоо нь маш нарийн,
энэ дугаарын бүртгэлээр л хүмүүсээ хянаж байдаг. Хэрэв уг дугаараа арил­жих юм бол
өөртөө маш том эрсдэл дагуулна гэсэн үг. Тухайлбал уг дугаарыг ашиглан нэ­рээр нь
ажилд орж, жолооны үнэмлэх авч, нийгмийн халамж болон эрүүл мэн­дийн үйлчил­гээнд
хам­рагдан бүр банкнаас ч зээл авч болдог ажээ. Америкчууд бол энэ ду­гаа­раа хүнд
зарах бүү хэл маш нарийн нууцалдаг гэх юм билээ. Мөн энэ дугаарыг хууль бусаар хэрэглэж
байгаа хүмүүст ч хатуу шийтгэл ногдуул­даг аж. Торгохоос гадна муж ул­суудын хуулиасаа
шалт­гаалаад 5-10 жи­лийн хорих ял сонсгодог гэсэн. Хариуцлагагүй компаниу­дын гайгаар
АНУ-д хаягдсан хүүхдүүд хөлөө олохгүй байгаатай зэрэг­цээд тэдэндээ таар­сан бизнес
ч  өргөжиж байгаа юм билээ. Нийгмийн даатгалын
нь дугаарыг нь худалдаж авъя, мөн визийг чинь өөрчлөөд өгье гээд дор бүртээ үнэ
ханш тогтоож байгаа су­рагтай. Гэвч энэ хөтөл­бөрийн хүрээнд ажилла­хаар явсан хүүх­дүүдийн
хувьд визний ангиллыг нь өөрчилж, тэнд суралца­хаар юм уу, ажиллахаар болгож болохгүй
гэдгийг мэдмээр байгаа юм. Хүүхдүүд яа­хав, хэн нэгний хэлсний зоргоор итгэж байж
хэдэн доллараа өгөөд явуулна, харин өнөөх хүмүүс нь хэдэн сарын дараа бол­сонгүй
гэх юм бол хууль ёсны хугацаа нь ч дуус­сан байж таарч, визийн зөрчилтэй харлагч
болж таарна. Эдгээр хөтөлбө­рөөр явсан залуусын хувьд ажиллах хугацааг нь зааж,
үүнээсээ гуч хоногийн хугацаанд АНУ-д үлдэж аялах боломж олгож байгаа нь ажил­лаад,
аялах гэсэн тэр хөтөлбөрийнх нь утгыг илэрхийлж байгаа хэрэг. Заасан хугацаа­наас
хэтрүүлж ажиллаж болохгүй бөгөөд энэ то­хиолдолд SEVIS-ийн мэ­дээллийн санд бүртгэг­дэж
визний заалтыг зөрч­сө­нөөр виз нь шууд хүчин­гүй болох юм билээ. Мөн J-1 буюу солилцооны
аялагч ангиллын визийг “Summer Work and travel” хөтөлбөрийн хү­рээнд авсан хүүхдүүд
тэндээ үлдэж суралцах боломж­гүй. Гэвч зарим хүүхдүүд сүүлийн үед тэн­дээ үлдэж
суралцана, ажиллана гэж ярих бол­сон нь хуулийн хүрээнд ямар ч боломжгүй хэрэг.
Визийн ангиллыг солих боломж байдаг ч яг зун­даа ажиллаж аялахаар ирсэн оюутнуудын
хувьд тийм боломж байдаггүй юм билээ. Тиймээс мөн­гийг нь аваад визний ангилал сольж
өгнө гэсэн бизнес хийгчид олон хүүхдийн амьдралыг үрэх болно. Түүнч­лэн Монголд
суралцаж буй сургуулиа хаяад тэнд харлан үлдвэл өөрийн­хөө ирээдүйд маш том гай
тарьж бай­гаа хэрэг болно. Дахин АНУ-д хөл тавина гэдэг мөрөөдөл төдий зүйл болж
таарна.

Манай нэр бүхий гурван компанийн гэрээ­гээр албан бус тоогоор
1200 орчим хүүхэд АНУ-г зорьсон би­лээ. Тэдний дунд хэлний мэдлэгтэй, гэрээ­нийхээ
дагуу ажлаа олж чадсан гээд болом­жийн байгаа цөөн хүүх­дүүд бий. Гэх­дээ уг хө­төлбөрийн
мөн чанараа гүйцэд ойлгоо­гүйгээс, хариуцсан ком­панийн хариуцлагагүй­гээс олон
хүүхэд хөтүүхэн хэдэн сарыг туулж байгаа нь үнэн. Нөхцөл байдал төлөвлөснөөс нь
өөрөөр эргэснээс болж цааш­дын­хаа амьдралд том толбо суулгахгүй байхыг анхаарах
нь зүй. Энэ удаад жаахан хэцүүхэн зуныг өнгөрүүлээл биз. Харин цаашдын олон арван
зуныг харлуулах алхмыг бүү хийгээсэй. Үүнийг нутагтаа байгаа эцэг, эхчүүд нь ухаж,
хүүх­дүүддээ нарийн ширий­нийг нь ойлгуулан хэлээ­сэй билээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

Авлигатай тэмцэх газ­рын дарга,орлогч хоёр ний­гэмд шуугиан дэгдээж бай­на. Түүнийг Ерөнхий про­курор хууль зөрчсө­нийг тогтоож  огцруулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Гэвч УИХ эдгээр дарга нарыг  огц­руулбал дэлхий сөнө­чих гэж байгаа аятай аягалц­гааж  огцруулахгүй хэмээн дээр доргүй гү­рийцгээж байна.

Огцруулахгүйн тул янз бүрийн шалтаг шалт­гаан олж  ирж байгаагийн дот­роос хамгийн гол нь улс төржсөн шийдвэр гар­га­лаа гэцгээж байгаа. Тийм болохоор түүнийг огц­руулж болохгүй юм гэнэ. Яагаад тэр дээд түвшний дарга нарыг шалгадаг хүнийг огцруу­лах нь улс төржсөн увай­гүй үйлдэл болоод бай­гааг мэдэх хүн байна уу ингэхэд. Түүнийг өмөөрч УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо мэдэгдэл хүртэл гаргав.

Уг мэдэгдэл болон энэ байнгын хороон дар­гын ярилцлагад нэг юм л байнга дурдагдаад бай­гааг ард түмэн анзаарч байгаа. Байнгын хо­роо­ны дарга Б.Бат-Эрдэнэ “Харь­цан­гуй тайван бай­сан хуулийн салбарыг улс төржүүлж байж бужиг­нуулчих вий дээ” гээд л хэлээд байна.

Хуулийн байгуул­лагад ардчилал, хүний эрхийн талаар юу ч хийг­дээгүй тэр талаар огтхон ч салхи ороогүй, яг социализмын үе шигээ хуучин арга барилаараа ажилладаг. Энэ салба­рынхан ерээд оны өмнөх шигээ  МАХН-ын хуулийн хэлтэс мэт ажилладаг гэсэн яриаг дээрх ги­шүүний халаглал бат­лаад байна.

МАХН-аас өөр намын угшилтай, ард түмнээ гэсэн сэтгэлтэй хүмүүс хуулийн салбарт олноо­роо шургалчих вий гэхээс дээрх байнгын хороон даргын  үнхэлцэг нь ха­гар­чих гэж  байгаа бо­лолтой. Хуулийнхан ард түмнээ бодоод эхэлбэл хүссэн ч эс хүссэн ч МАХН-ыг бодохтой ман­тай юм болно.

Хуулийн байгуулла­гад итгэх ард түмний  ит­гэл түүхэнд байгаагүй доод хэмжээндээ хүрчи­хээд байгаа энэ үед тус байгууллага шинэчлэл хийхгүй гээд яах билээ.  Олон түмний дунд явуул­сан сүүлийн судалгаа­гаар хүмүүсийн 70-аас дээш хувь нь хуулийн байгууллагад итгэдэггүй хэмээн хэлсэн байдаг. Харин үүнд сэтгэл нь зовж  байгаа ажилтан хуулийн салбарт байдаг болов уу.

Эргээд гол асуудал­даа ороход Монгол Ул­сын Ерөнхий прокурор өөрийн биеэр АТГ-ын дарга, дэд дарга хоёрыг хууль зөрчсөн гэж зарла­сан. Бүүр үүнийг гурван­таа давтаж хэллээ. Ин­гээд байхад УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хо­роо­ны МАХН-ын гишүүд тэдгээр хууль зөрчигч­дийг улаан цагаан хаа­цайлан авч үлдэх юм. Нөгөө хуучин байнга хэл­дэг байсан “Хуулийхныг ажлыг нь хийлгэ” гэц­гээдэг нь ч яасан юм бүү мэд. Хуулийхан яг ажлаа хийх гэхээр нь хориглоод байдаг болчихлоо. Одоо л ёстой хуулийхан ажлаа хийж эхэлмээр байна.

Хувьсгалт намыхны хэлдгээр “үнэн мөнөө шалгуулахчихаад” ирэх хэрэгтэй. Хэрэг хийгээгүй юм бол юундаа айж ичих билээ. Нэр цэвэр ажил албандаа зүтгэж байх шиг зөв юм өөр хаана байна даа, ингэхэд.

Хууль зөрчсөн асуу­далд орооцолдсон энэ дарга нар цаашид тэгээд ажлаа хийж чадах уу. Ямар итгэл үнэмшлээр үйл ажиллагаагаа явуу­лах вэ. Хүн гэдэг амьтан сэтгэл нь сэвтэй л бол юу ч бүтээж чаддаггүй.

Тэгэхэд УИХ цээжээ­рээ хамгаалан авч үлдэж байгаа нь цаг хожсон л асуудал. Одоохондоо энэ нь тэдэнд хэрэгтэй мэт боловч үүнээс үүдэн гарах хор уршиг нь төрд хүндээр тусна.

 Эрхэм түшээдэд АТГ-ын дарга, орлогчийг  шал­гуулахгүй байх  шалтаг­тай юм байна  гэж үүнийг харсан хүн болгон хардах бол­лоо. Тэгээд ч хуу­лиа­раа АТГ-ын даргын асууд­лыг хоёр долоо хоно­гийн дотор шийдэх ёстой гэж байгаа. Хуу­лийн энэ заал­тыг УИХ уландаа гишгэсэн үйл явдал болж өнгөрөв.

Тэгээд араас нь АТГ-ын даргыг огцруулах гэж байгаа нь өөрөө  хууль зөрчиж байгаа гэх тархи угаасан нийтлэлүүд за­хиалгаар бичүүлж байна. Ингээд болчихдог бол ч сайхан л юм. Хэн олон хэвлэлтэй нь, хэн түрүүлж дуугарсан нь хождог тухай манайх­ны нэг удирдаг­чийн сур­гаал байдаг. Түүгээр л бүх юм явагдаж байх шив дээ.

 Дээр дурдсан, ингэж хууль зөрчих нь УИХ-д хүндээр тусна гэж. Үйл­дэл эс үйлдлээр хуулийг зөрчих нь яг адилхан ял зэмтэй байдаг. Тэгвэл хоёр долоо хоногийн дотор шийдвэрлэх ёстой гэсэн хуулийн заалтыг уландаа гишгэснээрээ УИХ-ын дарга Д.Дэмбэ­рэл огцрох нь бололтой.

Хувь хүн болон бай­гууллага хэн ч энэ талаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандах эрхтэй  гэдгийг прокурор өөрөө сануул­сан. УИХ-ын дарга асан Ц.Нямдорж яг ингэж Үнд­сэн хуулийн хууль дээд­лэх гэсэн зарчмыг зөрч­сөнөөсөө болж огцорч байсан гашуун туршлага бий.

Тэгвэл өвгөн дарга хэн нэгэн авлигач гишүүдийн­хээ эрх ашгаас болж огцорч мэдэх эгзэгтэй мөчид тулж ирээд байна. Д.Дэмбэрэл дарга Ерөн­хий прокурорт дэгээ тавьсан биш өөрийгөө л дэгээдчихэв  бололтой.

Яагаад хэн нэгний эрх ашгаас болж гээд байна гэвэл Д.Дэмбэрэл дарга л өдий болсон хойноо ав­лига авч, өгөв гэж. Ёстой падлий ч байхгүй зүйл байсан байж таарна. Харин авлигын асуудал­тай гишүүд л Авлигатай тэмцэх газрын дарга нарыг өмөө­рөөд байгаа биз. Тэдний л ятгалгаар  УИХ-ын дарга ийм хууль зөрч­сөн шийдвэр гарга­чихав бололтой. Хууль зөрчсөн спикер ч удаан тэсдэггүй юм байх чинь  лээ.

Өнөө
жилийн наа­дамд шинэ бөх түрүүлнэ гэсэн ард түмний таамаг үнэн болов. Гэхдээ Б.Ган­бат
зааныг гарьд цолыг алгасч шууд арслан цолд хүрнэ хэмээн тийм ч олон хүн тааварлаагүй
байх. Бөх сонирхогч олны дийлэнх нь даян аварга Г.Өсөхбаяр, цэргийн хурц арслан
Ч.Санжаадамба нарын нэг түрүүлнэ гэц­гээж байсан. Сар шинийн барилдаанаас хойш л
Санжаадамбын тухай яриа гарч, наадмаар яа­даг бол, цаад чинь наа­дамд ч сааралтдаг
нөхөр шүү, гэхдээ л тун чиг задгай барилдах юм, ер нь түүнийг тогтоох хүн ховор
л харагдаад байх шиг хэмээн хот хөдөөгүй л цуурч байлаа. Сан­жаа­дамба уг яриа хөөрөөг
нь бат­лах гэсэн мэт заал танхимын хэд хэдэн ба­рилдаанд хэнд ч тахимаа өгсөнгүй.
Тэгсгээд л наа­дамтай золгосон доо. Гэ­тэл наадмын түрүү, бө­хийн өнгө гэж томтой
жи­жигтэйгээ хэлцэж бай­сан залуу бөх дөрвийн да­ваанд яваад өгөв. Говь-Ал­тай аймгийн
Чандмань су­мын харьяат, улсын заан Р.Да­вааням агсны хүү Лхагва­доржид элэг бүсээ
тайлах нь тэр ээ.
Их
ярих, их магтах ийм л хортой байдаг даа гэж учир мэдэх хүмүүс халаг­лаж харагдсан.
Үнэн­дээ олон түмний эрт­нээс хэт их итгэл найдвар хүлээл­гэсэн явдал нь залуу бөхийн
бяр тэнхээг нь бус сэтгэл зүрхний нь угт орших тийм нэг нан­дин зүйлийг нь мохоосон
бололтой. Мөн гурвын даваанд “Бөх билэгт” дэв­жээнийх нь багш, Архан­гай аймгийн
Батцэнгэл сумын харьяат заан Д.Хи­шигдорж түүнийг амлаж аваад бараг л барил­дал­гүй
тахимаа өгчихсөн. Нутгийн хүүгээ дэмжиж, гар амар даваа ахиулсан нь Санжаадамбад
муу­гаар нөлөөлчих шиг са­нагдсан. Учир нь түүнийг гар хөнгөн давуу­лалгүй гурвын
давааны төгсгөлд үе тэнгийн залуучуудтай нь тунаж үлдээх байлаа. Тэгж барилдааныг
нь задгайлж өгөх байлаа. Хэрвээ гурвын даваанд жаахан барил­даан хий­сэн бол яалаа
ч гэж дөр­вийн даваанд биеэ барьж бээ­вэгнэн Д.Лхагвадор­жид шороодохов дээ.

Өөр
нэг бөхийг бас онцолмоор байгаа юм. Тэр бол Төв аймгийн Баянцогт сумын харьяат,
улсын залуу харцага Ө.Даваабаатар. Жинхэнэ торгон ирэн дээрээ яваа хүчтэн өнөө жилийн
наа­дамд зодоглосонгүй. Мон­гол Улсын гавьяат тамирчин, даян аварга А.Сүхбат аваргыг
зодог тайлсны дараа жилийн наадмуудад сэтгэл дагаад ч тэр үү, уран хурц барил­даан  огт гарахгүй байгаа юм шиг нэг л уйтгартай болчихсон
санагддаг.

Харин
түүний гарын шавь Ө.Даваабаатар баг­шийнхаа уран сүлжээ мэ­хийг уралдуулан хийж,
ёстой нэг бужигнуулж эхэл­сэн юм. Одоогоос хоёр жилийн өмнөх наа­дамд тэрээр шинэхэн
арс­лан Д.Азжаргалыг дөр­вийн даваанд, залуу начин Т.Өсөх-Ирээдүйг тавын даваанд,
хүчтэй заан Д.Раг­чааг зургаа­гийн даваанд өвдөг­лүүлж хар­цага цолны болзол ханга­сан
билээ. Өнгөр­сөн жил тавын даваанд Баянхон­го­рын Д.Батболд харца­гад тахимаа өг­сөн.
Яа­гаав, усан бороонд баа­хан бөхчүүд хальтирч унаад амаа бариад бай­гаагүй юу.
Тийм л юм бол­сон. Дараа нь өнөө Бат­болд­тойгоо Ламын гэгээ­ний ойд, үнд­сэндээ
нутагт нь очиж барил­даад давж түрүүлснийг манайхан мэднэ. Ийм л иртэй залуу харцага
маань бэртлийн улмаас барилдсангүй. Аварга Д.Сумьяабазар, гарьд Б.Гантогтох нар
зодог­лохгүй гэдгээ наад­мын өмнө мэдэгдэж байсан билээ.

Наадамд уламжлал
ёсоор 512 бөх зодог­ло­сон. Хэн хэн улсын цолонд хүрсэн, бөхийн барил­даан хэрхэн
өр­нөс­нийг олон түмэн бүгд үзсэн учир тэр бүгдийг дурдахаас татгалзав. Гэх­дээ
уншигч олонд сонир­хуулалгүй орхиж болом­гүй зүйлс багагүй байна аа. Нэгийн даваанд
ул­сын заан Ч.Бям­бадорж, улсын на­чин Д.Доржбат нар цэр­гийн хүүд тахи­маа өглөө.
1964 оны алдарт луу жилт­нүүдийн нэг Бям­ба­дорж заан ийнхүү нэгийн даваанд элэг
бүсээ тайлж байхад төрсөн хүү нь төрийн наадамд тав давж байх жишээний. Өнгөр­сөн
жилийнхийг бодоход цэрэг харьцангуй цөөхөн зодоглосон юм уу даа.

90
гаруй улсын цолтон, тийм хэмжээний цэрэг барилд­сан гэсэн. Хоёрын даваа эхлэхийн
өмнө цэнгэл­дэхэд усархаг бороо ороод товлосон цаг мину­таасаа багагүй хойшил­лоо.
Үзэгчид хоёрын да­ваанд ч яахав, маргааш тавын даваанаас л битгий бороо ороосой
гэж залбирч байлаа. Л.Цэвээн, “дүүгүүр” М.Болдбаатар, Говь-Алтайн Д.Бадрах гээд
ахмад начингууд зодог­лодгоороо зодог­лож, нэг даваад хоёрын даваанд аймгийн начингуудад
тахимаа өгсөн.

Залуу
начингуудаас Дорнодын Д.Цогзолдорж, Увсын Б.Насандэл­гэр нар аймгийн харцага Буянжар­гал,
аймгийн начин Элбэгбаяр нарт өвдөглөв.

Гурвын
даваанд улсын цолтнууд нутгийн залуусаа гарыг нь амраадаг жишиг бий. Уг жиш­гийн
дагуу заан Ч.Батзориг өөрийн­хөө багшийн хүү Б.Заяа­ман­дахыг, харцага Ц.Магалжав
Ч.Булганхүүг, начин М.Жамьян­пүрэв Т.Санчирыг, Б.Адьяахүү Ш.Жаргалсайханг, Ц.Цогтжаргал
А.Отгонбаатарыг амласан. Ч.Бат­зориг заан, Ц.Магалжав харцага хоёрын хувьд арай
л эрт тахимаа өгчихсөн санагдсан. Гурвын давааны төгс­гөлд Өвөрхангайн Б.Сангисүрэн
Увсын П.Бүрэн­төгстэй, Архангайн Р.Пүрэвдагва Говь-Алтайн Л.Цэ­рэнтогтохтой учраа
таарсан. “Дээрээ татаасгүй хэд нь ингээд л үлддэг юм даа” гэх яриа чих дэлсч байлаа.

Үндэсний
бөхийн шинэчилсэн дүрмийн дагуу дөрвийн даваа оноолтоор барилддаг. Энэ да­ваанд
Б.Сангисүрэн, А.Отгон­баа­тар, Ш.Жаргалсайхан нарын шилдэг залуу аймгийн арслангууд
харцага Д.Баасандорж, Ө.Бат-Орших, начин Г.Эрхэмбаяр нарт өвдөг шороодож дараа жилийн
наадмыг хүлээхээс аргагүйд хүрэв. Гунаажавын Эрхэмбаяр начин Ш.Жаргалсайханыг улсын
наа­дамд хоёр удаа ийнхүү өвдөг­лүүлж, Завхан нутгийнхныг гом­доож байгаа юм.
2006 онд тэрээр начны даваанд унагаж уйлуулж байсан. Нутгийн бөхөө улсын цолонд
хүргэх гэж Завханыхан мөн ч олуулаа хэлхэлдэж харагдсан. Бөхчүүд нь, нэртэй бизнесменүүд
нь бүгд л байсан. Гэвч Жаргалсайхан Эрхэмбаярыг бараагүй ээ. Дөр­вийн давааны оноолт
зарим бөх­чүүдэд нь ийн хатуурхаж байхад, зарим нэгэнд нь азтай ч гэдэг юм уу, арай
ч гэмээр юм уу, их л зөөлөн байсан. Тухайлбал, Б.Заяамандах нутгийн ах Ц.Мягмарсүрэнтэйгээ
таардаг байгаа. Юу юугүй л гуяа алгадаад туг тойроод гүйчихэв. Заан аавынхаа шавь
болох Ч.Бат­зориг, Ц.Мягмар­сүрэн нараар гурав, дөрөв давж санасандаа хүрсэн тэрээр
Д.Азжаргал арс­лангаар тав давж, ногоон гэрлээр л начин болж байгаа юм. Түүний хувьд
улсын наадамд хоёр, гурав л зодоглож байгаа болов уу. Азтай байгаа хэрэг шүү.

Харин
сүүлийн арваад жил начны тааварт орж, дөрөв, тавын даваанд л дандаа луугаруудын
гарт “шархдаж” нүдэндээ нулимс­тай дараа жилийн наадмыг хүлээж явсан Увс аймгийн
Сагил сумын харьяат, цэргийн хурц арслан А.Бямбажав, Өвөрхангай аймгийн Хархорин
сумын харьяат аймгийн арслан Т.Санчир нар улсын цолонд хүрэхэд наадамчин олон уухайлан
баяр хүргэж байлаа. Олон жил хүлээсэн цол гэдэг авч байгаа эзэндээ ч тэр, өөрөө
хүртэж буй мэт баярлах наадамчин олонд ч тэр үнэхээр үнэтэй байдаг юм билээ. Наадмын
өмнө найраанд орлоо хэмээн барилдах эрхээ хасуулж явсан А.Бямбажав начнаар тогтолгүй
харцага цолны болзлыг шууд хангасан.

Ер
нь өнөө жил Увсынханд ээлтэй сайхан наадам болов уу даа. 1991 оноос хойш Увсын цэн­хэр
хязгаараас улсын наадмын түрүү бөх тодроогүй юм. 1991 онд ардын хувьсгалын 70 жилийн
ойгоор О.Балжинням аварга П.Сүх­бат гарьдаар ес даван түрүүлж, тугийн мандал руу
эрчээрээ гүйж ирээд, уулын оройгоос нисэх бүргэд адил дээш хөөрөн дэвхэрч баярлаж
байв. Тэгтэл өнөө жил Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат, Монгол Улсын заан
Батжаргалын Ганбат ес даван түрүүлж, наадамчин олноо баяс­галаа. Түүнийг төрийн
наадамдаа түрүүлээсэй хэмээн ард түмэн олон жил хүлээсэн дээ.

“Залуу
зургаан заан” хэмээн монгол бөхийн нэгэн өнгө, үзэгдэл болж явсан хүчтэнүүдээс заан
цолтойгоо үлдсэн нь ганцхан Б.Ганбат байлаа.

Сүүлийн
хоёр, гурван жилийн наадмыг түүнийх гэсэн яриа байдаг байв. Гэвч тэрээр дандаа л
азгүйт­дэг байсан. 2008 онд До.Ганхуя­гийг түрүүлдэг жил шөвгийн дөрөвт гурван залуу
бөхтэй Ганбатыг үлдэж, наймын даваанд ам авахаар явахад наа­дамчин олон Ганбатын
наадам болчихлоо шүү гэж байтал тэр Нямдоржийн Ганбаатар гарьдад хийн дээрээ ганц
хүчтэй татуулаад л унаж бай­сан. Өнгөрсөн жил тавын даваанд Ц.Сумъяабэйс начинд
унаад олны урмыг бүр нэг хугалж орхисон билээ. Тэгтэл өнөө жил залуу заан М.Өсөхбаяр,
арс­лан Х.Мөнхбаа­тар, даян аварга Г.Өсөхбаяр нарыг цувуулан орхиж, гарьд цолыг
алга­сан шууд арслан цолонд хүрлээ. Жилийн жилд дунд шөвөгт үлдээд, заримдаа шөвгөрч
ч чадалгүй унаж түмэн олныхоо гомдож, гуньсан сэтгэлийг нь тэр хаврын бороо шиг
сэлбэлээ. Даанчиг сайхан.

Шинэхэн
цолтнууд төрийн тэргүүнээс цол тэмдгээ гардаж аваад индэрт суух нутгийнхандаа арай
л элгэмсүү хандах ажээ. Ухаандаа, шинээр харцага цол хүртсэн Увс нутгийн хөвгүүд
болох С.Мөнхбат, А.Бямбажав нар Б.Бат-Эрдэнэ аваргын өмнүүр зүтгэж байгаад Монгол
Улсын Ерөнхий прокурор Д.Дорлигжавт үнсүүлж байгаа нь харагдсан. Б.Ганбат заан ч
ялгаагүй, бас л аваргын өмнүүр зүтгээд Дорлигоо даргадаа хацраа өгөв.

Д.Дэмбэрэл
дарга болохоор Ховдоос төрсөн начныхаа хоёр хацрыг үнсээд, бусадтай нь зүгээр гар
барьж ч байх шиг. Үүний цаана нутаг ус гэх торгон утас хөврөөд байгаа юм л даа.

Булганы
Бүрэгхангайн Д.Баа­сандорж харцага төрсөн эгчийнхээ хүү болох М.Өсөхбаяр заантай
зургаагийн даваанд тунасан, Сэ­лэн­гийн өндөр Ч.Баянмөнх арслан Л.Пүрэвжав харцагаар
тав давж хүчээрээ начин болсон, Дундговь аймгийн харьяат, “Хур харцага” дэвжээний
бөх А.Алтанхуягийг М.Баяржавхлан заан Пүрэвжаваас харцагаас нь урьтаж амлаж унагасан
гээд наадмын сонин дуусахгүй ээ. Ингээд уншигч олондоо бөхийн барилдааны дүй­зийг
гурвын даваанаас толилуулж байна.

Н.ГАНТУЛГА

Монголын ардчилал
дөнгөж 20 шүргэж яваа идэр насандаа тулж бай­на гэх тодорхойлолтыг олон хүн хэлдэг.  Үнэндээ бол нийгмийн хөгжил да­гасан “хар масс”
ардчи­лал гэх энэ нэр томьёог өөрийн эрх тааваар байх явдал гэж ойлгодог нь нууц
биш юм. Өөртэй нь санаа нийлэхгүй хэн нэг­нийг үг хэлэх эрхээ эдлэн буруушаах, бүр
боломж олдвол газар дор ортол нь муулах бол энүүхэнд. Түүгээр зог­сохгүй хүний энэ
хорвоод түр буудал­лас­наа умар­таад үүр­дийн залуу үлдэж хоцрох мэт аашлах нь дэндүү.
Цор ганцаар бүх юмны эзэн суух сонирхол зөв­хөн хүнд л байдаг байх. Тэр нь албан
ту­шаалтай холилдвол бүр чиг “ца­гаандаа гарна”. Ёстой л нөгөө  “Би үхэхээр чи үх” гэгч болно доо. Ер нь явж явж
ямар ухаантан нь монголчуу­дын “Тамын тогооны үл­гэр” гээчийг зохиочихов оо гэж
гайхдаг юм.

Бид­ний
араншин үнэ­хээр их өвөрмөц шүү. Илүү яваа нэгэндээ үхт­лээ атаарха­на. Тэгсэн атлаа
өөрөөс нь дор яв­бал өрөвдөнө гэж жиг­тэйхэн. Адил тэн­цүү амь­дарвал унагах гэж
орол­доно. Ийм л далд тэмц­лийн дунд монгол­чууд бидний дундаж 60 нас гэрлийн хурдаар
өн­гөр­нө. Тэгээд арай гэж ухаан суугаад “харахад” тэтгэ­вэртээ гарах нас хаал­га
тогшоод, тэр хэмээрээ гэмээ цайруу­лах гэж орол­доод эрхи шүүрэх хооронд эрлэ­гийн
эл­чийн “томилолт” гардана. Үнэндээ бидэн шиг ийм бие биендээ хайр­­гүй ард түмэн
дэл­хийн бөөрөнд хэр олон байдаг юм бол. Бас яда­хад дэндүү улс төрждөг даварсан
зан­тай. Түү­нийгээ бас л нө­гөөх 1990 оны цагаан морин жи­лээр олгогдсон ардчи­лалтай
холбодог. Яг үнэндээ бид хүний эрх, эрх чөлөөний талаарх ойлголт хэртэй билээ. Энэ
ойлголт маань амьд­рал дээр бодит биеллээ олж чаддаг болов уу гээд мянга мянган
асуулт ар араасаа хариулт нэхэн хөвөрнө. Илүү олныг нур­шилгүй  хоёрхон жилийн өмнөх үйл явдлыг сөхье.

ӨНӨӨДӨР ДОЛДУГААР САРЫН 5.

Хоёр
жилийн өмнөх энэ өдөр ямар бай­­сан бэ? Гэнэтийн цоч­ролд орсон монголчууд яахаа
мэдэхгүй балмаг­даж бай­сан. Тэд улс төрийн зо­лиос болсноо гадарлах ч үгүй мэгдсэн
байсан.  Төр нь ард түм­нийхээ эсрэг арга
хэмжээ зохион бай­гуулсныг, түүний гайгаар тавын таван хүний халуун амь, идэрхэн
нас, ихийг хийж бүтээх оргилуун сэт­гэл таслагдсаныг ойлгож ч амжаагүй байлаа. Тийм
л гэнэтийн “шок”-нд орсон цаг үе байв. Өөрөөр хэлбэл, урьд байгаагүй үйл явц, хойшид
давтаг­дахгүй байгаасай гэж хүн бүр ханцуй дотроо зал­бирах эмгэнэл байлаа.  Үүнийг Монголын түүхнээ “Долдугаар сарын 1-ний
хар мягмар гариг” гэж нэрлэсэн юм.  Үүний
гол буруутан нь  мэдээж, ард түмэн биш. Харин
эрх ямба, албан тушаалд шу­нан дурласан улстөрчид байсан. Ямар ч аргаар хамаагүй
төрийн түшээ гэх нэрийг зүүж, өндөр сэнтийд залраад өөрийн бүрэн эрхээ тө­рийн нэ­рээр
хамгаа­луу­лах со­нир­холтой хэсэг бүлэг хүмүүсийн амбиц бай­сан. Шуудхан хэлэхэд
Монгол Улсыг хоёр ху­ваасан  нүүрэн дээрээ
өрсөлдөгч гэх атлаа нүд­нээс далд хоорондоо “дай­сагнагч” хоёр намын шургуу ажиллагааны
үр дүн нийгэмд, жирийн ард олонд нөлөөлсөн нь тэр байлаа. Юугаа ч ойл­гоо­гүй залуучууд
хөөрөн хөгжиж, олныг хамарсан үймээн самуун нийслэлд дэгдэж, адилхан хүмүүн заяанд
төрсөн ээж, аавын үрс цэрэг цагдаа, ард иргэд гэдгээрээ талцан үндэсний хэмжээний
“дайн” дэгдээд амжсан. Үүний эцэст тавын таван халуун амь зуурдаар эр­сэдсэн.  Горыг нь амссан хүн гэвэл 800-гаад. Ол­ныг хамарсан
үймээн са­муун хэрээс хэтэрч ца­дигаа алдангуут тухайн үеийн Ерөнхийлөгчийн зарли­гаар
Онц бай­дал зар­лаж, үйл явцыг хазаарлаж авсан. Үүний дараа нийг­мийн хэв журам
зөрчсөн хүмүүсийг хоморголон баривчилж, байцааж эхэл­сэн байдаг. Ер нь тухайн өдөр
юу болсныг Онц байдал зарлах хүртэл орон даяа­раа хэв­лэл мэдээллийн хэрэгс­лээр
тэр тусмаа телеви­зийн сувгаар Мон­гол даяа­раа ямар нэг тайлбар­гүйгээр харсан
даа.

ГЭТЭЛ ӨНӨӨДӨР БАЙ­ДАЛ ЯМАР БАЙНА ВЭ?

Тухайн
үед ямар нэгэн улс төрийн тайлбар хий­хээс эмээж байсан бүхэн одоо гараа өргөөд
дуу­гарч байна. Сайн дураа­раа шүү дээ. Дуугарсан бүх­ний үгийг сонсч дүгнэлт хийж
бодоход долдугаар сарын 1-ний тэр хар өд­рийн үйл явдал “бороо урьсан салхи” шиг
сэвэл­зээд байгаагаас ха­ра­хад ирэх 2012 оны сон­гуу­лийн идэвхтэй ПИАР болох нь
нэгэнт тодорхой болоод байгаа нь ажиг­лагдана. 
Уучлаарай. Гэхдээ тэд буруу дуугарч байна. Бид юмыг ямар ч амархан мартдаг
юм бэ дээ. Хоёр жилийн өмнөх тэр хар өдрийг хорин жилийн өмнө болсон гэж арай бодоогүй
биз дээ. Аль эсвэл бидний нөгөө улстөрждөг араншин маань өнөөдөр худлаа хэлэхэд
хүргээд байна уу. Яагаад ингэж хэлэх болов гэхээр дөрөв хоногийн өмнө тохиосон долдугаар
сарын 1-ний өдөр ямар олон улстөрчид, хууль хяналтынхан сайн ду­раар үзэл бодлоо
илэр­хийлэн үгээ хэлж, ард түмэндээ “хайртайгаа” нотлов доо. “Хэн буруу­тай байна,
түүнд хариуц­лага тооцох ёстой” гэсэн тэдний хуурай хоосон, манж үгнээс жавар хан­хийж
байсныг анзаарсан нь хэд бол. Магад, үхтэл үр харам гэгчээр цаг бу­саар үрээ алдсан
эцэг эхийн шаналсан сэтгэл л хэн юу гэж худлаа яриад байгааг гадарласан байх. Монголын
төр тэднээс уучлал гуйхыг олон хүн хүлээсэн бол бас л та­лаар өнгөрлөө. Харин уучлалын
оронд өөрс­дийнхөө арьсыг хамгаал­сан мэдэгдлүүд ар араа­саа хөвөрсөөр.

Хүний
амины буруу­тан хэн бэ гэхээсээ өмнө хүний эрх, эрх чөлөө зөр­чигдсөн эсэх тухай
эц­сийн дүгнэлтгүй бөөрөн­хийлсөн зүйлс бөөлжис цутгам урссан нь харам­салтай. Хамгийн
гол нь хоёр жилийн өмнө ёстой нөгөө халуун цэг дээр нь ярихдаа хэлж байсан үгнээсээ
зарим нь эрс татгалзаж, хэлсэн үгнийх нь шүлс хатаагүй шахам байхад 180 хэм эргэсэн
яриа өгч өөрөөсөө урва­сан нь ичмээр. Чухамдаа энэ нь Монголд улс төр­жих гэдэг
нэгэн ноцтой эмгэг бий болсныг тайл­баргүйгээр хэлээд өгч байна. Баримт сөхье. Одоогоос
хоёр жилийн өмнө 2008 оны долду­гаар сарын 4-ний өдрийн  “Өдрийн сонин”-ы ¹160 (2924) дугаарт өгсөн ярилц­лагадаа
Хүний эрхийн Үндэсний комис­сын гишүүн, эрүүдэн шүүлт хариуцсан мэр­гэжилтэн П.Оюунчимэг
“Бие махбодийн хувьд эрүүдэн шүүх явдал илт ажиглагдаж харагд­сан­гүй. Учиргүй эрүүдэн
шүүж, уйлуулж, ори­луулж, бороохойдоод бай­гаа зүйл харагд­сан­гүй.  Тийм болохоор ми­ний хувьд тэнд бие мах­бодийн
эрүүдэн шүүлт алга байнаа л гэж байгаа юм” хэмээн мэдэгдэж бай­сан нь цагаан цаасан
дээр хараар бичигдэн ёстой нөгөө нотлох баримт болж үлдсэн байх юм. Тэгтэл саяхан
“Зууны мэдээ” сонин дээр өгсөн ярилцлагадаа тухайн хэл­сэн үгнээсээ 180 хэм эргээд
“Долдугаар сарын 1-тэй холбоотойгоор олон хүнийг хоморголон эрүүдэн шүүсэн” гэж
хэ­лээд сууж байх жишээтэй. Үнэхээр тэгж эрүүдэн шүүс­нийг нь харсан ат­лаа тэр
үед нь өнгөлөн далдалж, худлаа хэлэ­хээс аргагүй байдалд хүрэх шалтгаан хатагтай
П.Оюунчимэгт байсан бол түүнийгээ илчлээд, өөрт нь дарамт үзүүлсэн хүмүүсийг нэрлээд
албан тушаалаа өгөх хэрэгтэй шүү дээ. Яагаад гэвэл энэ эмэгтэй чинь ХЭҮК-ын гишүүн
төдийгүй өөрөө Эрүүдэн шүүх процессыг хянах үүрэгтэй дагнасан ганц мэргэжилтэн нь
биз дээ. Түүгээр зогсохгүй эрүүдэн шүүлт гэх хэлэхэд хэл халтирам нэр то­мьёогоор
докторын зэрэг хамгаалсан хүн гэдэг. Тэгэхээр олныг хоморгол­сон эрүүдэн шүүлт үнэ­хээр
тэнд байж, түүнийг та мэдсэн юм бол ажлаа хэр гүйцэтгэсэн нь то­дорхой юм биш үү.
Жи­рийн сэтгүүлчийн бод­лоор бол ингэх нь зөв юм шиг санагдаад байна.  Тухайн цаг үед таныг зорьж ярилцлага авах­даа
бодит байдлыг олон нийтэд мэдээлэх гэсэн зорилгоо л сэтгүүлч бүсгүй урьтал болгосон
нь мэдээж. Харин хожмоо урьсан зочны хэлсэн үг эсрэг баримт болно гэж төсөөлөө ч
үгүй биз. Хэр­вээ телевиз, радио бай­гаад фондондоо хад­галаагүй цалгардуулсан бол
өнгөрөө. Иймдээ л сонин гэдэг  аугаа, цаасан
дээр хараар дурайтал үлдэж,  баримт болдог
юм.

Үүнээс
гадна 2008 оны долдугаар сарын 1-тэй холбоотойгоор Мон­гол Улсын байнгын ажил­лагаатай
парламентын түүхэнд анх удаа иргэний нийгмийн төлөөлөл зохих хууль хяналтын байгуул­лага
болон хүний эрхийн байгууллагын удирдла­гууд оролцсон нээлттэй сонсголыг хийсэн
билээ. Тэр үеэр  нөгөөх “хар мягмар гаригтай
“холбоо­той өчнөөн зүйлийг ярь­сан.

Бас
шүүх хуралтай төстэй мэтгэлцээн ч гэ­мээр, маргаан ч гэмээр сөргөсөн үг хоорондоо
хаяцалцаж, бараг хэрэл­дэх дөхсөн дөө. Энэ нээлт­­тэй хэлэлцүүлэг хэ­мээх үр өгөөж
нь тун яд­маг хэрүүл гэмээр хурал­дааны үеэр УИХ-ын ги­шүүн Х.Тэмүүжин  жинхэ­нэ “од”-оор тодор­сон гэ­хэд хилсдэхгүй.
Түү­ний хэлж ярьж бай­гаагаас харахад ирэх 2012 оны сонгуульд дол­дугаар сарын
1-нээр “овоглох” юм байна гэдэг нь ан­заарагдана лээ. Тэр үеэр  өмгөөлөгч Пүрэв­баатар “Улсын Дээд шүү­хийн Эрүүгийн
хэргийн танхи­мын тэргүүн Д.Бат­сайхан “Манай намын байрыг шатаасан нөх­дүү­дийг
өр­шөөж болох­гүй” хэмээн улс төрийн байр суури­наас хохи­рогч­дод ханд­сан” хэмээн
гомдоллож байсныг уншиг­чид санаж байгаа байх. Тэгээд зог­сох­гүй  хэд хэдэн удаа хэлсэн тэр үгнээс нь бо­лоод “Би
энэ хүнийг МАХН-ы гишүүнээ орхио­гүй яваа хүн гэж үзсэн”  гэж өмгөөлөгч хэлж бай­сан. Яахав, тухайн үед
өмгөөлөгч,  шүүгч хоёрын хоорондын маргаан
га­зар авчээ гэж бодоод л өнгөрсөн хүн олон болов уу. Гэтэл энэ оргүй үг биш байсан
нь саяхан тодор­хой болох шиг. Учир юу гэхээр УДШ-ийн Эрүү­гийн танхимын тэргүүн
Д.Батсайхан ойр­могхон нэгэн өдөр тутмын сонинд өгсөн ярилц­ла­гадаа “Нээлт­тэй
хэлэл­цүүлгийн үеэр өмгөөлөгч Цэнд-Аюушийн “ХЭҮК-ын дар­га Д.Солонгын  баривч­лагд­сан хү­мүү­сийн эрх зөрчигдөөгүй”
гэсэн мэ­дэг­дэл үндсэндээ шүүгч­дийн гарын авлага болж үүнээс болж шүүг­дэгч­дийн
ял хүндэрч байсан” гэх мэдээллийг” хүлээн зөвшөөрсөн тө­дийгүй “Бид тухайн үед бүх
теле­визийн мэдээ, барим­туудыг нотлох баримт болгож хэргийг шийдвэр­лэсэн шүү дээ.
Прокуро­рын байгуул­ла­гын­хан ч мэдэж байгаа байх. Тэр баримтыг л түшиглэж шүүх
хэргийг шийдвэрлэ­сэн. Нотлох баримтуудыг гүй­цэтгэх албаны шуга­маар олсон гэж
худлаа яриад яах вэ” гэсэн байх юм.

Үнэндээ
ХЭҮК-ын дар­га Д.Солонго нь ба­ривчлах байранд иргэ­дийг зодсон цохисон зүйл алга
байна гэж мэдэгдэж байсныг санаж байнаа. Түүнтэй хамт УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хороо­ны
дарга Х.Баттулга, УИХ-ын гишүүн Л.Гүнда­лай, Б.Батбаатар нар хүний эрх зөрчигдөж
байгаа эсэхийг  биеэр очиж үзэж байсан билээ.  

Хүний
хэлсэн үгээр гол нотлох баримтаа бол­гон хэрэг шийдвэрлэдэг бол­сон бол хяналт тавих
шат­ны шүүхийн Эрүү­гийн танхимын тэргүүн өөрийн харьяанд байдаг доод шатны шүүхийн
ал­дааг засах үүрэгтэйн хувьд, мөн ЭБШХ-ийг ноцтой зөрчсөнөө хүлээн зөв­шөөрсний
хувьд сайн ду­раараа ажлаа өгсөн нь өлзийтэй биз.  Хүний хувь заяаг шийдэх нотлох ба­римтыг хэн нэгэн
дарга эмэгтэйн амнаас гарсан үгэн дээр тулгуурлан шийд­­сэн гэж хэлж чадаж байгаа
нь чухамдаа юуг илэрхийлээд байгааг хэлж таашгүй. Үүнийг шу­дарга хэмээх тодотголтой
ард­чилсан Ерөнхийлөгч ан­заарч байгаа гэдэгт найдна.

Энэ мэтчилэн 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хийрхэл улс төр,
хуулийн хүрээнийхнийг нэгэнт ховсдож эхэллээ гэдэг нь л хамгийн тодор­хой болоод
байна даа. Цаашдын үргэлжлэлийг л харж байя.

Өчигдөр
Монголын нэн шинэ түүхэн дэх “Цуст долдугаар сарын 1” хэмээн нэрлэгдсэн их хэлмэгдүүлэлтийн
өд­рийг хоёр дахь удаагаа  тэмдэглэн өнгөрүүллээ.
Өнгөрдөг жилийнхийг бод­вол уг үйл явдлын та­лаар  улс төрийн хөдөл­гөөн болох Ардчилсан хүчний холбоо
улс тө­рийн дүг­нэлт мэдэгдэл гарга­сан нь улс төрийн амьд­ралд чу­хал үйл явдал
болж бай­на.

Монголын улс төрийн
хүчнүүдээс дээрх Ард­чилсан хүчний холбоо (АХХ) л ард түмнээ өмөөрч мэдэгдэл гаргав.
Энэ холбоо нь Ардчил­сан нам дахь олонхи бол­дог томоохон улс төрийн бүлэг  хүчин  юм.  Монгол Улсад элдэв мэ­дэгдэл шаардлагууд үй олноо­роо
гарч байдгийг бид мэднэ. Хэн дуртай нь юу бодсоноо мэдэгдэл хэ­мээн нэрлээд хэвлэл
мэдээллийн байгуул­ла­гаар цацаж суудаг. Харин ард түмэн мэдэгдэл гар­гагчдын ард
хэн байгааг ихэд анхааралтай харж суудаг нь нууц биш юм.

Цөөхөн
хүн амтай ор­ны нэг зовлон нь хө­дөл­гөөн, намуудын ард хэн бай­гааг, юу хүсээд
буйг тэр дор нь мэдэрч чаддаг.

Тэгвэл
АХХ-ны ард УИХ-ын гишүүн З.Энх­болд байдаг билээ. Энэ гишүүн шударга ёсны төлөө
тэмцдэгээрээ ард түмний дунд зартай нэгэн юм. Тэрбээр  хэлсэн л бол хийж чаддаг гэдгийг монголчууд одоо
мэддэг болсон. Тэгэхээр энэ мэдэгдэлд дурдагдсан зүйлс бодит зүйл болно гэдэгт эргэлзэх
хэрэг юун.

Ардчилсан
хүчний хол­бооны мэдэгдэлд “…Ир­гэдийн тайван жаг­саал цуглааныг Засгийн газар хүч
хэрэглэн дарж, хэлмэгдүүлсэн…” гэжээ. Мөн цааш нь “…иргэ­дийн тайван жагсаал цуглааныг
хэрхэн цуст аллага болгон хувир­гас­ны учрыг олж тогтоон  буруутай этгээдүүдэд ха­риуцлага тооцох ёстой  хэмээн үзсэн байна. Уг мэдэгдэлд 700 гаруй хү­нийг
хоморголон барив­чилж 300-гаад хүнийг яллагдагчаар татаж, 270 орчим иргэнийг зургаан
сараас таван жилийн хугацаагаар хорих ялаар шийтгэсэн байна. Сүү­лийн хоёр жилд
шүүхээр шийдвэрлэгдсэн нийт хэргийн дунджаар 49-50.6 хувьд  нь хорих ял оноож ирсэн бол “Дол­дугаар сарын
1”-ний гэх хэрэгт холбогдогсдын 96 хувьд нь хорих ял оноо­сон хэмээн бичжээ.

Мөн  уг мэдэгдэлд …УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны
ажлын хэс­гийн 2010 оны зургаду­гаар сарын 22-ны өдрийн хуралдаанаар прокурор шүүхийнхэн
нэг талыг ба­рьж тайван жагсаал, цуг­лаанд оролцсон иргэ­дийг хоморголон барив­чилж
улмаар шүүхээр шийтгэсэн нь Монгол Улсын иргэн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш
байх Үндсэн хуулийн зарч­мыг зөрчсөн гэж үз­сэн УИХ-ын Хүний эр­хийн дэд хорооны
дүг­нэлтийг Ардчилсан хүч­ний холбоо талархан дэмжиж байна…” гэжээ.  АХХ нь ямар ч нам, хүч­ний хэлж чадаагүй зүй­лийг
зоригтойгоор хэлж Ард­чилсан нам болон МАХН-ын удирдлагад  да­раахь шаардлагыг тавьсан бай­на.

Үүнд
“…тайван жаг­саал, цуглааны өөдөөс цагдаагийн байгууллагыг турхирч, улмаар тэднээр
уг тайван жагсаалыг нух­чин даруулах хууль бус ажиллагааг манлайлсан тэр үеийн МАХН-ын
удирд­лага, тухайлбал Ерөнхий сайд асан С.Баяр, ХЗДХ-ийн сайд асан Ц.Мөнх-Оргил,
УИХ-ын дарга Д.Лүндээ­жан­цан  болон тэдний
шахалт шаардлагаар онц бай­дал тогтоосон гэх Ерөн­хийлөгч асан Н.Энх­баяр, Хүн буудах
тушаал өгсөн гэх ЦЕГ-ын дарга асан генерал Ч.Амар­болд тэр­гүүтэй этгээдэд эрүүгийн  хэрэг үүсгэн шалгаж, гэм бу­руутай этгээдэд нь
зо­хих ял оногдуулж ха­риуцлага тооцохыг, мөн ард иргэдийг болохоор хоморголон шийтгэсэн
байж таван иргэнийг бууд­сан, буудах тушаал өгсөн албан ту­шаалтнуудыг хаацайл­саар
байгаа хууль хя­налтын байгуул­лагуудын удирд­лагыг нэн даруй огцруу­лахыг.

Эцэст
нь яллагдаж, хоригдож, буудуулж, хэл­мэгдсэн иргэдээсээ УИХ, Засгийн газар уучлалт
гуйхыг тус тус шаардаж байна” гэжээ.

Мөн
мэдэгдлийн төгс­гөлд долдугаар сарын 1-ныг “Шударга ёсны тэмц­лийн өдөр” болгохыг
нийт ард түмэндээ  уриалсан байна.

Ардчилсан
хүчний хол­бооноос гадна  Мон­голын улс төрийн
хэл­мэгдэгсдийн холбоо, Нийслэлийн Ардчилсан нам зэрэг улс төрийн байгууллагууд
мэдэгдэл  гаргасан. Уг мэдэгд­лүү­дэд Ерөнхийлөгч
асан Н.Энхбаяр, Ерөнхий сайд асан С.Баяр, ХЗДХ-ийн сайд асан Ц.Мөнх-Ор­гил, ЦЕГ-ын
дарга асан Ч.Амарболд нарт эрүү­гийн хариуцлага хү­лээл­гэхийг хатуу шаард­сан байна.

Монголын
улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбоо­ны мэдэгдэлд “Эрх ба­ригчид долдугаар сарын 1-ний
өдөр болсон үйл явд­лын эзэн холбогдог­чийг тогтоохгүй байгаа нь Д.Төмөр-Очир, С.Зориг
нарын хэрэг шиг зөнд нь орхиж аажмаар мартуу­лах гэж оролдож байна. Онцгой байдал
зарлах замаар олон хүний амь нас эрүүл мэндийг хө­нөө­сөн энэхүү бусармаг үйлдэл
нь тэр үеийн Мон­голын төрөөс бод­лого төлөвлөгөөтэй хэ­рэг­­жүүл­сэн зэвсэгт хү­чир­хий­лэл
(террор) байжээ” гэсэн байна.

Мөн Нийслэлийн Ард­­чилсан
намын мэдэг­дэлд  МАХН-ын даргын “Моло­товын
коктейль” гэж  тэ­сэрч дэлбэлэх зүй­лээр галдан
шатааснаа нэр­лэ­сэн нь одоо хүртэл ойл­гомжгүй байна” гэжээ. Ийнхүү  хэзээ хүн бууд­сан хэрэг минь сөхөгдөх бол гэж
шөнө нойртой хонож чадахгүй байгаа гэмт­нүү­дийн хэрэг сөхөгдөж шударга шүү­хийн
доор тооцоо бодог­дож магад­гүй байна.

Хүүхдийн мөнгийг хэ­зээ
өгөх бол гэж нүдээ ширгэтэл царайчилсан хүүхдүүд, тэднээсээ ду­тах­гүй хүлээсэн
эцэг, эх­чүүд Монголоор дүүрэн байна. Хүүхдийн мөнгө гэж чухам юу байв аа. Сонгуулийн
амлалтаар хүүхдэд зориулж тэдэнд зориулж мөнгө өгөх тухай яриа гарсан нь улс төрийн
намуудын сонгуульд ялах гэсэн тактик байсныг үгүйс­гэхгүй. Гэхдээ цаг үеэ олсон
нийгэмд хүлээг­дэж байсан шийдвэр бай­сан нь амьдрал дээр тэр даруйдаа нотлогдож
байв. Бүр улстөрчдийн тооцож төсөөлж байс­наас илүү үр дүн гарсан. Гэр бүлд нь өөрийн
гэсэн нэртэйгээр орлого орж ирдэг болсонд бяцхан жаалууд ямар их омог бардам, итгэл
дүүрэн бай­сан гээч. Чөлөөт эдийн засагтай энэ нийгэмд эрх чөлөөний гол үндэс нь
хувийн өмч. Хүүхдүүд өөрт нь нэрлэсэн мөн­гөтэй болсон нь мөнгөө зөв зарцуулах,
мөнгөтэй харьцах, хувийн эрх чөлөөг мэдэрч эхлэх том алхам байсан юм.  Тэд “Би мөнгөөрөө ингэнэ. Би хүүхдийн мөнгөө авахаар
тэгнэ” гээд хүүхэд насных нь хязгааргүй мөрөөдлийн орон зайд нь өвөрмөц нэгэн орд
сүндэрлэж байлаа. Гэвч түүнийг нь биежиж бэхжиж амжаа­гүй байхад нь улстөр­жилтийн
үрээр зэрэглээт Гандирс болгож орхичихов. 
Хүүхдийн мөнгийг олгож эхэлснээс хойш багачуудын сургууль завсардалт эрс
багасч, цаг хугацаандаа вакцинд хамрагддаг болж, хам­гийн сонин нь цөөхөн хүнтэй
Монголд төрөлт эрс нэмэгдсэн сэн. Гурван жилийн өмнө төрөлт 56 мянга, дараа жил
нь 63 мянга байсан бол өнгөр­сөн жил 69 мянга болж нэмэгдэж байв. Бас энэ цаг дор
хүүхэд үнэтэй болж эхэлж байсан юм. Гажуудалт нийгмийнхээ тусгал болсон үүргээ мэдэрдэггүй
гажиг эцэг, эхчүүд хүртэл хаа байгаа асрамжийн төвүүдээс хүүхдээ эрж хайж олж эхэлсэн.
Жаалууд өнөө­дөр төрөөсөө мөнгө авч байгаа ч маргаашдаа өөрөө мөнгөө босгож ча­дах
арга ухаанд суралца­хын өдөөлт нь тэр хүүх­дийн мөнгө болж байв.

Гэвч энэ оны нэгдүгээр
сарын 1-нээс эхлэн хүүх­дийн гэх тодотголтой мөнгө алга болов. Уг нь нэг хүүхдэд
сарын 3000, улирал бүрийн 25 мянган төгрөг гээд жилд 136 мян­ган төгрөг л өгдөг
байсан юм. Гурван хүүхэдтэй айлын хувьд сар бүрийн 9000, улиралд 75 мянган төгрөг
гээд жилд 408 мян­ган төгрөг өгдөг байв. Энэ нь хүүхдээ, гэр бүлээ дэм­жиж өгч байгаа
төрийн хэмжээний том бодлого байлаа. Гэвч ирээдүйн том бодлогоо бус харин улс төрийн
намууд хүн бүрт өгнө гэж амласан мөнгөө өгөхийг урьтал болгосон. Томчууд ам­лас­ныг
нэхнэ, харин хүүх­дүүд тэгж чадахгүй. Тиймээс хэл ам гарга­даггүй, харин өөрсдөд
нь хүргэсэн тусыг уулсын оройгоос ч дээгүүрт боддог тэр амьтдын нэр дээрх мөнгийг
дээрэмд­чихсэн. Уг нь “Хүүхэд, нохойг баярлуулбал хам­гийн том буян” гэдэг дээ.
Бидний үргэлжлэл бол­сон хонгор бяцхан үрстээ хорьхон доллар өгчихөд болохгүй юун
байх билээ. Хорин доллар бол хоол­ны ширээн дээр гарын мөнгө болгоод шиддэг тэр
л халтар цаас шүү дээ. Өнөөдөр мянган төгрөг ямар өнгө­тэй байдгийг мэдэхгүй олон
хүн байгаа. Тэгвэл хүүхдэд өгдөг тэр хөх алаг цаас  олон хүүхдийн ирээдүйг цэлмэг тэнгэр шиг болгож
байсан. Чадал­тайхан айлын муур нохойны хоолонд ч нэмэр болохгүй тэр мөнгө Монголын
ирээдүйг авч явах их хүмүүст үлэмж хөрөнгө оруулалт болох мөнгө юм. Хүүхдийн гэсэн
ангилалтай мөнгөний ба­рааг ард түмэн харахаа больсноос хойш олон л хүн байр сууриа
илэр­хийл­лээ. УИХ-ын дарга хаврын чуулганы нээлт дээрээ хүүхдийн мөнгө хэрэгтэй
гэж, Улсын Ерөнхийлөгч хүүхдийн мөнгийг өгөх ёстой гэсэн санааг батжуулж, УИХ дахь
АН-ын бүлгийнхэн энэ мөнгөний асуудлыг шийдэхгүй бол завсар­лага авна гэж хүртэл
айл­гаж эхлэв. Ямартай ч өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын гишүүн Д.Оюун­хорол, Р.Гончигдорж,
Н.Бат­баяр нар Хүүхдэд мөнгөн тэтгэмж олгох хуулийн төслийг өргөн бариад байна.
0-18 нас­ны 932 мянган хүүхдэд сар бүр 20 
мянган төгрөг өгөх энэ хуулийг манай түшээд ойрын өдрүүдэд хэлэл­цэнэ. Батаа
хүү­гийн, Болормаа охины нэрээр айл гэрт орж ирдэг энэ мөнгөөр Монголын ард түмэн
чинь амьдарч байна шүү дээ. Хонгор бяцхан үрстээ хорьхон доллар өгчихөд юу нь болохгүй
байна вэ. Хорин мянган төгрөг чинь хорин долларт ч хүрэхгүй. Бүр хорин мянга гээд
хорго­лоо тоолоод байвал алаг хөөрхөн үрстээ аравхан доллар өгчихөөч дээ. Хүн болж
төрлөө гээд хүнсээ чирээд ирд­гээрээ хүүхэд үнэтэй болж үлдэнэ.  Хүүх­дийн мөнгө хэрэгтэй, хэрэгтэй гэж хэн хүнгүй
хэлээд байгаа ч хэрэг дээрээ өгч байгаа нь алга байна. Улстөржилтөөс ангид байж
хонгор бяцхан үрсдээ хорьхон доллар өгцгөөе л дөө.

Э.ЭНЭРЭЛ

Сэтгэгч Альбер Камю “Төөрөгдөл сайхаан, ха­рин үнэн л аймшигтай” гэжээ. 2008 оны сонгуу­лийн үеэр улс төрийн намуудын амлалтад ит­гэж саналаа өгсөн ард түмний төөрөгдөл жил өнгөрөх тусам арилж, бо­дит үнэн нь худал амлал­таар төрийн эрх мэдэл авсан намуудад аймшиг болон ирж байна. АН сонгогчдодоо хандан ир­гэн бүртээ нэг сая төгрөг өгнө хэмээн амлаж бай­лаа. Тухайн цагт МАХН-ын дарга С.Баяр энэ нь боломжгүй зүйл, худал амлалтаар ард түмнээ хуурах гэж байна хэмээж байсан боловч  удалгүй өөрсдөө 1,5 сая болгон нэмж сонгуулийн суртал­чилгаагаа өргөжүүлсэн билээ. Тухайн үед хоёр намын нэг нэгийнхээ мөн­гөн амлалтыг үнэгүй­дүүлэх тэмцэлдээн тун сүрхий байсан сан.

Өмнөх сонгуульд нь хүүхэд бүрт 10 мянган төгрөг өгнө
гэсэн АН-ын амлалт худлаа мэт са­нагдаж байсан ч хүүхдүүд
нэр дээрээ мөнгө авдаг болсон нь бас чиг итгэл
үнэмшил төрүүлчихсэн байлаа. Тиймээс ч иргэн бүртээ нэг сая төгрөг өгөх амлалт нь хүмүүсийн сэт­гэл зүйд
шууд хүрч бай­гаа нь тогтмол
хийгдэж байсан судалгаануудаас харагдсан тул МАХН сандран 1,5 сая гэх нь тэр.

Удалгүй МАХН хэвлэлийн бага хурал зарлаж, АН-ынхан  өөрс­дийнх нь 1,5 сая төгрөгийн амлал­тыг нь утгагүй болгохын тулд эсрэг арга хэмжээ хийж байна гэж гом­доллосон. Тухайн үедээ МАХН-ын нарийн бичгийн дарга нь хэв­лэлийн бага хурлыг хийлгэж бай­сан бөгөөд МАХН-ынхан 1,5 сая төгрөгийн батламжийг нь утга­гүйдуулахын тулд олноор хэвлээд гудамжинд хөсөр хаяж, хогийн савны дэргэд бөөнөөр нь шидэл­сэн байна гэж байсан билээ. Тэд чухам аль хэвлэх үйлдвэрт хэвлэс­нийг нь хэдэн төгрөгөөр хэвлүүлс­нийг нь ч мэдэж байна гэж ирээд ноцтой гэгчийн хурал хийж байсан юм. Ард түмэн МАХН-ын амлалтыг тоохгүй байна хэмээн нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлөхийн тулд АН-ынхан өөрсдийн сурталчилгааг хэвлүүлэхийн оронд өрөөлийн сурталчилгаанд мөнгө хаясан юм даг уу даа. Бас болоогүй ээ, их муу цаасан дээр хэвлэлтийн шаард­лага хангахгүй хэвлүүлсэн байна гэж МАХН-ынхан гомдож байсан билээ. Тэр цагт үйл явдал ингэж л өрнөж байлаа. МАХН-ын дарга С.Баяр хот, хөдөөд өрсөлдөж байгаа нэр дэвшигч нартайгаа нэг бүрчлэн уулзаж, 1,5 сая төгрөгийг л голчлон ярьж явахыг зааварчилж, эдийн засагч нэр дэвшигчдээ бүтэх­­гүй тухай ам дуугарахыг хорьж байлаа. Мэдээж, авна гэж тоо­цоолж байгаагаас нь гуравны нэгээр илүү хэлсэн санал хэнд ч сайхан байлгүй яахав дээ. Ингээд л үйл явдал өрнөсөөр сонгууль ч дуусч, өдгөө 2010 он гарчихлаа. 2008 оны сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан парламент, Засгийн газрын ажиллах хугацааны тэн хагас нь дуусчихав. Гэвч улс төрийн намуудын амлаж байсан нэг сая төгрөг ч алга, 1,5 сая төгрөг ч алга. Нийлүүлээд өгөх ёстой гэж нэхэж байгаа иргэдийн шаардсан 2,5 сая төгрөг ч мөрөөдөл байна. Далан мянга гэж үлгэр домгийн хэдэн цаас авсан нь үргэлжлэх нь ч бүү мэд, үүгээр ам хаах гэж байгаа нь ч тодорхойгүй байна. Тэр цагт өөр хоорондоо өрсөлдөж, гэдсэндээ хөлөө жийлцэн байсан хоёр нам нэг Засагт орж ажиллаж байгаа. Тэд үүрэх ачаагаа ч, хүртэх бялуугаа ч нэгтгэн байж нэг засагт орсон болохоор нэг саяд нь бус 1,5 саяд нь саналаа өгсөн юм сан гэж ялгах аргагүй болчихоод байгаа билээ.

“Зарим санаа модноосоо түү­хийгээр уначихдаг” гэсэн үг бий. Иргэддээ өгөх 1,5 сая төгрөгийн санаа боловсорч амжихгүй уначих­лаа гэж үү. Хэрэв тийм тохиолдолд биелж амжихгүй амлалт өгсөн улс төрийн намууд шийтгэлээ хүлээх ёстой. Энэ цагт жигтэйхэн ах дүү болон сүжрээд байгаа ах нам МАХН, дүү нам АН-ынхан шийтгэ­лээ хамтдаа хүлээж таарна. Хэрэв амлалтаа биелүүлж чадахгүй бол хүний хорвоогийн хамгийн шудар­га шүүлтээр тэд сөнөж үгүй болох ёстой. Түүгээр явсан гайг үүгээр дуудав гэгчээр нэг сая төгрөгийн амлалт нь яригдалгүй, 1,5 сая төгрөгийн давуулж хэлсэн амлал­таар нь өрсөлдөгч намаа хөрснөөс арчих боломж байсаар байтал АН-ынхан МАХН-ын урьсан урилгыг хөөр болон хүлээн авсан. Иймийн учир ах дүү хоёр нам амлалтаа биелүүлж чадахгүй бол хамтдаа дуусах цаг нь иржээ. Ер шүргэсэн ах нам  хорь хүрч байгаа дүүгээ дагуулаад улс төрийн тавцангаас зайлах цаг болж байна. Монголд МАХН, АН үгүй боллоо гээд амьд­рал зогсохгүй. Харин Монголын улс төрд эрүүл тогтолцоог бий болгоход түүхэн үүргийг гүйцэтгэж чадах юм. Худлаа амлалтаар ард түмнээ хуурдаг ах дүү намууд зүй ёсны шийтгэлээ хүлээгээд улс төрөөс холдвол дараа дараагийн намууд бүтэхгүйг нь мэдэж байж худлаа амладаг ийм алхмыг зориг­лож хийхгүй болно. Тэгээд ч нам гэдэг зохион байгуулалтын бүтцээс татгалзаж байгаа дэлхийн хэв маяг руу шилжихэд ч энэ алхам нь тусалж магад.

Яахаараа Японд сонгуулийн үеэр амласнаа биелүүлж чадсан­гүй гээд эрх баригч намын дарга нь Ерөнхий сайдын суудлаа өгч шийтгэл хүлээж болдог, яахаараа Монголд хуурч байгаа нь ч илт, хуурагдаж байгаа нь тодорхой байхад ард түмэн нь хөндий хонгио шиг суугаад байдаг юм бэ.

Өнгөрсөн сонгуулиар амлас­наа үлдэж байгаа хоёр жилдээ өгч дийлэхгүй бол ах, дүү хоёр намууд минь хөтлөлцөөд Монголын улс төрөөс арилаарай даа.

Э.ЭНЭРЭЛ