Category: редакцийн-нийтлэл

Оросын Ерөн­хийлөг­чийн сонгуульд
тус улсын Ерөнхий сайд Владимир Путин ялалт байгууллаа. Тэрээр энэ талаар зарлах
мөчдөө уйлсан нь дэл­хийн хэвлэл мэдээллийн­хэн, олон улсын ажиг­лагч­дын анхаарлыг
та­тав. “Түүнд одоо л сайхан амрах цаг ирж байна”, “Путины эртэдсэн ну­лимс”, “Путин
хүмүүсийг уяраах гэж гавар түрхэж жүжиглэв” хэмээн янз бү­рээр тайлбарлаж байна.

Харин улс төрийн ажиг­­лагчид, Оросын
нэр нөлөө бүхий улстөрчид “Манлайлагч хүн бусад удирдагчдад нулимсаа харуулдаггүй
юм” гэж дуу нэгтэй шүүмжилж байгаа юм.

Путин хөгширчээ. Урь­дын эрч хүч,
зориг тэнхээ нь барагдчихаж. Оросууд уйланхай “ба­бушка”-гаар удир­дуу­лах­гүй л
байх. Угаасаа оро­сууд хүчирхэг, зоригтой хаад, удирдагчдын гарт л нэг­дэж, тогтдог
омголон ард түмэн.

“Догшин” гэдгээрээ түү­хэнд тэмдэглэгдэн
үлд­­сэн Оросын хаан Иван өдөж, басамжилсан дайс­­нуудаа харгислан алж, өөдөөс нь
сөргөө­цөлдсөн болгоныг хиар цо­хидог догшин хаан бай­­сан гэдэг. Хүүгээ хэ­тэрхий
үлбэгэр, сул байс­ных нь төлөө жадалж амийг нь хороосон тийм догшин нэгэн билээ.
Оро­сын эзэн хаанаар 1682-1725 оны хооронд суу­сан I Петрийн сүр хүчийг одоо болтол
дуурсдаг. Даяар Оросын хаан, Их ван I Петрийг хаан хүний ухаан, улсыг залахуйн өөрийн
гэсэн мэхтэй удир­­дагч байсан гэлцдэг. Октя­брын хувьсгалын гол удирдагч Владимир
Ильич Ленин Оросын шил­­дэг удирдагч. Тэрээр Оросын хувьсгалч, улс­төрч, Зөвлөлт
социалист бүгд найрамдах холбоо­ны улсын анхны тэргүүн, XX зууны нөлөө бүхий зуун
эрхмийн нэг. Энэ мэт нэрлэвэл тус улсыг удир­даж явсан олон хүчирхэг хүн байна.
ЗХУ-ыг 31 жилийн турш удирдсан Сталин, 1991 онд танкин дээр гарч зогсоод ард тү­мэндээ
“Өөрчлөлт хийц­­гээе” гэж уриалж хаш­гирсан ОХУ-ын анх­ны Ерөнхийлөгч Борис Ель­цин,
Чечень, Дагис­таны салан тусгаарлагч­дын эсрэг хатуу бодлого ба­рим­талж, эрс зангаа­раа
гайхагдаж байсан үеийн Владимир Путин. Ийм л удирдагчдыг оро­сууд хү­лээн зөвшөөрч,
үнэлж, дагадаг байлаа.

Гэтэл энэ Путин биш ээ. Сонгуульд
ялсан тө­дий эхлэл мэдээ дуулаад л уйлчихсан. Тэр өөр болчихож. Хэтэрхий зөөл­рөө
юу даа. Уг нь Пу­тин бол улс төрийн ер­төнцөд сайн дархны гарт мянгантаа давтагдаж,
зуунтаа тавлагдсан хурц илд мэт гялалздаг. Сэт­гэлзүйг нь хуягттай зүйр­лэ­дэг.
Гэтэл яагаад жаахан хүүхэд шиг уйлж, нүдээ нухлав аа. Тэр Ерөн­хийлөгч бол­сон­доо
баярлаад нулимс унага­сан ч үнэндээ айс­наа­саа болоод тэгж уйл­жээ. М.Кад­дафи
шиг алуу­­лахаас авраг­д­чих­лаа, Арабын хавар Орост цэцэг­лэхгүй боллоо гэж баярлаад
уйлсан нь тэр л дээ. Айгаад уйлахыг нь харахаар ямар юмных нь хурц илд байхав. Нэг
муу мохоо тонгорог л гэсэн үг. Гэхдээ Путины бодоод уйлаад байгаа шиг бүх юм дуусаагүй,
дөнгөж эхэлж байна. Түүний бод­сон шиг Арабын хавар Улаан талбайд цэцэг­лэх­гүй
гэж хэлж хараахан бо­лох­гүй нь. Учир нь Орост Путиныг, сонгуу­лийг эсэр­гүүцсэн
хөдөл­гөөн, жагсаал ид өрнөж эхэл­лээ. Ингэхээр Ара­бын хавар Орост ирээд, цэцэг­лэ­хэд
бэлэн байна. Яагаад гэвэл тус улсын иргэд ингэж жагсаал цуг­лаа­­наар нэгдээгүй
их олон жил болсон юм шүү.

Ай, оросууд ийм “ба­бушка”-гаар удирдуу­лаад
адилхан уйлж дуу­лаад сууж байх уу даа, үгүй л болов уу.

Д.ГАНСАРУУЛ

Японы сумогийн холбоо олон тэрбум
иений алдагдал хүлээж түүхэндээ байгаагүй санхүүгийн хямралд өртсөнөө зарлав.
Энэ байдлаар үргэлжилбэл, мэргэж­лийн сумо хүнд байдалд орж, олон жилийн
уламжлалтай спорт нь үгүй болоход хүрэн 1990-ээд оны унтаа төрхөндөө буцаж
ороход ойрхон байгаа юм.

Юунаас үүдэн сумо ийн үзэгчгүй
болж, хөгжил нь зогсоход хүрээд байгааг ихэнх хүн их аварга Аса­шёорюү
Д.Дагвадоржтой холбон тайлбарладаг. Түүнийг зодог тай­ла­хаа нулимс дуслуулан
мэдэгдсэн 2010 оны хавраас эхлээд сумо сонирхогчдын тоо буурч, башёг үзэх
хүмүүс цөөрч эхэлсэн. Зарим башёгийн эхний долоо хоногийн барилдааныг хүн
үзэхгүйд хүрч байсан тохиолдол ч бий. Сумогийн холбоо тэр үед үзэгчдээ эргүүлэн
татах зорилгоор башёгийн  тасал­ба­рыг
хөнгөлөлттэй борлуулахаас эх­лүүлээд газар хөдлөлт, байгалийн гамшигт өртсөн
иргэ­дийн­хээ сэтгэлд дэм өгч, дэмждэг бөхчүүдийнх нь барилдааныг ойроос
харуулах нэрийн дор ордны сууд­лыг дүүргэх хүртэл арга хэмжээ авсан. Яван
явсаар сүүлдээ сумо үзэгчгүй болов.

Асашёорюүг ид барилдаж байх үед
банцүкэ гарах үеэр л башёг үзэх иргэд тасалбар худалдаж авахаар хөөцөлддөг
байлаа шүү дээ. Гэтэл одоо сумогийн ба­рил­даа­ны тасалбар шиг элбэг юм Японд
үгүй гэх.

Манай төрийн нэг сайхан жаяг байдаг
юм. Монголын аугаа байл­дан дагууллын үед тэмдэглүүштэй, том гавьяа байгуулсан
баатар, цэргүүдэд “Есөн алдааг нь уучлах” гэдэг сайхан шагнал өгдөг байлаа.
Гавьяа байгуулсан тухайн хүний хийсэн есөн удаагийн алдааг цай­руулж, өнгөрөөх.
Эл заншил одоо ч монголчуудын сэтгэл зүрх, ааш араншинд хадгалаастай.

“Асашёорюү брэндийн дэлгүүрт
танхайрч гэнэ”, “Аса­шёо­рюү хятад ажилчныг мангастжээ”, “Их аварга Асашёорюү
тэгж зо­долд­лоо”, “Асашёорюү найр та­раа­жээ” гэх элдэв яриа гардаг. Тэр бүрт
нь бид “Үгүй яахав, ганц удаа яадаг юм”, “Юун сүртэй юм, эр улсуудын хооронд
байх л зүйл” эсвэл “Тэд өөрсдөө Аса­шёо­рюү­гийн дургүйг хүргэж, хорыг нь
маажаа биз” гээд л өнгөрнө. Энэ нь өнгөц харахад арлын орныг байлдан дагуулж,
монгол эр хүний жавхаа, хүч бярыг дэлхийд тун­ха­г­лаж чадсан их аваргаа өмөөрч
буй боловч дээр дурдсан “Есөн алдааг нь уучлах” гэсэн эртний төрийн хууль далд
байдлаар үйлч­лээд байгаагийн илрэл л дээ. Гэтэл япончууд яав, манай аваргыг.
Солонгос ч билүү, хятад ч байлуу тийм нэг хүнтэй ресторанд муу­дал­цаад
түлхсэнийг нь дуулиан бол­гож, үүгээр нь шалтаглаж сумо­гоо­соо хөөчихсөн. Тэр
үед Японы сумогийн холбоо “Зодог тайлахаа өөрөө албан ёсоор мэдэгд эсвэл бид
чамайг хөөлөө”  гэсэн ийм хоёр
сонголторхуу хэрнээ нэг утгатай шаардлага тавьж ацан шалаанд оруулсан. Тэгээд
аргагүйн эрхэнд Асашёорюү аварга сумогоос өөрийн хүсэлтээр явж байгаагаа
мэдэгдсэн. Энэ нь монголчууд, төдийгүй Японы ард түмний хувьд гэнэтийн мэдээ
байв.

Их аваргаа өөнтөглөж, хавчиж
дэвжээнээс нь хөөх үедээ Японы сумогийнхон үндэсний спортоо уналт руу залж
байгаагаа ухаа­раагүй.

Цагаан сарын үеэр Асашёо­рюүд
Такасаго дэвжээнээс мэнд­чил­гээ ирүүлсэн юм. Уг мэндчилгээнд сумогийн дэвжээнд
22 наснаасаа эхлэн 25 удаа тү­рүүл­сэн таны бахархам амжилтын гараа эхэлсний 10
жилийн ойн баярын мэндийг дэвшүүлээд мэр­гэж­лийн сумогийн хөгжилд оруул­сан
хувь нэмэр тань зүйрлэшгүй их гэдгийг дурдъя. Таны амжилтыг хүндэтгэн ирэх оны
нэгдүгээр сард сумогийн 68 дахь их аварга төрөн гарсны 10 жилийн ойг тэмдэглэн
өнгөрүүлэх талаар Сумо бөхийн холбоонд уламжлаад байгаа шүү гэжээ. 

Японы сумогийн холбооны
зөвшөөрөлгүй ямар нэгэн дэвжээ захидал, мэндчилгээ дэвшүүлэх, тэр дундаа
сумогоос хөөгдсөн хүнтэй ингэж харилцах нь хорио­той. Такасaгo дэвжээнийхэн ийн
мэндчилгээ илгээсэн нь алсуураа Японы сумо бөхийн холбоо, Японы ард түмний
хүсэл байж мэдэх юм. Магадгүй тэд сумогийн унасан нэр хүндийг Асашёорюү
эргүүлэн ав­чирч өгч юун магад гэж итгэж байж мэднэ. Японы томоохон пиарчид су­могийн
холбоондоо “Даруй нэр хүн­дээ сэргээх арга зам хайхгүй бол 2013 он гарвал
найдваргүй болж, байдал хэцүүднэ” хэмээгээд Аса­шёорюүгийн амжилтын арван
жилийн ойг тэмдэглэх нь нэр хүн­дээ өсгөх нэгэн зам гэж зөвлөсөн байна. 

Хэрэвзээ япончуудад, Японы
сумогийн холбооныхонд мон­гол­чуу­дын уучлах ухааны дайтай сэтгэлгээ өчүүхэн ч
болтугай бай­сан бол хөөж явуул­сан их аварга руугаа ингээд захи­дал бичээд
сууж байхгүй л байсан даа. Тэгээд ч их аварга “Сумогийн унасан нэр хүн­дийг
сэргээнэ ээ хө” гээд Японыг зо­рино гэдэг нь юу л бол. Зодог тайл­сан монгол
бөх зүлэг ногоон дэвжээндээ дахин гарч ба­рилд­даг­гүйг тэд мэддэггүй л байх.

Д.ГАНСАРУУЛ

“Бумрунград” эмнэлгийн гадаад харилцааны ахлах ажилтан хэмээн өөрийгөө танилцуулсан тайланд залууг Нуттавут Лертшримонгкол гэдэг ажээ. Урт гэгчийн үргэлжил­сэн нэрнээс нь монгол гэж байгаа юм шиг монгкол гэдэг төгсгөл нь ойрхон санагдсан боловч Нуттавут гэж дуудаж болно, бүр Нуй гэсэн ч болно хэмээлээ. Тэрбээр нутагтаа сургууль төгсөөд Сингапурт сурал­цаж, тэндээ хэсэг ажиллаж байгаад эх орондоо ирсэн нэгэн аж. Ерөн­хийдөө энэ эмнэлгийн гадаад харилцаа дэндүү өргөн учраас жилийн 365 хоногийн дийлэнхийг гадаадад өнгөрүүлдэг гэнэ. Манай Улаанбаатарт гэхэд өнгөрсөн намар ирээд буцсан юм билээ.

Миний түүнд тавьсан эхний асуулт “Танайх хэдэн сувилагчтай юм бэ”. Учир нь тэнд үүднээс оро­хоос эхлээд л хүмүүс дагаж, үйлч­лээд энд ч нэг гарч, тэнд ч дагаж гүйгээд байсан болохоор тэр.

Харин түүний хэлснээр дунд­жаар нэг сувилагчид дөрвөн үйлч­лүүлэгч оногддог аж. Гэхдээ тэд­нийхний хүндээ хүрч үйлчилдэг нь дөрвөн хүнд нэг сувилагч ногдох биш бараг нэг хүнд дөрвөн сувилагч оногдоод байх шиг.  Бум­рунград эмнэлэг анх 1980-аад онд 200 орчим ортойгоор үүдээ нээж байжээ. Гэхдээ дээд зэрэглэлийн чанартай эмчилгээ, үйлчилгээг ирсэн хүмүүстээ үзүүлж, сэтгэл хангалуун гаргана гэсэн хатуу шаардлага тавьж ажилласан уч­раас өдгөө дэлхийн өнцөг булан бүрээс эднийхийг зорьж хүмүүс ирэх болж, тэр ч хэмжээгээрээ орлого, үйчилгээний чанар нь өндөрт хүрчээ. Энэ эмнэлгээр жилд 190 орны сая гаруй хүн үйлч­лүүлдэг юм байна. Энд 1200 эмч ажилладгийн 220 нь АНУ-ын анагаахын сургуулиудын эмчлэх эрхийн диплом гэрчилгээтэй, мөн 900 гаруй сувилагч, 200 орчим орчуулагч ажилладаг гэж байгаа. Тэр ч ут­гаараа эднийхийг Тай­ландын гэ­хээсээ Олон  Улсын эмнэлэг гэх юм билээ. Угаасаа зочид буудлын лобби танхим шиг том зааланд нь олон хэлний орчуулагч нь суугаад л ирсэн хүмүүсээ угтаж авч, үйл­чилж байх нь гадаад хэлний сур­гууль мэт. Өдөрт 300 хүн хэвтэн эмчлүүлж, 3000 хүн амбулаториор нь үйлчлүүлдэг аж. 2010 онд 1,2 сая хүн үйлчлүүлсний 40 орчим хувь нь гадаадынхан байжээ. Бас жилдээ манай улсын хүн амын тоогоор лабораторийн нарийн шин­жилгээ хийдэг гэж байгаа.

“Бумрунград”-д Хойд Амери­каас жилд 25 мянга орчим хүмүүс ирж эмчлүүлдэг. Эмчилгээ үйлчил­гээний чанар өөрийн орныхтой нь адил, харин үнэ нь 30-70 хувь хямд бөгөөд дээр нь Азийн нэг оронд аялангаа, эмчилгээ хийлгэх бо­ломж­той байдаг учраас дуртай нь аргагүй явдаг гэнэ.  АНУ-ын эмнэ­лэгтэй “Бумрунград”-ын  эмнэлгийн үнийг харьцуулсан танилцуулга гаргасныг хичээнгүйлэн тэмдэглэж авснаа та бүхэнтэй хуваалцъя. АНУ-ын эмнэлэгт нуруу нугаламын хагалгаа хийлгэхэд 41 мянган ам.доллар бол “Бумрунград”-д 11,800 ам.доллар, энэ нь даруй 71 хувиар хямд. Үүн дээр нь замын хийгээд хүний нутагт байгаа нэмэлт зардлаа нэмлээ гэхэд 6600 ам.дол­лар. Ингэлээ ч даруй 55 хувь хямд гэсэн тооцоо байгаа юм. Тийм учраас л өртөг өндөртэй Европын орнуудаас олон хүн зорин, зорин ийш ирдэг байх. Тэрнээс гадна Япон, Солонгос, Хятад, Зүүн өмнөд Азийн хөрш Вьетнам, Лаос, Кам­бож, Мьянмар, Бангладешаас байнга ирж эмчлүүлдэг гэнэ билээ. Харин хамгийн их нь хаанахын хүмүүс гээч. Арабууд.

Заримдаа ч Азийн Тайландад байна уу, Арабын Эмиратад байна уу гэж гайхаш төрмөөр олон ара­бууд байх юм билээ. Ойрхи Дорно­доос жилд 100 мянга орчим хүмүүс ирж эмнэлгээр нь үйлчлүүлдэг гэж Нуттавад найз маань танил­цуул­сан билээ. Түүний хэлснээр 2000 оноос өмнө арабууд дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн сайн эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахаар АНУ-ыг зорьдог байжээ. Харин дэлхийн түүхийг өөрчилсөн гол үйл явдал гэгдэх 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний хэрэг явд­лаас хойш АНУ-д нэвтэрнэ гэдэг арабуудад амаргүй зүйл болж. Үнэхээр ч араб л бол алан хядагч юм шиг санагддаг байсан үе шүү дээ. Энэ үед л “Бумрунград”-ынхан жинхэнэ сэт­гэж бас ажиллаж чад­сан бололтой юм. 1999 онд магад­лан итгэмж­лэгдэж, 2002 онд АНУ-ын ЖСиАй-ын шалгуурыг давж, Азийн хамгийн анхны Олон улсын эмнэлэг болсон цаг үе ч давхцаж. Арабаас АНУ руу зургаан цаг, Тайланд руу бас зургаан цаг ниснэ. АНУ-д алан хядагч мэт, Тайландад Арабдаа байгаа шах мэт. Ингээд газрын тосныхоо буянаар дэлхий даа­мааргүй баяжсан арабчуудын  эрүүл мэндийнхээ төлөө мөнгөө бариад гүйх их урсгалыг тайланд­чууд энэ эмнэлэг рүү татаж чаджээ.

“Арабуудад
дэлхийн хэмжээний эмнэлэг барих мөнгө хангалттай байгаа. Тэд яагаад нутагтаа эмнэ­лэг барихгүй, танайх руу ирээд байдаг юм бэ” гэхэд гадаад харил­цааны ахлах ажилтан тэрбээр жоготой нь аргагүй жуумалзаад “Арабад тийм эмнэлэг бариад хэн тэнд ажиллах вэ? Тэнд нь ажиллах хүн байхгүй. Өвдвөл улсаас нь өгөх мөнгөөрөө манайд аялж зугаа­лангаа үзүүлчихэд болно” гэсэн билээ. Түүний яриагаар хоёр ул­сын даатгалын газрууд нягт хам­тын ажиллагаатай ажилладаг бө­гөөд Засгийн газрын түвшиндээ мөнгө цаасаа шилжүүлчихдэг бо­лолтой юм.

Харин бүр зуу зуун мянгаараа Тайланд руу мөнгөө аваад ирж байгаа арабуудын өмнөөс уур хүрэх шиг.

Үнэхээр “Бумрунград”-д ара­бууд хөлхөж байна аа. Эрчүүд нь цагаан пансан дээлтэйгээ, хүүх­нүүд нь битүү хар хувцастайгаа. Гол шиг гунхалзсан охиноо дагуулсан ээжүүд, настай эхийгээ хөтөлсөн бавгар сахалтай залуу эрчүүд битүү явна.

Араб эрчүүд тун дураараа гэдэг нь ч анзаарагдам. Эмэгтэйчүүдийн хувцас сольдог өрөөнд эхийгээ хөтлөөд орох гэж зүтгэх тэднийг найрсаг нь дэндсэн тайланд суви­лагч нар бөхөлзсөн хэрнээ цааш түлхэнэ. Эмнэлгийн үйлчлүүлэгч­дийн нэлээд хувийг эзлэх арабуу­дад зориулсан булан, араб бичиг­тэй ном танилцуулга дүүрэн. Бас VIP зочдын өрөөнд нь аанай л арабууд эзэгнэн суусан нь хараг­дах юм билээ.

Арабуудад ч тэгдэг юм байж, харин Монголд төр нь бодлогоороо дэмжиж ийм зиндааны эмнэлэгтэй болгочихоосой. “Хэрэв манайх ийм нэг сайхан эмнэлэгтэй болчихвол бид юу гэж хүний газар мөнгөө өгөх гээд явах вэ. Одоо эрүүл сайхан амьдралынхаа төлөө хаана батал­гаатай газар байна, тийшээ л явж байна шүү дээ. Бид чинь эрүүл саруул амьдрах эрхээ эдлэх гэж л  яваа” гэж хүний нутагт ирсэндээ гэмшилтэй ч байгаа юм шиг ярьж байсан олон хүний магнай тэнийх байх даа. “Өвчин зовиураа­саа салахын тулд мөнгөө бариад харийн нутгийг зорьж байгаа тэр мөнгөний урсгалыг өөрсдөдөө авч үлддэг бол ” гэж Монголдоо үлдэх­гүй байгаа тэр их мөнгөний төлөө харамсал төрж  байсан бөлгөө.

Энэ эмнэлэг нь зах зээл дээр хувьцаагаа гаргаж, хөрөнгө босго­жээ. Хувьцааны ихэнх нь тайлан­дуудын гарт байдаг. Сүүлийн үед арабууд бас худалдан авахыг сонирхох болсон тухай дуулдсан. Харин менежмэнтийн удирдлага нь америкчуудын гарт.

Энэ мэтээр эмнэлгээр танилцан явах зууртаа үе, үе монголчууд­тайгаа таарч л явав. Манай аяллын багийн гишүүдээс гадна өөр рей­сээр энд ирсэн, бас хувиараа эмчилгээ үйлчилгээ авч яваа хүмүүс цөөнгүй.

Манай багийнхны эхний хэсэг өглөө эртлэн босч нарийн шинжил­гээндээ оржээ. Оношилгоо шин­жил­гээний хувьд ерөнхий шинжил­гээ, дэлгэрэнгүй шинжилгээ, төрөл­төд бэлтгэж өгөх шинжилгээ, ху­рим­лахын өмнөх багц гээд өөр өөрийн зорилготой, тус тусын үнэтэй байх жишээтэй. Ерөнхий шинжилгээ нь 200 орчим ам.дол­лар бол дэлгэрэнгүй нь 450 ам.доллар хэрэв 40-өөс дээш насны эмэгтэй бол 550 болоод явчих жишээтэй. Харин энэ удаад Монголоос гарсан эрүүл мэндийн багийнхнаас 40-өөс дээш насны эмэгтэй­чүүдийн багц шинжилгээнд орж байгаа бол 10 хувийн хямдрал үзүүлэхээр болсон билээ.

Эхлээд таарахад шинжилгээгээ өгчихсөн гээд цоглог харагдаж зогссон багийнхан маань хэсэг явж байгаад таарсан чинь шинжил­гээний дүнгээр зарим нэг зүйлүү­дийг тодруулж, нарийн мэргэжлийн эмчид үзүүлэх болсон гээд жаахан баргардуу байхтай таарлаа. Тэд манай багтаа ахмадууд нь болох жар гаруй насны эгч нар л даа. Гэхдээ эрч хүчтэй, цоглог эмэгтэй­чүүд. Хүүхдүүд нь ч гадаад, дотоо­дод амьдардаг болтой юм билээ. “Эмч домчид үзүүлэх бол наашаа ир л гэдэг юм. АНУ руу нисэх гэж арав гаруй цаг зовлогоо барж, дээрээс нь үйлчилгээ нь өндөр үнэтэй. Харин ийм болом­жийн аялал гарахаар нь наашаа суучихсан. Бас дэлгүүр хоршоо нь хямд болохоор цагаан сарынхаа гарын бэлгийг ч цуглуулчих санаа­тай” гэж тэдний нэг нь надтай хууч хөөрсөн билээ. Шинэ танил маань тэнд нэгэн монгол бүсгүйтэй таарч гэнэ. Түү­нээс дуулснаа дүүгээ сэтгүүлч хүн болохоор сонсоод аваг гэж бодоод ярьж байна гэж аминчлан сонир­хуулсан юм. Эгч­тэй таарсан залуу бүсгүй бараг эндхийн хүн болоод байна гэсээр яриагаа эхэлжээ. Бага залуу гэлт­гүй түүний бие өвдөж, юунаас болоод байгаагаа шинжлүүлтэл манайхан ходоодны хавдар байна гээд тайрна хагална гэж мэдэгдсэн юм даг уу даа. Тэгэ­хээр нь гомдлын мөр, гайгүй газар ирээд үзүүлье гээд ирсэн чинь өнөөх ходоод нь эв эрүүл болж таарч. Харин цусны хавдар гэдэг өвчинтэй гэж онош­логджээ. Ингээд л багагүй хуга­цаанд эмчлүүлсээр одоо бараг эрүүл болж байна гэж ярьсан аж. Хэдий Монгол бүсгүйн эрүүл болсон сайхан түүхийг ярьж эгч маань инээмсэглэсэн ч хэд, хэдэн эмчид үзүүлэх ёстой болж, цаг авахаар явсан хоёр найзыгаа бодсон уу, эсвэл маргааш өглөө ходоодоо дурандуулахад ямар хариу гарах бол гэж бодсоных уу цоглог нүдэнд нь үл ялиг гуниг хурах шиг. Ходоодыг нь дурандахдаа унжуулж байгаад дурандчихдаг гэнэ.

Ямар ч байсан эгч нарын өглөө авч гарсан тайланд мөнгөн тэмдэгт болох Батт нь дууссан бололтой, ам.доллараа солиулах ажилтай болжээ. Уг нь ч эмнэлэг дээр ажил­ладаг ченж байдаг юм билээ. Манай орчуулагч нар утасдаад дуудаад өгөхөөр байгаа тасгийн үүдэнд нь ирээд солиод өгдөг гэсэн. Энэ өдрүүдэд олон хүн ирээд ачаалалтай байх шиг байна лээ. Уг нь ч ам.доллараар төлбөрөө төл­сөн ч болно л доо. Гэхдээ эмнэл­гийн ханшаас ченжийнх нь арай хэдэн цаасны илүүтэй дэг ээ.

 Цоглог эгч нарынхаа нүдэнд айдас хургасныг хараад хүн тодор­хой цаг хугацаанд тогтмол урьдчи­лан сэргийлэх шинжилгээнд орж байх ёстой юм байна. Машинаа жил бүр оношлуулаад байдаг байж, өөрийгөө хагас жилд үгүй юм гэхэд жилдээ оношлуулж байхгүй бол хэмээн хатуу ухаарсан билээ. Бас ээж шиг минь сайхан эгч на­рын маань шинжилгээний хариу нарийвчлаад үзээд ирэхээр элдэв асуудалгүй гараасай хэмээн зал­бирлаа.

Монголчуудтайгаа хэсэг саа­таад эмнэлэгтэй танилцах аяллаа үргэлжлүүлэв. Хүүхдийн
төв гээд газар байна. Нэг
л цэцэг, зураг тоглоом болсон газар. Энд ирсэн ямар ч хүүхэд өөрийгөө эмнэлэгт байна гэж айдас хүйдэст автахгүй нь. Гулгуур дээр гулсаж
байхад нь эмч нар чагнаж ч байх шиг. Манайд цагаан хувцастай хүн хараад хүү­хэд уйлж, аав ээж нар нь
тариулна шүү гэж айлгадаг
даа. Харин тэнд­хийн хүүхдийн
төвөөр хальт ша­гайхад ийм дүр зураг харагдсан юм. Тэгээд
диабет, диализ, нүд,
хамар хоолой, харшил, эмэгтэйчүүд,
урологи, зүрх, эмэгтэйчүүдийн төв гээд дурсаад байвал дуусашгүй олон төв, эмнэлэг, институуд тэнд
байна. Маргааш өөрөө үзүүлэх
үедээ заримтай нь
танилцаад амжчих байх хэмээн найдлаа. Тэнд эмнэлгийн өрөө
буюу манайхны хэлдгээр палатаар орохдоо нүд
маань орой дээрээ гарчихсан харайж явсан билээ. Энгийн дөр­вөн
ортой өрөөнөөс эхлээд хоёу­лаа, бүр ганцаараа байх гээд сонголт олонтой.
Ганцаархнаа байх нь хагас люкс, люкс гээд явж өгнө. Өрөөндөө зуухтай, хөргөгч, телевиз, дөрвөн хүн сууж хооллох ширээ сандал, интернэт гээд бүхий л зүйлтэй өрөө өдөрт
8000 батт буюу 260 ам.доллар орчим. Цааш­лаад манайхны 100 м кв байр шиг нэг
талдаа өвчтөний өрөө,
голдоо зочны өрөө, нөгөө
захдаа өвчтөний дагалдан яваа ар гэрийнхэн
байр­лах унтлагын өрөө, хоёр 00, шүр­шүүртэй тасаг ч байна. Түүнд нь голдуу Арабын баячууд тухалдаг гэнэ билээ.
Тэр нь гэхэд өдрийн 20
мянган батт гэсэн. Ер нь эмнэлэг үйлчлүүлэгчийн сонголтыг дээд
зэргээр хүндэтгэн үздэг аж. Бас өвчтний ар гэрийнхний сахиж
суух тав тухыг нь бодож, ор бүрийн
дэргэд жижиг буйдан байрлуулсан байна лээ. Гэхдээ энгийн дөрвүүлээ байх өрөөнүүд ч тохитой үнэ
хямд  байлгүй
яахав. Бас тус эмнэлгийн буудалд нь эмчлүүлэгчтэй
хамт яваа хүмүүс нь байрлах бүрэн боломжтой. Хэрэв эмнэлгийн
зочид буудлыг үнэтэй гэж үзвэл эмнэлгээс хоёр минутад
алхаад очих газар ч боломжийн буудлууд  зөндөө. Ер нь тэнд байр, хоол хямд. Урьд нь манайхтай
л адилхан гэдэг байсан бол одоо манай юм тэнгэрт хадаад тэнд­хийнх бүүр хямд болчихсон ч гэмээр.

АН Хамтарсан Засгаасаа гарах нь орсон
өдрийнх шигээ л тодор­хой байсан. Харин тэр нь хэзээ вэ гэдэг цаг хугацааных байсан
байх. Одоо гарна гарахгүй, цаг нь болсон болоогүй гэж яригд­саар энэ оны нэгдүгээр
сард хоёр намын хамт­ран байгуул­сан гэх Засгийн газар туурга тусгаар болсон билээ.

Туурга тусгаар бол тусын дай­сан гэдэг
шиг асуудалд ханддаг явдал эл шийдвэр дуулдав уу үгүй юу Монголын төрд яригдаж эхэлсэн
юм. Уг нь төрийн эрхэм чанар, зал­гамж хэлхээ гэдэг аль нэг нам Засагт байсан байгаагүй,
гарсан ялгалгүй байж байх ёстой юм шиг санагддаг. Хэ­дийгээр нам дагаж төрийн өндөр
дээд албан тушаалд очсон ч асуудалд намын бус тө­рийн нэрийн өмнөөс хан­даж байх
ёстой байх. Гэвч МАН, АН салмагц л угшлаар нь хөөгөөд хэн нэгнийг зай­луулах, холдуулах
тухай яриа гарах болсон нь харамсал­тай. Төрийн албаны тухай хуулиар аль хэдийнэ
намаа­саа татгалзаад төрийн ал­бан­даа үлдэж хэдэн жилийн нүүр үзсэн байсан ч гарвал
угшил нь нөгөө намынх гэд­гээр нь цэвэрлэгээ хийх их ажил Монголын төрд гарах юм.

Ерөөсөө Засгийн газрын түш­мэ­дүүд
Засгийн газраа дангаар байгуулж, сайд на­раа ч товлоогүй байж Засгийн газрын харьяа
агент­лаг, газ­руудаас хэн хэнийг зайлуу­лах жагсаалтаа гаргачихсан бай­сан гэдэг.
Нам дагахгүй ээ, төрөө дагана гээд шийдвэрээ гаргачих­сан төрийн албан хаагчид ч
уг жагсаалтад багт­сан байв. Үзэл нь улаан биш цэнхэр гэдэг шалтгаа­наар. Тэр жагсаалтын
эхэнд нь гэхэд Оюуны өмчийн дэд даргаар ажиллаж байсан урлагт элэгтэй, улс төрд
зүт­гэлтэй С.Гантөмөр агсны нэр байсан гэж учир мэдэх хүмүүс ярьж байв. Учир нь
тэр АН-ын ҮЗХ-д Булган аймгийг тө­лөөлж байсан гэдэг шалтгаа­наар. За тэгээд яам,
нийслэл, дүүрэг гээд том жижиг гэлтгүй бүхий л шатнаас 70 гаруй хүний нэрийг жагсаасан
бай­сан гэж байгаа. Нэг хэсэг Нийслэлийн орлогч дарга Да.Ган­болдоос ажлыг нь авах
тухай яриг­даж эхэлсэн байв даа. Ажлаа муу хийсэн гэд­гээрээ бус харин ард­чилалд
олон жил зүтгэж, Шадар сай­дын албыг хүртэл шаргуу ха­шиж, Ерөнхий сайдад хүртэл
нэр нь хэдэнтээ дэвшиж яв­сан нөгөө намын эсэргүүн учраас шүү дээ. Уг нь Монго­лын
хүн амын тэн хага­саас илүү нь сууж байгаа нийслэлд үзэл нь нөгөө талдаа ч гэсэн
турш­лага нь, зангараг нь, нас нь чухал тэр халзан нөхөр байж л байх хэрэгтэй байхгүй
юу даа.

Бас хэд хэдэн газрын дар­га нарт хариуцлага
тооцох­доо орлогч нартай нь хамт хусаад хаячихсан гэж байгаа.

Уг нь ажлаа муу хийсэн МАН-ын угшилтай
албан тушаалтныг шийтгэж байгаа хэрэг л дээ. Гэвч аз дутахад орлогч нь нөгөө намын
гар­валтай учраас хамтдаа ху­суул­чихаж байгаа юм. Азгүй золиг, хэрэв АН-ынх биш
МАН-ынх бай­сан бол жин­хэнэ дарга болохгүй юу.

Бас шинэхэн сайдуудын өрөв­дөм томилгоо,
халаа сэлгээнүүд нийт намынхаа нэр хүндийг доош татаж л дуулдах юм. Залуу байлаа
гээд тэнэг баймааргүй л бай­гаа юм. Ж.Энхбаяр сайдын зөвлөхүү­дээ­сээ эхэлсэн то­милгоо
нь сүүлдээ улс төрийн бус төрийн албан хаагчид руугаа орж, одоо өөрөө суу­далдаа
үлдэх эсэх нь хэцүү­хэн болчихоод л байна. Одоо АН-ын гишүүн бол гэмт хэрэг­тэн
гэж авто­матаар ойлгогд­дог болчихож дээ. Ер нь АН-ын гишүүн чинь гэмт хэрэгтэн
юм уу?

Ийм нэгэн инээдтэй ч юм шиг, эмгэнэлтэй
ч юм шиг үйл явдлууд Монголын төрд өрнөсөөр.

Уг нь ямар намынх нь хамаагүй, ажлаа
сайн мэддэг хүнээр л төрийн албаа са­хиулмаар санагддаг юм. Нам тусдаа байж болно.
Гэвч эх орон нэг гэдгээ энэ улстөрчид санаж баймаар. АН төрийн эрхэнд гардаг жилүүдэд
тө­рийн компаниу­дын захир­луудыг халдаг “хар баа­сан” гариг тогтсон билээ. Тэгээд
яав. Ардчилагчид сонгуульд ялагдаад, 2000 онд төрийн 15 мянган албан хаагч аж­лаасаа
халагдаж байв. Үүнийг хуучин Ху намын дар­га Н.Энхбаяр гардан хийж байсныг хүмүүс
мэднэ.

Энэ үеэр урьд нь халагд­сан хүмүүсийн
тоо хэд дахин нуга­ларсан дуулддаг.

Их өс хонзон бүр ч их өшөө авалтыг
дагуулж бай­даг. Тухайн үед АН-ынхны хийсний хариуг МАН ингэж барьж байжээ. Харин
одоо МАН-ын хийж байгаа бүхний хариуг АН ялчихвал яаж ба­рих бол гэж бодохоор яс
хавтайна.

Дээрээс нь хорин жилийн түү­хэнд АН
рейтингээрээ өр­сөлдөгч намаасаа хувь илүү өндөр гарсан судалгаа аль ч намынх нь
гаргасан ил хий­гээд нууц судалгаагаар то­дорхой болоод байгаа. Ард түм­ний дундах
үзэл санаа салхинд найгах өвс шиг ган­хаад байдаггүй учраас МАН-ынхан ялахгүй бол
яах вэ гэдгээ бодмоор байгаа юм.

Арслангийн сүрэгт шинэ удир­дагч тодроход
хуучин удирдагчийн бүх нялх зулза­гын шилийг тас хаздаг юм гэсэн. Үүн шиг одоо­хондоо
МАН нь АН-ын угшилтай тө­рийн албан хаагчдыг толгой дараалан халж, өөрсдөө засаглаж
байна. Энэ нь эр­гээд өөрсдөө унах нүхээ ухаж байгаатай адил хэрэг. Суусан мөчрөө
хөрөөднө гэгчээр ард түмнээ ялгаварлахаар яаж түмний итгэлийг олох юм бэ.

Тиймээс амьхандаа араа бо­доорой л
гэж зөвлөх гээд байгаа хэрэг шүү дээ. “Буца­хаа мэдсэн эхнэрийн царай хүйтэн, буцалж
бургилсан цайны үүр нойтон” гэдэг шиг хөрзийж зэвүүрхэж байгаад сонгуулийн дараа
бүр их өс хон­зонгийн золионд явчих вий.

Рейтингээр доогуур бүү хэл өөрсдөө
дангаараа ноёлж байгаад ялагдсан дэг­лэмүүд дэлхийгээр нэг. Хаа газрын ард түмэн
адилхан. Арабууд дэглэмээсээ уйддаг, мон­голчууд уйддаггүй гэж хэн хэлээд байгаа
юм. Ах намын дэглэм бараг зуугаад жил болчихлоо. Энэ сон­гуу­лиар солигдох нь бараг
тодор­хой. 

Нам дагасан хүмүүс нам нь ялахаар нар нь мандаж,
ялагда­хаар ичдэг тарвага шиг дархлаатай болчихсон байж болох юм  л даа. Тэр ч утгаа­раа энэ мэтэд цочир­доггүй байх. Харин “Төрийн сүлд өршөө” гэж дээдэлдэг ард түмэн бид чинь төр нь уламж­лалтай, залгамж­тай,
өвлөгд­дөг бодлоготой байхыг хүсч байна. Төрийн
нэрээр өс хонзон зангиддаг.
Нэгэн цагт зан­гилагдсан хонзогнол нь дараагийн үед
бүр хүчтэй өс болдог тийм жижигхэн юмыг хармааргүй байна. Монгол­чууд бид чинь жижиг
юманд дургүй том ард түмэн шүү дээ.

“Буянт голын хөвөө, ба­руун Алтайн
уулс дундаас ийм нэг монгол зохиолч тод­рох учиртай байж. Монгол хэлнийхээ яруу
сайхан хий­гээд гүн утгыг мөн чиг мэдэрч бичих юм аа” гэж барагтайд дуу алддаггүй
Дамдинсүрэн­гийн Урианхай абугай Баас­тын Золбаяр зохиолчийн тухай нэгэнтээ хэлж
билээ. Их Урианхайтай уран зохиол хийгээд Монголын сэтгүүл­зүйн луугарууд, ерөөс
уншигч олон санал нийлдэг гэхэд хэтийдсэн болохгүй байх. Үндсэндээ бүгд хүлээн зөв­шөөрч
байгаа хэрэг. Хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд Б.Зол­баяр зохиолчийн авьяас бил­гээрээ,
эх  хэлнийхээ яруу төгс аялгуу, гүн утга бүхий
өгүү­лэмжээр зодож бичсэн бүтээл туурвилууд нь яалт ч үгүй хүргэдэг билээ.

Түүний анхны ном “Бүтэн” нэртэйгээр
хоёр мянга дөрвөн онд хэвлэгдсэн. Бичгийн их хүмүүн Лодонгийн Түдэв гуай их айхтар
үгтэй өмнөтгөл бичиж “Монголын утга зохио­лын хаалгаар жинтэйхэн бү­тээл өвөртөлсөн
авьяас би­лэгт хөвгүүн орж ирлээ” хэ­мээн зарлаж байсан. Үнэндээ “Бүтэн” номын өгүүллэгүүд
ур хийцийн хувьд ч, утга санаа­ны хувьд ч өөр байсан л даа. Чойжилжавын Билигсайхан
эрдэмтнээс аваад олон хүн талархан хүлээн авч, монгол хэлнийх нь дархан цэцийг Балжирын
Догмид тэргүүт эрхмүүд дуу алдан цоллосон юм даг. “Монголын утга зо­хиолд цөөхөн
хэдэн сонгомол өгүүллэг байна. Ер нь Эрдэнэ баавайн хэдэн өгүүллэг л байна даа”
гэж хэлээд олны гайхашралыг төрүүлж, зарим нэгийнх нь дургүйг хүргэж байсан Гун-Аажавын
Аюур­зана зохиолч “Монголын сон­го­мол өгүүллэг” номондоо сүүл үеийн зохиолчдоос
“Бүтэн” өгүүллэгийг оруулсан нь нэгийг хэлнэ. Б.Золбаяр зохиолчийн анхны ном хэр­хэн
чансаатай гарсныг илтгэх буй за.

“Бүтэн” гарсан даруйд “Бүлээн” гэх
нийтлэл сэт­гүүлзүйд мөн л шуугиан дэг­дээлээ. Дорнодын Эрээнцав орж Данзангийн
Нямсүрэн найрагчийн номын өргөөнд зочлоод ирсэн сэтгүүлч Б.Зол­баяр “Өдрийн сонин”-доо
“Бүлээн” нийтлэлээ цув­ралаар гаргалаа. Сонины редакциар л нэг яриа хөөрөө болж,
уг нийтлэлийг ёстой нөгөө бүлээн сүү уух мэт уншсан бүхэн баяр хөөрт автах нь тэр
ээ. Б.Золбаяр мандаж өгсөн нь тодорхой. Тухайн үед миний бие “Өдрийн сонин”-ы өндөр
бос­гоор алхах нь бүү хэл, утга зохиол, сэтгүүлзүйн ямар ч ойлголтгүй жулдрайхан
амь­тан оюутны ширээний ард хөнгөн хөвсгөрхөн явсан цаг сан.

Харин ямар азаар “Бүлээн”-ийг олж
уншсан юм байгаа. Тэрхүү нийтлэл хэв­лэгдсэний дараахан “Дарь­гангын шадар гурав”-ын
нэгэн Гомбожавын Мэнд-Ооёо най­рагч “Яруу найргийн сүншиг­тэй Эрээнцав” хэмээн бичиж
“Золбаярын нийтлэл онгодыг минь бөөгийн дуудлага шиг урин дуудлаа. Нямсүрэнтэй минь
дахин учрууллаа” гээд нүдэндээ нулимстай бийр юугаа шүүрсэн байдаг шүү.

“Бүлээн”-ий дараа юм, юм л болсныг
тэрхүү нийтлэлээр нэрлэсэн хоёр дахь номыг гардах үед дутуу хагас сонс­соон. Ямар
ч байсан монгол хэл, бичгийн нэртэй эрдэмт­дийн нэг Базарсадын Элбэг­заяа “Бүлээний
шүүмж” хэ­мээн тун чиг нарийн гаргал­гаатай бичсэнийг санах юм.

Эл бүгдийг өгүүлсний учир луу жилийн
шинэдээр Б.Зол­баяр зохиолч “Бүгээн”, “Хү­мүүн” хэмээх эссэ, өгүүллэг, хөрөг, нийтлэлийн
хоёр номоо уншигч олныхоо гарт хүргэж нэгэн сайхан баяр тохиовой. Сор болсон бүтээлүүд
ном болон ботилогдож уншигч­дад хүрэх шиг хүндтэй баяр үгүй дээ. “Ардын эрх”-ээс
угшилтай манай сонинд цаг цагийн бичгийн мэргэд, утга зохио­лын үе, үеийнхэн бүтээн
туурвиж, өсөн дэвжиж жигүүр юугаа ургуулсаар ирсэн дээ. Одоо мөн ялгаагүй.

“Бүгээн” номонд “Хавар ай”, “Намар
ай”, “Бундан зүрх­ний дүмбэн”, “Мэлмийн солонго” тэргүүт зохиолчийн сүүлд бичсэн
эссэ, мөн “Уйтан Дорнын талст”, “Давалгаа болорших дайд”, “Үлэмж Өрнийн титэм”,
“Америкийн дааган холбоо”, “Хөхрөгч цэн­хэр уулсынхаа бэлд”, “Жаха­ранда цэцгийн
гэгээ”, “Гэгээн хэсүүлчин”, “Наранзаяа”, “Шар­гын тууль”, “Өмнө цэцэр­лэгт” тэргүүт
аян замын тэм­дэглэл, нийтлэлүүд нь багт­жээ. “Хүмүүн” хэмээх гүн утга бүхий ботид
нэрт сэтгүүлч, нийтлэлч Шагдарсүрэнгийн Цэрэнпил агсны тухай, төрийн шагналт, ардын
уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол, Д.Нацагдоржийн шагналт найрагч Дан.Нямаа, Ц.Хулан,
нэрт орчуулагч Жамсрангийн Гэндэндарам, Жигжидсүрэн­гийн Нэргүй гээд олон сайхан
хүний тухай бичсэн хөрөг нь багтжээ. Өмнө нь сонины хуудаснаас хэдэнтээ уншиж байсан
ч ном болоод боти­лог­доод гараад ирэхээр бүр ч гоёхон болдог ажээ. Номынх нь хийц,
шийдэл нь их л сонгодог санагдлаа. Сонгомол бүтээлүүдийг сон­годог л хэвлэх учиртай.

Б.Золбаяр зохиолч эх хэл­нийхээ яруу
сайхан чанарыг бүтээл туурвилдаа хэрхэн шигтгэж, өнгө гэрэл, ая данг нь тааруулдгийг
уншигч олон надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ дээ. Олон таван үггүй ганц нэг зохиолоос иш
татъя л даа. Түүний “Намар ай” эссэ тэр чигээрээ л яруу тансаг аялгуу. “…Ар хэцийн
цас мөстөж талс­таад сондоршино. Алтан шарыг тунаруулсаар уясуу өнгөөр уулс дүнсийнэ.
Айл гэрүүд толгод дэнжид танан­тана. Ах дүү, зочин гийчин хэдийнэ одож, аглагийн
чимээ алдрах аниргүй уйт­гарлаг ноёлно. Агь таанын анги сэнхэт салхин аяс аяс, хүүс
хүүсхэн…”. Уг эссэг уран зурагт буулгаваас мөн ч олон будаг шунх орох нь мэдээж.

Бүр нэг нарийн зураг харагдаад байгаа.
Эндээс л зохиолчийн хэлний яруу тан­саг аялгуу, ая дан мэдрэг­дэнэм буюу. Тэрээр
орчуулагч Ж.Нэргүйн тухай …Монгол хэлний хүүдий. Сайхан мон­гол үг, монгол чөмөгтэй
утгыг түүний бичлэгээс хардаг. Утга төгс илэрхийлэх чадвар нэн өндөр. Зүйрлэж хэлбэл,
товруу юуг нь гялалзуулаад, бөгж гархийг сондорлуулсан мөнгөн хазаар аятай урлана.
Амьд халуун, сэтгэлд дотно ойр бичнэ. Дүйцүүлж хэлбэл, унаганы уруул тэмтэрч, ишиг
майлахыг сонсох мэт болно. Бас хүүхэд бүүвэйлэх мэт энхрий аялгуутай…” гэж бич­сэн.
Энэхүү тодорхойлолт өөрт нь ч бүрэн дүүрэн хамаа­рах билээ.

Олны тэр бүр анзаараад баймгүй жижигхээн
зүйлийг ч мань хүн хэдийнэ анзаарч, олны сэтгэлд нийцтэл бичнэ. Илүү ч үгүй, дутуу
ч үгүй бичнэ. Тухайлбал, Равдангийн Даваа­далай начинг Путиныг “дарагч” гээд гэнэ
сэрэггүй хэлсэн дээ. Бэсрэгхээн хэрнээ хэний ч сонирхлыг татахуйц тэрхүү бичвэр
мөн л “Өдрийн сонин”-д нийтлэгдэж байсан.

Б.Золбаяр нийтлэлчийн аян замын тэмдэглэлүүд
нэр­нээсээ авахуулаад л анхаа­рал татдаг. “Уйтан Дорнын талст”, “Давалгаа болорших
дайд”, “Үлэмж Өрнийн титэм” гээд л. Дээрх үгс тухайн зохиолчийнх гэж бүр баттай
итгэхэд хүргэдэг. Ухаандаа, хэн нэгэн уйтан дорно гэж бичих юм уу эс бөгөөс зүгээр
дайд гэдэг үгийг сонгоход л Золбаяр зохиолчийн нийтлэл ч юм шиг харагдахаар байдаг.
Ингэж л тэр монгол үгнийхээ яруу тансаг ая данг өөрийн болгож чадсан юм аа. Манай­хан
тэр бүр очоод байдаггүй улс орнуудаар мань хүн явсан. Дараа нь аяны богцоо задалж
өнөө л цуврал сайхан тэмдэглэлүүдээ олонд хүргэ­сэн. Тухайлбал, Этиопийн тухай
“Жахаранда цэцгийн гэгээ”, Панамын тухай “Амери­­кийн дааган холбоо” гэж бичсэнийг
манайхан мэднэ. Энэ мэт түүний шинэ­хэн хоёр ботийн талаар бич­нэ гэвэл барахгүй
ээ. “Бумбат хайрхан уулаа өвлийн тун­галаг үдэш харж зогсоход хөхрөгчид одсон эцэг
өвгө­дийн дүр санаанд тодрох ажгуу. Эцэг өвгөд минь уулан­даа шингэж, уул минь эцэг
өвгөдийг шингээснийх болов уу даа…” гэж “Хөхрөгч цэнхэр уулсынхаа бэлд” тэмдэглэл
нь эхэлдэг. Ёстой нэг гол гогдох шиг л эхэлдэг.

Ус нутаг, ижий аав, хүмүү­ний амьдрал,
орчлон хорвоо ертөнцийн мөн чанарын ту­хай дуулсан, оюун санаандаа ургуулж, эх хэлнийхээ
охь үгсээр шигтгэж аархан бичсэн түүний нийтлэлүүд хүмүүний амьдралд улмаа дурлаж,
гэрэл гэгээ рүү тэмүүлэхэд хүргэдэг билээ. Хэн нэгэн авьяас билэгтний тухай энгийн
сайхнаар хөрөглөн дуулсан нь ч цаанаа л нэг уншууртай. Тухайн хүнээ нэвт шувт илэрхийлж,
дотоод ахуйг дэлгэх нь гайхмаар. Ингээд эрхэм уншигч олон­доо Монголын зохиолчдын
эвлэлийн шагналт зохиолч, сэтгүүлч, нийтлэлч Баастын Золбаярын шинэхэн бүтээ­лийн
чуулганыг шимтэн уншиж сэтгэлийн таашаал эдлэн, ухаан бодлоо яруусан цэнгэг­шүүлэхийг
хүсье.

Н.ГАНТУЛГА

АРДЫН НАМ БА САНАЛ ТООЛЛОГЫН АВТОМАТ МАШИН

Сар шинийн дараахь ажлын эхний өдөр Тусгаар тогтнолын  ордонд өдөр­жин золголт үр­гэлжлэв. Юун ажил,
юун  улс төр. Тусгаар тогтнолын ордонд
өрөө­нөөс өрөө дамжин  үнсэлцэж,
тэврэлдэж буй  энэ намынхан зарим нь
лам  авчирч ном ун­шуулж сүйд болов.
Нэрээ  голсноос
хойш  сон­гуульд ялагдах нь бараг
тодорхой болсон МАН-ынхан гундуухан итгэл муутай болсон байлаа. Гэтэл сүүлийн
үед тэд    өдөр, шөнөгүй  сонгуульд бэлтгэж өөртөө итгэх итгэл нь эргэн
ирлээ гэцгээх болж.
Юунд ингэтлээ найдаж,  
хөөр­цөглөж эхлэв гэтэл санал тоол­логын автомат машинд хамаг учир байж.
Анх улстөрчдөд танил­цуул­сан Солонгосын скайнер шиг тоологч машин нь гологдож  өөд уруугүй хэрүүлийн алим өнхрүүлж  байгаад л АНУ-аас машин авчрах болсон
билээ.  Солонгос скайнер зүгээр л өгөөш
байж.
Сталины тухай  онигоо
шиг ч юм шиг,  үнэн  ч юм шиг яриа байдаг даа. Сталин  ардын дайсныг шууд буудах,  Кремлийг 
хөх өнгөөр будах гэсэн хоёр асуудлыг хуралд оруулж хэлэлцүүлжээ. Ингээд
ху­рал дээр Кремлийг улаанаар буд­на, хөхөөр будна гэж эцэсгүй мар­гаан үүсч.
Ингэж,  ингэж улаан өнгөөр будах дээр
тогтож. Тэгэхэд нь Сталин “За ингээд та бүхний саналаар Кремлийг улаанаар
будахаар боллоо. Харин миний саналаар 
Ардын дайсныг буу­дахаар боллоо шүү” гэсэн гэдэг. Ердөө л ардын дайсныг
буудах гол саналаа  шийдүүлэхийн тулд
Крем­лийн өнгө ямар байх тухай шал хэрэггүй маргаан өрнүүлсэн нь тэр. Манайхны
ярьдгаар бол бага чулуугаар их чулууг доргионо гэдэг шиг юм болохгүй юу. Ардын
на­мын­хны заль ч яг л ингэж Сталины аргаар явсан байгаа юм. Аме­рикийн санал
тооллогын  машиныг  оруулж ирэхийн тулд л Солон­госын скайнер шиг
машиныг  эх­лээд санал болгож. Эцэст нь
аме­рик машиныг хөдөлбөргүй зөв­шөөрүүлж чадсан хэрэг. Үнэн хэрэгтээ  аль хэдийнэ АНУ-ын энэ машиныхаа  программ дээр ажиллах хүнийг бэлтгэж,  автоматаар луйвар хийж болохоор болгосон
гэдэг нь өөрийнх нь намын гишүүдийн амнаас ам дам­жин яригдаж сэтгүүлч бидний
чи­хэнд хүрчихсэн хэрэг л дээ.   Жишээ нь
энэ машиныг  АН-д саналаа өгөхөд МАН-д
санал нь тоолог­дохоор программчилна гэсэн үг. Энэнд ядаж цөхөөд байх зүйлгүй.
Компьютерийг ч хүн л зохиодог хойно “тийм”-ийг “үгүй”, “үгүй”-г “тийм” болгоод
өөрчилчихөж дөн­гөхийг бид мэднэ. Арван хэдтэй хүүхэд улсын томоохон нууцад
нэвтэрч, хорин хэдтэй залуус  ду­рын
сайт  руу нэвтрээд дэлхийгээр нэг
шуугиулж байхад энэ бол  гай­хах
зүйл   биш.
Санал тоолдог  автомат
ма­шины “но”-той гэдэг нь  хүү Буш,
Гор  хоёрын сонгуулийн үеэр нот­логдсон
байдаг. Тэр үед автомат машины үр дүнд Буш ялсан байтал Гор эсэргүүцэн маргаан
үүсгэсэн.  Флорида муж дээр саналыг дахин
гараар тоолж үзэхэд Гор нь тасар­хай ялчихсан байсан. Гэвч АНУ  ардчиллын нэр сэвтэнэ гээд олон нийтээс тас
нууж, Буш автомат санал тоологчийн ачаар 
ялсан байдаг. Бушийг ялуулсан өнөөх гайхал машин өнөөдөр манайд ирчихээд
байгаа нь энэ шүү дээ.  МАН-ынхны хөл,
толгойгүй хөөр­цөглөөд байсны  учир ердөө
л энэ аж. Тиймээс автомат машинд найд­сан найдлага  нь МАН-ынхныг ийм эрч хүчтэй болгожээ. 
Гэхдээ МАН-ын дарга С.Бат­бол­дод сонгуулиас өмнө давах том
даваа байна. Тойргуудын ман­датын  тоо
нэгэнт өөрчлөгдөж, зарим тойрог дөрөв байсан нь хоёр болчихсон учир нам доторх
дайн самууныг эв эеэр зохицуулахын тулд МАН-ын дарга чамгүй арга  хэмжээ авч байгаа ч бүрэн ший­дэгдтэлээ хол.
Ялангуяа хөдөө орон нутагт дотоодын дайн жин­хэнэ утгаараа эхлээд байна. Ямар
сайндаа зарим тойргийнхон хоо­рондоо учраа олохгүй болохоор намын даргадаа
ханджээ. Гэтэл намын дарга нь “Та нар хоо­рондоо яриад үз” гэж хэлээд дунд нь
бу­лууны яс хаяж орхиж. Өнөө­дүүл нь 
хэмлэлдээд  учраа олохгүй байгаа
гэсэн.

АН БА СОНГУУЛЬ

МАН-тай харьцуулахад дээрх бэрхшээл АН-д бага ч ор байхгүй
гэж хэлж болохгүй юм. Олон фракц­тай гэгддэг тус намын фракцын удирдлагууд  нь намын дарга дээ­рээ орж  фракцаасаа хэдэн хүн, хаана дэвшихийг тохирч
байгаа мэдээлэл байна.  АН-ын хувьд угаас
маргаж, мэтгэж, үзэлцэж байж шийдвэр гаргадаг болохоор намын даргатай тохирсон
тохироо бүрэн хэрэгжинэ гэж итгэхэд бэрх. 
Туулай жилийн сүүл мушгиж 
Ардчилсан намд хоёр ч фракц мэндэлсэн. “Шонхрууд” фракц мэндлээд удаагүй
байхад араас нь далаад оныхноос бүрдсэн 40 ор­чим залуу ҮЗХ-ны  гишүүн 
“Мөнх тэнгэр” фракц байгуулснаа албан ёсоор зарласан.  Угаас энэ нь АН-ын хувьд бол гайхаад байх
зүйл биш.  Хэдийгээр хөндлөнгөөс элдэв
шүүмжлэл дагуулж байгаа ч АН-ын удирдлага харин үүнийг “Нам доторх эрүүл,
байдаг л үзэгдэл” гэж тайлбарлаж байгаа.
Саяхан болсон МоАХ-ны их хурал сонгуулийн хувьсгал хийхийг
уриалав. Харин хаа очиж намын дарга руугаа  
айхтар дайрсангүй. Уг нь намын дарга Н.Алтанхуягийг өөрчлөх яриа намын
дотоодод  яригдсаар байгаа ч тийм амархан
унахгүй гэдэг нь өнгөрсөн ҮЗХ-ны хурлаар харагдсан. Түүнийг солих хүсэл зарим
хүнд  байгаа ч сон­гуулийн өмнө энэ нь
бүтэхгүй байх магадлал өндөр.  Учир нь
Н.Алтан­хуягтай фракцууд бүгд тохироо хийсэн бол тэрээр намын даргын суудалдаа
нэлээд лав шигдсэн гэсэн үг. 
Ардчилсан намынхан нэгэнт сөрөг хүчний байр суурин дээрээ
эргэн ирсэн учир үйл ажиллагаа нь тод харагдаж эхэлж байна. Харин Орон нутгийн
сонгуулийг УИХ-ын сонгуультай хамт явуулах байр сууриа хадгалж авч үлдэхгүй бол
одоогийн УИХ-ын гишүүд нь намын 
анхан,  дунд шатнаасаа маш том
цохилтонд  өртөж магадгүй.
 

ЭЭЛЖИТ БУС ЧУУЛГАН БА Ж.ЭНХБАЯРЫН ХУВЬ ЗАЯА ХААШАА
ЭРГЭХ ВЭ?

Ээлжит бус чуулганаар хэд хэдэн асуудал хэлэлцэнэ.  Орон нутгийн сонгуулийг УИХ-ын сон­гуультай
дөрөө харшуулж хийнэ, хийхгүй гэдэг дээр хоёр намын маргаан нэг тийш болох
болов уу.  Хоёр нам өөрсдийн байр суурин
дээр хөдөлшгүй зогсоно гэж байгаа бол бас дундын хувилбар гарч болох юм гэсэн
таамаг байгаа юм.  Ээлжит бус чуулганаар
мөн  Ж.Энх­баяр, Т.Ганди сайд нарын
асуудлыг хэлэлцэнэ.
Т.Ганди сайд Унгарт элчингээр суух болсонтой холбоотой нам
дотор нь түүний оронд очих бүс­гүйчүүдийн дунд уралдаан өрнөж байгаа. Хэн сайн
уралдах нь тү­рүүлэх биз. Гол яригдаж буй хүмүүс бол Д.Арвин, Д.Оюунхорол.  Дээрх бүсгүйчүүдийг сайд болохын тулд
Т.Гандийг  элдвээр нь оролдож байгаад
Элчин сайдаар явуулж,  өөрсдөө оронд нь
суухаар зэхэж байсан гэж хардах хүн ч олон бий. 
Үүнээс гадна мэргэн буучдын рот бэлтгэж байгаа гэх Ж.Энхбаяр сай­дыг
Засгийн газрын гишүүнээс нь эргүүлэн татах саналыг Ардчилсан намын бүлгийн
зүгээс тавиад бай­гаа билээ. МАН-ын 
гишүүд нь ч Ж.Энхбаяр гишүүний сайн дурын энэ тоглолтонд таагүй хандаж
байгаа гэнэ. МАН-ын нэгэн гишүүн “Зургаахан сарын хугацаатай сайд болчихоод юм
үзээгүй царайлж баахан өвөгцүүл аваачихын тулд халаа сэлгээ хийсэн нь
буруу.  Дээр нь нэг их юм хийдэг хүн болж
мэргэн буучдын рот байгуулна гэх шиг дур мэдэн ярьж  нам баллалаа” гэж байсан юм.   Угаас Ж.Энхбаяр намын бүлэг дээр Ц.Батбаярт
ялагд­сан хэрнээ  Удирдах зөв­лөлөөс
хүчээр гараад ирсэн боло­хоор арга ч үгүй биз. Хэрэв Ж.Энх­баяр ээлжит бус
чуулганаар уна­чихвал оронд нь Ц.Батбаярыг зүтгүүлэх яриа ч аль хэдийнэ
цацагдаад эхэлжээ.  Ж.Энхбаярын хувьд
сонгуулиа бодож алтайн­хандаа таалагдах зүйл хийсэн ч арай гэж Засгийн газраа
бүрэн болгосон намдаа халтай  зүйл хийсэн
нь намынхныхаа ч дургүйг хүргээд байгаа аж. Нэг ёсондоо Ж.Энхбаяр өөрийнхөө
сонгуулийг бодож С.Батболдын Засгийн газрыг хөлдөө чирч байна.
 

МАХН БА ЭВСЭЛ

Н.Энхбаяр хэмээх хуучин мөрт­лөө “шинэ” болсон хүн энэ сон­гуульд
АН, МАН-ыг  самарчих гээд өөд уруугүй улс
төр хийж  яваа.
Үнэн хэрэг дээрээ МАХН, МҮАН хэмээх Н.Энхбаяр, М.Энхсайханы
нөхөрлөлийн үр дүн сонгуулиар энэ хоёрт л ялалт авчрахаас на­мын бусад нөхөд нь
горьдох зүйл­гүй. Тэр хоёр бусдыгаа хөлдөө чирнэ. Магадгүй дээрх хоёр нам
удирдлагуудтайгаа аль ч үгүй  болж,
Монголын улс төрийн газрын зурагнаас арчигдаж ч болно шүү дээ. Учир нь  хөдөө хотгүй бөөн бөөнөөрөө МАН-аас МАХН руу
гишүүд нь цуваад байгаа гэж тэд­ний хэлээд байсан нь   худал болж эхэлсэн байна лээ. Зүгээр л орон
нутгийн МАН-ын дарга урваад байгаа гишүүдтэйгээ жаахан тохи­роо хийгээд л
төрхөмд нь буцааж байгаа гэсэн. Тэгэхээр Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан  хоёр сонгуульд яла­хаа  баталгаажуулъя гэвэл  АН-тай эвсэж орвол  ялалт нь зуун хувь баталгаажих юм. Иргэний
зориг ногоон намын удирдлагуудад ч энэ хамаатай.   
 

СОНГУУЛИЙН ХУУЛЬ БА ЦЭЦ

Сонгуулийн хуулийн зарим заалттай холбоотой өргөдөл ирс­нээс
хойш энэ асуудлаар Цэц дээр маргаан өрнөжээ.
Цэц хэрвээ өргөдлийг хүлээн зөвшөөрч Сонгуулийн хуулийн зарим
заалт Үндсэн хууль зөрчжээ гэж үзвэл одоо байгаа гишүүд   шинэ хуулиар УИХ-д дахин сон­гогдох магадлал
200 хувь байсан  бол магадлал нь 100 хувь
болж буурна  гэсэн үг.   Өөрөөр хэлбэл сонгогчдын саналыг хангалттай
авч чадаагүй хэрнээ гулсаж орох гэсэн ухагдахуун байхгүй болох аж.
Онолоор бол  хүмүүс
намын мөрийн хөтөлбөрт саналаа өгдөг. Энэ утгаараа  суудал 
гулсуулах уу, үгүй юу  гэдгийг нам
мэдэх бүрэн эрхтэй.    

Нөгөө талаар нам
мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэх боловсон хүчнээ сонгох эрхтэй учраас үүнийг  Үндсэн хууль зөрчсөн гээд байх шаардлагагүй.
Үндсэн хуулин дээр шууд сонгоно гэсэн ганц заалт байгаа болохоос намаар юм уу,
эсвэл хүнээр сонгохыг батал­гаа­жуулсан хориглосон ямар ч заалт байхгүй.
 Нөгөө талаас  монгол сэтгэхүй нь олонхийн санал өгөөгүй
байхад гулсаж орж ирсэн хүнийг “Хаалгаар хөөгөөд гаргахаар  тооноор ороод ирээд” гэж тайлбарладаг.   Ингэхээр 
Цэцэд хоёр сонголт тулгарна. Орчин цагийн улс төрийн намын онолыг
баримтлах уу, нийгмийн сэтгэхүйг дагах уу.  
Ийм салаа замын уулзвар дээр Цэц ирээд байгаа. Өөр нэг  нь Сонгуулийн хуулийг бүтнээр нь хэрэгсэхгүй
болгож хуучнаар нь сонгуульд орох уу гэсэн хувилбар. Гэхдээ энэ нь нэг их
явахгүй санаа байх. 

Монгол үндэстний томоохон баяруудын нэг болох сар шинийн баяр бүрэн хүчээрээ эхэлж байна. Одоо айлууд хэр хэмжээндээ ядуу нь ядуу гэхгүй, баян нь баян гэхгүй баярын бэлтгэлээ базаагаад дуу­саж байгаа биз ээ. Нар хэнийг ч алагчлалгүй ээдэгтэй адил баяр хэнийг ч алагчлалгүй болж өнгөр­дөг. Харин нарны туяаг хүн болгон өөр өөрийнхөөрөө хүлээн авдаг билээ. Үүн лүгээ адил энэ цагаан сарын баярыг ч мөн хүн болгон өөр өөрийнхөөрөө хүлээн авч байна.

Сонин хэвлэл болон бусад мэдээллийн хэрэгслээр цагаан сарыг шүүмжилсэн нь ихэнх бай­гааг бид мэднэ. Гэвч цагаан сарыг магтан сайшаасан хүмүүс нь тэгж хэрэг болгож сонин телевиз рүү гүйхгүй л дээ. Үүнээс үүдэн хүн бүр үндэснийхээ баярт дургүй болчих­сон мэт харагдаж байна.
Яг жинхэнэдээ үндэснийхээ бая­рыг үгүйсгэвэл үндэстнээ үгүйс­­гэсэнтэй адилхан хэрэг юм. Харин яагаад баярын үеэр шүүмжлэгчид гарч ирдэг нь тусдаа асуудал. Тэд зүгээр л нэг их мундаг хүмүүс болж нэр төрөө гаргаж хүмүүст танигдах гэсэн л өчүүхэн заль мэхээс өөр юу ч байхгүй, “Ууц тавьж муусайн малчдыг баяжуулаад яах юм. Ууц­гүй цагаан сар хийцгээе” гээд уриалаад байсан нөхрийнд ши­нийн нэгэнд очвол тэрбээр хамгийн том ууцаар битүүлэг тавьчихсан сууж байгаад мөрийцөхөд ч би бэлэн байна.
Харин энэ баярыг шүүмжил­мээр юм их байдаг нь үнэн. Зарим ёс заншил энээ тэрээ юм нь нүүд­лийн соёл иргэншлээс уламж­лагдаж ирсэн учир суурин амьд­ралд тохирдоггүй тал бий. Ялан­гуяа хот газрын залуучууд цагаан сар, наадмын үед хийх байх газраа олдоггүй. Өвөө эмээ нь хол байдаг ч юм уу өвөө эмээгүй, залуу аав ээжтэй хүүхэд залуучуудад бол наадам, цагаан сар хоёр шиг уйт­гартай баяр байдаггүй.
Гэвч энэ ч гэсэн цаг зуурын л юм шүү дээ. Тэд нас тогтоод байрга­шаад ирэхээрээ хар аян­даа л цагаан сар, наадмаар баяр­лах гээд л зүхэх нь зүхээд, магтах нь магтаад л гүйлдээд эхэлнэ. Яагаад гэвэл энэ хоёр үндэсний баяр бол хүний хорвоод монгол үндэстэн болж төрсний төлбөр юм гэж би боддог. Та монгол л юм бол цагаан сараа, наадмаа яагаад хийхгүй байдаг билээ. Таныг тэгвэл хэн монгол гэж дэлхийн долоон тэрбум хүнээс таних юм бэ.
Америкчууд сүнсний баяраа хийхээрээ, хятадууд цагаан сараа­раа, оросууд улаан өндөгний баяраараа гээд үндэстэн бүр өвөр­мөц ялгаатай. Тэдний тохитой том эрчүүл, баячуул, харчуул бүгд л үндэстнийхээ хувцас зүүсгэлийг зүүн сонин содон болчихоод гудам­жиндаа гараад хүүхдээ дагуулан баярлаж байгаа харагддаг. Бра­зилчууд самба бүжгийн баяраа бараг хоёр долоо хоног хийж хаашаа л харна шалдан эмс, эрчүүд бөгсөө хаялан бүжиглэдэг. Хэн ч тэднийг муухай байна, наад бүжгээ болимоор юм гэх зэргээр шүүмжилдэггүй. Харин ч “Аа бра­зил хүн юм байна” гэж таних жишээтэй.
Тэгэхлээр бид үндэстнийхээ энэ хоёр том баяр цэнгүүнийг хийсэн шиг хийж, гайхуулсан шиг гайхуул­даг болмоор байгаа юм. Монгол­чуудыг дэлхийд таниулдаг наадам бол шулуухан хэлэхэд нүүдэлч­дийн зэрлэг зугаа цэнгэл. Улаан шороо, халуун хуушуур, давсан бөхийн эр бярдаа аархсан аархал, оносон сумны цөс цалгиулсан уухай, түрүүл­сэн морьдын халуун хөлс. Энэ бүгд зэрлэг цэнгэл биш гэж үү. Гэхдээ наадмыг ингэж хийх­гүй бол өөр яаж хийх гэж. Наадам ийм байхдаа л наадам шүү дээ. Энэ бүгдийн аль нэгийг нь өөрчил­чихвөл наадам наадам биш бол­чихно. Байдаг л нэг уралдаан тэмцээн болно. Хүмүүс бидний өмнөөс ичиж гүйхдээ тулсан, бид­ний өмнөөс айж сандарсан, “Тэнэг монголчуудаас өөр ингэх хүн байх­гүй” гэж хэлүүлэхдээ тулсан байж л бидний наадам маань наадам болно шүү дээ. Морьдын хөлс хомоол, агь гангийн үнэртэй холил­дож үнэрт­сэн тоосон дунд тосонд шарсан хонины махан хуушуураа идэж суугаа таныг л дэлхий “Аа энэ нүүдэлчин монгол байна” гэж тань­даг. Харин чи нэгэнт монгол болж төрсөн л юм бол юундаа ичдэг юм. Ичсэн ч байсан ч таныг дэлхий монгол л гэнэ.
Хуучин цагт Да хүрээнийхэн дөрвөн ханатай гэрээ зараад цагаан сар болчихдог “хүнд гарууд” байсан юм гэнэ лээ. Одоо яагаад дөрвөн зуун мянган төгрөг зээлж аваад цагаалж болохгүй байх билээ. Тавьдаг ууцыг нь тавьж өрдөг боовыг нь өрж, өгдөг бэлгийг нь өгч авалцаад айлаа хэсээд настандаа золгоод явах нь юу нь буруу гэж.
Тэгээд ч энэ аймаар чөмөг зарцаж, цус хага хөлдөм хүйтэн жаврыг амьд мэнд давчихаад эр­гээд харахад хар аяндаа л баяр­ламаар санагдаж байгаа биз дээ. Энэ хар хүйтнийг эсгий гэрийн хага ташим жавартай шөнө үстэй дээ­лээр даруулан байж онд орсон хөгшиддөө баяр хүргэхгүй байж болох уу даа. Тэднийхээ тохойг нь тулж, сэтгэлийг нь сэргээж урамтай үгсээ хэлэлцэж урь унаж ус гэсэх хавар цагийн хүндтэй сайхан баяр хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний баярын мэнд дэвшүүлье.
Монгол түмний дэлхийд ганц нийслэл Улаанбаатар хотын цан­тай чулуун гудамж гэсэж эхэлж байна. Тэр мөсөн хонгил мэт гу­дамжнуудаар үл ялиг уяссан сал­хин зөөлөн мөлхөн ирж цан арилж эхэллээ. Явган замын цас хөл доор чахрахаа больж, утааны порц арай ч шингэрээ юу гэлтэй. Улаан хошуут жунгаа байшингийн дээвэр дээр “жийн, жийн” гэж дуугарч хэд хэ­дээрээ сүрэглэн нисэлдэнэ. Бүс­гүйчүүдийн хувцас үл ялиг нимгэ­рэн, гудамжаар сар шинийн зарлал нүд эрээлжлэм.
Хөдөө цайдамд бол шинэ тө­лийн дуу цангинаж хаврын урь унаж эхэллээ. Хөдөөгийн гол баяр болох сар шинэ болж хөгшид үр хүүхдээ хот орноос хүлээж байна. Ингээд хэрэлдэж хэлцсээр нэгэн жилийг ардаа орхин бас нэгэн жил айлчлан ирлээ. Энэхүү “Баясгалан” хэмээх усан луу жилд Монголын нийгэмд олон үйл явдал болж өнгөрнө. Ард түмэн УИХ болон орон нутгийн сонгуульд оролцоно.
Одоо байгаа амьдралдаа сэт­гэл чинь хангалуун бус байгаа бол өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэдгээ бүгд мэдэж байгаа. Хүн төрөлхтний ирээдүй ардчилал мөн л юм бол ард түмэн Ардчилсан намыг сон­гож таарах биз. Энэ нам ч ард түмний урмыг хугалалгүй нэгдсэн нэг фронтоор сонгуульд оролцож ялалт байгуулах цаг нь ирж байна. Ерэн жилийн дэглэмээс салах цаг болсон гэдэгт монголчууд итгэлтэй байгаа.
Ингээд биднийг захиалан унш­даг, бидэнд итгэл найдвар хүлээл­гэн захиалдаг олон түмэн уншигч­да­даа сар шинийн мэндийг хүргэе. Та бүхний урмыг хугалалгүй ажил­лахаа бид амлаж байна. Бидний гаргасан дугаар бүрт бидний чинь сэтгэл шингэж, ганц ч болтугай сонин сайхан юм уншуулчих юм сан гэсэн зүтгэл шингээстэй байдаг шүү.
Энэ бичвэрээ ардын сайхан үгээр дуусгая гэж бодож байна аа. “Нийгмээрээ онд мэнд орж, даага далантай, бяруу булчинтай, хүү шилтэй, хүүхэн зүстэй сайхан шинэлээрэй”.

Ж.САНДАГДОРЖ

Манай сонин
өчигд­рийн ду­гаар­таа иргэд “Нарантуул” захаар үйлч­лүүлэхээ больсон талаар сурвалжилж
хүргэсэн. Наймаачид “Ард түмний амьдрал хэцүүдэж, мөн­гөний ханш унаж, шата­хууны
үнэ өссөнтэй хол­боо­тойгоор иргэд тус за­хаар орохоо больсон” хэмээж байсан.

Харин өчигдөр манай сонины сурвалжлах
хэсэг нийслэлийн томоохон ху­далдааны төв, их дэл­гүүрүүдээр явж ард иргэд хэр их
үйлчлүүлж байгааг нь сонирхлоо.

III, IV хорооллын эцэст байх “Оргил” худалдааны төв олны хөлд дарагджээ. Нэг давхарт нь байх
хүнс­ний супермаркет худал­дан
авагчдаар дүүрэн байх агаад
дэл­гүүрийн гадна бараа түгээхээр ачааны жижиг оврын чин­гэлэгтэй
машинууд хэдхэн минутын зайтай ар араа­саа ирнэ. Тус төвийн хоёр­­­дугаар давхрын чих­рийн дэлгүүрт хүмүүс
ихээр үйлчлүүлж байна. Чихрийн худалдагч залуу
“Манайх Орос, Украины чихрүүд
зардаг. Өнгөрсөн жилийнхээс худалдан аваг­чид нэмэгдсэн. Гүйл­гээ сайн байгаа шүү” хэ­мээлээ. Тус давхрын гоо сайхан,
ахуйн барааны тасаг нь бүхэл
бүтэн нэг супермаркетийн хэм­жээнд
үйл ажиллагаа явуулж байна.
Цагаан сараар ирсэн зочид, ахан дүүс,
хамаатан садан, хүүх­дүүдэдээ өгч боло­хоор бэлгүүд
энд байна.

Шингэн саван, сахлын хөөс, гарын тос,
сүүн шингэн, нойтон сальфетик, гоо сайхны хэрэгслийн жижиг цүнх, сам, толины иж
бүр­дэл, нүүр цэвэрлэгч гээд багц болгон савласан барууны голдуу бүтээгдэхүүнүүдийн
жижиглэн бо­лон бөөний үнийг тун ойлгомжтой бичсэн нь худалдан авагчдын цагийг хэмнэсэн
явдал болж. Энэ дэлгүүрээр зөвхөн хотын иргэд гэлтгүй хөдөөнийхөн ч үйлчлүүлж байна.
Өвлийн жаварт хацраа хайруулсан, хөрслөг бор царай­тай, дээлээр гоёсон хоёр хос
байна. Хүүхдээ дэлгүүрийн тэргэнцэр дээр суулгачихаж. Гийчдийнхээ гарыг цайлгах
бэлгийг эндээс сонгох гэж иржээ. Ах дүү нар нь эндээс бая­рынхаа юмыг сонгосон болохоор
дуурайгаад авч байгаа нь энэ гэнэ. 

Саяхан нээлтээ хийсэн “Max­mall” их
дэлгүүрт цагаан сарын өргөтгөсөн худалдаа болж байна. Хүмүүс уг дэлгүүрт зохиогдож
буй үндэсний болон Европын брэн­дийн бараанаас цагаан сарын бэлгээ сонгох гэж ихээр
ирж байгаа аж. Учир нь эдгээр брэндийн ба­рааг та эндээс 1000-20000 төгрө­гийн хооронд
худалдаж авах боломжтой юм. 1000 төгрөгөөр та Европын брэндийн үсний нэг боолт авна
гэсэн үг. Тус дэлгүүрээр үйлч­лүүлж буй иргэд гадуур хувц­саа тайлаад урсдаг шатаар
дээш гар­гангаа тухтай нь аргагүй бараа таваар харж “Энэ цамц манай хэнд сайхан
зохино доо. Тэр футбол­коос хэдийг авбал хүүхдүүдэд өгч болох юм шүү” гэцгээнэ.

“Maxmall”-ийн баруун урд байх “Гранд
плаза”-гийнхан сар шинийг тохиолдуулаад бараандаа хямд­рал зарлахын сацуу супермар­кетдаа
Архангай аймгийн цагаан идээний амталгаатай үзэсгэлэн худалдаа, орос чихэр, даршилсан
өргөст хэмхний худалдаа зохиож байна. Хөгшид үр хүүхдэдээ өгөх гоо сайхан, арьс
арчилгааны бүтээг­дэхүүнийг эндээс сонгож байгаатай нь таарлаа.

Улсын их дэлгүүр, Улаанбаатар их дэлгүүрээр
ч орлоо. Хямдрал зарласан бараануудыг иргэд ихээр сонирхож, баяраар хүмүүст өгөх
бэлэг болчихоор аятайхан хэрнээ хямдхан үнэтэйг нь авч буйг худал­дагч нар нь хэлнэ
лээ. Улаанбаатар их дэлгүүрт баярыг тохиолдуулан ихэнх давхруудад нь хямдрал зарлажээ.
Жишээ нь эрэгтэй хүний нэг куртик худалдаж авбал дахиад нэгийг 50 хувийн хямдралтай
үнээр худалдаж авч болно гэнэ.

Ард иргэдийн хамгийн ихээр үйлчлүүлдэг
худалдааны төвийн нэг нь “Бөмбөгөр”. Өчигдөр тус төв худалдан авагчаар дүүрэн байв.
Барааных нь ч тэр, хүнснийх нь ч тэр. Нэгдүгээр сарын сүүлээс л ингэж хүмүүс өдөр
бүр ихээр ирэх болсныг тус төв дээр гурав дахь жилдээ наймаа хийж буй Г.Эрдэнэ­цэцэг
ярьсан юм. Тэрээр “Одоо захаас очиж юм авдаг хүн байдаг юм уу. Энэ жил аймаар хүйтэрсэн
болохоор ч тэр үү өнөө өвөл манай энэ төв хүний хөлөөр тасраагүй” гэлээ.

Таксинд явдаг, Хайлаастын иргэн П.Нямтай
энэ үеэр ярилцлаа. Өмнө нь тэрээр “Нарантуул” захаар байнга үйлчлүүлдэг байсан гэнэ.
Харин одоо “Бөмбөгөр”-өөр ордог болжээ. Яагаад захаар үйлчлүү­лэхгүй болсныг нь
асуувал “Уг нь ард түмэн чинь үнийн хямдыг бодож л захыг зорьдог юм. Би нэг удаа
даавуун өмд авах санаатай дэлгүүр орлоо. Даавуун өмд 8000 төгрөг гэж байна. Тэгэхээр
нь арай хямд байж магад гээд зах орсон чинь өнөө өмд чинь 6000 төгрөг гэж байна.
Ганц хоёрхон мянган төгрөг хэмнэхийн төлөө тэгж мөсөн зоорь шиг хүйтэн газраар хальтирч
уна­хын наагуур бөгтийж явж байснаас наана нь дулаан дэлгүүрт ороод 8000 мянган
төгрөгөөр авбал дээр биз дээ. Тэгээд л түүнээс хойш зах орохоо больсон. Зун ч ялгаагүй.
Тэр хар халуунд чихцэлдэж, хажуу­гаар нь хармаагаа суйлуулчих гээд хэцүү шүү” гэлээ.
“Бөмбөгөр” захын аяга таваг, бэлгэнд өгч болохоор бараа өрсөн лангуунууд, хүнсний
хэсэг нь үйлчлүүлэгчээр дүүрэн байна. “Захын үнэтэй адилхан юм. Зарим хүнсний бүтээгдэхүүн
арав, хорин төгрөгөөр хямд байна” гэж ярих хүмүүс байсан шүү. 

Хүнсний томоохон төв болох “Меркури”,
“Далай ээж” захаар ороход хүмүүс баярынхаа ширээг чимэх жимс жимсгэнээс эхлүүлээд
салат хийх ногоогоо зэхэж байна. Харин хиам, гахайн мах, өөх зэргээ битүүнээс ганц
хоёр өдрийн өмнө, эндээс худалдаж авах санаатай байгаа аж.

Далай ээж зах “Миний” дэлгүү­рийн
сүлжээ нэртэй болж. Худал­дан авагчид нь нэр нь өөрчлөгдсөн ч өмнөхийн адил олноор
үйлч­лүүлсээр байгаа гэнэ.

Цирк дээр зохиогдож буй Ца­гаан сарын
үзэсгэлэн худалдааг олон хүн зорьж байна. Циркийн гаднах машины зогсоол дүүрэн,
тэр хавьдаа багахан түгжрэл үүсгэх хэмжээний юм болж байна лээ.

“Нарантуул” захын баруунтаа байх
“Сандэй плаза”-гаас хүмүүс сар шинийн гоёл, бэлгээ сонгохоор их ирж байгаа аж. Хэдий
зах ха­жууд нь байгаа ч хүний хөл ихтэй байгаа юм байна. Манайхан Хята­дын ханз
үсэгтэй, “Made in China” гэсэн шошго, хаягтай хувцас хуна­рыг цагаан сарын бэлгэнд
авахгүй, барууных юм уу, Солонгос, Японы чанартай барааг сонгох хандла­гатай болсон
гэнэ. Өмнө нь оймс, тирко, хөзөр мэтийн зүйлсийг бэлгэнд өгөхөөр авдаг байсан бол
одоо арай өөр түрийвч, үнэртэй ус, нүүрний цэвэрлэгээний бүтээг­дэхүүн зэргийг сонгох
болсон гэдгийг зарим худалдаачид ярьсан юм.

Юутай ч өчигдөр дээр дурдсан худалдааны
төв, их дэлгүүрүүдээр явахад хүнээр дүүрэн, хүн ирж юм асуугаасай хэмээн зүүрмэглэн
гиюүрэн суугаа ганц ч худалдагчтай таарсангүй. Тэгэхээр ард түмэн сар шинийнхээ
идээ будаа, бэлэг сэлт, гоёлоо цуглуулахаар тохитой, дулаахан, цахилгаан болон урсдаг
шаттай дэлгүүр, хоршоо, төвөөр явж байгаа юм байна. Түүнээс биш захын наймаачдын
ярьсан шиг ядуураад, туйлдсан юм алга.

Зүгээр л тохитой, дулаахан, дотроо
боловсон нойлтой, цэвэр­хэн хоол ундаар үйлчлэх цайны газартай, гаднаа машины төлбөр­гүй
зогсоолтой, хулгай зэлгийгүй газраар явж баярын юмаа сонгох хүсэлтэй болсон гэсэн
үг.

Хүмүүс “Нарантуул” зах руу бөөн түгжрэл
дундуур явж явж арай гэж очоод үүдэнд нь очоод 50 төгрөг өгнө. Тэгээд дотогшоо ороод
хамаг хармаа цүнх, түрийвчээ атгаж тэвэрч аваад юм авах биш аймш­гийн киноны гол
дүр болсон мэт явж өгнө. Өвөл бол хальтирч уначих вий гээд бөгцөгнөж гарна. Тэгээд
бо­лоогүй хулгайч, архич­даас айна. Авч явсан мөнгө, түрийв­чээ хулгайд алдвал хэнд
ч хамаа­гүй байдаг. Наймаачид, захын цагдаа, удирд­лагууд нь үүнийг байх л зүйл
гэсэн шиг өөгшүүлж л байдаг.

Уг нь “Нарантуул” зах олон улсын худалдааны
төв гэсэн “цол­той”. Гэхдээ дэлхий дээр хэзээ ч ийм олон улсын төв байдаггүй л байхгүй
юу. Орчин үеийн үйлчилгээ өндөр хөгжсөн ямар ч газар үйлчлүүлэгч нь ирж байхад
“Ашгүй чи ашиг оруулах гэж ирэв үү. Май 50 төгрө­гийн тасалбар авч ор. Авахгүй бол
нүүрийг чинь маажна” гэж хэлдэг үйлчилгээний ажилтантай зах, худалдааны төв гэж
хаа ч байхгүй шүү. Тэгэс ингэсгээд зах орчихоод гарахдаа машинтай яваагийнхаа төлөө
200-500 төгрөг заавал төлөх болдог.

Эцсийн эцэст бид захын най­маач­дыг
тэжээхийн тулд тохигүй, хүйтэн, хэцүү газраар бүтэн өдөр­жин явж стресст орж өөрийнхөө
амьдралыг золихынхоо оронд гэр, хорооллынхоо ойролцоо байх супермаркет, худалдааны
төв, их дэлгүүрүүдээр үйлчлүүлээд явж байсан нь биед амар, сэтгэл тэ­нүүн. Ер нь
тэгээд хүссэн хүсээгүй ингэж үйлчлүүлээд сурчихлаа. Тийм бо­лохоор “Нарантуул” зах
үйлчлүү­лэгчдээ дахин татаж олон улсын, орчин үеийн үйлчилгээний жишиг төв болохын
тулд битүү дээвэртэй дулаан орчинтой байх гээд шинээр хийж бүтээх олон ажилтай болох
нь. “Гранд плаза”-гаар явж байхад чанга яригчаар намуухан дуутай бүсгүй “Бид та
бүхэнд тав тухтай үйлчлэхийн төлөө хичээж ажиллах болно. Манайхаар тав тухтай үйлч­­лүү­лээрэй”
хэмээн эелдэг­хэнээр хэлж байсныг санахаар “Нарантуул” зах орчин үеийнх болтол мөн
ч өдий байна гэсэн шүү юм бодогдов.                 

  Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-ИРГЭД ХУДАЛДАН АВАХ ЧАДВАРГҮЙ БАЙГАА БОЛОХООР ЗАХЫН БАРАА БОРЛОГДОХГҮЙ БАЙГАА АЖ-

Цагаан сарын баяр хаяанд ирсэн ийм
үед олны хөлд дараас­тай газруудын нэг нь “Наран­туул” зах. Томоохон тэм­дэг­лэлт
баяруу­дын өмнө тус захын наймаачид урд хөршөөс ойр, ойр­хон бараа татаж, санасандаа
хүр­тэл ашигтай ажилла­даг. Энэ мө­чийг наймаа­чид тэсэн ядан хүлээ­нэ. Гэтэл өнөө
жилийн цагаан сарын өмнө ард иргэд төдийлөн юм худалдаж авахгүй байгаа гэнэ. Мон­голчууд
Хятадын бараа­наас татгалзах болсноос тус захыг зорих нь багас­сан гэж ярих хүмүүс
бай­хад их хүйтний үед салхи, жавар хурсан ил задгай захаар явж даарч хөөрс­нөөс
энд тэнд дулаан байр байшин, худалдаа­ны төвд зохиогдож буй яармаг, үзэсгэлэн худал­дааг
зорих сонирхолтой болсон гэж тайлбарлах нь ч байна. Чухам юунаас үүдээд иргэд “Наран­туул”
захаар орохгүй бай­гааг тодруулахаар тус захыг зорилоо. 

Уулзсан наймаачид бүр
най­маа муу, гүйл­гээгүй байгаа тухай ярьж “Юун ашиг манатай.
Ур­даас авсан үнээ олж авч
чадах нь уу” хэмээн бу­химдацгааж байна.

Ард иргэд худалдан авалт хийхгүй байгааг
мөнгөний ханшийн уналт, шатахууны үнийн өсөлттэй холбон тайлбарлаж байна. Наймаачид
цагаан сарын баярт зориулж шинэ жилийн дараанаас эхэлж урагшаа бараанд явдаг аж.
Гүйлгээ нэмэгд­сээр битүүний урьд өдөр бүр оргил­доо хүрч наймаачид хоорондоо ярих
байтугай, хоол цайгаа ч уух завгүй наймаа хийдэг байж, урьд жилүүдэд. Энэ жил наймаачид
дунд нэгдүгээр сарын эхээр л бараа татсанаас хойш дахиж ураг­шаа яваагүй нь ч байна.
Бидний эхэлж уулзсан хүн бол М.Ямагт­дэлгэр. Тэрээр тус зах дээр 12 дахь жилдээ
наймаа хийж байгаа гэнэ. Хүүхдийн цамц, өмд, хослол, до­туур ноосон өмд, оймс зэрэг
хувцас зардаг юм байна.

Түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

-Хамгийн сүүлд хэзээ ураг­шаа бараандаа
явсан бэ?

-Нэгдүгээр сарын 8-нд явсан. Түүнээс
хойш дахиж явсангүй.

-Бараа тань зарагдахгүй бай­гаа
болохоор дахиж урагшаа яваагүй гэсэн үг үү?

-Тийм. Гүйлгээ ёстой муу байна аа.
Манайхан юмны үнэ өслөө л гээд байна. Бензиний үнэ өсөхөд уг нь барааны үнэ нэг
их дагаж өсөөд байдаггүй юм. Гэтэл махны ченжүүд л тэгж дэвэргэж байгаа юм. Махны
үнэ өсөхөөр хүнсний бусад бүтээгдэхүүний үнэ өсчихөж байна. Харин барааны үнэ өсөөгүй.
Өв­лийн улиралд захынхан барааны­хаа үнийг харин ч буулгадаг. Бид урдаас авчирсан
нэг оймсон дээр 20-30 төгрөг л нэмж зардаг. Ноосон дотуур өмдөн дээр 400-500 төгрөг
нэмдэг. Захынхан авчирсан ба­раагаа хэд нугалж зардаг гэдэг чинь худлаа.

-Хүмүүс захаар төдийлөн үйлчлүүлэхгүй
байгаа нь ху­далдан авах чадваргүй байгаа­тай холбоотой байх нь ээ?

-Ард түмэн мөнгөгүй байна. Мах, шатахууных
нь үнэ өсчихсөн боло­хоор хэцүү байна. Төрийн толгойд байгаа энэ хэдэн гишүүд толгойгоо
зөв ажиллуулсан бол цөөхөн ард түмнээ ингэж амьдруулахгүй л байсан байхгүй юу. Цагаан
сарын дараа гурав, дөрөвдүгээр саруудад захын наймаачид бид чинь зарим­даа хоолны
мөнгөгүй, хоосон ха­рих нь бий. Гэтэл энэ жил юун цагаан сар вэ. Одоо бид чинь хаврын
тарчиг саруудынх шиг хоосон буух нь энүүхэнд байна. Бараа зарагдахгүй, хүн амьтан
ч авахгүй юм. Уг нь урьд жилүүдэд арай ийм байгаагүй. Цагаан сарын өмнөх өдрүүдэд
наймаачид хоо­рондоо ганц ч үг ярих завгүй най­маагаа хийгээд орлоготой байдаг байлаа.
Өглөө эрт ирж наймаагаа эхлүүлээд орой харуй бүрий бол­сон хойно харьдаг байсан.
Гэтэл одоо бид өглөө аажуу уужуу ирээд орлого орохгүй болохоор нарны голтойд л гэр
рүүгээ явчихдаг болсон.

Монголчуудын худалдан авах чадвар
дэндүү муу байна. Түүнээс биш монголчууд Хятадын бараа­наас татгалзаад байгаа юм
энд огт байхгүй. Хамгийн гол нь хүмүүст худалдан авалт хийх мөнгө нь алга гэсэн
юм.

Оймс, терко, цамц, футболк, ноосон
өмд зэрэг бараа зарж буй нэгэн эмэгтэй “Өдийд чинь зах дүүрэн хүнтэй, хөл тавих
зайгүй шахам байдаг. Энэ жил ер тэгсэн­гүй. Хүн амьтан ч цөөн байна. Хүмүүс юмны
үнэ асуучихаад л яваад өгөх юм. Бараа ерөөсөө худалдаж авахгүй. Авбал ганц хоёроос
хэтрэхгүй юм. Бөөндөж авахаа байсан. Ард түмний амьд­рал хэцүү байна. Оймс ч авах
чадвар алга байна шүү” гэж бухим­дангуй ярьж “Төр засаг ард түм­нийхээ амьдралыг
өөд нь татъя гэж бодохгүй байна. Жилээс жилд дордож байна” гэлээ.

Захын наймаачид “Хүмүүсийн худалдан
авах чадвар муу байна. Бараа ер гүйхгүй байна. Арай гайгүй орлоготой нь монгол гутал,
дээл, малгай, бүсний най­маа­чид болоод байна” гэцгээнэ.

Малгай, бүсний наймаачидтай уулзахад
өмнөх жилийн өдийд бараа нь “шуурч” зарагдаж байсан бол одоо өдөрт гурав дөрвөөс
илүү зарагдахаа байсан гэнэ.

Монгол гутлын наймаа эрхэл­дэг Н.Мягмарсүрэн
гэх бүсгүйгээс наймаа хэр байгааг асуулаа. Тэ­рээр “Цагаан сарын өмнө нэгдүгээр
сараас эхлээд хүмүүс гутал ху­далдаж авдаг байлаа. Битүүний өдөр бид гэртээ ганц
хоёр гуталтай харьдаг байсан. Энэ жил ямар ч гутал зарагдсангүй. Нэгдүгээр сард
зарагдах ёстой байсан гутлууд тунасаар лангуундаа багтахаа байлаа. Гутал хийх материалын
үнэ ч өслөө. Цагаан сар болоход тав, зургаахан хоног үлдсэн байхад лангуун дээр
ийм их гутал байгаа нь хэцүү байна. Цагаан сар өнгөр­вөл хэн ч гутал худалдаж авахгүй.
Ийм олон гутлаар юу хийх юм бэ. Хүмүүс уг нь гуталтай болох санаа­тай асууж байгаа
ч авахгүй юм. Гутал сонирхсон хүмүүсээ дагуу­лаад ойр хавьд байдаг цайны газарт
орж өмсгөж үзүүлэх гэхээр тэндхийнхэн хөөгөөд гаргана. Амьд­рахад улам л хэцүү болоод
байна шүү. Зах дээр зогсч байгаа бидэн дунд эрүүл биетэй ганц ч хүн алга. Эрүүл
эрхтэнгүй боллоо. Ийм хүйтэнд өдөржингөө зогсоно гэдэг хэний ч хүсэх юм биш” гэж
үнэн байдлаа хэллээ.

Захаар явахад монгол гутал, дээл,
бүс, малгай зардаг лангуу, эгнээнүүдэд хүмүүс чихэлдэж бай­сан бол бусад барааны
хэсэг сэ­лүүхэн байлаа. Дээл худалдаж буй эгнээнд орлоо. Эмэгтэй хүний дээл ямар
торгоор хийснээс хамаарч 100-160 мянга, 150-250 мянга, эрэгтэй кашмер дээл
90-150 мянга, хүүхдийн дээл 35-60 мянган төгрө­гийн үнэтэй байна.

Дэнжийн мянгын хар зах гэж байхаас
дээлний наймаа хийж буй Т.Тунгалагтай уулзлаа. Тэрээр энэ бизнесээр дагнаад 20 жил
болж байгаа аж. Дээлний наймаа эрхэл­дэг хүмүүсийн ашиг олдог ганц үе нь цагаан
сарын баяр. Гэтэл дээл­ний наймаачид “Нарантуул” захын саравчны нэг эгнээнд л бөөнөөрөө
чихэлддэг нь хүндрэлтэй гэнэ. Нэгдүгээр сарын сүүлээс эхлээд дээлний наймаачид нэмэгдсээр
одоо энэ ганц эгнээнд наймаачид, худалдан авагчдын хөл тавих зайгүй чихэлдэж байна.
Энэ нь халаасны хулгайчдад олз болж дээл авах гэж ирсэн хүмүүс өдөрт хэдэн арваараа
халаасаа хоослуу­лаад уйлаад буцаж байгаа аж. Захын цагдаа нар эргүүлээр явдаг ч
тэр нь төдийлөн нэмэргүй.

Т.Тунгалаг “Уг нь олны буянаар цагаан
сарын өмнө олон дээл зардаг юм. Гэтэл энэ жил дээл асууж байгаа хүн нь олон ч авах
хүн нь цөөн байна. Өнгөрсөн жил дээлнүүдээ гаргаж ирээд л шууд зарчихдаг байв. Цагаан
сарын өмнө дээлний бизнес ашигтай байдаг гэж дуулаад оёж чаддаг, чаддаггүй элдэв
янзын хүмүүс сайн муу дээл авчирч зарж байгаа нь дээлний нэр хүндийг унагаж буйд
харамсдаг юм. Өнгөрсөн жил би хурган дотортой торгон дээлийг хэд хэдээр нь зарсан.
Энэ жил ганцыг ч зарсангүй. 800 мянган төгрөгөөс өгнө гээд нэг байна. Ийм нэг дээ­лэнд
40 орчим арьс ордог. Нэг арьс нь 10-15 мянган төгрөгийн үнэтэй. Тэгээд чанартай
торгоор гадар­лаад ураа гаргаж оёдог. Уг нь хамгийн сайхан дээл шүү дээ. Монголчууд
цагаан сараар хурган дотортой дээлээр гангардаг бай­сан үе өнгөрөв бололтой” гэж
харамсан өгүүлсэн юм.

Хүмүүс шинэ дээл авч хүч хүрэх­гүй
болохоор захын торгоны лан­гууг зүглэж байгаа гэнэ. Торгоны худалдаачин Г.Батмөнх
гэх залуу­тай уулзлаа. Г.Батмөнх “Торго метр нь 3-15 мянган төгрөгийн хооронд байна.
Одоо ч хүмүүс торго авахгүй л дээ. Цагаан сар тулчихаар авдаггүй юм. Нэгдүгээр сарын
дунд үеэс л дээлний торгоо зэхдэг. Энэ жил хүмүүс торго тийм ч их авсангүй. Дээл
авах мөнгөгүй болохоор торгыг нь аваад дээл хийгээд өмсөх хүсэлтэй байх шиг. Ер
нь тэгээд үнэтэй дээл авч бай­хаар хийлгээд өмсчих нь дээр шүү” гэж зөвлөлөө.

Монгол гутал, дээл, малгай, бүс зарж
буй наймаачид нэг иймэрхүү юм ярьж байна. Харин гэр ахуй, өмд цамц, цүнх элдэв бараа
зарж буй наймаачид олон саяар шатаж дууслаа гэж халаглаж “Төр засаг гэж байдаг бол
ард иргэдийнхээ амьдралыг өөд нь татаач” хэмээн чин сэтгэлээсээ хэлж, гуйцгааж байна.

“Нарантуул” захаас хүмүүс юм худалдан
авахгүй байгаа биш, худалдаж авах мөнгөгүйдээ захаар орохгүй байгаа юм байна. Одоо
ард түмэн дотор хамгийн баян байгаа нь тэтгэврийн хөгшид болоод байгаа гэнэ. Ээж,
ааваа, эмээ, өвөөгөө сугадсан үр хүүхдүүд нь банкуудаар орж тэтгэврийн зээл авч
ууц, буузны махаа авах гэж дугаарлаж байна. Ард иргэд “Наран­туул” захаас бараа
авах дургүйдээ биш ууц, боов, махандаа хамаг мөнгөө өгчихөөд л тийш зүглэхгүй байна
шүү дээ. Монгол­чууд бид сар шинээ шинэ дээл, хувцас, идээ ундаатай элбэг дэлбэ­гийн
ерөөлөөр угтдаг. Гэтэл шинэ дээл, тэр байтугай дээл хийх торго ч авах мөнгөгүйгээр
Цагаан сараа ядуу угтах нь.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ерэн гурван он. Тэр жи­лийн сар шинийн барил­даа­ны нэг онцлог Хадаа аварга
байлаа. Хүчит биетэй ч бал­чир хүүхэд адил гэнэн цайл­ган аваргаа зодоглосонд бө­хөө
дээдэлдэг ард түмэн чин сэтгэлээсээ баярлаж байв. Шүтэн бишрэгчид нь бүр мэл­мэрүүлж
ч байсан нь тодор­хой. Мань хүн тухайн үед алдаж онож л явсан билээ. Тиймийн учир
олон түмэн Хадаагаа гэм хийсэн хүүхэд адил, буурал толгойгоо ил­сээр гарч ирэхэд
Спортын төв ордныг доргитол алга нижиг­нүүлсэн юм даг. Үндсэндээ тэрхүү барилдаанд
Б.Бат-Эрдэнэ аварга зургаа дахь удаагаа түрүүлснээс илүү Хадаа аварга зодоглосон
нь сонин сайхан байсаан. Эгэл­гүй хүчит аварга тухайн жи­лийн наадмаар нутгийнхаа
дэвжээн дээр, бөхийнхөө тоо­сон дунд л хальсан. Тэгэхээр ерэн гурван он бол Хад
авар­гын зодоглосон сүүлийн ца­гаан сар байв. Нэгийн да­ваанд залуу бөх С.Гүнд­сам­бууд
тахимаа өгснийг санаж байна. С.Гүндсамбуу нь Бул­ган аймгийн Могод сумын харьяат
Луузангийн Нямжав зааны ач хүү байж билээ.

Б.Бат-Эрдэнэ аварга зур­гаа дахиа
манлайлахад Х.Баян­мөнх аварга дөчин есөн насандаа үзүүр булааж байсан. Д.Лхагвасүрэн,
Д.Цэнд-Аюуш, Д.Эрдэнэбат гээд заануудыг цувуулж ор­хиод их шөвөгт О.Балжинням аваргыг
амлан хаяж үзүүр­лэсэн. Тавин насны босго алхах гэж буй аварга идэр залуухан Бат-Эрдэнэтэй
бас чиг удаан барилдсан байх шүү. Хөдөөгийн хүүхэд, битүү­ний орой “араажав”-аа
чаг­наж байгаад бөхөө дуусгаж чадалгүй унтчихаад шинийн нэгний өглөө ааваасаа асууж
байлаа. Бодоод байх нь ээ, бөх их орой дуусдаг байжээ. “Араажав” шуугиад явчихаар
гэрт байгаа хүмүүс хэн нь давчихав аа гээд л зэрэг зэрэг асуудаг сан. Аглаг буйдхан
хөдөөдөө “араажав”-аа чаг­наад битүүний орой бөхөө “үзэж” байсан минь бас л кайфтай
байж шүү. Ийм мэд­рэмж бүх л хүнд төрдөг байх даа.

Тэр жил хоёрын даваанд их олон заан
годройтсон байдаг шүү. Тухайлбал, ман­лай заан Д.Долгорсүрэн за­луу бөх Ц.Адъяахүүд,
Д.Мяг­мар залуу бөх Д.Сумъяа­базарт, З.Дүвчин залуу бөх Ц.Баянмөнхөд, Ж.Ганболд
залуу бөх И.Доржсамбууд тахимаа өгч байв. Догоо заан (Д.Долгорсүрэн) Адъяахүү гэж
Архангайн залууд элэг бүсээ тайлаад зогсож байхад арван естэй хүү нь Мягмар зааныг
өвдөглүүлээд шуугиулж байж. Тэр хүү бол Монгол Улсын аварга Д.Сумъяабазар л даа.
Дүвчинг өвдөглүүлсэн Увсын Хяргасын Цогт-Очирын Баян­мөнх ерэн таван оны наа­дамд
Чогсомын Батзоригтой тунаж начин болсныг манай­хан мэднэ. Буур Жамьян аваргын зээ
хүү Өсөхбаяр гэж гозойсон өндөр бор залуу тухайн жил анх зодоглож нэг даваад том
Сүхбат гарьдад унасан бол Б.Гантогтох гарьд мөн л анх зодоглож Санж­жавын Сүхбаатар
заанд хоё­рын даваанд унасан байна. Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг гарьд залуу бөх зодоглож
Т.Нармандах харцагаар гу­рав, Ширмэнгийн Батхуяг на­чингаар тунаж дөрөв давсан байдаг.
Их шөвөгт Дулам­жавын Мөнх-Эрдэнэ арслан заан цолтойдоо шалгарсан юм. Тэрээр шөвгийн
наймд том Сүхбаттай тунасан. Тэр хоёрын хооронд жаахан мар­гаантай барилдаан болсон
санагдана. Мөнх-Эрдэнэ ба­рьц­гүй хавирдгаараа хавирч Сүхбатыгаа өвдөглөчихлөө гээд
дэвээд явчихсан. Гэвч Сүхбатын өвдөг газар хүрсэн эсэх нь тодорхой биш. Үзэг­чид
“унасан, унаагүй, дахин барилд” гээд л. Мөнх-Эрдэнэ гүрийж, Сүхбат болохоор инээгээд
л. Инээсээр байгаад л тахимаа өгчихөөд явчихсан даа. Ерэн гурван оны бас нэгэн онцлох
зүйл нь Ту­вагийн хүчит бөх Аяс Мангуш зодоглосон явдал байв. Тэ­рээр сүүлд бас
нэг ирж ба­рилдсаныг манайхан мэдэж байгаа. Аяс Мангуш аймгийн заан цолтой зодоглоод
хоё­рын даваанд өнөөгийн тод манлай уяач, улсын начин Цэвээнжавын Дуламсүрэнг, гуравт
Дамирангийн Бумбаяр зааныг аймгийн заан цолтой байхад нь тунаж даваад Б.Жавх­лантөгс
харцагад унаж байлаа.

Ерэн дөрвөн он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга долоо дахиа түрүүлж, О.Балжинням авар­га
үзүүрлэсэн. Их шөвөгт Пунцагийн Сүхбат, Чадраа­балын Бямбадорж нарын луу жилтнүүд
үлдсэн юм. Бямбаа зааны иртэйхэн барилдаа­нуудыг хүмүүс одоо хэр нь дурсдаг. Өөрөөсөө
хамаагүй өндөр Бумбаярыг тэр холоос давхар ачиж тонгороод гэдэг ч юм уу, эсвэл тухайн
цагаан сараар өмнө нь олон уна­сан Мөнх-Эрдэнийгээ тавын даваанд хэрхэн уран мэхээр
өвдөглүүлснийг мартдаггүй. Д.Мөнх-Эрдэнэ тэрхүү барил­дааны тавын даваанд гурван
бөхөөс ам сонссон байдаг. Ц.Баярсайхан, А.Сүхбат, Ч.Бям­бадорж нараас. Тэгээд л
Ховдын зааныг амлаж Төв аймгийн хоёрыг үлдээчихэж. А.Сүхбат аварга начин цол­той
зодоглон гуравт залуу бөх Д.Сумъяабазарыг, дө­рөвт Ренчинхүүгийн Гансүх зааныг начин
цолтой байхад нь тунаж орхин дараа нь Баярсайхан заантай тунаад өвдөг шороодсон.

А.Сүхбат аварга гурвын давааны төгсгөлд
бас л гур­ван бөхөөс ам сонсчээ. Тэд нь Д.Бумбаяр, Б.Гантогтох, Д.Су­мъяабазар гурав.
Сумъяагаа аваад Бумбаяр Гантогтох хоёроо тунагаж Бумбаяр нь давсан удаатай. Харин
ту­хайн жилийнхээ наадмаар мань хоёр зургаагийн да­ваанд байна уу, бас л тунаж Гантогтох
нь давж, долоод том Сүхбат гарьдыг өнөө олны сайн мэдэх уран барил­даанаараа орхиж
заан цол­ны босго алхсан билээ. Ерэн гурван оны сар шинийн барилдааны зүүний магнайг
Д.Дамдин аварга магнайлан зодоглосон байдаг. Гурвын даваанд цолоо дуудуул­чи­хаад
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, бөхийн тайлбарлагч Агвааны Ган­баа­тарт элэг
бүсээ тайлсан юм. Дамдин аварга А.Ганбаа­тарыг улсын цолонд хүргэж байсан. Тэрхүү
ач буяныг бодож аварга Ганбаатарыг амлалаа, гар хөнгөн гурав давах нь дээ гэж байтал
Ган­баатар начин аваргыг өвдөг­лүүлчихсэн юм.

Ерэн таван он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга найм дахиа түрүүлж, О.Балжинням авар­га
үзүүрлэсэн жил. Ерэн дөрвөн оны цагаан сараар ч, улсын наадмаар ч тэр хоёр л үзүүр
түрүү булаалдаж байв. Тэр жил мөн л үлджээ. Их шөвөгт Д.Мөнх-Эрдэнэ арс­лан, залуу
заан Ц.Цэрэн­пунцаг (одоогийн гарьд) нар үлдсэн байдаг. Пунцагаа гарьд Төв аймгийн
Алтан­булаг сумын харьяат, улсын заан Ренчинхүүгийн Гансү­хээр тунаж тав, том Сүхбат
гарьдаар зургаа давж их шө­вөгт Балжаа аваргатай туна­сан. Тэрээр ерэн дөрвөн оны
наадмын наймын даваанд Р.Гансүх заантай, есийн даваанд Балжаа аваргатай тунаж хүч
үзсэн билээ. Цэрэн­пунцаг гарьдын аархаж ба­рилд­сан он жилүүд эхэлж байгаа нь тэр.
Ерэн дөрвөн оны наадмын өмнөхөн Пун­цагаа гарьд Монголын үн­дэсний бөхийн холбооны
дэд тэргүүн, соёлын гавьяат зүт­гэлтэн доктор Довдонгийн Данзан гуайтай автобусанд
таарчээ. Тэгэхэд начин цол­той байж. Данзан доктор Цэрэнпунцагт хандан “Дүү хүү
өнөө жил дор хаяж долоо давна шүү” гэхэд, би юу гээд толгойгоо илж байсан гэдэг.
Үнэхээр ч тэр жил Пунцагаа хүү, төрийн наадамд хоёр жил дараалан үзүүрлээд байсан
Дуламжавын Мөнх-Эрдэнийг долоогийн даваанд, Р.Гансүх зааныг наймын даваанд ор­хиж
их шөвгийн гуравт Бал­жаа аваргатай тунаж байсан түүхтэй.

Ерэн таван оны сар ши­нийн барилдааны
өмнө нэг их өндөр бооцоотой бөхийн таавар явж байсныг санаж байна. Тэр нь 1994 онд
ши­нээр улсын начин цол хүртсэн бөхчүүд хэд давах вэ гэсэн таавар байв. Долгор­сүрэн­гийн
Сумъяабазар, Пүрэв­сүрэн­гийн Ганбаяр, Түв­дэн­жамбын Бат-Эрдэнэ, Цэндээ­гийн Анхбаяр,
Ишдоржийн Ганбаатар, Хэнмэдэхийн Түвшинсанаа, С.Дангаасүрэн  нарын арван начин тэр жил шинээр төрсөн. Тэднээс
Дор­нодын Мягмарын Чимэддорж л Жанчивравдангийн Нам­жилдорж харцагаар гурав давсан
байдаг.

Д.Амгаа, Д.Цэнд-Аюуш, С.Хүрэлбаатар,
Ж.Ганболд, Д.Хишигдорж нарын заанууд хоёрын даваанд унасан. Хөвсгөлийн Элбэг хэмээх
элбэгхэн залуу Хишигдорж зааныг өвдөглүүлсэн нь одоогийн харцага Гунгаагийн Элбэг
л дээ. “Оны шилдэг найман бөх”-ийг бүтэн жи­лийнх нь амжилтаар шалга­руулж шагнал
өгдөг уламж­лалтай. Бүр төрийн тэргүүн шагналыг нь өгдөг байсан байх шүү. Д.Хишигдорж
заанд Пунцалмаагийн Очир­бат гуай шагнал өгөхдөө гишгэгдэл алдаад дор да­ваанд хэрхэн
унасныг өөрөө биетээр үзүүлж олныг хөг­жөөж байв. Цолгүй ганцхан бөх тав давж шуугиан
тарь­сан Ишдоржийн Доржсамбуу байсан. Тэрээр Чогсомын Батзоригоороо тунаж гурав,
М.Мөнгөн арслангаар дөрөв, Д.Эрдэнэбат заанаар тав давж Бат-Эрдэнэ аваргад шороодож
байв. 

Ерэн зургаан он. Төрийн наадамд таван удаа түрүү үзүүрт шалгарсан “хоёр
Эр­дэнэ” буюу Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Мөнх-Эрдэнэ нар цагаан сарын барилдаанд анх удаа түрүү
булаалдсан нь тэр жил юм. Мэдээж ноёлж сурс­наараа Бат-Эрдэнэ нь давж ес дэх удаагаа
түрүүлсэн түүхтэй. Их шөвөгт Балжаа аварга Б.Гантогтох гарьд нар үлдсэн байдаг.
Баянаа авар­га хүүгээ тавын даваанд амлан элэг бүсээ тайлсан. Хорьдугаар зууны манлай
бөх, дэлхийн зуун жилийн бөх од хүчит аварга маань цагаан сарын барилдаанд тийнхүү
хүүдээ тахимаа өгснөөр зодог тайлсныг манайхан санаж байгаа. Ааваараа тав давсан
Гантогтох заан (гарьд) зур­гаагийн даваанд Д.Сумъ­яабазар заан(аварга)-тай тунаж
хүч үзээд давсан би­лээ. Өнөө залуу зургаан заа­ны хоёр нь тийн хүч үзэж бөх сонирхогчдыг
ёстой нэг өн­дөлзүүлсэн дээ. Ерэн зургаан оны цагаан сараар сайн ба­рилдсан бөхчүүдийн
нэг Сүх­баатар аймгийн Сүхбаатар сумын харьяат Жанцангийн Чулуун начин юм.

“Ерөнхийлөгчийн бөх” гэгд­дэг тэрээр
Р.Давааням заанаар дөрөв, Б.Ганбаатар арслангаар тав давж дунд шөвөгт шалгарсан.
Басхүү тэмдэглэлгүй өнгөрч болом­гүй нэгэн барилдаан бий. 1995 оны наадмаар шууд
долоо даван заан цол хүрт­сэн Гэлэгжамцын Өсөхбаяр хоёрын даваанд өвдөглөсөн. Түүнийг
Төв аймгийн Заамар сумын харьяат, Монгол Ул­сын начин Дуламсүрэнгийн Намдаг залуу
бөх байхдаа шороодуулчихсан. Бас л бөөн шуугиан болж байлаа.

Ерэн долоон он. Зургаан залуу зааны үе эхэлж буйг дуулгаж Цэдэндамбын
Цэ­рэн­пунцаг Бат-Эрдэнэ авар­гатай түрүү үзүүрт үлдсэн. Пунцагаад Бат-Эрдэнэ авар­гыг
хаях боломж бүрэн бай­сан гэдэг. Гэвч дотнын ахын хувьд Баагий аварга Пунца­гаа
дүүдээ учир байдлаа хэлж цагаан сарын баярт завсаргүй арав түрүүлсэн удаатай. Ер
нь Баагий аварга Цэрэнпунцагийг ид үед нь олон буулгасан даа.

Ерэн долоон оны наад­мын их шөвөгт,
2001 оны есийн даваанд тус бүр амлаж унагаж байсан. 2001 онд наян жилийн ойгоор
түрүүл­чих бодолтой байна гээд бас л буулгуулсан гэх яриа бий. За тэр яахав, дотнын
ах дүү­гийн хоорондын явдал биз. Гэхдээ Пунцагаа гарьдын өмнөөс харамсдаг хүмүүс
олон байдаг. Улсад дор хаяж нэг, хоёр түрүүтэй бөх байсан хэмээн одоо хэр нь ярьдаг,
басхүү зодоглохыг нь хүлээ­дэг. Пунцагаа тэр жил зургаан залуу зааных нь нэг болох
Гэлэгжамцын Өсөхбаяраар тунаж зургаа, Д.Мөнх-Эрдэнэ арслангаар тунаж долоо давж
Бат-Эрдэнэ аваргатай үлдсэн.

Олны хайртай Оргилболд начин тухайн
цагаан сарын барилдаанд бас л шуугиан тарьсан. Залуу бөх зодоглоод тав давчихсан.
Мань хүн тэр жилээ Зэвэгийн Дүвчингээр улсын цолонд хүрсэн байдаг. Мөн Хэнтийн Батжаргалын
Одхүү гялалзсан цагаан за­луу Ө.Тулгаа, Д.Цэнд-Аюуш нарын заануудыг гурав, дөр­вийн
даваанд орхиж олны хараанд өртсөн бол До.Ган­хуяг арслан мөн л хорь орчим настай
залуу зодоглож Г.Бат-Амгалан начингаар гурав давж байсан байна. Өлзийн Тулгаа заан
дүү Сумъяа нач­ны хамт тэр жилийн цагаан сараар Увсын хязгаараасаа ирж зодоглосон
юм аа.

Ерэн найман он. Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат улсын заан Б.Ганбат
аймгийн арслан цолтойдоо үзүүрлэж цагаан сарын бө­хийн түүхэнд нэгэн шинэ хуудас
нэмсэн билээ. Улсын цолгүй бөх түрүү үзүүрт шал­гарсан тохиолдол 1998 он хүртэлх
хугацаанд байгаагүй юм. Хэрвээ Бат-Эрдэнэ аваргыг өвдөглүүлсэн бол дараалсан олон
түрүүг нь зогсоох байлаа. Аварга тэр жил арван нэг дэхээ түрүүл­сэн билээ. Б.Ганбатын
хувьд өмнөх жилийнх нь сар ши­нийн барилдаанд хоёр давж, гуравт Ч.Батзориг начин
(заан)-тай тунаад өвдөглөж байсан. Түүнийг ерэн долоон оны наадмаар улсын цолонд
баталгаатай хүрнэ, начнаар тогтохгүй гэгдэж байв. Гэтэл яалаа, гурвын даваанд Ц.Цэ­рэнпунцаг
заан (гарьд) ам­лаж аваад хаячихсан. Олны нүд орой дээрээ гарна гэдэг л болсон.
Ямар сайндаа Бая­наа аварга “Сайхан л наадам боллоо, Сүхбат маань заан цол хүртлээ.
Ганбатыгаа бас л заантай даа гэж байтал гурвын даваанд Цэрэнпунцаг аваад хаячихлаа.
Залуу бай­хад аатай омогтой, аль болох хатуу ам авъя л гэж боддог. Гэхдээ Цэрэнпунцаг
арай л хатуу ам авлаа даа” гэж тол­гой сэгсэрч байсныг санаж байна.

Аймгийн арслан Б.Ган­­бат үзүүрлэхдээ
Чогсомын Бат­зо­риг, Цэдэ­вийн Мягмарсүрэн, Гэлэгжам­цын Өсөхбаяр на­рын нэгэн үеийн
шилдэг хүчтэнүүдийг дараалуулан орхиж, их шөвөгт Д.Мөнх-Эрдэнэ арсланг давсан юм.
Тэр жил Ганбаттай адил бас л сайн барилдсан бөхийн нэг цэргийн начин Ц.Цэрэнчимид
(одоогийн начин) байлаа. Улсын наадмын начны да­ваанд хэд хэд бүдэрсэн тэ­рээр И.Доржсамбуу,
О.Одгэ­рэл нарын ид гарч ирж буй залуу хүчтэнүүдийг хаяж дунд шөвөгт шалгаран Балжаа
аваргад тахимаа өгч байв.

Н.ГАНТУЛГА