Category: редакцийн-нийтлэл

Сүүлийн өдрүүдэд Н.Энхбая­рын
эмгэнэлт жүжиг  хошин
шогоор солигдож, моодноос гарахтай зэрэгцэн улс төрийн намууд
ха­луун тогоондоо буцалж
эхэллээ. Өдөр, шөнө, өглөө,
оройгүй хурал­даж, нийслэл,
аймаг, УИХ-ын сон­гуульд сойх нэр
дэвшигчдийг тод­руу­лахаар
бужигнаж байна. МАН ирэх
сон­гуульд нөгөө л
бэ­лэнчлэх сэт­гэл­гээнд сургасан амлал­туудаа да­вуулан
амласныг Аудитынхан бу­цаас­ныг
хэлбэрийг нь өөрчлөөд бу­цаад оруулж буй
бололтой.

МАН-ын хувьд  одоо явуулж буй
үйл ажиллагаа нь нэлдээ сонгуу­лийн амлалт болж
байна. Мөн олон мянган
гишүүн элсэж байгаа мэдээлэл
тараахдаа ч тэднийг мөнгөөр
намдаа элсүүлсэн мэдээ­лэл  сонстох болов. АН-ын мөрийн хөтөлбөр
таван ерөнхий зүйлтэй аж.
АН-аас эсрэгээрээ иргэдээ
ажилтай, орлоготой, боловс­рол­той,
эрүүл иргэнтэй байхаар тусгаж байгаа
аж. Иргэн рүүгээ чиглэсэн,
ажилтай, орлоготой иргэнтэй байж улс орон
хөгжинө гэж үзээд байгаа.  Гуравдагч
хүчин гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг
МАХН-МҮАН-ын  “Шу­дар­га
ёс” эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө  Монголоо
аврах таван хувьсгал гэж
нэрлэн эдийн засаг, улс
төр, ний­гэм, соёлын
хүрээ, шударга ёс гэсэн
хэсгүүдээ бүрдүүлжээ. Гэвч энэ эвслийн
зүгээс сонгогчдын тархи угааж, улс
төр хийх нь хэрээс
хэтрээд байгаа билээ.

Намуудын гол ажиллагаа нь
өчигдөр уржигдрын байдлаар   нэр
дэвшигчдийг тодруулахад анхаа­рал хандуулсан
байна.  Жагсаал­тад орох нэрсийн
хувьд АН Н.Ал­тан­хуяг, Р.Гончигдорж, З.Энхболд, Д.Эрдэнэбат,  Х.Тэмүүжин, Ч.Сай­хан­билэг, Баабар нар
эхний эг­нээнд явах
бол араас нь бүсгүй­чүү­дийг ахиухан
жагсаахаар бол­жээ. Иймээс
жагсаалтад орох бүс­гүй­чүүдийнхээ нэрийг  эмэгтэй­чүү­дийн бай­гууллагын мэдэлд үлдээв.    МАН-ын Удирдах
зөвлөл өчигдөр хуралдав. Энэ
намын хувьд баасан гаригт
хуралдах Бага хурлаар нь
олон зүйл тодорхой болно.
Эдний жагсаалтад бичигдэх хүмүүс нь С.Батболд, У.Хүрэлсүх, Д.Дэм­бэ­рэл,
С.Баяр, Н.Багабанди, Н.Энх­болд,
Д.Саран­гэрэл
гэх мэтээр цааш үргэлжлэх
нь. Мөн зарим цөөн
мандаттай болсон тойргууд дээр
бүсгүйчүүд нэр дэвших бо­ломж­гүй үлдэх
магадлалтай байгаа учир квотдоо
хүргэхийн тулд бүс­гүй­чүү­дийн нэрсийг
жагсаалтын сүүл рүү хаях
нь тодорхой байна. Харин МАХН-МҮАН-ын эвсэл
аль олны танил гэсэн
хүмүүсээ той­рог­тоо
өрсөлдүүлж, жагсаалтад харин Н.Энхбаярыг
эхэнд бичихээр тө­лөв­лөөд
байсан ч өөрчлөгдөх магадлал
өндөр болоод байгаа. Учир
нь Н.Энхбаярыг шүүх
хурал ирэх пүрэв гаригт
зарлагдсан учраас шүүхийн шийдвэр
Н.Энх­баярыг
буруутайг тогтоовол нэр дэвших асуудал
нь хаагдах юм.

АН, МАН-ын хувьд
өчигдөр Нийслэлд нэр дэвшигчдээ албан
ёсоор тодруулжээ.  Ардчилсан
нам нийслэлд ялалт байгуулбал нэг
засаг даргын дөрвөн орлогчийн
нэг нь эмэгтэй хүн
байна гэж баталжээ.  Мөн МАН, МАХН-МҮАН-ын эвс­лийн Удирдах зөвлөл
өчигдөр хуралджээ. МАН-ын хувьд
нэр дэвших журмаа энэ
үеэрээ хэлэлц­жээ.

Нийслэлийн
намын хорооны хурлын хажуугаар
зарим тойрог дээр намууд
нэр дэвшигчдээ  тод­руулж эхэлчихээд байгаа
билээ. Тухайлбал Сүхбаа­тар дүүрэг
АН-аас хамгийн түрүүнд
хуралдаж, Р.Амаржаргал, Лу.Ган­тө­мөр
нар энэ тойрогт өрсөлдөх
нь тодорхой болов.  Мөн
Говь-Алтай аймагт Б.Ариунсан  нэр
дэвшихээр өрсөлдсөн  Ц.Оюундарь,  А.Ам­га­лан
нараасаа 70 гаруй хувиар илүүрхэж
нэр дэвших эрхээ олж
авсан байна.  Б.Ариунсан Нийг­мийн халамжийн
газрын дарга, Татварын ерөнхий
газрын дэд дарга, Эрдэс
баялаг, эрчим хүчний дэд
сайдаар ажиллаж байсан нэ­гэн. “Алтан гадас”
фракцид харьяа­лагддаг. Өмнөговь
аймагт “Ажнай”-гийн Д.Бат-Эрдэнэ гарч
ирж, Ц.Баяр­­­сайхан
гишүүн нэр дэвших эрхээ
авч чадсангүй. Баянгол дүү­рэгт
С.Эр­дэ­нэ, С.Одонтуяа
гарч ирж Х.Тэ­мүү­жин гишүүн
тойргоосоо нэр дэв­ших­гүй нь бололтой.
Гэвч тэ­рээр жаг­саалтад орох сураг
дуул­даж бай­гаа
учраас боломж бүр байхгүй
болж байгаа гэсэн үг
биш. Хэнтий аймагт АН-аас Гарам­гай­баатар, М.Хүдэрбаатар,
Увсаас дэд сайд асан  Д.Нямхүү, Мэнд­сай­хан  гэсэн
нэр сонсогдсон.

Ховд, Эрдэнэт, Дорнод, Өвөр­хан­гай, Увс гээд
олон аймаг, дүүр­гийн
намын хороод  дугаар
шилжих мөчид УИХ-д
нэр дэвшүүлэх хүнээ сонгохоор хуралдсаар
байсан юм.  УИХ-д нэр дэвшүүлэхээр
санал болгох хүнээ намууд
зүгээр нэг эв найртай
бас гаргаад ирж байгаа
юм биш. Бөөн маргаан
хэрүүл болж буй газрууд
ч дуулдана лээ.
Мөн зарим дүүрэг, аймгийн
намын хороод  хурлаа
өнөөдөр, маргааш хийж дуусна.
Ингэж тулгаж хийж байгаа
нь бас учиртай. Энэ
үеэр санаанд оромгүй нэр
дэвшигчид буюу “битүү морьд”
гарч ирэх ма­гад­лал байгааг эх
сурвалж хэлж бай­сан
юм.

Мөн МАН-ын анхан
шатны байгууллагууд ч өчигдөр хуралдан
саналаа Удирдах зөвлөлдөө хүр­гүүл­жээ. Тухайлбал
Сонгино­хайр­хан дүүрэгт
“Ган хийц” компанийн захирал
М.Даваасүрэн, Д.Сумьяа­базар нар
нэр дэвшихээр гарч ирсэн байсан.
Архангай аймаг МАН-аас
сайд Т.Бадамжунай, “Үнэн”
сонины эрхлэгч Ж.Мөнхбат
нарын нэр тодорчээ. Баянхонгорт
Г.Занданшатар, “Ачлал
трейд”-ийн захирал М.Билэгт хэмээх биз­нес эрхэлдэг бүсгүй,
Сүхбаатарт Р.Буд, Сэлэнгэ
аймагт Засаг дарга Ж.Эр­дэнэ­­бат,
Төв аймагт М.Энх­болд, Су.Батболд,
Баян-Өлгийд Х.Же­кей, А.Тлейхан,
Чингэлтэй дүүрэгт Д.Зоригт,
Д.Очирбат гэх
зэргээр тодорч эхэлсэн байна.

Сонгуулийн үеийн
луйвар бул­хай дахиад л болох болов уу гэсэн айдас энэ удаа ч дахин  сэдэрлээ. Цахим үнэмлэхнээс айгаад байгаа Ардын намынхныг ингэж сэжиглэх
үндэслэл бас бий. Энэ удаа
сон­гогч­дын гарын хээгээр  сонгуулийн санал
авна. Иргэний үнэмлэхгүй 14 мянга гаруй иргэн байгаа гэж
үзэж байгаа. Үүнээс ч их байх магад­лал­тай.
Ц.Нямдорж, Иргэний бүртгэл
мэдээллийн Л.Амарсанаа хоёр иргэдэд цагаан хуудас гэдгийг өгч санал авна гэж байгаа. Хуучин
ингэж л саналын луйвар хийдэг байсан гэж үздэг.
Санал луйвардах олон арга байдаг ч энэ арга нэлээд боломж ихтэй хувилбар нь юм шиг
байгаа юм. АН үүнийг нь хүлээн зөвшөөрөхгүй цахим үнэмлэхээ
өг гээд байгаа. Улаанбаатар,
Дархан,  Эрдэнэтийн иргэдэд цахим үнэм­лэ­хийг үйлдвэрлэх хэмжээний бүтээгдэхүүн, бололцоо нь байгаа гэж тэд үзээд байгаа.  Гэвч Ардын нам тас эсэргүүцээд байсан.  Мөн   саналаа өгсний
дараа хурууны хээгээ өгөхийг Ардын намынхан эсэргүүцээд байгаа нь өөрийн эрхгүй хардах сэдлийг бий болгоод байгаа
шүү дээ. Хэрвээ хурууны хээ
өгөхгүйгээр  яг л хуучин шигээ санал өгвөл дээрх нь цагаан хуудас­тан­гууд  өнөөх луйврын саналын эзэд болон хувирах
нь. Ямар ч байсан ойрын өдрүүд улс төрийн үйл явдлаар дүүрэн
байх нь. Хэд­хэн хоногийн дараа нэр дэвшигчид бүгд
тодорхой болсон байх бөгөөд намуудын Бага хурал, ҮЗХ хурал­даж ёсчилно.

Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич Базарын Ширэндэв агсны зуун жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож байгаа билээ. Нэрт эрдэмтний ойг тохиолдуулан гэрэл зургийн үзэсгэлэн гарч, арван боть номыг нь баринтаглан залж, мөн хөшөөнийх нь шавыг тавьсан билээ. Эдгээр үйл явдал манай сонины өмнөх дугаарт мэдээлэгдсэн. Харин эл удаа Б.Ширэндэв агсны төрсөн эгчийн охин Б.Загдаатай ярилцсанаа хүргэж байна. Тэрээр нагац ахынхаа тухай олон сонирхолтой ном зохиол хэвлүүлсэн нэгэн юм. 

–Базарын Ширэндэв агсны зуун жилийн  ой энэ өдөр тохиож байна. Нагац ахынхаа үндсэн захиргааны талаар эхлээд өгүү­лэхгүй юу. Хүмүүс янз бүрээр л ярьдаг даа?

-Миний нагац ах Базарын Ширэндэв 1912 онд хуучнаар Сайн ноён хан аймгийн Далай Чойнхор вангийн хошуу одоогийн Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын нутаг Худаг хэмээх газар мэндэлсэн байдаг. Ахыг долоон настай бай­хад лам болгохоор Нүхтийн хү­рээнд шавилан суулгасан ч шашин номыг нэг их сонирхоогүй юм билээ.  Түвд цагаан толгой маани мэгзэм сураад цааш сурахыг дур­гүйлхсэн байна. Ингээд түүнийг Цэцэрлэг хотын тэнхимийн сур­гуульд шилжүүлсэн түүхтэй. 1930 онд ах маань Архангай аймгийн Чулуут голын нэгдлийн даргаар томилогдсон гэдэг. Бичиг үсэгтэй залуу гээд шууд томилсон байдаг. Тэр тухайгаа “Зургаан төгрөгийн цалинтай, тусдаа том цагаан гэрт амьдардаг. Гэрт маш олон олбог хураалттай байх. Хийх зүйл олдох­гүй уйдахаараа олбогнуудыг дав­харлаж өндөрлөөд дэвхэрч цов­хордог сон” гэж дурсдаг байлаа. Энэхүү үг үйлдлээс нь харахад даанч бага байж дээ. Сонирхол­той нь анхны цалингаа аваад унадаг дугуй авч унаж байсан гэдэг шүү. Дараа нь хотод ирж хоёр жил гаруй сураад 1937 онд Эрхүү хотын түүх, утга зохиолын ангид дөрвөн жил амжилттай суралцан төгссөн түүхтэй. Ах маань эцэг эхээс арван хэдүүлээ байж. Гэвч найм нь эсэн мэнд бойжсон гэдэг. Миний бие төрсөн эгч Балжиннямынх нь охин юм. Гэвч өвөөгөөрөө овоглодог, үндсэндээ намайг Базарын Загдаа гэдэг дээ.   

–Таны нагац Маршал Чойбал­сантай хамгийн ойр байсан хү­мүүсийн нэг. Тэр талаар ном зохиолд багагүй бичигд­сэн бай­даг. Танд мэдэх нарийн надин зүйл байна уу?

-За даа тэр талаар мэдэж бай­гаа нарийн ширийн зүйл ховор доо. Ах маань тэр талаар хааяа ярина. Гэхдээ хамаа замбараагүй ярихгүй. Эрхүүгийн сургууль төгсөж ирээд тухайн үеийн Багшийн сургуульд түүхийн багшаар ажиллаж байтал Засгийн газраас дуудаж Маршал Чойбалсангийн референтээр томилж буйгаа дуулгасан байдаг. Дараа нь намын төв хорооны нарийн бичгийн даргаар дэвшин ажиллаж, дөчин хоёр онд Монгол Улсын их сургууль байгуулагдахад анхны захирлаар нь томилогдсон. Их сургуулийн захирал, түүхийн тэнхимийн эрхлэгчээр арваад жил ажиллахдаа Монгол оронд дээд боловсролтой боловсон хүчнийг бэлтгэх зорилгоор ихээхэн хөдөл­мөр зүтгэл гаргасныг үе үеийн удирдлагууд, эрдэмтэд дурсдаг юм аа. Тухайлбал, эрдэмтэн доктор А.Мекей “МУИС-ийн анхны ректор, академич Ширэндэвийн Их сургуу­лийг хөгжүүлэхэд гүйцэтгэсэн үүрэг, түүхээс” хэмээх өгүүлэлдээ, Ширэн­дэв захирлын дэмжлэгтэйгээр 1945  онд хэл уран зохиолын багш бэлт­гэх салбар нээгджээ гэж дурссан нь бий. Тухайн үеэс л Ширэндэв ахтай маршал Чойбалсан холбогдож эхэлсэн байдаг. Мэдээж өндөр боловсрол мэдлэгтэй хүн  Мар­шалд хэрэгтэй байсан нь тодорхой. Ширэндэв ахыг Чойбалсан дандаа хөдөө дагуулж явдаг, иргэдийн хар бор амьдралтай танилцахыг шаард­даг байсан гэдэг. Ингэхэд ахыг маань тухайн үеийн нэртэй эрдэмтэд Ши мэргэн гэж авгайлдаг байлаа. Эрдэм чадлыг нь хүндэт­гэж буйн хэлбэр байх л даа. Ах минь Монголын түүхэнд их олон зүйлээр анхдагч болсон хүн шүү дээ. Ухаандаа, Монгол Улсын их сургуулийн анхны захирал, Евро­пын орноос хүртсэн Монголын анхны хүндэт доктор, мөн монгол­чуудын фронтод өгөх бэлгийг хүргэх зорилгоор Маршал Чой­балсан Сталинтай уулзахад манай талаас хэлэх үгийг нь анх орчуулж байсан хэлмэрч гээд олон юм бий. Тэр бүгдийг нь хүмүүс бараг мэднэ дээ.

–Шинжлэх ухааны академийг хорин жил толгойлсон нь бас л анхдагчдын тоонд орно доо?

-Өө тэгэлгүй яахав. Академийн ерөнхийлөгчөөр хорь гаруй жил ажлаад 1981 онд 70 насны ойн дээрээ ажлаасаа халагдаж байсан. Халагдахдаа намын үзэл суртлаас болсон л юм гэдэг. Тэр тухайгаа ах бараг ярьдаггүй байсаан. Сүүлд дуулдах нь ээ, ахыг их зантай, биеэ тоосон, аливааг ганцаараа захир­даг гэх үндэслэлээр ажлаас нь халсан юм билээ. 1969 онд ЗХУ-ын Коммунист намын дарга Л.И.Брежнев тэргүүтэй Зөв­лөл­тийн нам төрийн удирдагчид Монголд айлчлахад уулзаж байсан хүний нэг нь манай ах. Тухайн үед Ширэндэв ах шиг нэртэй төртэй, эрдэм боловсролтой хүн Монголд ховор байсан. Гэвч түүнийг хилс хэргээр хэлмэгдүүлж ажлаас нь чөлөөлсөн. Үүнийг түүх гэрчилнэ. Харин энэ хэрэг дараа нь цагаадсан. Ерээд оны дундуур, Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн үед байх шүү. Ахад Хөдөлмөрийн баа­тар цол олгосон. Мөн Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн хэмээх цолоо хүртээсэн. Энэ бүхэн нь Базарын Ширэндэв гэж хүн Мон­голын түүхэнд ямар гавьяа бай­гуулсны илэрхийлэл болох биз ээ. Ахын жаран насны ойд Бал дарга өөрийн биеэр оролцож тэр хоёр гадны хүчтэй идээнд багагүй халамцаж байсныг санаж байна. Ер нь Бал даргатай их ойр байсан шүү. Эрхүүгийн сургуулийн нэг үеийн оюутнууд гээд сүйд байдаг. Бал даргыг болж л өгвөл магтах талдаа байсан. Ерээд оны эхээр тэрхүү агуу удирдагчийг хүн бүр, дээр дооргүй муулж байлаа шүү дээ. Тэгэхэд ах ихэд өмөөрч, шулуун шударга зантай Монголын төрд хийсэн юмтай хүн гээд хир халдаадаггүй байсан даа. Харин сүүлдээ Бал даргын авгай­тай ам зөрсөн тал бий. Ахын “Хангайн хүү” гэх дурдатгалын ном хэвлэгдээд удаагүй байсан үе. Гэтэл нэг хүлээн авалт дээр Цэдэн­бал Филатова “Бал даргын тань тухай ийм ном гараагүй байхад өөрөө яахаараа ийм бүтээл хэв­лүүлдэг билээ” гэчихэж. Үүнд нь ах хэгжүүрхэн “Би энэ номыг бичүү­лээгүй ээ, миний тухай л өөр хүн бичсэн байна лээ. Би хүнд юу бичихийг нь заахгүй” гэсэн байгаа юм. Үүнээс нэг юм эхэлсэн шиг санагдана.

–Ширэндэв гуайг орос гэр­гий­тэй байсныг хүмүүс мэднэ. Гэр­гийг нь сайн мэдэх хүний нэг та болов уу?

-Ах минь Эрхүүгийн сургуулийн оюутан байхдаа хамт сурч байсан Смоленс мужийн тариачны охин Журавлева Зинаида Алексеев­натай гэр бүл болсон. Ахын гэргийг бид Зина эгч гэж найрсгаар дууд­даг байлаа. Өмнө нь тэрээр Волков гэж хүнтэй гэр бүл болж нэг хүү төрүүлсэн боловч удалгүй нөхөр нь нас барж бэлэвсэрч үлдсэн юм билээ. Тэгээд ахтай нийлж Монголд ирэн Багшийн сургуульд орос хэлний багшаар ажиллаж байсан. Зина эгч махлагдуу хүн байсан. Залуудаа маш гоё харагддаг байж билээ. Үнэтэй зүүлт зүүдэггүй, царай зүс сайхантай энгийн нэгэн байв. Намайг ах, эгч хоёр минь боловсролтой болгох гэж их хичээ­сэн дээ. Түүний ачаар ч би Монгол Улсын их сургуулийн эдийн зас­гийн ангид тэнцсэн байх шүү. Ах эгчийнхээ буянаар орос хэлийг сайтар үзэж Их сургуульд орос хэлний багшаар ажиллан амьд­ралынхаа гарааг эхэлсэн түүхтэй. Б.Ширэндэв ахындаа долоон жил үр хүүхэд нь юм шиг суудаг байлаа. Харин Их сургуулийн хоёрдугаар ангийн оюутан байхдаа гэр бүлтэй болж өрх тусгаарласан. Манай гэр бүлийн хүнийг Сангийн яамны сайдаар олон жил ажилласан Цэндийн Молом гэдгийг мэдэх хүмүүс нь мэдэх байх аа.

–Ахынхаар тань тухайн үеийн сэхээтнүүд бүгд л ирдэг бай­сан даа?

-Тухайн үед бэр эгчийн танил орос хүмүүс зөндөө ирнэ. Мөн Ц.Дамдинсүрэн гуай, Ш.Лувсан­вандан гуай, Ч.Лодойдамба гуай, “Үнэн” сонины эрхлэгч Ц.Намсрай гуай, Гадаад яамны сайд Ядам, Монгол Улсын анхны ардын багш Д.Чойжилсүрэн гуай гээд тухайн үеийн нэртэй эрдэмтэд, оюуны лидер болсон хүмүүстэй найз нөхөд байсан. Тэгэхээр би бас өөрийгөө үнэхээр азтай гэж бод­дог. Монголын утга зохиол, шинж­лэх ухаан, хэл соёлын нэгэн үеийн луугаруудыг амьдаар нь харах хувь надад оногдсон юм шүү. Хэн хүнд олдох хувь заяа биш дээ. Ш.Лув­санвандан, Д.Чойжилсүрэн багш нараа явсны дараа тэр хэд жаахан наргидаг байж билээ.

–Б.Ширэндэв гуай хэдэн хүү­хэдтэй вэ?

-Хоёр хүү, нэг охинтой. Таня гээд охин нь гэр бүлтэйгээ Орост амьдардаг. Эхнэрийг нь дагаж ирсэн хүүг манайхан сайн мэднэ дээ. Монгол судлаач, манай орныг бүрэн судалсан хүний нэг. Түүнд ах ч хоёр хүүхдээсээ ялгаагүй ханддаг байсан. Эхнэр нь бас л түүхч байсан одоо бүгд л өөд болсон. Бурхан болтлоо ухаан санаа цэцэн цэлмэг хэвээрээ байсан даа. Зохиол бүтээлээ бичиж чадахаа байхдаа хажуудаа хүн зогсоож байгаад дуудуулж бичүүлдэг байв. Б.Ринчен гуайтай бас сайн найзууд явсан. Би ахтайгаа бараг 50 жил холбогдсон. Миний амьд­ралд эцэг шиг минь л үүрэгтэй хүн байж дээ. Манай хүүхдүүд ч гэсэн ахад их сайн ханддаг байлаа.  Миний бага охин Мөнхжаргал мартын 8-нд бидэнд, ахад зураг зурж бэлэглэдэг байж билээ. Ах минь нутаг амьтай. Юм л болбол Хөвсгөлөө ярина. Ижий ааваа дурсана. Мөн нутаг залгаа Архан­гайханд их хайртай 

–Архи дарс уудаг байв уу?

-Хааяа цагаан вино л уудаг байсан. Түүнээс архи уухгүй ээ.  “Уран хас” бүжгэн жүжгийн  Хөвс­гөлийнхөнд зориулсан гэдэг шүү. Уран зохиолоос илүү шинжлэх ухааны бүтээл их туурвина.  Төрийн шагнал хүртсэн бүтээл нь ч шинжлэх ухааны бүтээл шүү дээ. Ер нь уншиж, судлаагүй юм гэж ховор. Аавыгаа өнгөрхөд охин нь гэртээ үлдсэн. Одоо тэр 40 мянгатын байрыг нь гадныхан түрээсэлдэг юм гэсэн.  Өнгөрөхдөө ах архиваа бэлдсэн байсан. Шинжлэх ухааны академид өгнө ярьдаг байсан.

–Тэдгээр үнэт бүтээлүүд, соёлын өв, түүх дурсгалууд нь архивт хадгалагдаж байгаа юу?

-Харин тэр талаар сайн мэдэх­гүй байна аа. Архивлаж бэлдсэн үнэт бүтээлүүд, ном судар нь архивт очоогүй юм шиг байна лээ. Түүнийг дуулаад ихэд гайхсан. Бас харамссан. Охин нь тэрхүү үнэт бүтээлүүдийг нь, бурхан шашныг нь хаана байлгаж буйг үнэндээ мэдэхгүй байна. Охин Таня нь өнгөрсөн зун ирсэн. Тэгэхэд нь би түүнээс асуулаа л даа. “Ахын архивт өгнө гэсэн зүйлүүдийг өгсөн үү” гэж. Мань хүн одоо өгнө өө гэсэн. Тэгвэл би хамжилцах уу, тус нэмэр болох уу даа гэхэд илт дургүйцэж байлаа. “Би өөрөө болгочихно доо” гэснээс өөр зүйл хэлээгүй. Гэвч дараа нь сонсоод байх нь ээ, нэг муу эвдэрхий бичгийн ширээ, ойр зуурын юмыг нь л өгсөн байна лээ. Өнөө үнэт өвүүд, ном зохиолууд, гар бичмэлүүд, за тэгээд бурхан шашин гээд нандин зүйлс байхгүй. Таня Орос руу аваад явсан юм уу, яасан юм бүү мэд.  Харин ахын минь надад бэлэглэсэн дурсга­луудыг би юунаас ч илүүтэйгээр нандигнан хадгалдаг даа. Индра Ганди өгсөн юм гээд зэс бурхан надад өгч билээ. Түүн шиг үнэтэй бэлэг манайд үгүй. Монголын шинжлэх ухаанд зуун зуун жилээр дурсагдах сайхан ахыгаа түшиж, тулж явсан он жилүүдээ би юунаас ч илүү хайрладаг даа. Ахын хөшөө босох гэж буйг дуулаад нас өндөр гарсан би баярлаж л сууна, Монгол Улс, Монголын шинжлэх ухааны академи ахын зуун жилийг ойг сайхан л тэмдэглэж байна. Үүнд сэтгэл хангалуун байна аа.

Н.ГАНТУЛГА

Эх хэлбичгийн чуулган эхлэх өглөөний наран урьд урьдынхаас илүүтэйгээр тийм нэг гоёмсгоор мандав шүү. Идэрийнхнийг нөмөр­лөн орших бидэрт халиун уулсын тэргүүн дээрээс энгэр бэл рүү нарны туяа нэвчин урсах нь тэр ээ. Нэг мэдэх нь сумын төвийг гэгээ гэрэлдээ булхуулж, үүр цүүрээр л сургуулийн гадаа цугласан хүүхэд багачуудын алиман хацар улмаа туяараад ирэх ажгуу. Уул нь бол нар манддагаараа л мандаж, орчин тойрноо гэрэлтүүлдгээрээ л гэрэлтүүлж байгаа. Энэ өглөөний наранд илүү нэг ч цацраг байхгүй. Харин эх хэлнийхээ баярт алсаас зорин ирсэн олны хүсэл тэмүүлэл, хөөр баяр, нарны туяатай сүлэлдэн зангилагдсан учир хүн бүрт арай л тунгалгаар мэдрэгдсэнийх биз ээ. Арваннэг дэх жилдээ болж буй чуулганд Алтайнхан Дарвийн ну­руу­гаа даваад ирчихэж. Лутын Лхагжав багшийн нэрэмжит эх хэлбичгийн баяр анх зохиогдохдоо зөвхөн Идэр сумынхаа хүрээнд болдог байсан гэх. Дараа жилээс нь зэргэлдээ сумын “морьд” шанд­саа сорьж эхэлсэн бол өнөө жил Завхан аймгийн сумдаас гадна Говь-Алтай, Хөвсгөл, Эрдэнэтийн багш сурагчид дөрөө мулталлаа. Увс аймгийн наад талын сумдаас ч мэдүүлэг юугаа өгсөн дуулдана. Тэгэхээр яалт ч үгүй баруун бүсийн даншиг болох нь тодорхой шүү.

Газар газрын шигшмэл хурдууд цуглачихсан наадмын өглөө ямар байдаг билээ дээ. Бие сэтгэл өөрийн эрхгүй хөвсөлзөөд л ирдэг сэн. Түүн лүгээ адил Идэрийн сургуулийн дан цагаан байшин­гийн гадаа сургууль сургуулиараа, сум сумаараа, аймаг аймгаараа ялгарсан олон эх хэлбичиг, түүх соёлынхоо төлөө далай их сэтгэ­лээр найрсан нэгдсэн нь энэ. Зав­хан аймгийн Улиастай хотын “Жавх­лант” цогцолбор сургуулийн багш Лайханжавын Батцэцэг эрд­мийн баярыг нээлээ. Эл даруухан бүсгүй өнгөрсөн жилийн аварга юм. Тодруулбал, түрүү жил мэргэж­лийн багш нарын уралдаанд маг­най­даа тоосгүй ирж Лхамсүрэн­гийн Төрбаяр захирлаас нэг сая төгрөг, алтан цом, мөн нэг сая төгрөгөөр бүтсэн “багш дор мөр­гөмү” хэмээх цул эрдэнийн тэмд­гийг нүдэндээ нулимстай гардан авч байсан нэгэн. Яруу найргийн хамгийн том баяр “Болор цом”-ыг өмнөх жилийнх нь түрүү найрагч, эгшиглэнт Янжинлхамын эзэн нээдэг. Ийм нэг нандин уламжлал Идэрийн голын хөвөөнд эх хэл­бич­гийн чуулганд давтагддаг байна. Номын авшиг шингэсэн баяр гэдэг цаанаа ихээхэн утга учиртай, ямар нэгэн эрх ашиг өвөрлөөгүй, сон­гууль энээ тэртэй бүр чиг холбоогүй нь сайхан юм. Түүнээс жилийн жилд гуч, дөчин сая төгрөг зараад багшийнхаа нэрэмжит наадмыг зо­хион явуулж буй “Лхагважав сан”-гийн тэргүүн эхлүүлж болох шүү дээ.

Идэр бол билэг оюун, хүч чад­лын аль ч гаргалгаанаас харсан идэрхэн хөвүүд төрдөг тэнгэрээс тэтгэгдсэн газар ус гэдэг нь хэнбу­гайд ч анзаарагдана. Монголын утга зохиолын сонгомол нэгэн туурвигч Пүрэвжавын Баярсай­ханы зохиол бүтээлийг уншаагүй хүн ховор. “Хөх туурийн тал”, “Анир гүм нутаг”, “Гэрэл гэгээг хүснэ”, “Гүн ертөнц”, “Сармагчин бол сармаг­чин” тэргүүт шилдэг бүтээлүүд нь цаг хугацаа алсрах тусам улам л үнэд орж байна. Эл эрхмийг Мон­голын топ таван зохиолчийн нэгээр Гун-Аажавын Аюурзана нэрлэсэн нь бий. Түүнийг төрийн шагнал авалгүй хорвоог орхисонд ихэд харамсдагаа ч нэгэнтээ хэлсэн байдаг. Тэгээд Ванчинбалын Инжин­наши, Дашдоржийн Нацаг­дорж, Сэнгийн Эрдэнэ нартай эн зэрэгцэх сонгомол зохиолч гэж олондоо зарласан. Утга зохиолын нэртэй шүүмжлэгчид, ялангуяа Дашлхүмбийн Галбаатар доктор тэр жил өндөр Баяраагаа Явуу­гийн­хаа хэлснээр “Цаст цагаан уул”-ыг эзэгнэлээ гэж бичээд зарим нэгнийх нь дургүйг хүргэж байсан удаатай. Гурав, дөрвөн жилийн өмнө байна уу даа, төрийн шагналт зохиолч Далхаагийн Норов “Лхаг­важав сан”-гийн урилгаар зохиолч нөхдийнхөө хамт Идэрт ирчихээд нэг их хайлган дурсам­жийг үлдээ­сэн түүхтэй.

Тэр нь өнөө л Пүрэвжавын Баярсайхантай холбоотой юм. “Баяраа бид хоёр Идэрийн гол руу хамт явна гэж удаа дараа ярьдаг байсан ч чадаагүй, үүлэн сүүдэр заагласан. Нөхрийн бие эзгүй ч сэтгэлийн гүнд надтай хамт ирлээ” гэж өгүүлээд хаврын тэр нэг орой “Дорнын цагаан сар”-аа одод чуулалдах үед дуулсан гэнэ лээ. Тэгэхдээ мань хүн сумдаас ирсэн залуухан багш бүсгүйчүүдтэй хөт­лөлцсөн шигээ, сарны саруулхан гэрэлд хундага харшуулсан байдаг.

Өндөр Баяраа зохиолчоос гадна Дамдинсүрэнгийн Алтан­гэрэл, Алтанхуяг гэж ах дүү хоёр бий. Өөрсдийгөө “Ялгасангийнхан” хэмээн тодотгодог байсан эл хоёр эрхмийг манайхан бүтээлээр нь мэднэ ээ. Алтангэрэл агсан Анг­лийн Лийдсын Их сургуульд бо­ловс­рол эзэмшсэнийхээ дараа “Монгол ардын үлгэрүүд”, “Мон­голын орчин үеийн яруу найраг” бүтээлүүд болон “Учиртай гурван толгой” дуурийг англи хэл рүү хөрвүүлж олон улсын тавцанд Монголынхоо сод туурвилыг гарга­сан гавьяатан. Гэвч түүний энэхүү гавьяа цагийн шуурганд үнэлэг­дээгүй өнгөрчээ. Хэзээ нэг өдөр англи хэл моодонд орно, моод ч юу байхав, бид бүхний аминд орно, дэлхий нийтийн хэрэгцээ болно гэдгийг Идэрийн хөвүүн ихээ эрт ухаарсан байна. Талхныхаа мөн­гийг яая гэж байх хүнд бэрх цагт ч тэр орчуулгаасаа, толь бичиг гарга­на гэх чиг шугамаасаа хазайсангүй. Ерөөс ахуй амьдралаа орхиж англи хэлний төлөө зүтгэсэн. Гэвч түүний хичээл зүтгэл өнгөрснийх нь дараа л биелсэн болов уу. Ерэн гурван онд Монголын анхны “Англи-монгол толь бичиг”-ийг зохиож, түүний дараагаар хичнээн боть гаргав. Хичнээн олон мянган залуус Алтангэрэлийн толийн буянаар зүг чигтэй болов. Одоо чиг Их сургуулийн багш нь ч, энгийн нэг оюутан нь ч түүний тольтой л зууралдаж байгаа. “Идэрийн голын хөвүүний зохиосон “Англи монгол толь бичиг” нь Монголын хэл шинж­лэлийн түүхэнд үзэгдэл болсон бүтээл юм” гэж мэргэн гүүш Готовын Аким дуу алдсаныг энд шигтгэе.

Дамдинсүрэн хувилгааны бас нэг чөмөгтэй хөвүүн нь Алтанхуяг найрагч. Мөнхүү орчуулагч. Л.Кэр­раллын “Алиса гайхамшигт оронд аялсан нь”, Э.Хэмингуэйн “Климан­жорагийн цас”, Ференц Каренти­гийн “Будепешттийн хавар” тэргүүт дэлхийн гайхалтай зохиолуудыг ард түмний оюун санд бэлэглэсэн. “Сэтгэлийн дуу”-гаас аваад яруу найргийн бүтээлүүдийг нь Миши­гийн Цэдэндорж найрагчаас улбаа­лаад олон хүн үнэлсэн нь бий дээ. Идэр бол ийм л мэргэдийн өлгий еэ.

Эх хэлбичгийн баярын үеэр уригдсан зочдыг Бөхөн шарын нурууны оройн салхинд адис­луулж, хийморь лундааг нь сэр­гээдэг бичигдээгүй хуультай. Бөхөн шарын нуруунаас долоон хошуу­ны нутаг харагддаг гэдэг. Тунын гол, Жаргалантын голыг хөндлөн огтолж, Идэрийн голын урдуур давхиулсаар нуруу өөдөө мацна. Бэлийнх нь салхинд илбүүлэхэд л бие сэтгэл ариусах шиг болдог нь гайхмаар. Сэтгэл санаа дагаад тэр болов уу. Гэхдээ Хамба номун хан өөрөө тахин, ид шидийн тарнийн увдисаа тэнд л гаргаж, тэнгэрээс ер бусын энерги оюун бодолд нь хуралдахыг мэдэрч, эгэл ардууд­тайгаа Бөхөн шарынхаа нуруун дээр морьдоо уралдуулж, бөхөө барилдуулж байсан түүхтэй шүү дээ. Үнэхээр эрийн хийморь сэргээ­сэн, номын буян хуралдуулсан ариун бумбын орон юм аа. Бавуу найрагчийн хэлснээр “…Салхи­наас нь тарнийн аялгуу сонсог­доод, нарнаас нь арцны үнэр сэнхийгээд нэг л сайхан даа”. Бөхөн шарын нуруу өөд өгсөж явахуйд халиурсан шаргал талд яргуй нүдлэн цэнхэртжээ. Бүр нэг дуу алдмаар сайхныг нь яана.

Яргуй нүдэлсэн яруухан цаг мөн дөө гэх бодох агшинд дүнэгэрхэн нурууны баруун урдаас нар зөв хурайлан давхиулсаар тэлмэгэр магнай дээр нь гараад ирлээ. Хадаг яндар, судар ном нь уулын оройн салхинд илбүүлэн цаад тэн­гэрийн­хээ өнгөтэй ууссан хоёр овоо, дундаа “Бөхөн шарын нуруу” хэ­мээх дуун хөшөөтэй гурвуул чанд­манилан ханайсаар өмнөөс угтав.

Машинаас буухуйд тэнгэрт ойртчихсон мэт гэгээн бодол төрж, бүрх малгайгаа салхинд хийсгэн араас нь хөөцөлдөх үест газраас жингүйдэн буйгаа мэдэрсэн дээ. Монголынхоо нэгэн сайхан уулын оройн салхийг залгилж, хангайн нурууны дөрвөн зүгийн уудмыг хоёр нүднийхээ дуран авайгаар байтугай, сэтгэл зүрхнийхээ мөн чанараар нэвт харах хувь байж шүү. Ийн бодох ахуйд уярлынх ч байна уу, утгынх ч байна уу, ухаар­лынх ч байна уу, ямар ч л байсан хоёр нүдний нулимс сувдраад ирсэн дээ. Хоёр мянга долоон оны зуны эхэн сард Говь-Алтай айм­гийн Бигэр сумын нутгаар дайран өнгөрөхдөө тэр их аагим халуунд, хайлмагтсан мэт элсэн дээр сөхөрч суугаад Бурханбуудай хайрханд залбирснаа, гэв гэнэт хоёр нүдийг минь нулимс бүрхсэнд гайхсанаа мартдаггүй. Түүнээс хойш баруун Алтайн их уулсыг үзээд, Алтан-Овоонд сүслэн мөргөөд, газрын дундад диваажин Ханхөхийг зорин очихдоо нүдэндээ нулимс­тай явж билээ. Гэтэл Бөхөн шарын нуруун дээр өөрийн эрхгүй нэгэн цагийн бөглөө гардаг байна шүү. Манай­хан ярьдаг даа, энэ үрээний бөглөө одоо л нэг гарч байна гэж. Надад үнэндээ тийм байсан.

Ханайсан сайхан эрс зэргэл­дээх хоёр овоонд, мянган кило­мет­рийн цаанаас ачиж авчран кранаар буулгуулан байж цогц­лоосон дуун хөшөөний өмнө хэ­дэн­тээ сунан мөргөсөн. Бөхөн шардаа хүслээ шивнэсэн. Данзан­гийн Батжаргал гэх Идэрийн идэр­хэн арслан бүр чиг сүсэг бишрэлтэй байна. Их овооны өмнө маани хөгжөөн суугаа Ойдовын Бадмаа­дорж хувилгааны хажуу бөөрөнд завилаад суучихаж.

Тэрээр өнгөрсөн зуны наад­маар дөрөв давж начны даваанд Б.Ганбат арсланд унасан. Улсын цолонд тун ойр яваа нэгэн. Өнгөр­сөн жилийн наадамд Идэрийн галтайхан хоёр хүү начны даваанд нэрээ дуудуулсан нь Ширбазарын Жаргалсайхан, Данзангийн Бат­жар­гал нар. Жаргалсайхан нь уран барилдаант, идэр залуу хүчтэн Өлзийбатын Даваабаатар харца­гаар тав давж начин цолыг хүртэн олон жил хүлээсэн түмнийг баяр­луулсан. Гуч, дөчөөд оны үед Идэрийн хүчтэнүүд төрийн наа­дамд бахтай байлаа. “Хамбын бор” хэмээн дуудуулж энэ л Бөхөн шарын нуруунаас бөхийн гараагаа эхэлсэн “Урт гарт” Маамын Лхагва арслан аваад олон хүчтэнүүд бий.

Хөвсгөл аймгийн Боловсролын хэлтсийн дарга Н.Баатар-Очир идэрхэн багш нараа дагуулаад ихэд сүсэг бишрэлтэй иржээ. Тэрээр Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын уугуул нэгэн юм байна. Нутгийнхаа зүг хараа сунгаж, тэртээд цэнхэрлэх уулсаа харж зогсоно. Ер нь олон хүн өөрийнхөө уулсыг эндээс олж харсан. Сал­хинд алгадуулан, дотоод эрчим хүчээ ер бусаар хуралдуулан зог­сох үед баруун урд зүгт, тэртээд тэн­гэрт цайлалзан Отгонтэнгэрийн бараа харагдлаа. Үгүй ээ, мөн сай­хан аа. Хангайн нурууны ноён оргил цаст Очирваань хайрханаа Бөхөн шарын нуруун дээрээс толь­доно гэдэг. Өөрөө хүч хөдөл­мөр гаргаж, төсөв санхүүг нь дааж, Хамба гэгээнийхээ сүншигтэй энэ л ариун дагшин газар дуун суварга бос­гон Идэрийн хөвүүн Л.Төрбаяр гэрэлт хөшөөний өмнө бахдал­тайхан сууна аа. Тэрээр Цогдор­жийн Бавуудорж, Тогтохын Сэр-Од хэмээх авьяас билэгт эрхэм хоёр дүүгээ дэргэдээ суулгачихаад мөн чиг долгилонгуй байна. “Бөхөн шарын нуруу” дээрх хоёр авьяас билэгт­ний бүтээл гэдгийг манайхан мэдэх билээ. “Морин хуур” наад­мын тэргүүн дуугаар тодорсныг ч мэднэ. Төрт ёсны баяраар уг дуу эгшиглэхүйд нэг л гэгээн бодол төрдөг нь юуных бол оо. Нүд­нийхээ мананг арилгаж, сэтгэлийн ариуслыг дээд зэргээр мэдэрчи­хээд Бөхөн шарын нуруунаас буусан даа.

Их уулсынхаа салхинд хийморь лундаагаа сэргээсэн харчуул су­мын төвийн улаан буланд ирж мэд­лэг боловсрол, авьяасаараа то­дор­сон багш сурагчдад шаг­налыг нь гардуулсан юм. Хамгийн гол шагнал болох мэргэжлийн багш нарын төрөлд тэргүүн байрыг Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг сумын багш О.Сүнжидмаа тодров. Тэрээр улсын уралдаанд мөн тэргүүлжээ. Аварга бол аваргаараа л байдаг ажээ. Түүнийг шалгаруулж буй эрхэм докторуудын үнэлгээ мөн ижил байдаг ажээ. Сүнжидмаа багшид нэг сая төгрөг, алтан цом, “Багш дор мөргөмү” хэмээх цул эрдэнийн тэмдгийг боловсролыг дэмжигч “Лхагважав сан”-гийн тэргүүн гардуулсан. Түүний ард Орхон аймгийн Бүрэнтогтохын Нямсүрэн, Хөвсгөлийн Галтын Алтангэрэлийн Цэрэнхүү нарын багш нар цулбуурдуулж, өндөр шагналын эзэд боллоо. Мэргэж­лийн багш нарын тэргүүн шаг­налын санг ирэх жилээс нэг сая бус арван саяд ч хүргэх бодол байна гэж Л.Төрбаяр захирал хэлэхүйд уухайлсан олны дуу, хөөр баяр улаан булангийн дээврийг зад татах дөхсөн шүү. Ийнхүү баяр бахдалаар халгиж, билэг оюунаар жигүүрлэн, номын гэгээ гэрэл, их уулсын сүр хүчинд алгадуулан хэдэн өдрийг Идэрийнхээ хөвөөнд өнгөрүүллээ. Салхи нь зуу зуун жилээр тарнийн шидийг оршоосон билэг төгөлдөр нутагт улирлын сайханд ирээд буцахуйд нас хэдэн жилээр уртсах хувийг олдог билээ л.

Н.ГАНТУЛГА

–Хуучны мартагдсан зүйлийг сэргээхэд шинэ зүйл гэдэг биз дээ?

–Тэгэлгүй яах вэ. Бөхийн дэвээ, шавааг хар л даа. Бөхчүүд гараа дээш алдаж дандаа дээш тэмүүлдэг шүү дээ. Сурынхан бас тийм. Сумаа тавиад дараа нь гараа дээш өргөн уухайлдаг. Эгэл жирийн хүмүүс хүртэл хурайлахдаа дандаа гараа дээш өргөн тэнгэр өөд  тэ­мүүлдэг. Одоо их ярих болсон энерги гэдэгтэй ч энэ холбоотой.  Мөнх тэнгэр, нар, сар, дэлхийгээсээ энерги авч байгаа хэрэг юм уу даа.  Энэ бол монгол хүмүүний ёс гэд­гийг харуулж байна. Жишээ нь монголчууд алга ташилт, гар бари­хыг таагүй гэж үздэг. Монголчууд нэг их сүрхий гар бариад байдаггүй. Дипломат соёлд ч гар бариад байхыг таашаадаггүй юм байна. Бас Монгол хүн ч нэг их бөхөлзөөд, харц дорой, хийморь дорой  явдаг­гүй. Урд зүгийн хүмүүс л их бөхөл­зөж харагддаг.

Монгол ёсолгооны талаар төрийн шагналт жүжиг­чин Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

–Монгол ёсолгооны талаар ярилцах гэж тантай уулзаж бай­на. Гараа дээш өргөн алдалж  ёсолдог энэ ёсолгооны талаар та өөрийн бодлоо хуваалцаач…

-Мөнх
тэнгэр шүтээнтэй, тэнгэр хийморьтой гэж ярьдаг үндэстэн бол уулга алдахдаа хүртэл хоёр гараа дээшээ цоргиож, уул ус руугаа  харахдаа хүртэл хүндэтгэл­тэй  хардаг байж. Дандаа дээшээ, нар руугаа тэмүүлдэг. Хоёр гараа өргөн  дээшээ тэмүүлэхээс гадна монгол эмэгтэйчүүд, монгол  ижий нар хүртэл  цацлаа дээш тэнгэр өөд өргөдөг шүү дээ. Энэ бүх  ёс зан­шил, монгол ёсолгоо байж дээ гэж санагддаг.  Ялангуяа 2220 жилийн өмнө Хүн гүрний үед ийм ёсолгоо байсныг түүхч, судлаач Сүхбаатар гуай судалгааны номондоо бичсэн байдаг. Мөн Тавдугаар ноён хутагт Равжаагийн ном тавих ёслолд ч  энэ тухай бий. Монголчууд арван гурван их оргилаа тахихдаа ч  дандаа уулын оройд гарч, гараа дэлгэж, уухайлдаг уламжлалтай. Тэнгэрт цоройж, гараа дэлгэдэг уламжлал нь монгол хүний цус, ясанд нь байдаг юм байна л даа. Би л гэхэд “Үлэмжийн чанар” цэнгүүн болон тоглолтууд дээрээ   ерөөсөө л цаанаасаа, дадлаараа гараа дээш өргөн ёсолдог. Монгол ёсолгоо гэж яригдахаас өмнө шүү дээ. Цаад үндсээрээ тийм юм нь яваад байсийм байна гэж үүнийг ойлгож байгаа.

–Кригизэд очоод нуурын эрэг дээр тэргүүнээ тэнгэр лүү хан­дуулж, гараа алдлан ёсолсон зургийг тань харсан л даа…

-Тэгсэн.  Нас ахиад ч тэгж бай­гаа юм уу даа. Энэ бол монгол хүн, монгол үндэстэнд л байдаг аяг жаяг, ёс юм байна . Үүнийгээ бид дэлгэрүүлж, авч явах ёстой юм. Монголынхоо уламжлалт ёсоо дандаа үүрч, хадгалж явах нь бидний үүрэг. 

–Хоёр гараа алдлаад дээш өргөж байгаа нь нар, сарыг илэр­хийлж байгаа юм шиг?

-Түүхчдийн
судалснаар олон билэгдэлтэй юм билээ. Занабазар гэгээний бүтээсэн төрийн алтан соёмбоны дээр байдаг  гал, сар ч гэсэн дээшээ тэнгэрт тэмүүлсэн байдаг шүү дээ. Тэгэхээр бидний энэ цаг үед хийж байгаа үйлдэл даяаршлын үед ёс уламжлалаа авч үлдэх онцлогтой.

–Монгол дээлний энгэрээ хүр­тэл Хүн гүрний үеийн шиг загвартайгаар хийлгэж өмсдөг болсон байна. Таныг ч бас ийм дээл өмсч, монгол ёсолгоогоор ёслохыг харсан. Эндээс хара­хад нийтээрээ монгол ёсолгоо хий­хийг уриалж байгаа юм уу гэж ойлгоод байгаа.

  -Ерөөсөө л тийм. Модун хааны үеэс уламжилж ирсэн. Чингэс хаан ширээнд суухдаа ч монгол ёсолгоо хийж байсан юм билээ. Одоо бол  хүндэтгэлийн арга хэмжээн дээр хүн бүр монгол ёсолгоо хийдэг  болох юм байна гэж ойлгоод бай­гаа.

–Монгол ёсолгоог дахин сэр­гээх санааг хэн санаачилсан юм бэ?

-Төрийн
соёрхолт, дуучин Л.Болд үүнд их анхаарал хандуулж байгаа юм билээ. Мөн гавьяат жүжигчин Аглуу гээд урлаг, соёлын зүтгэлтэн залуус үүнийг их дэмжиж байгаа.  Одоо монгол ёсолгоо  улс орны хэмжээний том арга хэмжээ болж байх шиг байна. Миний хувьд “Үлэмжийн чанар” тоглолтон дээ­рээ, Товгорын бууцан дээр монгол ёсолгоо хийсэн. Камертоны Бол­дод би их баярлаж байгаа. Үндэс­нийхээ ёс заншил, хувцсаа уран бүтээлтэйгээ холбоод монгол ёсол­гооны үнэ цэнийг өндөрт өргөөд явж байна. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуай нэгдэж байх шиг байсан. Миний ажиглас­наар Монгол Улсын төрийн тэргүүн үүнийг их зөв зүйтэй, ингэж дэлгэ­рүү­лэх нь сайн гэж байх шиг байна. Наранбаатар найруулагчийн “Тэн­гэрийн хүү” жүжгийн уран бүтээл­чид монгол ёсолгоо хийж байсан. Тэгэхээр тэр бүтээл нь нэлээд судалгаатай хийсэн уран бүтээл байна гэж дүгнэсэн.

Зарим хүн  хоцрогдсон энэ тэр гэдэг. Хоцрогдох, түрүүлэх хоёр эрс тэс ялгаатай. Монгол үндэстний, монгол хүний өвөрмөц, өөр,  бус­даас онцгой түрүүлж сэтгэх сэт­гэлгээ хамтдаа явж байхад хоц­рогд­сон гэж ойлгох аргагүй.

–Хуучны мартагдсан зүйлийг сэргээхэд шинэ зүйл гэдэг биз дээ?

-Тэгэлгүй
яах вэ. Бөхийн дэвээ, шавааг хар л даа. Бөхчүүд гараа дээш алдаж дандаа дээш тэмүүлдэг шүү дээ. Сурынхан бас тийм. Су­маа тавиад дараа нь гараа дээш өргөн уухайлдаг. Эгэл жирийн хүмүүс хүртэл хурайлахдаа дандаа гараа дээш өргөн тэнгэр өөд  тэ­мүүлдэг. Одоо их ярих болсон энерги гэдэгтэй ч энэ холбоотой.  Мөнх тэнгэр, нар, сар, дэлхийгээсээ энерги авч байгаа хэрэг юм уу даа.  Энэ бол монгол хүмүүний ёс гэд­гийг харуулж байна. Жишээ нь монголчууд алга ташилт, гар бари­хыг таагүй гэж үздэг. Монголчууд нэг их сүрхий гар бариад байдаггүй. Дипломат соёлд ч гар бариад байхыг таашаадаггүй юм байна. Бас Монгол хүн ч нэг их бөхөлзөөд, харц дорой, хийморь дорой  явдаг­гүй. Урд зүгийн хүмүүс л их бөхөл­зөж харагддаг.

–Монгол ёсолгоог төрийн ал­бан ёсны ёсолгоо болгох уу?

-Заавал
албан ёсных болгохын оронд монгол хүмүүс хэвшмэл болгочих хэрэгтэй. Төрийн дуулал сонсохдоо монголчууд зүрхэн дээрээ гараа тавьдагтай адил.

–Залуучууд хэр дэмжих бол?

-Ер
нь залуу үеийнхэн их дэм­жиж байна лээ. “Алтан ураг”, “До­мог”, “Жонон”, “Хөсөгтөн” зэрэг хамтлагуудын тоглолт дээр залуу­чууд ерөөсөө л энэ ёсолгоог хийж байна лээ. Морин хуураа толгой дээрээ өргөн ёслоход  ямар гоё харагддаг гээч. 

–Б.Лхагвасүрэн гуай энэ ёсол­­гоог  эрийн гурван наадам­тай холбон ярьсан байна лээ?

-Тийм
ээ. Эрийн гурван наадам дээр заавал ингэ тэг гэсэн дүрэм журам байхгүй юм билээ. Ерөөсөө л сэтгэлийнхээ дуудлагаар тэнгэр рүү цоройж гараа дээшээ өргөдөг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч үүнийг их дэмжиж, хүндэтгэж, “Тэнгэрлэг хийморьтой, мөнх тэнгэр гэж ярь­даг ард түмэнд хамгийн тохиромж­той ёсолгоо” гэж ярьж байсан.

УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүлтэй
ярилцлаа.

-Өнгөрсөн пүрэв га­ригийн чуулганы эхэнд Д.Тэрбишдагва гишүүн
Н.Энхбаярын биеийн байд­­лын талаар мэ­дээл­­сэн. Гэтэл түүнд та тэгтлээ уурласан
шалт­гаан юу юм бэ?

-Үндсэн хуульд шүү­хээр гэм буруутай нь тог­тоогдоогүй хэнийг
ч гэм буруутайд тооцохгүй гээд заачихсан байгаа. Энэ бол манай ардчиллын нэг том
ололт. Тийм уч­раас өнөө­дөр Н.Энх­бая­рыг би гэм буруутай гэж үзэхгүй бай­на. Шүүхээр
гэм буруу нь тогтоог­доо­гүй байгаа энэ үед шүү дээ. Яагаад үүнийг тод­руулж хэлээд
байна вэ гэхээр нийгэмд нэг хэсэг нь Н.Энхбаярыг буруутай гэж яриад байна. Нөгөө
хэсэг нь гэмтэй гээд бай­на. Үнэндээ шүүхийн үйл ажиллагаанд хэн ч хөнд­лөнгөөс
оролцож бо­лох­гүй. Олон хүний са­наа сэтгэл шүүхийн шийд­вэрт нөлөөлбөл яах юм.
Ха­рин ч өөрийг нь гэмт хэ­рэгтэн мэтээр яриад яваа хүмүүсийг Н.Энхбаяр шүү­­хэд
өгч нэр төрөө сэргээл­гэхээр заргал­дах­гүй бай­гааг нь гайхаж байна. Н.Энх­­баяр
бол авлигын тодорхой хэрэгт сэжигт­нээр татагдчихсан байгаа хүн. Эрүүгийн бай­цаан
шийтгэх хуулийн дагуу мөр­­дөн байцаах үйл ажил­­лагаа явагдаж байна. Энгийнээр
хэлбэл шал­гуулж байна л даа.

Гэтэл уг үйл ажил­ла­гаанд Н.Энхбаяр бүх бо­лолцоогоороо саад
болж байна. Хуулийн дагуу ирж мэдүүлэг өгөх үүрэгтэй. Хэрэг хийгээгүй бол тэ­рийгээ
хэлэх ёстой байх­гүй юу. Гэтэл тэгээгүй уч­раас хуулийн бай­гуул­лага арга­гүйн
эрхэнд ал­ба­дан шал­гаж байна шүү дээ. Түү­нээс биш яалаа гэж Н.Энх­баярыг зүгээр
явахад нь очоод барьж хорих вэ дээ. Ямар хүн баривчлах дон туссан биш. Монгол Улсын
аль ч иргэн хуулийн бай­гуулла­гаас дуудвал очих ёстой. Ирэхгүй бол алба­дан саа­­туулдаг.
Өөр ямар ч арга байхгүй. Үүний да­гуу явтал Н.Энхбаяр өлс­гө­лөн зарлачихлаа. Энэ
бол хувь хүний сонголт л доо. Өөрөө л энэ замыг сонгож байна. Өлс­гөлөн­гөөр далайлгаад
мөрдөн байцаах ажилд саад болж байна. Үнэндээ одоо шал­гах үйл ажилла­гаа гац­чих­лаа.
Нийтээрээ Н.Энхбаяр үхчих вий гэж санаа зовох боллоо. Бүр эцэс сүүлдээ энэ асууд­лыг
УИХ-аар хэ­лэлцүү­лэх гэж оролдож байна. Бид мөрдөн бай­цаах үйл ажиллагаанд оролцох
ёсгүй. УИХ, Зас­гийн газар үүнд оролцох эрхгүй. Үүнээс болоод Д.Тэр­биш­даг­ва­­тай
муу­далц­сан. УИХ-ын даргад “Дэгээ­рээ явбал яасан юм бэ” гэж л хэлсэн. Тэгсэн Д.Тэрбишдагва
намайг хажуунаас элдвээр хэ­лээд дайрна лээ.

-Коминтерний шээс гэж хэлсэнд чинь нэ­лээд бухимдах шиг бол­сон…

-Би энэ үгийг одоо ч хэлэхэд бэлэн байна. Энэ үгийг би хэзээ ч
хэлнэ. Монгол Улсын түүхийн хар толбо болсон Хувьс­галт гэдэг нэртэй нам байгаа
тохиолдолд хэл­сээр байх болно. Комин­терн бол коммунист интер­нацио­наль гэдэг
үгийн товчлол шүү дээ. Үнэндээ Монгол ардын хувьсгалт намыг 1924 онд Коммунист ин­тер­на­цио­налийн
гүйцэтгэх хороо­ны шийдвэрээр бай­­гуул­сан юм. Д.Бодоо, С.Данзан, Д.Сүхбаатар нарын
бай­гуул­сан эх оронч­дын на­мыг ингэж коммунист нам болгосон. Коммунист болс­ныг
нь нотолж Хувьс­галт гэдэг үгийг шигтгэсэн байхгүй юу. Хувьсгалт нам Монголын түүхэнд
хар толбо болсон. Ко­мин­­тер­ний удирдлагаар, энэ намын заавраар Мон­­го­лын
40-өөд мянган хүнийг алсан. Харийнхны заав­раар монгол хүн мон­гол хүнээ устгаж
бай­сан үүнээс өөр түүх мон­голчуу­дад байхгүй. Мон­голын айл өрх бүрт эмгэ­нэлт
түү­хийн намтрыг бичилцэж өгсөн нам юм. Үнэн хэ­рэг­тээ МАХН нэ­рээ сольж, хувьсгалт
гэдэг үгийг авч хаяхад нь баяр­лаж бай­лаа. Ленин, Сталин нарын өгсөн нү­гэлт муухай
нэр Мон­го­лын түүхээс арчиг­даж бай­на даа гэж бодож бай­сан. Гэтэл Н.Энхбаяр тэр
коммунист намыг бу­цаа­гаад босгоод ирсэн. Улс төрд дахин гарч ирэ­хийн тулд энэ
намын нэ­рийг ашиглаж байгаа юм байх гэж бодож байлаа. Тэгсэн намынх нь үзэл баримтлал
ч коммунист болоод хувирсан. Н.Энх­баяр МАХН-ыг байгуулс­ны дараа төрийн эрх мэд­лийг
хүчээр авъя хэмээн комму­нистуудын хэлдэг зүйлийг яриад эхэлсэн. Баячуудын хөрөнгийг
ху­раах тухай зарлалаа. Коммунистууд угаасаа том баячуудын хөрөнгийг хураахаас хэл­мэг­дүү­лэл­тийг
эхлүүлдэг байхгүй юу. Баячуудыг дуус­гаад жирийн иргэдийн хөрөн­гө рүү дайрдаг юм.
Н.Энх­баяр хүмүүсийн чи­хэнд хоногшсон Хувьсгалт гэ­дэг нэрийг ашиглах гэ­сэн­­дээ
бус коммунист нам байгуулсан нь үүгээр нот­логдсон юм. Би үүнд нь маш их зэвүүцэж
явав. Харин тэр өдрийн чуул­ган дээр хэлье гэснээ хэлж авч санаа амарлаа. Д.Тэр­биш­дагва
намайг өдсөний хүчинд сэтгэлдээ тээж яв­сан үгээ хэлэх бо­ломж олдсон. Ком­му­нис­тууд
Мон­голыг ямар айм­шигтай шорон бол­гож байс­ныг одоогийн залуу­чууд мэдэх­гүй шүү
дээ. Тийм учраас би ко­мин­терний шээс гэд­гийг бах­тай­гаар хэлсэн юм.

-Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр төрийн эр­гэлт хийж, Засгийн газ­раа
байгуулахаар тө­лөв­лөж байхад нь ба­рив­чилсан гэх мэдээ­лэл ч цацаг­даад авсан.
Энэ хэр бо­дитой бол, та юу гэж бо­дож байна вэ?

-Би янз бүрийн цуу ярианд үндэслэж яри­маар­гүй байна. Н.Энх­баярын
өөрийнх нь хэлж байсныг ярьж байна л даа. Н.Энхбаяр Их хурал­дай дээрээ “Төрөө эр­гүүлж
авъя” гэж уриалсан. Тэр хурал дээр олон хүн “Цус урсгасан ч яадаг юм. Хувьс­гал
хийе” гээд яриад эхэлсэн шүү дээ. Ер нь төрийн эрх мэдлийг хү­чээр авч, цус урсгахаа
комму­нистууд хувьсгал гэж нэр­лэдэг юм. Гэхдээ түүнийг баривчилсан яв­дал нь үүн­тэй
холбоотой гэж бодох­гүй байна. Хараа­жаар ав­ли­гын хэр­гээр барив­чил­лаа шүү дээ.
Өөр яах юм бэ. Шал­гах ёстой биз дээ. Н.Энх­баяр Монголын улс төрд орж, нэн ялангуяа
өндөр албан тушаалд оч­со­ноос хойш Монгол Улс түг­шүүртэй болсон. Н.Энх­баяр улс
төрд өнөөг хүр­тэл нэг л зарчмаар явж ирсэн. “Нэг бол намайг хүлээн зөвшөөр, үгүй
бол улс үндэстнээ тарааж чад­на шүү” гэдэг зарч­маар өнөөдрийг хүртэл явсан.

Энэ хүн Монгол тө­рийн бүх том албан тушаалд очсон. Ерөнхий сайд,
УИХ-ын дарга, Ерөн­хийлөгч байхдаа ул­саа өөд нь та­тах ажлаа хийхгүй яасан юм.
Одоо олны өмнө гар­чихаад ухаарснаа зарлаж, ихийг бүтээнэ гээд байх юм. Нарийн яривал
өнөө­гийн Монголын амьдрал Н.Энхбаярын толгойлж байх үеийн Монгол Ул­саас дээрдсэн
шүү. Н.Энх­бая­рын хийсэн асар олон балаг өнөөдөр бидэнд гай болоод явж л байна.
Мон­голын түүхэнд ийм олон албан тушаа­лыг угсруулан хийсэн хүн  Н.Энхбаяраас өөр байх­гүй. Х.Чойбал­сан даран­гуйлагч
байхдаа нэг л албан тушаал хаш­сан. Ю.Цэдэнбал ч нэг л албан тушаалтай явлаа. Тэд­ний
араас рекорд тог­тоосон хүн бол Н.Энх­баяр шүү дээ. Н.Энхбаяр тө­рийн өндөр албанд
байх­даа “Хуулиа барим­тал, хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй, Үндсэн хуулийг ягштал
биелүүл.

Хуулийг биелүүлэхгүй байх явдлыг би хэрхэвч тэвчихгүй” гэдэг үгийг
ам­ны уншлага болгож бай­лаа. Н.Энхбаярын үед байсан хуулиуд одоо ч хэвээрээ байна.
Тэгсэн мань хүн одоо өөрөө хуу­лийг ну­лимж байна. Үнд­сэн хуу­лийг уландаа гиш­гэж
бай­на. Энэ хүн өөр­төө ямар гай тарьж бай­гаагаа ч ойл­гохгүй байна. Н.Энхбаяр
хуулийг ну­лимж байгаа юм чинь бусад хүн ч барьцана. Одоо хэн мөрдөн бай­цааг­чийг
дуудвал очих юм. Очихгүй байх эрх бүх хүнд нээгдлээ шүү дээ. Хэнийг албадан саа­туу­лах
эрх үлдэж байгаа юм бэ. Хү­мүүс баривчлаг­дахаараа өлсгөлөн зар­ладаг арга сонгоно.
Ба­ривчлаг­да­хаа­раа улстөржүүлнэ. Үүнийг энхбаярдах гээд сонин хэвлэлүүд нэрлэчихсэн
байна лээ.

-Авлигатай тэмцэх ажил цааш үргэлжлэх болов уу?

-Авлигатай тэмцэх ажил ингээд гацаж байх шиг байна. Авлига бол
дандаа эрх мэдэлтэн, албан тушаалтантай хол­богддог хэрэг шүү дээ. Авлигын хэргээр
нэг хү­нийг очоод барих гэхээр улстөр­­жүүлээд, өлсгөлөн зарлаад суучихаж болох
нөхцөлийг Н.Энхбаяр бүр­дүүлж өглөө. Ийм жи­шиг тогтоочихлоо. Мон­голд хууль ёс
мөхөж эхэл­лээ. Төр мөхөж байна. Н.Энх­баярыг буцаагаад өндөр албан тушаалд тавихгүй
бол Монгол Улс сүйрлээ. Үнэхээр балмад байна. Хааяа би хаанаас ямар буг чөтгөр нь
гараад ирчихэв дээ гэж бодох юм.

-Н.Энхбаяр үхчихвэл хариуцлагыг нь таныг хүлээ гэл үү?

-Намайг баатар бол­сонд Д.Тэрбишдагва их хорсдог бололтой юм.
УИХ-д юм хэлэхээр л “Хууль зөрччихөөд чи баа­тар болоо биз дээ” гэх юм. Баатар цолыг
Ц.Эл­бэг­дорж зөвхөн надад ч өгөө­гүй юм л даа. Тэмд­гийг нь зүүж өгөхдөө “Энэ цолыг
чамд өгөөгүй юм шүү. Ард­чилсан хувьс­галыг хийсэн мянга мян­ган партизануу­дад
өгч байна. Тэр бүгдэд баат­рын тэмдэг тарааж өгдөг арга алга. Төлөө­лүү­лээд чамд
өглөө” гэсэн. Би яаж ч чадалгүй авсан. Дур­­тай­даа очоод ав­чи­хаа­гүй, энэ цолд
дуртай ч байгаа­гүй. Ардчилсан хувьс­­галыг өрнүүлсэн гавь­яат­­нуудад өгч байгаа
шаг­налыг авахгүй гээд хойш суух эрх надад бай­гаагүй. 1990 оны гайхам­шигтай түүхэн
үйл явдалд оролц­соноороо бахархаж яв­даг. Тэр үеэс монгол хүн эрх чөлөөтэй болсон.
Түү­нээс биш  Д.Тэр­биш­дагва шиг албан тушаал
горил­сон улс төрийн тог­логч биш л дээ. Би ерөөсөө хууль зөр­чиж байгаагүй. Үүнийг
ха­риуцлагатай хэлье. На­майг хэлмэг­дүүлж байхад хүртэл хууль зөрчиж бай­гаагүй.
Манай эхнэр хүн цохиход намайг хүн зод­сон хэргээр барив­чилсан. Тэр үед Н.Энхбаяр
Ерөн­хий сайд болчихоод сарын хугацаа өнгөрч бай­лаа. Үнэндээ энэ ту­хай ярих дургүй
л дээ. Үүнийг Н.Энх­баяр хийсэн ч гэж боддог­гүй. Амар­болд на­дад ху­вийн өс хонзон
са­надаг байсан учраас хий­сэн байх. “Радио телевиз рүү дай­раа биз дээ” гэж Д.Тэр­бишдагва
хэлж бай­на лээ. Радио телевиз рүү дайр­сан явдал бол хууль ёс­ных байсан. Яагаад
гэ­вэл сон­гуулийн дүн гартал Хувьс­галт нам зөвшөө­рөхгүй. Төрийн эрх мэд­лийг
хууль ёсны дагуу шил­­жүү­лэхгүй гэдгээ мэ­дэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл төрийн эрх мэдлийг
хууль бусаар авах гэж бай­гаа нь тэр. Үүнийг эсэр­гүү­цэж ард түмэн босох эрх­тэй.
Тий­мээс радио теле­виз рүү дайрсан. Төрийн эрх мэд­лийг хууль бусаар авах гэж оролдвол
би дахиад дайр­сан ч бэлэн байна.

-Н.Энхбаярын араас олон хүн явна гэх юм. Ерөнхий сайд асан С.Баярыг
баривчлах юм гэнэ гэсэн яриа ч гарч байна…

-Аль нь үнэн, худлыг хэлж мэдэх­гүй. Нэг л зүйлд их харамсч байна.
Ард түмэн авлигатай тэмцэх ажлыг үнэхээр шаардаж байсан юм уу. Сүүлийн үед авлигатай
тэмцсэн ажлыг нийтээрээ эсэргүү­цээд эхэл­лээ. Ц.Эл­бэгдоржийг Ерөн­хийлөгчид нэр
дэв­шээд иргэд­тэй уулзахад би цуг явж байлаа. Тэр үед иргэд “Авлигаас салгаад өгөөрэй”
гээд л гуйгаад байсан. Авлигатай тэмцэнэ гэдэг хэцүү. Үнэндээ Ц.Эл­­­бэг­доржоос
өөр хүн хийж чадахгүй. Ц.Элбэг­дорж л үүнтэй тулалдаж чадна. Тэр авлигыг тас­лан
зог­­соох гэж удаа дараа үзээд дийлээгүй, хоёр ч удаа Ерөнхий сайдын сууд­­лаас
огцорсон. Гэхдээ л Ц.Элбэг­дорж сая олон­хийн дэмж­лэг аваад тө­рийн тэргүүн болж
чадлаа. Тэгээд авли­гатай тэмцэнэ гэдгээ хэлсэн. Авлигатай тэмцэнэ гээд авлигачдыг
өөрөө очоод барив­чилна гэсэн үг биш.  

Энэ нь хуулиар хориотой. Зөвхөн авлигатай тэм­цэх үйл ажиллагаанд
саад учруу­лахгүй байх үүрэгтэй хүн. Тэр ажлаа л хийж байна. УИХ Авли­гатай тэмцэх
газрын дарга нарыг томилохдоо ч “Авлигатай тэм­цээрэй” гэж хэлсэн шүү дээ. Үүний
дагуу л ажил явж байна. Харамсал­тай нь энэ бүхнийг улстөржүүлээд, эцэс сүүл­дээ
авлигатай тэмцсэн хүмүүс нь буруу­даад хоцрох нь шиг байна. Н.Энх­баяр “Бүү ай.
Би айхгүй” гэж бичиж байсан. Тэр үед би түүнд “Бүү ай” гэж хэлмээр санагдаж байлаа.
Учир нь өнөөд­рийн Монголд 1937 оных шиг хүнийг хэнд ч мэдэг­дэл­гүй­гээр алчихдаг
зүйл байхгүй. Хэвлэл мэдээллийн хараа хяналтаас гадна хэн нэгнийг яллаад, харанхуй
өрөөнд аваа­чаад алчихаж чадахгүй. Бүх зүйл олон улсын байгууллагын хараа хяналт
дор явна. Монгол Улс ард­чил­сан орон байхгүй юу. Хэрэг хийгээгүй л бол ямар ч тохиолдолд
айх шаардлагагүй. Н.Энхбаярын шүүх хурал бүх ний­тийн өмнө ил тод яваасай гэж бодож
байна. Н.Энхбаяр өөрөө худлаа яриад байгаа юм уу, АТГ түүнийг хэл­мэгдүүлээд байгаа
юм уу. Ард түмэнд үүнийг харуулах хэрэгтэй.

-Н.Энхбаяр шалгуулаад гэм­гүй бол гараад ирнэ биз дээ?

-Тийм шүү дээ. Казиногийн хэрэг гэгчээр УИХ-ын гишүүдийг шалгаж
байхад Н.Энхбаяр “Гэм хийгээгүй юм бол шалгуулаад гараад ирээч дээ” гэдэг үгийг
байн­га хэлж байсан. Чухам тэр гурван хүнийг тухайн үед муухай хэл­мэгдүүлсэн л
дээ. С.Зо­ригийн хэргээр шалгана гэтэл хол­бог­долгүй нь тогтоогдсон учраас  татварын хэргээр хэлмэгдүүлсэн юм. Д.Тэрбиш­дагва
“Та нар өс хонзон санаж байна” гээд байна лээ. Тийм­дээ тулж ярих гэвэл бид өс хонзон
санах эрхтэй шүү. Даанч бид тийм хүмүүс биш л дээ. Д.Тэр­биш­дагва шиг жижиг гар
биш болохоор өс хонзон санаад  явах­гүй. Тэр
байту­гай өнөөдөр би Ч.Амарболдод өс хонзон санасангүй.

-МАН-аас гарч, МАХН руу ор­сон гишүүдийг хэр зөв сонголт хийсэн
гэж та үзэж байгаа вэ?

-Гишүүд өөрсдийнхөө итгэл үнэмш­лээр сонголт хийх нь буруу биш.
Харин О.Чулуунбат гишүүнийг гайхаад байх юм. Тэр бол ком­мунист үзэлтэй хүн биш.
Жинхэнэ либераль үзэлтэй хүн шүү дээ. Тэгсэн комму­нист нам руу очоод байхдаа яахав
дээ. Хувьсгалт нам бол Монголыг цусанд живүүлсэн нам. Би нэг жишээ ярья. 1995 онд
гуравдугаар эмнэлэгт намынхаа нэг гишүүнийг эргээд очиход сэхээн амьдруулах тасагт
хэвтэж байсан нэг эмээ намайг ирснийг дуулаад хүнээр дуудуулсан юм. Эмээ “Би өнөө
маргаашгүй үхлээ хүлээж байна. Үхэхээсээ өмнө чамд нэг зүйл хэлье. Та нарт их баярлаж
явдаг. Миний хүү Хувьсгалт намаар заавал бурууг нь хүлээлгээрэй. Миний хоёр ахыг,
аавтай минь алж амьдралыг минь насан туршийн там болгосон нам” гэж хэлж билээ. Энэ
тухай бодох бүрийд миний хамар шархирч, тэр хүний зовлонг мэдэр­дэг. Гэм зэмгүй
аав, ээж, ах, эгчийг чинь нэг л өдөр авч яваад алчихдаг тийм аймшгийг та нар мэдэрсэн
үү гэж залуучуудаас асуудаг. Н.Энх­баяр Хувьсгалт нам гэдэг нэрийг сэргээх ёсгүй
юм хүн шүү дээ, уг нь. Яагаад гэвэл түүний өвөг аав, нагац ах нь хэлмэгдсэн байхгүй
юу. Ээж нь буриад хүн. Буриадуудыг хүйгээр нь хэл­мэг­дүүлсэн байдаг. Тэгэхээр Н.Энх­баяр
хэлмэгдсэн айлын хүү­хэд. Тээр жил би Н.Энхбаярт зо­риулж “Хүний зовлонг өөрийн
зов­лон мэт ойлго” гэж  бичиж л байлаа. Хувьс­галт
намыг сэргээх гээд яваа хү­мүүст хандаад “Монгол Улс нэг гайгаас саллаа. Тэр тухай
ярихыг ч хүсэхгүй байхад юу гэж түүн рүү гүйгээд байгаа юм бэ” гэж хэлье.

-Одоо арай өөр сэдэв рүү оръё. Та сонгуульд нэр дэв­шихгүй хэ­вээрээ
юу?

-Хэвээрээ. Улс төр үнэндээ утга учраа алдчихлаа. Улстөрчдийг ойл­го­ход
ч бэрх болж байна. Улс­төрч бол гэгээрсэн хүн байх ёстой юм байна. Бусдын сайхан
амьд­ралгүйгээр өөрийн сайхан гэж байх­гүй гэдэг энгийн зүйлийг ойл­гох хэрэгтэй.
Үүнийг ойлгосон хүмүүс улстөрч болох ёстой. Гэтэл албан тушаалыг бурханчлан шүт­сэн
хү­мүүс улс төрд арзайтлаа овоор­чи­хож. Дарга нар тансаг орд харш бариад амьдарч
болно. Гэвч гэр хороолол байгаа цагт танай цон­хоор утаа орж л таараа. Дарга нар
гадны улс оронд очоод атаар­хаад байдаг юм. Тэгээд яахав дээ. Тэнд байгаа гоё сайхныг
эх орон­доо л бүтээчих. Атаархал, уур хилэн­гээр дүүрсэн нийгэмд хүн яаж тайван
амьдрах юм бэ. Даанч улстөрчид үүнийг ойлгох­гүй юм байна. Зарим­даа бодох юм, тэд­нийг
маанаг юм болов уу гэж. Тээр жил залуу байхдаа би мөрийтэй тог­лоомд ороод сүүлдээ
түүнээс гутаж, зугтаасан юм. Түүн шиг эн­дээс зуг­таамаар санагдаад байдаг боллоо.

-Та 800 иргэнийг Төрийн ор­донд цуглуулах гэж байгаа юм уу?

-Манай газрын хөдөлгөөн тав­дугаар сарын 17-нд Төрийн ор­донд
гэр хорооллын анхдугаар чуулганыг хийх гэж байна. Гэр хороолол Мон­голын хөгжлийг
атгачихсан байна шүү дээ. Гэр хорооллоо өөд нь татахад л бид бусдад атаархах­гүйгээр
сайхан амьдарна. Нийтийн орон сууц барихынхаа оронд гэр хороолол руу инженерийн
шугам татаад өгчих л дөө. 100 метр квадрат талбайтай, 26 сая төгрөгийн үнэтэй маш
том орон сууц байдгийг би харлаа. АНУ-д тав, арван мянган ам.долларын үнэтэй
second hand байшингууд байна шүү дээ. Америкт нураагаад хураачихсан. Монголд авчраад
барихад сайхан хаус бай­на.

-УИХ-д суухгүйгээр энэ ажилд өөрийгөө зориулъя гэж үү?

-Өө тийм. Энэ бол миний сэтгэл зүрхний улс төр болж байна. Өөрийн­хөө
хашаанд өөрийнхөө байшинд эрх чөлөөтэй амьдрах тэр иргэний төлөө зүтгэнэ.

-Эцэст нь ганц зүйл асууя. Ардын намын мөрийн хөтөл­бө­рийн талаар
ямар бодолтой яваа вэ?

-Ардын нам их хулхи зантай. Хулхи зангаа ерөөсөө тавихгүй юм.
На­муудын дарга нарыг суулгаж бай­гаад С.Батболд “Бүгдээрээ мөнгө ам­лахгүй шүү”
гээд гарын үсэг зу­руул­сан шүү дээ. Гэтэл өөрсдөө мөнгө ам­лачихлаа. Ямар сонин
юм бэ. С.Бат­болд улайм цайм худалч болжээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Хаашаа л харна сон­гуу­льд нэр дэвшигчид болон намуудын дуу­лиан. Юу л сонснов Ерөн­хийлөгч асан хэрхэн ба­ривчлагдаж, “тэнд”  биеэ яаж авч яваа ту­хай дуулиан шуугиан хот, хө­дөө­гүй. Дээр нь жаг­саг­чид, суугчид, өлсгөлөн зар­лагсад, бүүр бай­чи­хаад төрийн эсрэг хуй­вал­даан зохион бай­гуу­лаг­сад гэхчлэн түмэн дуу­лиан, буман шуугиан. Ха­рин энэ их дуулиан шуу­гиан дунд гурван залуу түймэр унтрааж яваад амь насаа алдсан даруу­хан эмгэнэл, төрөл тө­рөгс­дийн гүн их уй гашуу­тай хамт сонсдож ядан дуулдана.

Тэд эх орныхоо төлөө алтан амиа алдлаа. Хэ­дий­­гээр цэрэг, цагдаа, онцгой байдлын албаны ажил амь настай холбоо­той байд­гийг мэддэг ч эдгээр алба­наас залуус бу­цаж няцаж байсан удаа­­гүй. Салхи эргэн улаан гал дунд хаяг­дах тэрүүхэн мөчид за­луус чухам юу бо­дож бай­сан бол. Ажлын туршлага болон үзсэн дуулснаас нь үзэхэд тэд “За одоо ч дүүрлээ дээ” гэдгийг лав л мэдэрсэн. Гэхдээ тэд үргэсэн адгуус шиг айж зугтаагүй. Эцсээ хүр­тэл амьд гарах боломж хайн хань, үр хүүхэд, ээж аав­даа бү­лээн зүсээ ха­руул­чих юм­сан хэмээн тэм­цэлдсэн нь мэдээж. Тэд эцсээ хүртэл тэмцсэн ч  даанч гал усны тэр их аюулын  өмнө хү­чин мө­хөс­дөн унажээ. Тэдний амьд мэнд бай­хын тө­лөөх тэмцэл бол эх ор­ныхоо төлөө тэмцсэн  тэм­цэл бай­сан юм.

Энэ за­луус бол мон­гол­чууд. Мон­­гол­чуу­­дын амьд мэнд, эрүүл са­руул, аз жаргалтай байх нь өөрөө Монгол Улс бүрэн бүтэн, айх аюул­­гүй, гай зов­лон­гүй байхын эхлэл билээ. Эх орныхоо төлөө амиа алд­сан эрэл­хэг за­луустаа мэ­хийн ёсолъё, ард тү­мээн. Та нар шиг баат­руу­дын эх орон би­лээ л, энэ  хөх Мон­гол.  

Ж.САНДАГДОРЖ

Сонгуулийн өмнө Ард­­чилсан нам урьд урь­даасаа илүү  эв нэг­дэлтэй байна. Уг нь энэ олон фракцтай нам өмнөхөө­сөө илүү үймж сүйд бол­но гэж өрсөлдөгчид нь харж байсан. Гэтэл бүр эсрэгээр “Монгол хүн-2020” хөтөлбөрөө бо­ловс­руулахад  бүх фрак­цынхан нь оролцоод са­наа оноогоо ярьж, намын мөрийн хөтөлбөртөө тус­гах зүйлээ тохироод, зо­рилго нь ойл­гомжтой, ши­рээ тойроод сууж байна лээ. Өнгөрсөн Үндэсний зөвлөлдөх хорооны хур­лаар ч Ардчилсан нам дангаараа сон­гуульд орол­цоно гэж дуу нэгтэй баталж байгаа юм. Тэд “Бид  нэг цул байж сон­гуульд орвол ялна” гэдгээ ясандаа тултал ойлго­чи­хож. Жагсаалтад ч фрак­цуудын төлөөл­лүүдээс жигдхэн оруулж өгсөн байгаа нь ажиглагдсан. Энэ нь МАН-аас их ялгаа­тай харагдаад байгаа юм.

МАН-д  албан ёсны фракц төрнө гэдэг ойл­голт угаас байхгүй. Хэн нэгэнтэй хамааралтай, сэм хуйвалдаж, тохирох бүлэглэлүүд  бий ч үүний­гээ ил байлгахаас үхтлээ айцгаадаг. Үүний  нэг жишээ нь намынхаа бо­лох­гүй, бүтэхгүйг шүүм­жилсэн Ч.Улаан, Д.Тэр­биш­дагва тэргүүтнийг  “Соёмбо” нэртэй фракц байгуулах сургаар яаж хандлаа. Угаас тэднийг үзэл бод­лоо илэрхий­лэхэд нь энэ мэт хү­лээж авахгүй ад шоо үзээд байхаар  нөгөөдүүл нь арга ядаад өөр нам руу явцгаалаа. Араас нь “Ма­най нам цэвэрлэгдлээ” гэж намын ерөнхий на­рийн бичгийн дарга нь хэлээд сууж байх жи­шээ­ний. Ин­гээд л сэвтсэн нам нь хагарч, бутраад эхэлж байгаа юм. Ард­чил­сан намын ерөнхий нарийн бич­гийн дарга Д.Эр­дэнэ­бат нам доторх иймэрхүү асуудлыг ухаанаар залж, эв нэгдлээ хадгалж ирэв.  Асуудалд тууштай шу­дарга, эвийг эрхэмлэс­ний ачаар нам дотор үүсч байсан олон асуудлыг эмхэнд оруулж чадаж байна.

МАН-д өмнө нь “Уламжлал, шинэчлэл-Ардчилал, шударга ёс” хэмээх албан ёсны жи­гүүр байсан ч мөн л цав­чаад хаясан. Хариуд нь юу болов гэвэл нөгөөдүүл нь МАХН  болоод явчих­лаа.  Нөгөө л комму­нист зангаараа өөрөөсөө өөр хүний үзэл бодлыг хүлээн зөв­шөөрч чаддаггүй, бүгд бие биеийн­хээ идсэн уусан, авсан өгснийг ан­дахгүй учраас  эрх мэ­дэл­тэй нь эрх мэдэлгүйгээ барьцаалдаг ийм л бай­дал үүсээд байгаа юм.

Ер нь дэлхийн жиш­гээр бол фракцуудыг хү­лээн зөвшөөрч байж нам оршин тогтнодог аж. Энэ нь эрүүл байгаагийн шинж. Нам дотор ч хэсэг бүлгээрээ санаа бодол нийлбэл эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй. Энэ эрхээ эдэлж л байгаа хэрэг. Нэг бай­гууллага, анги хамт олонд ч үзэл бодол, сонирхол, өөр олон зүй­лээрээ нэг­дэж анд найз болцгоох нь бий. Тэд зовлон, жарга­лаа хуваалцдаг. Алдаа оноогоо шүүдэг. Бие­сийн­хээ хүсэл сонирхлыг нь сонсдог. Нэгийгээ өм­гөөлж хам­гаал­даг, дэмж­дэг. Энэ нь  нэг их хааж боогоод байх зүйл биш, жам ёсных.   Фракц бол нам доторх  ийм л үзэгдэл. АН-ын удирдлагууд  фрак­цын дарга нартай­гаа ярил­цаад л асуудлаа шийдээд болж байна. Чингэс хааны үед ч аравт, зуут, мянгат, түмт гэж цэрэг, засаг захиргааны нэгжтэй  байсан. Тэглээ гээд задарч бутраагүй, нэг гар дор зангидагдаад бо­лоод байсан бай­гаа юм. Чингэс хаан тэр олон мян­ган цэргийнхээ нэг бү­рийнх нь үгийг сонсоно гээд хэдэн мянгаар нь жагсаагаад дуудна гэж байхгүй. Тэдний дун­даа­саа лидер нь бол­сон, тэднийгээ төлөөлж чад­даг жанжин, өрлөг, мян­гат, түмтийн ноёдтой л харьцдаг юм байгаа биз дээ. Орчин үеийн улс төрийн намынхаар бол намын дарга  фрак­­цуу­дын удирдлагатайгаа  уул­заж цаадуулынх нь са­наа оноог давхар сонсож байгаатай л адил юм уу даа. Жишээ нь Н.Алтан­хуяг “Алтан гадас”-ынхаа учрыг өөрөө олчих биз.  Тэрээр МоАХ-той то­хи­рохын тулд Х.Бат­тул­га­тай, МҮДН-тай  ойлгол­цохын  тулд Р.Амаржар­галтай, “Мөнх тэнгэр”-тэй ярихын тулд Б.Бат­баа­тартай,  “Шонхор”-ыг мэ­дэхийн тулд З.Энхболд­той уул­за­хад л хангалт­тай ш дээ. Энэ тав бол АН-д зарлагдсан албан ёсны фракц. Харин Зүүн хойд Ази, Нэг ардчилал, Кроун албан ёсоор зар­лаг­даагүй ч фракцад тоо­цогдоод явдаг. Энэ мэт­чилэн найман фракц­тайгаа учраа олоод эвтэй найртай явж болдог л  юм байна. Сонгууль хаяанд ирчихээд байхад МАН шиг сэвтэж, хагаралгүй, энэ л янзаараа байвал ялалтын хөгжим эгшиг­лэж л таараа.

Хуучин цагт мал мах
                     тушаана гэж найр
                     наадам шиг зүйл бол­дог байж билээ. Сумын төвд уул шиг дүнэгэр өвгөд энд тэндгүй сүр бараатай харагдаж, гуч дөчин ки­ло­метрийн цаанаас мориор эл­дүүл­сэн тарган шар, сувай үнээ­нүүд эврээ хаа нэгтээ сэжлэн аахи­лан зогсоцгооно. Өнөө хана­гар өвгө­дийн чинь морьд үс хөөв­рөө хэ­дийнэ хаячихсан, ногооны адуу ямар байдаг билээ дээ, тийм нэг омго­лон эрэмгий. Ер нь аль л хур­дан хурц, унаа сайтай, бас ч үгүй гоёо­той, задгай суман хатир­тай морь­доо мал мах тушаахад нутгийн хөг­шид болоод аавууд минь унаж ирдэг сэн. Сум орон нутгийнхан хөг­шин залуу, хүүхэд багачуудгүй мал мах­ны газар цуг­лана даа. Зарим нэг нь сониучир­хаж очдог л байсан байх.

Гэхдээ төв газрын ихэнх хүмүүс хө­дөө гадааны өвгөд хөгшдийнхөө мэн­дийг мэдэх гэж, ах дүү амраг са­дан­тайгаа уулзах л гэж очдог байв шүү. Өвгөдийн дунд, аавуу­дын хоо­ронд хаврын ногоон бо­роо­ны чийг­лэг амьсгал мэдрэгдэж, усан зэрэг­лээ татсан хөндийн зөөлөн элгэм­сүү салхи савир үнэрт­сэн яриа хөөрөө өрнөх нь гоё. Одоо санах нь ээ, тэдний хуучийг сонсож ээ суусан минь хамгаас жаргалтай, утга төгөлдөр хийгээд ухаан тэ­нийл­гэж урам зориг, хүч тэнхээ өгсөн цаг мөч байжээ. Хав­рын тэр­гүүн сарын шинэдээр зол­гож ча­даа­гүй, мэнд усаа мэдэлцээ­гүй, уулзаж учраагүй хүмүүс тэнд л уулздаг байсан санагдах юм. Га­най­­сан сайхан эрс халтар манан хөө­рөг зөрүүлж, төө цагаан соруул­тай гаансаараа тамхилж суугаад хол ойрыг хүүрнэнэ.

Өвлийг хэрхэн өнтэй давснаа, төл малын бойжилт ямархан зуны эхэн сартай золгож буйгаа хуучил­на. Тэгээд тухайн жилийнхээ зун хаа­на хаана зусаж, хичнээн насны морьд сойн хаагуур наадамлахаа хүр­тэл яриад авдаг байсан даа. Айраг­ны хөрөнгө хаана сайхан гар­сан тухай, гүүгээ хэзээ уях гэж буй тухай, за тэгээд морьдоо аль дэн­жид үсэргэн тарлаж, тэр жилийн наа­дамд хэний хүлгүүд өнгөтэй бай­хыг хэлэлцэж, хошуу сум дам­наж багагүй өндөр үнээр арилжаа­лагд­сан ажнай, сургуй мөнгөн хазаа­рын солионд хэн нэгнийх нь адуунд ирээд байгаа арилжаа сайвар үрээ морьд гээд ер юу эсийг хуучлах билээ.

Өөр хоорондоо гаансны най­маа гүйлгэхээ ч сийхгүй, үгүй ээ мөн су­мын төвийн бяцхан сууринд баг­таж ядан даналзах нь бий. Өвгөд хөг­шид болоод эрчүүдийн дунд иймэр­хүү яриа өрнөж, нэг хэсэг нь сонсч сонжиж суух ахуйд мал мах­ны хашаанд хөөгдөж ирсэн гаана­гар гуна, данагар шарнуудыг ээлж да­рааллаар нь л пүүлнэ шүү дээ. “Тэд­ний шар төдөн зуун килограмм та­таж гэнэ. Аа яа мундаг байна. Арга­гүй ээ, тэр гуай ч намраас хойш борд­сон доо” гэх цуу сум нэгдлийн ха­шаа­гаар тарж, хэсэгтээ л хуурай өвсөнд ассан түймэр шиг дэгдэхийг нь яана. “Дамдин тайжийн хүү Ишгомбо гэж хүний хар эрээн шар тэр жил долоон зуун наян килог­рамм татаж билээ” гэж ирээд л хү­мүүс ёс юм шиг хэлнэ. Цаанаа л ба­хар­халтай­гаар өгүүлнэ.   

Тийм л яриа хөөрөөн завсар шинэ­хэн махны үнэр ханхалж, уулын зэрлэг сонгиноор хачирла­сан хуушуурын үнэр төдөх юмгүй тархан, мал махны хашааны дэргэ­дэх нэгдэл дундын үйлдвэрийн хү­рэн дүнзэн байшингийн гадаа олон тү­мэн шинэ махны хуушуурын ам­тыг үзэхээр дараалал үүсгэж, до­туур байрны хэдэн муусайн хүүхэд аавыгаа, өвөөгөө, ус голын­хоо олныг бараадчихсан, хормой хо­тоос нь зуурчихсан цовоо цол­гиун алх­даг сан. Борцтой шөлнөөс уйдах тал руугаа хандчихсан зуны эхэн сараар тарган үхрийн махтай хуушуурын амт ямархан байх нь тодорхой. Сэлмэн эврээ сэрийлгэ­сэн хэдэн шар, өвөлжин хаваржин бордсон сувай үнээнүүдээ мал маханд тушаасан хүмүүс нормоо хэдийнэ биелүүлж илүү гарсан махныхаа мөнгийг баадагнаж ороо­­гоод бүсэндээ бөхийн зодог шиг зангидчихсан явна. Хүний өөрийн гэлтгүй бүхий л хүүхэд багачуулд шинэхэн махны хуушуурыг гулгитал нь идүүлж, дэлгүүр хоршоогоор дагуулж орон “Алтан шагай”, “Сарлаг” тэргүүт хорин дөрвийн чихрийг атга атгаар нь авч өгнө дөө. Хоёр нүднийх нь харц ер бусаар гэрэлтсэн багачуул  нэг их гоё эрээн алаг цаастай том том зөөлөн чихрийг өвөртлөх нь өвөртөлж, хормойлох нь хормой­лоод ангир шиг ганганалдан дотуур байр руугаа гүйлддэг байж билээ. Тэргүүн юу нь цавцайж харагддаг ханагар уулс шиг санчиг мөнгөн өвгөд оройхон хэрд үйсэн бөглөө­тэй архины ар руу даалимбан нударгатай дээлийнхээ ханцуйгаар жийрэглэсэн байртай ганц хүчтэй нуличихаад халмагхан суух нь сайхан. Зарим нэг нь цэрэгт морд­сон хүүгээ ирэхэд өгөх юм аа гээд ­хоршоонд урьдчилан захисан “улаан ийж”-ээс бор халзан зуутын дэвсгэрт газар дээр нь тоолж өгөөд л авч байсан цаг даа.     

Хөшөөтийн голоо уруудан Бат­сүх ажаа, Бавуу ажаа, Гүр өвөө нараа дагаж, ухаа халзан шарнуу­дын тоосон дунд хэдэн хязаалан гуна, ганц нэг бүдүүн шар нийлүү­лээд аав минь сумын төв ороод ирдэг сэн. Тийн ирэхдээ ихэвчлэн уургын хар морио унадаг байсан болов уу.  Хишиг-Өндөр сумын дан цагаан байшинтай бага сургуу­лийн босгыг алхсан жилийнхээ хавар гэр орон ижий ааваа санан нус нулимстайгаа холилдож явсан би мал мах авч буй сургаар нэгд­лийн хашааны ойролцоо цугласан олны дунд очихуйд хоёр ажаагийн дуу холоос цуурайтан, хүрэн тэр­мэн дээл, улаан дурдан бүстэй, ганган бүрх духдуулсан идэр за­луу­­хан аав минь уургын хар морь­тойгоо зогсож байсан дүр зураг одоо чиг нүдэнд илхэн байна. Аав­даа очиж золгох бүрийд тэрхүү за­луу­гийнх нь төрх бодол оюунд өөрийн эрхгүй гэрэлтэн буудаг нь учиртай. Мал махаа тушааж, хав­рын хариг цагт харшсан зүс царай нь тараг сүүндээ гэгээ татан шин­гэрч, ёстой л нэг нуруу нь тэнийн улирлын сайхантай  золгосон үл мартах өдрүүд нь байж шүү. 

Мал мах нормоосоо
                        давахын зэрэгцээ
                        дутна гэж аюул бий. Сум нэгдлийн нягтлан Манал гэж нэрэн­дээ таарсан бурхан шиг сайхан хүнд манай нутгийнхан ер хир халдаадаггүй байсаан. Тэр нь мал махны ажилтай л холбоотой. Дута­хын зовлонг амссан хүмүүс Манал гуайг л бараадна. Мань хүн төвөг­гүй­хэн зохицуулчихна. “Бүдүүн зоо” гэж нэршсэн сум нэгдлийн зоо техникч Дамдинсүрэн гэж бас л олны хайлан болсон, нургисан зөөлөн дуутай бүдүүн бор хүн байлаа. Түүнийг өвлийн тооны үеэр ч байна уу, ер хэзээ ч хамаа­гүй айл хунараар орж мал хуй, өвчин эмгэг гээд ажлаа барах­гүй явахад хөгшид “Өнөө жилийн хавар чанга болж магадгүй нь. Мал махны үеэр янз бүрийн асуудал гарвал “бүдүүн зоо” минь л аминд орно шүү дээ” гэхүйд “тэр болох байлгүй” гэхээс өөрийг хэлэхгүй. Нээрээ чиг болдог л байсан даа.

Мал мах дутна гэснээс нутгийн хөгшний яриа санаанаас гардаггүй юм. Балдан гэдэг шиг санагдана, Орхон түшээ мөрний урд руу Тээгийн голоор нутагладаг ганц бие хүн байж билээ. Мань хүн хичнээн ч тооны мал махны нормтой бай­сан юм бэ дээ, хангайн бүсийн нэгдэл гээд бодохоор хувьдаа дөчин таваас илүүгүй малтай байж таарна. Үндсэндээ 150 орчим килограмм мах тушаадаг байсан хэрэг. Говийн нэгдлийн бүсийнхэн далан тав, сангийн аж ахуйнхан хувьдаа арван зургаан толгой малтай л байсан үе шүү дээ. Тийм байхдаа л монголчууд махныхаа хэрэгцээг хэрхэн хангадаг байлаа. Одоо бол дэлхий нийтийн хэрэг­цээг малынхаа тоо толгойгоор хангах хэмжээний болсон шүү дээ. За тэр албаны тоо баримт яахав, өнөө өвгөний ярианаасаа хазай­чих­лаа. Мань хүн нормоо биелүү­лээд байж байтал ус голынх нь нэгэн эмэгтэйнх дутаж Балдангийн шарны махнаас гүйлгэхээр болсон байна. Түүнд нь Балдан хөгшин дуртай зөвшөөрч “Хүүхээд, ахын­хаа илүү гарсан махыг Дулмаагийн дутуу мах руу гүйлгэчихээрэй. Миний бөгсний ажил хэцүүдлээ” хэмээн гэрээдээ яарч олон түмний инээдийг барсан гэдэг.

Сумын төвд мал мах аваад дуусахад бага сургууль тарна. Аавууд хүүхдүүдээ мориндоо сунд­лах нь сундлаад, хөтөлгөө морьтой нэг нь дэргэдээ шувуу шиг дэргүү­лээд гэртээ харина шүү дээ. Тийм ахуй цагт хөндий талаар хөх ногоо­ны униар цэнхэрлэж, борооны үнэр нэг л дотноор ханхийн, санаа бодлыг яруусан цэлмэгшүүлээд зэлэнд хараахан уягдаагүй байгаа унаганууд адууны захаар  цахилж, сэргэлэн дэнжид буусан гэрээс ижий минь тосч гүйдэг сэн. Аргалын цэнхэр утаа эгц дээшээ олгойдохыг харахуйд гэр орон минь хичнээн дотно санагдаж ижий минь алчуу­раа явдал дундаа зангидан ирээд энхрийлэн үнсэхүйд хоёр нүдний нулимс яалт ч үгүй л сувдарна. “Ийм том сурагч чинь хэзээ уйлж байлаа” гэж ээж хэлэн баруун хацрыг минь үнэрлэн удаан гэгч үнсэнэ.

Тэгээд сая л нэг аав руу хандаж мал махаа хэрхэн өгсөн талаар асуун төв газрын сонин сайхнаас дуулна даа. Айл саахалтынхан ч манайд цуглаж аав минь хот хүрээ ороод ирсэн хүн шиг богцоо зад­лан торго даалимба, дүнсэн тамхи, дугуй булант, чихэр боов гээд авсан бүхнээ задлан хүн бүр л хөл хөөр болдог байж билээ. Мал махны цаг гэж жил бүрийн тавдугаар сарын дундуур ийм л нандин сайхан дурсамжийг хүмүүний амьдралд үлдээдэг байсан даа.

Н.ГАНТУЛГА    

Лөшань уулын Майдар бурхны хөшөө, Өмэй уул бол Сычуань­чуудын шүтээн. Мин­жиан мөрний эрэг дээр бү­тээгдсэн Майдар нь 71 метр өндөр. Үүгээрээ дэлхий дээрх ижил төстэй хөшөөнүүд дун­даа хамгийн том, өндөр нь гэгддэг юм байна. Лөшань уулнаа Майдар бурхныг сийлж бүтээжээ. Энэ хэсэг гурван мөрний уулзвар учир хүчтэй эргүүлэгтэй, байнга л үерлэж завь, хөлөг онгоц сүйдэж далайчид, загасчид олноороо амь насаа алддаг догшин газар байжээ.

Бурхан Будда “Гурван мөрний догшин хэсэгт эгэл жирийн хүмүүс алтан амиа алдаж, цагаан будаа шуудай шуудайгаар тэнд живсээр байх тул очиж амар амгаланг тоо” хэмээгээд Майдарыг Лөшань уул руу илгээжээ. Майдар мөрнүүдийн уулзвар хэсэгт, Лөшань уулнаа ирж суужээ. Түүнийг энд ирснээс хойш дахиж завь, хөлөг онгоц хөмөрч, хүн эндээгүй учир олон зуун жи­лийн дараа Будда Майдарыг аж­лаа сайн хийж гавьяа байгуулсан гэж үзээд бурхан гэх хэргэм өгчээ. Тэр мөчөөс хойш Майдар бурхан гэж хүндлэгдэх бол­жээ. Энэ бол уг хөшөөний тухай Сычуаньчуудын дунд ам дамжигдан ирсэн домог яриа.

Майдар бурхны хөшөөг одоо­гоос 170 мянган жилийн тэртээ бүтээсэн байна. Мөр­нүүдийн усны нийлбэр газар учир дээр өгүүлс­нээр хор хөнөөл их байж. Тиймээс энэ газрыг тахих зорилгоор Май­дар бурхныг босгожээ. Хө­шөөг 90 жилийн турш сийлсэн бөгөөд Хай Ту гэх лам гучин жил сийлээд бие барсны да­раа Жан Чи ноён, сүүлд нь тэр ноёны хүү бурхныг бү­тээж дуусгажээ. Бурхныг сий­лэх явцад гарсан хад, чу­лууны хэлтэрхий доош унаж өнөө айхавтар эргүүл­гээс үүссэн цүнхээлийг дүүргэсэн аж. Мөн энд сүүлд усан ца­хилгаан станц байгуулсан нь мөрний да­вал­гаа, урсацыг тогтворжуулсан байна. Ин­гээд догширсан ус сая нам­жиж, загасчид, далайчид Май­­дар бурхны ивээлд багт­сан гэх.

Сычуань муж дахь бай­галийн бас нэг үнэт өв бол Өмэй уул. Жилийн 260 гаруй хоногт нь хуртай байдаг бо­лохоор Өмэй манан, хүдэн дунд дүнхийнэ. Оргил дээр нь Алтан ордон, арван тэргүүн­тэй Самантабадра бурхны хөшөө ор­шино. Алтан ордон нь МЭӨ үед хамраагдах бол Самантабадра бурхныг энд 2003 онд сүндэр­лүүлжээ. 48 метр өндөр эл бурхныг бүтээ­хэд 600 гаруй кг зэс, 150 кг алт, 600 тонн хүрэл орсон байна. Алтан ордонд ихэвч­лэн түвд лам хувра­гууд сууж, бурхны ном айлдана. Өмэй уул үргэлж манан дунд байх тул энэ төрхөөрөө Хятадын уран зохиол, дуу хөгжим, уран зурагт дүрслэгджээ. Далайн түвшнээс дээш 3099 метрийн өндөрт орших тул оргил нь тэр аяараа өтгөн мананд хучуулж, арван алхмын цаа­дах ч үзэгдэхээргүй болно. Үүнийг сүсэгтнүүд “Үүлэн дундах Алтан сүм, Саманта­бадра бурхны шид” хэмээгээд бурханд хамгийн ойр ойртон очих ариун газар гэж залбир­даг байна.

Уулнаа ойролцоогоор 18 мян­ган хүн амьдран сууна. Өмэй уулын­хан жуулчлалын орлогоос гадна цай зарж амьдралдаа нэ­мэр­лэнэ. Цай­ны бизнес бол нут­гийнхны эртнээс хийж сурсан гол ажил нь. Өмэй уулынхан цайгаа­раа олон улсын Гран при шаг­нал хүр­тэж байсан удаа­тай санж. Цайг болцоор нь охин, эхнэр, хадам эмээ гэж ангилцгаана, эндхийнхэн. Дөрөвдүгээр сарын сүүлээрх цайг хандлахад нов ногоон өнгөтэй зөөлөн амттай, ан­хилам үнэртэй байдаг учир охин цай гэнэ. Харин түүнээс хойш долдугаар сарын дунд үе хүртэлх цайг эхнэр цай гэдэг аж. Ногоондуу өнгөтэй, амт нь гашуундуу болж ирнэ. Харин түү­нээс хойших буюу болц нь оройт­сон хадам эмээ цай нь шар өнгө­тэй, гашуун амттай.

Өмэй гэдэг нь сайхан бүс­гүйн хөмсөг гэсэн утга илэр­хийлнэ. Үүнтэй холбоотой ч юм уу, долоо­гоос наймдугаар сард энэ уулнаа Өмэй кун­фучид цуглана. Зөвхөн эмэг­тэйчүүд хичээллэдэг энэ ту­лааны урлаг нь бууралтсан үсийг харлуулдаг домтой гэж нутгийнхан ярих.

Алтан сүм рүү явганаар хүрч очих цардмал зам, шатны хоёр талд, модон дунд сармагчингууд “отолт” хийнэ. Тэд аялагч, жуулч­дын барьж яваа тор, гялгар ууттай зүйл, савтай ус, ундаа, зургийн аппарат, камер, гар утас зэр­гийг сурамгай гэгч нь шүүрч яваад зугтдаг зуршилтай. Хөтөч нар сармагчингуудын дарайлтаас хам­гаалж ан­хаар­лыг нь татахаар хөдөл­гөөн хийхийг хориглож, барьж яваа зүйлсээ далд хийж цүнх­лэхийг сануулна. Сармагчин­гууд идэж, уух зүйл булаавал тэр дор нь задлаад амталж гарна. Харин камер сэлтийг бол шидээд эвдэлчихнэ.

Хэрэв сармагчинд идэх юм өгөхөөр бол дээш доош хөдөл­гөж горьдоогоод тогловол сармаг­чин уурлаад нүүр самардах нь энүүхэнд. Сармагчин ойртон ирвэл цүн­хээ уудлах нь бүү хэл хар­маандаа гараа ч хийж бо­лохгүй. Идэх юм өгөх нь гээд нүд нь гарыг тань дагаад салахгүй гэж хөтөч сануулах аж. Ийм сармагчингуудыг са­хилгагүй, тэнэмэл гэж нэр­лэнэ. Харин “Боловсон” гэх тодотголтой тусгай сармаг­чингууд бий. Тэдэнтэй зургаа даруулж, бичлэг хийж болно. Бас зоос, мөнгөний сармаг­чин бий. Тэд жуулчдын мөр, гарнаас зүүгдэж, толгой дээр тань гарч тоглож, янз бүрийн үзүүлбэр үзүүлнэ. Үүнийх нь хариуд мөнгө өгөх ёстой. Эдгээр сармагчингууд бол цай, Алтан сүм шиг л Өмэй уулын нэгэн хэсэг.

 

Д.ГАНСАРУУЛ

Дунд шатны төрийн албан хаагчид  гэх ширээ­ний араас босохоо мэд­дэг­гүй хүмүүс бий. Жишээ нь цагдаа. Хэн нэгнийг хэрэгт сэжиглэсэн бол дуудна. Үүдэнд нь шав­сан олон өдөржингөө ду­гаар­лан, наашаа цаашаа шахцалдан зогсоно. Үнэн­дээ тэдний гэмтэй, гэмгүй нь тогтоогдоогүй. Зарим нь сэжиглэгдэж буй ч буруугүй гээд бу­цац­гаана. Аравхан минут байцаагдахын төлөө шал дэмий цагдаагийн үүд сахиж, нэг өдрийнхөө тулсан ажил, тулгамдсан асуудлыг хөсөр хаяж, ажлаа алдна. 

Цагдаа үнэхээр хүний төлөө зүтгэдэг  юм бол иргэнээ хүндэлж, эхний ээл­жинд тэдний ажил дээр очоод уулзчихаж яагаад болохгүй гэж. Сууд­лаасаа өндийж, өрөө­нөөсөө гарч ажил­лаад үз. Толгой өндийх завгүй ажилтай яваагаа тайлбарласан иргэдэд төрийн төмөр нүүрээ бит­гий харуул.  Цагдаа ч гэ­сэн аливаад наанатай, цаанатай хандах хэрэг­тэй.  Эмч хүн бие нь мууд­сан өвчтөнөө  гэрт нь очоод үздэг. Хичээлээ тасалдаг сурагчийн араас уйгагүй хөөцөлд­дөг багштай л адил.  Зөв­хөн цагдаа гэлтгүй татва­рын байцаагчаас эхлээд иргэдтэйгээ тулж ажил­лая.  Хэвтэрт байгаа хөг­шинд тэтгэврийг нь аваа­чаад өгсөн ч яадаг юм. Нээлттэй хаалганы өдөр гээд үүдээ нээгээд хүлээж суух биш  иргэддээ хүн­дэт­гэлтэй хандаж, тэдэнд чиглэсэн үйлчилгээ явуул­даг болъё.  Тэгвэл сайн засаглал тогтохоос гадна төрийн албанд ший­дэгд­дэг­гүй олон ажлын ард гарах биз ээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ