Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн ерөнхийлөгч, Соёлын
гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, сэтгүүлч Тугалхүүгийн Баасансүрэнтэй ярилцлаа.
-“Тэсэрч дэлбэрэхэд бэлэн болсон
Монгол орон” судалгааны нийтлэл чинь олон хүний сонирхлыг татжээ. Сонирхсон болоод
дургүйцэж эвгүйцсэн янз янзын л санаа бодол цухалзаж байх шиг байна. Засгийн газраас
ч бидэн рүү ярьсан?
-Мэдэж байна аа. Т.Баасансүрэнгийн
нийтлэлийг хэвлэхээ зогсоо гэж утасдан та нарыг шахаж дарамталсан гэнэ лээ. Эр
зориг гаргаж миний судалгааны өгүүллийг хэвлэж түмэн олон уншигчдад хүргэсэн “Өдрийн сонин”-ы хамт олонд баярлалаа.
Та нар чөлөөт хэвлэлийн үндсэн зарчимд үнэнч байгааг чинь харахад баяр
бахдал төрж байна. МСНЭ
“Өдрийн сонин”-ыг 2010 оны
хамгийн шилдэг чөлөөт хэвлэлээр шалгаруулсан нь нүдээ олсон зөв үнэлгээ байжээ. Нийгмийн сэтгэл зүй, иргэдийн санаа бодлыг тусгасан
төвийн зарим сонинуудын
нийтлэлд задлан шинжлэл хийж үзсэн
юмаа. Эрдэм шинжилгээний л ажил шүү
дээ.
Үүнд Засгийн газар
тэгтлээ дургүйцэж чөлөөт хэвлэлийн хэвлэн нийтлэх эрхэд хүртэл халдаж хориглож
цагдаж байгаад үнэхээр гайхал төрж байна. Уг нь хэвлэл мэдээллийн нийтлэл, нэвтрүүлэгт
Засгийн газрын Хэвлэл мэдээллийн албаныхан өөрсдөө байнга анализ хийж Ерөнхий сайдад
танилцуулж байх үүрэгтэй. Засгийн газрын үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй хандсан иргэдийн
санаа бодлыг судалж үздэггүй юм байлгүй дээ. Судалж үзсэн надад харин баярлалаа
гэж хэлэх ёстой юм биш үү?
-Засгиийн газраас дуудаж уулзсан гэсэн.
Юу ярьсан бол?
-Эрдэм шинжилгээний
өгүүлэл нийтлэгдсэний орой намайг Засгийн газраас дуудаж уулзсан. Өөрөө санаачилга
гаргаад “МОНЦАМЭ” агентлагийн даргын ажлаа өгчихсөн нь дээр юм биш үү гэж санал
болгосон. “Тэсэрч дэлбэрэхэд бэлэн болсон Монгол орон” судалгааны өгүүллийг би
“МОНЦАМЭ” агентлагийн даргын хувьд бичээгүй. Сэтгүүл зүйн судлаач эрдэмтэн хүний
хувьд бичсээн. Тийм болохоор эрдмийн ажил хийсний минь төлөө намайг буруутгаж ажлаас
өөрчлөх үндэслэл байхгүй болов уу гэдгээ хэлсэн дээ.
-Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааг
хатуухан үгээр та шүүмжилжээ. Магтаж сайшаах зүйл байсангүй юү?
-Би хатуу үгээр шүүмжилсэн
юм биш. Монголын ард түмэн, тэдний төлөөлөл хэвлэлээр дамжуулан өөрсдийн үгээ хэлж,
тэгж шүүмжилж байгаа юм. Түүнийг нь миний бие мэргэжлийн судлаачийн хувьд тоймлон
үзэж задлан шинжилсэн хэрэг. Шинжлэл судлалд улс төр гэсэн ойлголт байдаггүй. Зөвхөн
үнэн л байдаг юм. Эхлээд би ийм юм биччихнэ гэж зүүдлээ ч үгүй. Хамтарсан Засгийн
газрын гэрэл гэгээтэй ажлыг илүүтэй олж харахыг хүссэн билээ. Гэтэл яг эсрэгээрээ
эргэсэн. Хамгийн сайн ажил гэж өөрсдийнх нь нэрлэж рекламдаад байсан эдийн засгийн
өсөлт нь Монголд ядуурлыг ч, ажилгүйдлийг ч бууруулсангүй. УИХ-ын гишүүн, эдийн
засагч Ч.Улаан “Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагаанд сэтгэл нэн дундуур байгаа.
Хамтарсан Засгийн газар байгуулахдаа анх хийсэн гэрээг та нар олж үзээрэй. Гэрээний
хэрэгжилт үнэхээр хангалтгүй байна” гэж хэлсэн байна лээ. Хөгжлийн түлхүүрийг
олж хүрдийг эргүүллээ гээд байсан Оюутолгойн гэрээ гэгч нь ард түмнээ хууран мэхэлсэн
Монголд ашиггүй гэрээ болж хувирсан. Тавантолгойн олон улсын тендер ч эргэлзээ
төрүүлээд эхэлсэн. Үүнд зөвхөн монголчууд төдийгүй гадныхан хүртэл эргэлзэж байгаа
юм билээ. Олон улсын Монгол судлаачдын Х их хуралд оролцсон Францын эрдэмтэн Антойне
Майре өөрийн илтгэлдээ Тавантолгойн нүүрсний ордыг “Хятад улсын “Шинхуа” компани
40 хувь, Америкийн “Пибоди” компани 24 хувь, үлдэх нь Орос-Монголын консорциумд
ноогдох юм шиг ойлголт төрүүлж байгаа юм.
Тийм шийдвэр нь хэд
хэдэн зүйлээр гайхаш төрүүлж байна. Нэгдэх зүйл бол энд дурдагдсан хоёр компани
нь анхнаасаа тендерт албан ёсоор байгаагүй буюу оролцоогүй компаниуд байна. Хятадын
“Шинхуа” компани нь Японы “Мицуи” компанитай хамтарсан консорциумын хэлбэрээр хүсэлтээ
гаргасан байсан бөгөөд дангаараа Шинхуа гэж байгаагүй атлаа эцсийн шалгаруулалтад
“Мицуи” компанийг алга болгосон байна. Орос-Монголын консорциумын хувьд бол тийм
субьект буюу хамтарсан компани угаасаа тендерт ороогүй бөгөөд Үндэсний аюулгүй байдлын
зөвлөлийн ажилтан ноён Цэндсүрэнгийн мэдэгдсэнээр бол тийм консорциум одоо ч байхгүй
ажээ” хэмээн тэмдэглэсэн байгаа юм. Энэ үнэн бол маш ноцтой.
-Баасансүрэн гуай, би сонирхсон зүйлээ
шуудхан асууж орхиё. Та ч шулуухан хариулчихаарай. “Тэсэрч дэлбэрэхэд бэлэн болсон
Монгол орон” нийтлэлээ тойруулж ярилцъя. Дотроос нь зарим зүйлийг сугалж асуумаар
байна. Та Сүхбаатарын Батболдыг лидер биш гэж хэлсэн байна лээ. Нам нэгт нөхөд
нь лидер гээд гаргаад ирсэн юм биш үү. Эргэлзэх үндэслэл байна уу?
-Өмнө нь бичсэн судалгааны
өгүүлэлдээ би ямар ямар үндэслэл байгааг хангалттай тайлбарласан гэж бодож байна.
Тэр бол миний хувийн үзэл бодол төдийхөн зүйл биш шүү дээ. Нийгмийн сэтгэл зүй,
иргэдийн санаа бодол ямар байгааг төвийн сонинуудын шүүмжлэлт нийтлэлээс шинжиж
үзэхэд тийм дүгнэлтэд хүрч байгаа юм. МАН-ыг ерэн жилийн турш удирдаж ирсэн үе үеийн
лидерүүдтэй Сүхбаатарын Батболдыг харьцуулан жишиж үзэхэд энэ нь улам ч тодрон
харагддаг. Тэр бол МАН-ын лидер үнэхээр биш. Үүнд би хатуу итгэлтэй байгаа. Лидер
битгий хэл МАХН-ын (өнөөдрийн МАН-ын) үнэнч гишүүн мөн үү, биш үү гэдэгт ч эргэлзэх
болсон шүү.
-Ингэж буруутгах ямар үндэслэл танд байна?
-Намд үзэл баримтлал
гэж бий. Үзэл баримтлалд үндэслэсэн үйл ажиллагаа явуулдаг. Ардчилсан социалист
үзэл баримтлалаа үндэсний хөрөнгөтний үзлээр сольё гэж намын ХХҮI их хурлын өмнөхөн
“Тэрэлжийн тунхаглал” хэмээх баримт бичгийг гаргаж байсан удаатай байх аа. Үүнийг
нь эрдэмтэн судлаачид, гишүүд дэмжигчид нь зөвшөөрөөгүй. МАН буюу МАХН чинь анх
үүсэн байгуулагдсан цагаасаа л зүүний чиглэлийн үзэл баримтлалыг дэвшүүлж, амьдрал
практикт хэрэгжүүлэх гэж ерэн жилийн турш тэмцэж зүтгэж ирсэн улс төрийн хүчин шүү
дээ. Түүнийг нэг олигархи намын толгойд гарч ирснээр өөрчилж хараахан болохгүй байлгүй.
Тэгвэл дэндүү хариуцлагагүй явдал болно. Улс төрийн нам гэдэг нь улс орны хөгжлийн
нэг үзэл баримтлалыг тойрон хүрээлсэн санаа нэгтнүүдийн нэгдэл юм. Намын дарга хүн
журмын нөхдүүдийнхээ ихэнхийн итгэл үнэмшлийн эсрэг явж болно гэж үү? Тэгвэл ямар
лидер байх вэ.
-Энэ нэг үндэслэл нь байж. Өөр юү байна.
Та Сүхбаатарын Батболдыг МАН-ын лидер биш гэж хэлээд зогссонгүй тус намын үнэнч
гишүүн мөн үү, биш үү гэдэгт эргэлзэж явдаг гэлээ. Яагаад?
-Өнгөрсөн онд хэвлэгдсэн
“Наран, саран, дэлхий” гэж миний ном бий. Уг номын 245 дахь талд “Бас нэгэн сонирхолтой
үйл явдал болсныг мартаагүй байна. Шинээр сонгогдсон намын Бага хурлын болон Хяналтын
ерөнхий хорооны гишүүдийн нэрсийг уншиж сонсгомогц олны дотроос нэг төлөөлөгч хилэгнэн
босч ирэв. Энэ хүн бол Улаанбаатар хотын намын байгууллагын төлөөлөгч, хотын намын
хорооны ерөнхий нябо Г.Лyвсанцэрэн байлаа. Тэрбээр намын Их хурлыг даргалж байсан
хүмүүст, онцолж Намбарын Энхбаярт хандаж “Би нэг зүйлийг огт ойлгохгүй байна. МАХН-д
гишүүнээр элссэн нэг эрхэм тухайн үед намын батлахаа авахгүй бидний нүүр өөд эргүүлээд
шидчихэж байсан юм. Тэр хүн намын ХХII их хурлын төлөөлөгч болоод залуусыг төлөөлөөд
ороод ирсэн байсан. За яахав шилжилтийн үед ийм зүйл тохиолддог юм байж гэж бодоод
би дуугүй сууж байлаа. Гэтэл өнөөх эрхэм маань намын бага хурлын гишүүнд нэр дэвшээд,
одоо бүр сонгогдчихоод байж байна. Энэ хүн бол тэр овогтой тэр” хэмээн палхийтэл
ил тодоор хэлж орхив. Өнөөгийн нийгэмд өндөр дээд алба хашиж буй тэр хүний нэрийг
би энэ удаад хэлэхээ түр азная. Тэртэй тэргүй ХХII их хурлын төлөөлөгчид бүгдээрээ
мэдэж байгаа юм хойно нэр зааж дурсаад юүхэв гэж бодлоо. Долоон зуугаад төлөөлөгчидтэй
Засгийн газрын их танхим ялаа ниссэн ч дуулдахаар чив чимээгүй болов. Бүх хүн амьсгал
даран Намбарын Энхбаяр юу гэж хариулах бол хэмээн хүлээж байлаа. Энэ асуулт түүнд
хүндхэн цохилт болсон нь ягаарч улайрсан царайнаас нь тодорхой харагдаж байлаа.
Н.Энхбаяр “Лувсанцэрэн
гуай, та нөхцөл байдлыг зөвөөр ойлгохыг хичээгээрэй. Нийгмийн огцом шилжилтийн
үед та бидэнд олон бэрхшээл тохиолдсон. Түүний нэг нь МАХН-ын гишүүн гэж мэдэгдвэл
эвслийнхний зүгээс хүнд даралт шахалтад ордог байлаа. Бизнест нь ч хохирол учирдаг
байсан. Ийм үед зарим залуу бизнесчид МАХН-ын гишүүн гэдгээ хэлэхгүй байх, намаас
түдгэлзэх хэрэгцээ шаардлага гарч байсныг ойлгох хэрэгтэй. Түүнээс л үүдэлтэй юм”
гэсэн утгатай зүйл хэлж тайлбарлаж хамгаалж авч гарч билээ”. Энэ хүнийг чи хэн
гэж бодож байна?
-Сүхбаатарын Батболд уу?
-Тиймээ, тэр хүн.
Би өнөөг хүртэл нэрийг нь хэлээгүй явсан юм. Одоо ил тод хэлчихье. Ардын намын батлахыг
авахгүй гээд эргүүлэн шидэж байсан хүн яаж яваад Ардын намын толгойд гараад суучихав
аа. Энэ бол судлах ёстой зүйл шүү. Сургамж болно. МАХН буюу МАН-ын түүхэн дэх гашуун
сургамжийн нэг болж үлдэх биз. Төрөлх натураараа бол энэ хүн МАХН буюу МАН-ын үнэнч
гишүүн хүн огт биш. Төр засгийн өндөрлөгт гарах гишгүүр болгож л уг намыг ашигласан
байх. Та нар залуу улс харах байлгүй дээ, Сүхбаатарын Батболд хэзээ нэгэн цагт АН
руу гулсан орох л болов уу. Үйл ажиллагаагаараа ч аль хэдийнэ тэдэнтэй нэгдэж нийлчихээд
байна л даа.
-Ингэхэд та чинь МАН-ын Бага хурлын гишүүн
биз дээ. Гадаадад намын сургууль төгсч тухайн үедээ шуугиулж байсан хүний нэг гэдэг
шүү, таныг?
-Би намын нэг ч сургууль
дүүргээгүй хүн юм аа. Түүх намтраас минь харчихна биз ээ. Дандаа л сэтгүүлзүйн
мэргэжлийн сургууль төгссөн байдаг. Мэдээж гадаадад шүү дээ. 1978 онд МАХН-д элссэн.
Уг батлах маань надад одоо ч бий. 2008 оноос хойш нам, улс төрийн ажлаас бүрмөсөн
хөндийрсөн. МАН-ын Бага хурлын гишүүн байтугай уг намд би элсээ ч үгүй. Намайг элс
гэж ч хэлээгүй, хэлсэн ч би элсэхгүй ээ.
-Чөлөөт хэвлэлийн амыг мөнгөөр боож, сэтгүүлчдийг
хахуульдах замаар өөрсдийгөө үг дуугүй магтуулдаг боллоо гэж та мэдэгдлээ. Үүнийгээ
жаахан тодруулахгүй юу?
-Та нар өөрсдөө надаас
дутахгүй сайн мэдэж байгаа шүү дээ. Монголын сэтгүүлчдийн ариун гал тогоо бузартаж
эхэллээ гэдгийг би хорин жилийн өмнө анхааруулан хэлж байсан. Өнөөдөр мөнгө бүхнийг
шийддэг болсон, ядуу сэтгүүлчид худалдагддаг болсон нь бодит үнэн юм. Ялангуяа ээлжит
сонгуулийн үеэр яадаг билээ. Яг одоо тэр “сезон” эхлэх гэж байна. Түрүүчээсээ мэдрэгдэж
байгаа. Хэдий тийм боловч “Олгой хагаравч тогоон дотроо” гэсэн мэргэн үгийг санаж
дуугүй байя. Үзэг нэгт зарим нөхдийнхөө “сул” цэгийг хөндмөөргүй байна шүү.
-Засгийн газрын эрхтэн дархтнууд чөлөөт
хэвлэлийг мөнгөөр бас далайлгаж байгаа юм биш үү? Надад ноцтой баримт бий гэж та
хэлсэн байна лээ.
-Ах нь эхнэр хүүхэд,
ач зээтэй хүн. Он гармагц тэтгэвэртээ суухаар төлөвлөж байна. Сурган хүмүүжүүлэх ажилд шилжинэ. Шавь нарынхаа
тоог олшруулж ирээдүйн эрдэмтдийг бэлтгэлцэнэ. Тийм болохоор хамаа намаагүй юм
бурж байж ойр дотныхоо хүмүүст гай тарьчих вий гэж болгоомжилж байгаагаа ч нуугаад
яахав. Амаа хамхиж явсан нь аминд өлзийтэй байхаа. Над руу маш олон хүн утасдаж
баяр хүргэсэн. Ялангуяа үзэг нэгт нөхөд маань. Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн
тэмцэгч сэтгүүлч Галсангийн Жамьян “Халагдах яахав, алагдах гэж юм бий шүү. Муусайн
олигархиуд юу ч хийхээс буцахгүй. Сэрэмжтэй байгаарай” гэж байна лээ. Бодох ёстой
үг байх. Баримт бол надад нэг бус нэг хэсэг бий шүү. Ноцтой нь ч бий, номхон дөлгөөхөн
шүүмжлэлтэй нь ч бий. Цагийг нь болохоор шаардлага гарвал задалж болох байлгүй дээ.
Айгаад хулчийгаад байх ч юм алга.
-Гал асааж түймэр тавихаас нь хэлж болдоггүй
юмаа гэхэд гайгүйхэн ганц нэгээс нь хэл л дээ. Тэгэхгүй бол хүмүүс үнэмшихгүй
шүү дээ.
-Гэм багатай ч бас
сүрхий хортой нэг баримт хэлье л дээ. МСНЭ-ийн ерөнхийлөгч асан Д.Сарангэрэл дээр,
дооргүй хөөцөлдөж байгаад 200 сэтгүүлчийг зээлийн орон сууцны хөтөлбөрт хамруулсан.
Энэ бол чамлах юм биш. Орон сууцгүй хичнээн сэтгүүлч байгаа билээ. Гэтэл биднээс
хэд дахин олон хүнтэй багш, эмч нарын арми, бас эрдэм шинжилгээний, мөн соёлын ажилтнууд
гэж бий. Тэдний хувьд хамгийн гачлантай нь мөн л орон сууц. Гэтэл нийслэл Улаанбаатар
хотын боловсролын газрын дарга Д.Энхбаярын 2011.05.04-ний өдрийн 1/380 тоотоор
багш нарт оногдох квотоос хасч оронд нь бараг бүгдээрээ эмэгтэй нэр бүхий хориод
сэтгүүлчийг нэмж орон сууцны зээлд хамруулжээ. Тэр дотор Засгийн газрын хэвлэл мэдээллийн албаны гурван
хүн байгаа юм. Бусад нь сонин, сэтгүүл, телевиз, сайтуудын хүмүүс. Орон сууцны санхүүжилтийн
корпорацид хүргүүлсэн уг бичигт “Төрийн албан хаагчийн орон сууцны зээлийн квотод
Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын 2011 оны 97 дугаар тушаалаар нэмэлт, өөрчлөлтөөр
нэмэгдэж ирсэн 18 квотыг “Боловсролыг дэмжих клуб”-ийн гишүүдэд хуваарилагдсан талаар
албан бичгээр хүргүүлсэн. Энэхүү орон сууцны зээлд хамрагдах 18 хүний нэрсийг хавсралтаар
хүргүүлж байна” гэж тов тодорхой бичжээ.
Энд анхаарал татсан
хэд хэдэн асуудал байна. Нэгд, сэтгүүлчид бол төрийн албан хаагчид биш. Тийм учраас
төрийн албан хаагчид, тухайлбал үй олноороо орон сууцгүй байгаа төрийн үйлчилгээний
албан хаагчид болох багш нарын квотоос хасан хасан байж сэтгүүлчдэд өгч байгааг
өгөөмөр сэтгэлийн илэрхийлэл гэж үзэх үү, өөр зорилготой “хээл хахууль”-ийн нэг
хэлбэр гэж харах уу. Хоёрт, нэр бүхий 18 хүний нэрс дотор Засгийн газрын Хэвлэл
мэдээллийн албаны ажилтнуудын нэр байгаа юм. Төрийн жинхэнэ албан хаагч эдгээр хүмүүс
бүгдээрээ өөрийн гэх байр сууцгүй байж болноо. Орон сууцны зээлд хамрагдах эрхтэй нь ч мэдээж. Гэхдээ л
багш нарын квотоос “шомбодох” нь ёс зүйгүй асуудал. Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх
газрын квотод тэд хамрагдах бүрэн боломжтой шүү дээ. Ингээд л бодохоор манайд шударга
юм гэж ер нь байна уу. Монголын багш нар тэдэнд сүрхий гомдох байлгүй. Гуравт,
“Боловсролыг дэмжих сан” гэгчийн гишүүд гээд байгаа нэр бүхий 18 сэтгүүлчээс ардын
боловсролын сэдвээр олон жил дагнаж бичин олон түмний дунд алдаршсан нь бас төдийлөн
харагдахгүй байгаа нь гайхалтай.
-Сү.Батболд МСНЭ-ийн ерөнхийлөгчөөр түүнийг,
дэд ерөнхийлөгчөөр тэрнийг томилуул гэж үүрэг өгсөн тухай та нийтлэлдээ дурдсан
байсан. Уг хоёр хүний нэрийг нэрлэхгүй юу. Тэгвэл илүү үнэмшилтэй юм биш үү?
-Хэн хоёр вэ гэдгийг
мэдэж л байна. Гэхдээ нэрлээд яах вэ. Уг мэдээлэл, хэсэг залуу сэтгүүлчдийн хурал
болдгийн урьд орой төрийн ордноор тарсан. Маш олон хүн янз бүрийн эх эх сурвалжаас
тухайн мэдээллийг олж авч мэдсэн байдаг.
-“Монголын сэтгүүл зүй бол 1990 оноос эхлэлтэй.
Өмнөх нь тооцогдохгүй, нэг намын “зэвсэг” л байсан” гэх утгатай нийтлэл сонинд
гарсан байсан. Судлаачийн хувьд та үүнийг юү гэж үзэж байна?
-Өчигдөргүй өнөөдөр,
өнөөдөргүй маргааш гэж байдаггүй. Бүх юм хоорондоо холбоо хэлхээтэй, уялдаа шүтэлцээтэй.
1911 оны үндэсний эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл хөдөлгөөн өрнөөгүй бол 1921 оны ардын
хувьсгал бэлтгэгдэж ялалтад хүрэхгүй байсан. 1921 онд Ардын хувьсгал ялж тусгаар
тогтносон БНМАУ байгуулагдаагүй бол 1990 оны Ардчилсан хувьсгал яалаа гэж гарах
билээ. Монголын сэтгүүл зүй ч яг адилхан. 1913-1914 оны “Шинэ толь хэмээх бичиг”,
1915-1920 оны “Нийслэл Хүрээний сонин бичиг” сониноос өнөөгийн Монголын сэтгүүл
зүй эхлэлтэй. Бидний гайхамшигт өвөг дээдэс Жамсраны Цэвээн, Догсомын Бодоо, хошой
гүн Бадрахбаатар, нийтлэлч Жанцансамбуу, Дорж нарын зэрэг ахмад сэтгүүлчид жинхэнэ
чөлөөт хэвлэлийг үүсгэн байгуулж бүтэн долоон жилийн турш тасралтгүй гаргасан байдаг.
Энэ бол том бахархал. 1920 онд зургаан дугаар
гаргасан “Монголын үнэн” сониноос эхлээд ерээд он хүртэл хэвлэгдсэн 70 гаруй сонин,
сэтгүүл, үйл ажиллагаагаа явуулсан мэдээллийн агентлаг, радио, телевизийн нийтлэл,
нэвтрүүлэг нь Монгол Улсын хөгжил дэвшилд
их нөлөө үзүүлсэн. Өмнөх чөлөөт хэвлэлийн нэгэн адил эрин цаг үеийнхээ түүхийг
бичилцэж үлдээсэн.
“Зэвсэг” гэсэн үгийг
ямар утгаар хэрэглэж байна вэ гэдгийг ялгаж салгаж ойлгох нь тун чухал. БНМАУ нэг
намтай байх үед хэвлэл мэдээлэл үзэл суртлын зэвсэг болж байсан нь үнээн. Гэхдээ
Монголын сэтгүүлчдийн шинийг эрэлхийлэгч мөн чанар, эрх чөлөөнд тэмүүлэгч хүсэл
эрмэлзэл цаг ямагт бадарч алгуурхан боловч урагшлан хөгжиж ирснийг үгүйсгэж бас
болохгүй. Тэр “Зэвсэг” гэж ад үзэгдээд байгаа өмнөх он жилүүдийн сэтгүүл зүй, сэтгүүлчид
хэрэв байгаагүй бол ерэн оны чөлөөт хэвлэл үүсэн бүрэлдэх ямар ч боломжгүй юм.
Ерэн оны ардчилсан хувьсгалын бэлтгэл, нийгмийн сэтгэл зүйг чинь Монголын сэтгүүлчид,
бүр тодруулж хэлбэл Лодонгийн Түдэв тэргүүтэй “Үнэн” сонин, төвийн бусад сонин хэвлэлийнхэн
төлөвшүүлж бүрдүүлсэн юм шүү дээ. Энэ тухай миний бичсэн “Монголд чөлөөт ардчилсан
хэвлэл бүрэлдэн төлөвшсөн нь” цуврал таван ботид маш дэлгэрэнгүй бичээстэй байгаа.
Тухайн цаг үед Лодонгийн Түдэв ахайтан Монголын Сэтгүүлчдийн холбоог толгойлж байсан
гэдгийг бас битгий мартаарай.
-МСНЭ Бодоогийн нэрэмжит уран бүтээлийн
шагнал бий болгосон нь шившиг. Бодоо бол МАХН-ын нэг толгойлогч байсан. Түүний
нэрэмжит шагналыг МСНЭ буй болгоод сэтгүүлчдэд өгч байгаа нь энэ байгууллага МАН-аас
хамааралтай байгаагийн нэг илрэл гэсэн утгаар өдөр тутмын нэгэн сонинд бичиж
та нарыг шүүмжилсэн байсан?
-Тэгж бичсэн хүний
мэдлэг, мэдээлэл тун гүехэн байна гэж хэлье. Догсомын Бодоо бол Монголд чөлөөт
хэвлэлийг үүсгэн байгуулагчдын нэг. Тэр хүн 1913-1914 онд “Шинэ толь хэмээх бичиг”
сонинд, 1915-1920 онд “Нийслэл Хүрээний сонин бичиг” сонинд сурвалжлагчаар ажилласан
сургууль төгсөөгүй боловч жинхэнэ мэргэжлийн сэтгүүлч. Их соён гэгээрүүлэгч Жамсраны
Цэвээний хамтран зүтгэгч. Түүний бичиж туурвисан олон нийтлэл бий. Сэтгүүлчийн мэргэжлээр
их, дээд сургуульд суралцагч оюутнууд хичээнгүйлэн судалдаг юм. МСНЭ-ээс “Монголын
шилдэг нийтлэл” цуврал 99 ботийг гаргаж эхэлснийг та бүхэн мэдэж байгаа. Анхных
нь ботийг Жамсраны Цэвээний бүтээлээр гаргасан. Хоёр дахь ботийг Бодоогийн бүтээлээр
бэлтгэж байна. Догсомын Бодоо хэмээгч энэ билэг авьяаст их бичгийн хүнийг, Монголын
чөлөөт хэвлэлийг үндэслэгчдийн нэгийг сэтгүүлч биш гэвэл ёстой алдас болох байлгүй
дээ. МСНЭ уран бүтээлчдэд олгох Бодоогийн нэрэмжит шагнал буй болгосон нь харин
ч хожимдож хийсэн алхам. Үнэн шударга ёс гэж байсансан бол аль эрт тийм шагналыг
буй болгох ёстой байсан юм. Бид буруу зүйл хийгээгүй. Д.Бодоо Монголын сэтгүүл зүйд
том орон зай эзэлнэ. Он цаг улиран одох тусам шижир алт адил тодорно.
-МСНЭ өөрийн хоёр давхар байртай байсан.
Алга болгочихсон гэж “Шинэ үе, шинэ сэтгэлгээ” хөдөлгөөнийхөн хэлээд байгаа. Үүнд
ямар хариулт өгөх вэ?
-Хаягаа баахан андуурсан
байна. Ерээд онд Монголын сэтгүүлчдийн холбоо Сэлбийн зусланд сэтгүүлчдийг амраах
хоёр давхар байртай байсан нь үнэн. Цэрэндорж гэдэг Ерөнхийлөгчийн үед зарж устгаад
олсон мөнгөөрөө Эрээнээс барааны саван зөөсөн гэж дуулсан юм байна. Барааны саван
зэрэг хог новшоо худалдаад хэдэн төгрөг олсон, юунд яаж зарцуулсныг би мэдэхгүй.
Сүүлд МЧАСЭ хоёр давхар хөөрхөн байшинтай байсныг бас мэдэх юм. Бид “Муурын байшин”
гэж өхөөрдөн нэрлэдэг байсан. Бас л үгүй болсон. Яасныг мэдэхгүй. Би санахдаа тухайн
үед МЧАСЭ түрээсээр эзэмшиж байсан болов уу. Өмч хувьчлалаар ном дүрмийн дагуу
хувьчлагдаад алга болсон биз л гэсэн ойлголттой явдаг. Тодруулах гэж хүсээд байгаа
бол тэр үед МЧАСЭ-ийн Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Ц.Дашдондов, дэд Ерөнхийлөгчөөр
ажиллаж байсан Х.Наранжаргал нараас асууж лавлана буй заа.
Өнөөдрийн МСНЭ-ийн
дэд ерөнхийлөгч Д.Заяабат бид хоёрын хувьд бол Улаанбаатар хотын Засаг дарга бөгөөд
Нийслэлийн захирагч Г.Мөнхбаярт учир зовлонгоо ойлгуулж удаа дараа албан тоотоор
хүсэлт тавьсны үр дүнд долоон буудлын орчимд МСНЭ-ийн ордон бариулах газрын асуудлыг
нааштайгаар шийдвэрлүүлээд байгаа. Монголын сэтгүүлчид өөрийн гэсэн ордонтой болноо.
Түүнийг нь харин ирээдүйн удирдагчид нь зараад идчихгүй, хувьчлаад завшчихгүй
л байх хэрэгтэй юм. Энэ завшааныг ашиглаж хотын даргад баярлалаа гэж хэлье. Тус
бүр нь нэг сая төгрөгийн үнэтэй 40 гэрийг газрынх нь хамт амьдрал ядуу сэтгүүлчдэд
олгуулж бидэнд бас их тус хүргэсэн хүн байгаа юм.
-МСНЭ-ийн удирдлага өөрсдийн хуримтлагдсан
асуудал, бэрхшээл зовлонгоо төр засгийн өндөрлөгүүдэд хэлж ярьдаг уу, тэдний
дэмжлэг туслалцааг авдаг уу?
-Ярьж хэлэлгүй яахав.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзаж санал хүсэлтээ тавьсан. Ардчилсан нийгмийн баталгаа
болсон чөлөөт хэвлэлийг дэмжиж сэтгүүлчдийн
төлөөлөгчдийг шагнаж урамшуулж байгаач гэдгийг Ерөнхийлөгчөөс онцгойлон
гуйсан. Бидний хүсэлтийг хүлээж авсаан. Сүүлийн хоёр жил дараалан шинэ жилийн өмнөхөн
хэсэг сэтгүүлчдийг төрийн дээд шагнал-одон, медалиар шагнасан. Үүнд нь талархалтай
байгаа. Харин Монголын сэтгүүлчдийн байгууллагын 60 жилийн ойгоор нэг ч сэтгүүлчийг
шагналгүй өнгөрсөнд нь тун их гайхаж бас
харамсаж байгаа. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын даргатай уг асуудлаар хоёр удаа уулзсан.
Ерөнхийлөгчийн хэвлэлийн төлөөлөгч, Тамгын газрын Шагналын тасгийн дарга, ажилтнуудтай
уулзсанаа хэлэх юм бол тоо алдсан байхаа. Он дуусаагүй байна л гэж хариулдаг юм.
Оны эцэст бөөн гавьяат төрөх юм байлгүй дээ. Харж л байя. Монголын сэтгүүл зүйн
судлал шүүмжлэлд хэний ч хийгээгүй зүйлийг хийж бүтээсэн МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхимийн
багш, судлаач Л.Норовсүрэн, “Зарлигаар дархалсан ууланд зэрлэгээр халдах эрх олгожээ”
гэх зэрэг алдарт нийтлэлүүд туурвисан ахмад сэтгүүлч Ш.Цэен-Ойдов, Монголын ард
түмэн аль хэдийнэ танин мэдэх болсон ахмад сэтгүүлч Д.Дорждулам, Н.Мягмар, Увсын
Б.Норов, авьяаслаг сэтгүүлч, судлаач Ү.Хүрэлбаатар, зохиолч сэтгүүлч До.Цэнджав,
МСНЭ-ийн дэд ерөнхийлөгчөөр болон Засгийн газрын Хэвлэл мэдээллийн албаны даргаар
үр бүтээлтэй ажиллаж байсан “Өнөөдөр” сонины нэгдүгээр орлогч эрхлэгч С.Батбаатар
гээд олон хүн бий.
-УИХ-ын даргад ямар асуудал тавьж шийдвэрлүүлэв?
-Хэвлэл мэдээллийн
эрх чөлөөг баталгаажуулах хууль, эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх чиглэлээр тууштай ажиллахыг
УИХ-ын даргаас удаа дараа хүссэн. Эрхэм гишүүд энэ асуудалд ихээхэн анхаарч байгаа
шүү. Ил тод байдал, иргэдийн мэдээлэл олж авах эрх чөлөөний тухай хуулийг УИХ-аас
батлаад гаргачихлаа. Үүнд МСНЭ нөлөөлсөн гэж ойлгож байгаа. 1998 оны Хэвлэл мэдээллийн
эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс санаачилсан.
Бид өнгөрсөн хугацаанд болж өнгөрсөн бүх хэлэлцүүлэгт идэвхтэй оролцсон. Санал бодлоо
дэлгэрэнгүйгээр илэрхийлсэн. Саналууд маань хуулийн төсөлд тусгагдаад явж байгаа.
Үндэсний мэдээллийн агентлагийн тухай хуулийг батлан гаргах тухай УИХ-ын шийдвэр
гараад 13 жил болж байна. Өнгөрсөн онд Засгийн газраас бас чиглэл өгсөн. ХЗДХЯ уг
хуулийн төслийг Үндсэн хууль хийгээд өнөөдөр Монголд хүчин төгөлдөр үйлчилж буй
бусад хуулийн агуулгад нийцүүлж боловсруулаад Засгийн газарт өргөн барьсан гэж сонссон.
Монгол Улсын Засгийн газар ардчилсан нийгмийн
үнэт зүйлс, хэвлэлийн эрх чөлөөнд үнэнч байгаа бол энэ хуулийн төслийг дэмжих
байлгүй.
Уг асуудлаар УИХ-ын
дарга Д.Дэмбэрэл өөрийн байр суурийг илэрхийлж “МОНЦАМЭ” агентлагийн 90 жилийн
ойд ирүүлсэн мэндчилгээндээ “УИХ МОНЦАМЭ-гийн цаашдын үйл ажиллагааны чиглэл, эрх
зүйн үндсийг улам тодорхой болгох, бие даасан байр суурийг бататгах талаар анхаарал
тавих болно” гэсэн бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Үндэсний мэдээллийн
агентлагийнхаа үйл ажиллагааг төр засгаас тууштай дэмжих ёстой. Монгол Улсын Үндсэн
хууль, Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн үзэл санаанд нийцүүлэн Үндэсний
олон нийтийн радио, телевизийн тухай хуулийг батлан гаргасан жишгээр Үндэсний мэдээллийн
агентлагийн тухай хуулийг боловсруулан УИХ-аар батлуулж хууль, эрх зүйн таатай орчинг
бүрдүүлж өгөх цаг нэгэнт болсон гэж Монгол Улсын төрийн тэргүүний хувьд би үзэж
байна. Энэ нь Монголд чөлөөт ардчилсан хэвлэл мэдээллийг хөгжүүлэн төлөвшүүлэхэд
бас нэгэн алхам болох болно” гэж өөрийн илгээлтдээ цохон тэмдэглэсэн байналээ.
Төр, засгийн удирдлагын 3 өндөрлөгөөс хоёр нь ийнхүү байр сууриа ил тод илэрхийлчихсэн
байгаа. Иргэдийн санаа бодлын байдлыг тандан судалж, түүн дээрээ үндэслэн Засгийн
газрын зарим үйл ажиллагааг шүүмжилсний минь төлөө өш санаж хуулийн төслийг гацаан
үндэсний мэдээллийн агентлагаа хохироохгүй байлгүй дээ. Монголын сэтгүүлчдийн
байгууллагын 60 жилийн ойн баярын ёслолд Улаанбаатар хот, 21 аймгийн хэвлэл мэдээллийн
төлөөлөгч 500 гаруй сэтгүүлч оролцсон юм. Монголд хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаажуулах
чиглэлээр цаашид хэрхэн яаж ажиллах вэ гэсэн сэдвээр би товч илтгэл тавьж, баярын
хурлаас Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдад хандаж Уриалга гаргасан.
Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг баталгаажуулах чиглэлээр төр, засгаас тодорхой зоригтой
алхмууд хийгээч, хэд хэдэн хуулийг баталж өгөөч гэж хүссэн. Энэ бол монголын нийт
сэтгүүлчдийн хүсэлт гэж ойлгож байгаа.
-Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай уулзсан
уу?
-Уулзалгүй яахав.
Хамгийн олон асуудлыг шийдвэрлэж өгөхийг хүсэлт болгосон. Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай
МСНЭ-ийн удирдлага уулзах үеэр сэтгүүлчдийн нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд онцгойлон
анхаарч өгөхийг хичээнгүйлэн гуйсан. МСНЭ-ийг байр савтай болгох, “Сэтгүүлч” сан
байгуулахад туслах, улсын захиалгат зарим ажил үйлчилгээг МСНЭ-ээр гүйцэтгүүлж байх,
сэтгүүлчдийг давтан сургахад анхаарах, сэтгүүл зүйн шүүмж судлалыг хөгжүүлэх зэрэг
тодорхой саналуудыг тавьсан. Ингэх нь ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлсийг хамгаалахад
хүчин зүтгэж байгаа сэтгүүлчдийг төр засгаас бодлогоор хамгаалсан чухал алхам болох
юм гэдгийг ч хэр чадлаараа тайлбарласан. Харамсалтай нь бидний саналууд усанд хаясан
чулуу шиг л алга болж мартагдсан даа.
Ярилцсан
Н.ГАНТУЛГА