Category: редакцийн-нийтлэл

Авлигад зарцуулагддаг
мөнгийг
хотын захын гэр хороолол руу инже­нерийн шугам татаж, дэд бүтцэд зориулахаар зүтгэж байна.  Ингэж хэлэх хэн нэгний зүрх, зориг манай нийслэлд дутагдаад байсан
юм.  “Чи боль” гэж авлигачдад хэлж, “Чи ажилла”
гэж ард түмэнд
хэлэх зоримог улстөрч
Улаанбаатар хотод үгүйлэг­дээд байсан юм. Айл бүрийг амины орон сууцтай, аз жар­галтай
болгох улстөрч
дутаг­даад байсан юм. Ашгүй Э.Бат-Үүл баатар гарч ирлээ.

Г.Мөнхбаяр
“Би улстөрч биш инженер хүн” гэж зар­лаж байна. Тийм
юм бол улс төрд юугаа хийж явна аа. Чадахгүй зүйлээрээ орол­доод дэмий
гэдгийг ухаараа­гүй юм байна. Тэр улстөрч биш учраас улс төрийн
нарийн ширий­нийг ойлгодог­гүй  бололтой. Тийм ч учраас өрсөлдөгчөө хоёр мет­рийн турба булж,
ажил хийж үзээ­гүйгээр нь дууддаг байх нь.
Үнэндээ Г.Мөнхбаяр өнгөр­сөн дөрвөн жилийн турш Улаанбаатарын төрийг барих­даа хотын гэр хороол­лыг инженерийн шугамд хол­бох
тухай ярианы сэжүүр ч гаргаагүй.  Энэ ажлыг Э.Бат-Үүл баатар хийнэ гээд гараад ирсэн чинь түүн шиг үлгэр байхгүй. Тэр бол байж болш­гүй
зүйл. Мэргэжлийн инже­нер хүн наадахыг чинь хийж чадахгүй байхад парламен­тад удаан суусан нэг муу улстөрч хийнэ гэж хаашаа харсан юм байхав хэмээн даапаалж байлаа.

Гэхдээ тэр хотыг хэн удирд­­дагийг,
хэн бодлого тодорхойлж, жинхэнэ утгаар нь залж явдгийг мэдэхгүй байна. Хотыг улстөрч
удирд­даг юм.  Улс төрийн сонгууль хийж байж, хотын удирдлагыг ард түмэн сонгодог.  Хотыг
улстөрч хүн удирддагийн батал­гаа
нь энэ.  Улс төрийн сонгуулиар гарч ирсэн удирд­лага нь хотын инженерийг
сонгодог. Хот төлөвлөлтийн бод­логоо тодорхойлж, төлөв­лөгөө гаргачихаад түүнийг ажил хэрэг болгох гүйцэтгэгчээ
улстөрч удир­дагч өөрөө сон­го­дог юм. 
Энэ хотыг утаанаас нь салгаж, ядуурлаас гар­гахын тулд ард түмэн, албан байгууллага, ажиллах инже­нертэй юутай хээтэй
нь за­лаад аваад явах удирдагчийг иргэд сонгуулиар “томилдог”. Түүнээс биш инже­нерийг сон­го­доггүй.

Г.Мөнхбаяр
өөрийгөө улс­төрч биш гэж хүлээн зөв­шөөрс­нөөрөө энэ удаагийн нийслэлийн
сон­гуульд цагаан тугаа өргөн бууж өглөө. Бакиж генерал зэвсгээ ху­раал­ган хоёр гараа өргөсөн шиг тэр шалдаа буув. Улс төр гэдэг инженер Г.Мөнхбаярын
тоглодог тоглоом биш гэдгийг ухаарчээ. Тэр хотын гудам­жинд алх дөш бариад инже­нерийнхээ ажлыг хийдэг гэнэ. Албан тасалгаанд
сууж,  бод­лого тодорхойлж чаддаггүй юм байна. Хотыг хөгжүүлэх ямар арга байна. Яавал утааг багасгах юм. Яаж төлөвлөвөл Улаанбаатар түгжрэл­гүй, гэр хороололгүй орчин үеийн хот болох вэ гэдгийг
бодож хүчир­дэггүй учраас тэр талаар ямар
нэгэн дорвитой гарц олж чад­даггүй бололтой. Гартаа бариад
чигээ болгох бодлого, төлөвлөгөөгүй учраас яаж ч энэ хотыг
хөгжүүлэх билээ. Өчнөөн жил яваад ирсэн соц
төлөвлөгөөгөө  чигээ болгож ухантсаар
өнөөдрийг хүр­гэлээ. 

Тэгвэл түүний өрсөлдөгч Туул голын ганц баатар
Э.Бат-Үүл ясны улстөрч билээ. Аль 1989 оноос
тэр улс төрд орж ирсэн. Хуучин нийг­мийн дарангуйллаас салъя, ард­чилалтай
орон болъё хэмээн ухуулга хуудас тарааж явснаас эхлээд улс төрийн халуун тогоонд чанагдсан, ган болд шиг хатуужсан улстөрч. 

Тэр нийслэл хотоо дэл­хийн хотуудын
жишигт аваачъя гэж бай­на. Ардчил­сан орнуудын хотууд төвдөө нийтийн орон сууц босгож,
оффисын зориулалтаар ашиг­­ладаг. Ард түмэн хотын зах руугаа хувийн
эдлэн, тансаг хауст амь­дардаг. Улаанбаатарыг ингэж өөр­чилж, гэр хороолол руу инже­нерийн шугам татаж, хот шиг
хот болгоё гэлээ. Үүнийг хий­хэд улс төрийн шийдэл хэрэг­тэй. Том хотыг улс төрийн том шийдэл гаргаж байж удир­дана. Энэ шийдлийг хатууж­сан
улстөрч Э.Бат-Үүл өлхөн хийж чадна. Тэрийгээ
мэдээд НИТХ-ын сонгуульд нэр дэвшсэн юм. Улаанбаатарт улс төрийн шийдэл дутагдаад байгааг АН анзаарсан учраас Э.Бат-Үүл баат­рыг илгээжээ. Эх адаггүй үргэлжлэх түгжээ, эд эрхтэн хордуулж байгаа утаа энэ дэд бүтцийн арчаа­гүйдэл бүхэн улс төрийн ший­дэл дутагд­санаас
үүдэлтэй.

Харамсалтай нь үүнийг зохи­цуулах улс төрийн
ший­дэл гаргах чадваргүй нам 20 жил Улаан­баатарыг
удирд­лаа. Хотыг хөгжүү­лэх улс төрийн шийдэл гаргачихад
л Г.Мөнхбаяр байсан байгаагүй
инженерийн ажлыг хийх хүн захаасаа мундахгүй. Тийм учраас хотод улстөрч удир­дагч хэрэгтэй байна. Энэ шаардлагыг Г.Мөнх­баяр биш Э.Бат-Үүл
хангана. Улс нийгэмд тогтсон тэр хатуу ширүүн дэглэмийг 80-аад оны
сүүлээр эсэргүүцэн босч зориглосон Э.Бат-Үүл баа­тарт хааш хаашаа таван алх­мын зайтай алгын чинээхэн
хотыг амины орон сууцтай болгож, утааг нь багасгаж, түгжрэлгүй болгох шиг амар юм байхгүй. Цагдаа, тагнуул нийтийг тас барь­чихсан ний­гэмд ардчиллыг
авчирч чад­сан баатар хүнд бүх боломж нь бүрдсэн эрх чөлөөтэй одоогийн нийгэмд энэ
ажлыг хийх нь юу ч биш. Энэ ажил бол түүний гарын аясаар бүтнэ гэдгийг нь тэр өөрөө бардам хэлж байгаа.

Ардчилсан нам ард тү­мэнд эрх чөлөө өгсөн. Малч­дад малыг нь өгсөн. Иргэдэд орон сууцыг нь хувьчиллаа. Одоо гэр хороололд
инже­не­рийн шугам татах гэж бай­на. Айл бүхэнд газрыг нь өмч­лүүлэх гэж байна. Хашаа  болгонд амины орон сууц барих гэж байна. Газар­гүй иргэдэд газар олгоод, орлого багатайд нь моргейжийн зээл
өгөөд хананаасаа халуун ус
гоожуул­даг, гэртээ 00-той тохилог амины орон сууцтай болгоход ядах юмгүй. Энэ бүхэн түүний санаанд өлхөн багтаж байгаа. Ажлаа эхлүү­лэхийн төлөө гар нь загатнаж суугаа. Нийслэл хот гэр хороол­­лоор хучигдлаа.
Хөрс бохирдлоо. Утаа гаарлаа гэж Ардын нам сүүлийн 20 жил үглэж яншсан ч асуудлыг
шийдэж чадсангүй. Түүний оронд Э.Бат-Үүл баатар шиг, Ардчилсан нам шиг ийм зоримог улс төрийн шийдэл гарга­чихсан бол өнөөдөр тэд хожих байсан.

Гэвч Ардын нам чадаагүй. Намаараа, цөөхүүлээ баяжи­хаар булаг­наж, хотын төвийн газрыг хувьдаа авч дуусгасан. Байшин барилга бүрийг хотын төвд бариулж, ард түмнийг төв рүү шаваарал­дууллаа. 
Энэ бол өөрс­дийнх нь хийсэн лай, луйвар хоёр. Тиймдээ ч тэд  газрын най­маа­чид, барилгын компа­ниуд­даа “боль”
гэж хэлж ча­дахгүй 20 жил боллоо. Өгсөн авлигыг нь халаасалчихсан
учраас өөдөөс нь том дуугарч чадахгүй гөлөлзөж, “одоо боль” гэж хэлэх
зүрх зориггүй улалзаж сууна.

Харин газрыг хэдэн га-гаар нь хувааж
аваад өндөг шиг дарсан баян компаниу­дад
“боль” гэж хэлэх зоригтой улстөрч хотод ирлээ. Тэр бол
баатар Э.Бат-Үүл. Хотод бугласан авлигын сүлжээг тэр зогсоох гэж байна. Дарга нарын халаас руу урсдаг
авлигын мөнгийг нийслэлийн хөгжил
рүү татах нь.   Авлигад
зарцуулагддаг мөнгийг хотын захын гэр хороолол руу инже­нерийн шугам татаж,
дэд бүтцэд зориулахаар зүтгэж
байна.  Ингэж хэлэх хэн нэгний зүрх, зориг манай нийслэлд дутагдаад байсан юм.  “Чи боль” гэж авлигачдад хэлж, “Чи ажилла” гэж
ард түмэнд хэлэх зоримог улстөрч
Улаанбаатар хотод үгүйлэг­дээд байсан юм. Айл бүрийг амины орон сууцтай, аз жар­галтай болгох улстөрч дутаг­даад байсан юм. Ашгүй Э.Бат-Үүл баатар гарч ирлээ. Бүүдгэр нийс­лэлд  гэгээ
татуулж, гэр хорооллын ха­ран­хуй гудамжинд гэрэл тусгах удирдагч тодров. Энэ бүхнийг хийх зоримог шийдэл  Э.Бат-Үүл баат­раас ядах юмгүй гарна. 

Сонгууль дөхөх тусам Ардын намынхан
Э.Бат-Үүл баатраас айж байх шиг бай­на. Тиймээс ч түүний санааг өлгөж инженерийн шийдэл яриад эхэллээ. Сонгуульд улайр­сан
гишүүдээ цуглуулж, Засгийн газраа яаралтай хуралдуулдаг боллоо.
Ярьдаг ганц сэдэв нь Э.Бат-Үүл баат­рын санаачилсан
гэр хороол­лын инженерийн шугам.  Тэд 20 жил
сэтгээгүй ажлаа хоёр хоногийн дотор гол сэдэв болгож орхилоо. Э.Бат-Үүл баат­раас өрсөж, сонгогчдод таалаг­дахаар бүдчин зүтгэж байна.  Зоримог шийдэл гар­га­сан Туул голын ганц баатар
Э.Бат-Үүлийн тэртээх арван жилийн өмнө эхлүүл­сэн Газар хөдөлгөөний ажлыг баруун солгойгүй муулж, хар пиараа цацаж эхэллээ. Гэвч Э.Бат-Үүл баатар ялалт бай­гуулах нь дамжиггүй. Болд мэт хатаагдсан энэ  улстөрч хотыг аврах нь үнэн юм байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын төрийн сан хөмрөг хоосорч,
алдагдал нь 470 тэрбум төгрөгт хүрчихээд байна. Өнгөрөгч тавдугаар сарын
нэгний байдлаар ийм байгаа аж. Байдал иймдээ тулсныг уг нь Сангийн яам
олон нийтэд мэдээлэх ёстой. Гэтэл нууцлах ёсгүй мэдээллийг олон нийтээс
тас нууж байгаа бололтой. Сангийн яамны вэб сайт дээр энэ тухай
мэдээлсэн эсэхийг хайсан ч олдсонгүй. Ер нь жил бүрийн өдийд төсвийн
зарлага 80 хувьтай байдаг атал энэ жил 68 хувьтай байгаа аж.
Энэ нь төсвийг танаж эхэлснийг харуулж
байна. Ёсоороо бол тариалан эхлэлт, зам засвар гээд бүхий л салбарт
зориулан зарлагадаад явж байх ёстой байтал ингээд таначихаад байгаа.
Дээр нь Засийн газарт ямар ч орлого байхгүй. Тиймээс орлогогүй Засгийн
газар зарлагаа танаад л байхаас яахав. Энэ удаагийн сонгуульд ялж байвал
улс орон дампуурч, ард түмэн элгээрээ хэвтсэн ч хамаа алга. Тиймээс
Монгол Улсын сан хөмрөг, мөнгөний авдар хоосрох нь тэдэнд сонин биш. Ард
түмнээс өнөөдөр санал авч байвал л болоо. Энэ бүх улайрлаас нь харахад
сонгуулийн дараа юу болох болоо.

Одоогоор Засгийн газар Монголбанкнаас
182 тэрбум төгрөг зээлж, 330 мянга, 21 мянгаа арай гэж тарааж байгаа юм
байна. Амлалтаа биелүүлэх нэрийн дор энэ мөнийг өгч байгаа. Эх үүсвэр нь
ямар байх нь ард түмэнд хамаа ч үгүй гэж бодож тэд ийм амь аргацаасан
юм хийж байна. Мөн Эрдэнэтээс төсвийн урьдчилгаа гээд мөнгө авсан байгаа
юм, энэ Засгийн газар.

Одоо үлдэгдэл мөнгийг тараахын тулд
ихээхэн хэмжээний мөнгө хэвлүүлэх л үлдэж байх шиг. Монголбанкаар 350
тэрбум монгол төгрөгийг бэлнээр нь хэвлүүлэх гэж байгаа тухай мэдээллийг
бид хүргэж байсан шүү дээ. Өчигдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар
ахмадуудад, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үлдсэн мөнгөө өгнө гэж ярьсан
байна лээ. Ямар аргаар өгөх гээд байгааг нь дээр дурдсан.

Ингэвэл Монголын хувь заяа ер нь хаашаа эргэнэ ээ. Монголын эдийн засаг эд нарын амлалтаас болж далдуур уналтанд оржээ.

Энэ тухай мэдээллийг бид өмнө нь хүргэж байсан. Үлдэгдэл мөнгөө сонгууль дуустал аргалаад өгөхийн тулд юу л бол юуг хийж байна.

Одоо Хөгжлийн банкнаас мөнгө авч
үлдэгдэл мөнгөө тараах гэж үзээд эсэргүүцэлтэй тулсан бөгөөд тус банкны
ТУЗ-ийн дарга Батжаргал өөрөө өргөдлөө өгч ажлаасаа гарахаа мэдэгджээ.
Энэ бол сайн жишээ. Нэг намын шахалтаар даргад захирагдахгүй, хуульд
захирагдаж байгаа хэрэг юм. Хөгжлийн банкнаас Засгийн газар мөнгө авч
иргэдэд 670 мянгаа тараах гэж л тус банкныхныг шахаанд оруулснаас энэ
бүх юм болжээ.

2010 оноос өмнө байгуулагдсан компаниуд
Таван толгойн хувьцаа эзэмшиж болох билээ. Гэтэл ийм компаниудыг 6 сарын
28-наас урьтаж мөнгөө өг гэж Татварын ерөнхий газраар дамжуулан
татварын байцаагч нараар нь шахуулж эхэлжээ. Нэг татварын байцаагчид гуч
орчим компани оногдсон байна. Энэ бүхнээс үүдэлтэй бензиний үнэ өснө.
Долларын ханш өснө. Монгол төгрөгийн ханш буурна. Хүнд байдлыг
сонгуулийн өдрийг хүртэл барьж байгаа бөгөөд үүнээс цааш улс орноо яана
гэж байгааг ойлгохгүй юм.

Саяхан л сар бүр өгдөг хорин нэгэн
мянгаа өгч барахгүй байсан хэрнээ 330 мянган төгрөг өндөр настан,
хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст яаж өгөв. Улс орон дампуурах нь эдний намын
ялалтын хажууд юу ч биш бололтой. Засгийн газрын Чалкогоос зээлсэн
мөнгөө авахын тулд юугаа барьцаанд тавив. Тэд сонгуулийн төлөө эцсийн
хүчээ шавхан зүтгэж байгаа нь ямар учиртай вэ. Энэ бол үндэсний аюулгүй
байдлын хэмжээний асуудал. Улс орноо дампуурлын ирмэгт авчирсан ч
хамаагүй МАН ялахаар улайрч байгаагийн илрэл.

Л.МӨНГӨНДАЛАЙ

Соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Доржготовын Ганцэцэгийг жүжгийн сургуулилтаа дуусгаад тайзнаас бууж ирэхэд нь уулзаж ярилцлаа.

–Ямар жүжигт бэлтгээд байна вэ?

-Оюутан
залууст зориулсан С.Жаргалсайханы зохиол, Н.Наран­­баатар найруулагчийн бүтээл “Нууц амраг чинь болъё” жүжгийн бэлтгэл хийлээ. Одоо чинь оюутнууд хонхны баяраараа рес­торанд том том хүлээн авалт хийдэг шүү дээ. Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль жил бүрийн төгсөлтийн­хөө оюутнуудад жүжиг үзүүлдэг уламжлалтай. Тэд ресторанд хүлээн авалт хийдэг мөнгөөрөө жүжиг үздэг юм билээ. Сургуулиа төгсөөд, амьдралын замдаа гарч буй залууст юу хэрэгтэй вэ, юун дээр алддаг вэ, яавал алдахгүй амьдрал нь бататжих вэ гэдгийг маш гоё гаргасан жүжиг. Энэ жүж­гийг “Отгонтэнгэр” их сургуулийн төгсөгчид бас үздэг. Өөр бусад их, дээд сургуулийн багш, оюутнуудад уриалахад хонхны баяраараа гоё жүжиг үздэг байгаасай гэж хүсч байна.

–Дээхнэ үеийн жүжигчид хө­дөө­гүүр бригадаар явж байгаад намар ирэхэд театрын жижүүр дээр өөрт нь хаягласан маш олон захиа боодолтой байдаг байсан тухай ярьдаг. Харин одоо?

-Тийм
их захиа махиа нь ч юу юм бэ. Би хоёрхон л захиа авч байсан. Хамгийн ойрын жишээ ярихад “Цэцэрлэгт учирсан хоёр” жүжгийн дараа “Энэ жүжгийг эхнэр­тэйгээ, гэр бүлээрээ хамт үзлээ. Сайхан жүжиг юм, эмэгтэйчүүдэд зориулж эрчүүдийг хайрласан ийм гоё жүжиг тавьсанд баярлалаа, баяр хүргэе” гэж сэтгэгдлээ илэр­хийлсэн хүмүүс олон байлаа. Сүүлийн үед олон мессеж ирэх болсон. “Үнэнч шүтэн бишрэгч тань байна. Таныг Янжинлхам бурхан ивээг!” гээд дандаа л гэгээлэг гоё үгтэй мессежүүд байдаг.

–Та бараг хоёр жил орчмын хугацаанд тайзнаа гаралгүй байж байгаад он гараад л уран бүтээлээ хийж эхэллээ?

-Би
хоёр дахь хүүгээ төрүүлсэн. 2009 онд жирэмсний амралтаа аваад 2011 онд ажилдаа орсон. Орж ирэнгүүтээ “Тэнгэрийн хүү” жүжигт тоглосон шүү.

Хоёр жил гэртээ байлаа. Долоон жилийн дараа хоёр дахь хүүгээ өлгийдөж авсан.

–Та 2009 он хүртэл тайзнаа олон дүр бүтээсэн. Хүүгээ төрүүлж л жаахан амсхийж дээ?

-Би
олон хүүхэдтэй болъё гэж мөрөөддөг л дөө. Олон хүүхэдтэй болдоггүй юмаа гэхэд гурав, дөрвөн хүүтэй болох юмсан гэж бүр хүүхэд байхаасаа мөрөөддөг бай­лаа. Эхний хүүхдээ гаргачихаад уран бүтээлээ ар араас нь хийгээд байсан чинь дараагийн хүүхдээ гаргах боломж олдохгүй байлаа. Яагаад ч болохгүй байлаа. Би тэгэхээс тэг гэсэн шиг бүр зорьж байгаад хоёр дахь хүүхдээ гарга­сан. Эхний хүү дээрээ би арай залуу ээж байжээ. Ээж гэдэгтээ дасахаасаа илүүтэй уран бүтээл рүүгээ их анхаарсан. Тэгэхэд би театрт ороод хоёр жил л болж байсан болохоор ажил руугаа л гүйдэг байв. Хүүгээ нэг сартайд нь дүүгээрээ харуулаад, киноны зураг авалтад явчихдаг байлаа. Гэтэл хоёр дахь хүүгээ олонгуутаа л шууд эмчийн хяналтад ороод амрал­таа авсан. Яагаад гэвэл олон жил нойр хоолгүй ажилласан болохоор их ядруу байсан юм.

Том хүүг минь гэдсэнд байхад мэдээллийн хэрэгслүүдээр намайг зөндөө бичиж ярьсан. Харин хоёр дахь хүүгээ аль болох л нам гүм, хэл амнаас хол байж байгаад төрүүлье гээд хичээсэн. Ямар сайндаа хүмүүс ээжээс минь “Ганцэцэг Монголоос явчихсан юм уу. Гадаад руу гарчихсан юм уу” гэж асууж байх вэ дээ.

Хоёр дахь хүү дээрээ би яг эхийн сэтгэлтэй болчихсон, бүр цаанаасаа. Хоёр цаг орхиж явчи­хаад сандраад л, бүр л илүү нялх­раад. Намайг хөл хүндтэй байхад эгч маань нэг удаа “Төрөх агшин үгээр илэрхийлэхийн аргагүй сайхан, гоё агшин байдаг юм” гэж хэлж билээ

–Төрөх агшин уу?

-Төрөөд
хүүхдээ харах агшин. Та эх боллоо, таны хүүхэд энэ байна гээд эмч харуулдаг ш дээ. Эгчийн минь хэлсэн яг үнэн байдаг юм билээ. Үгээр илэрхийлэхийн аргагүй. Багаасаа л “Би энэ айлын хүү нь болж төрөөгүй. Охин нь болж төрсөн. Миний хамгийн нэгдү­гээрх үүрэг бол ээж болох ёстой. Зөв ээж байх ёстой” гэж боддог байсан юм. Би ер нь хүүхэд л их мөрөөддөг байсан. Анхны хүүгээ гаргаад аз жаргалтай гоё байлаа. Жүжигчний мэргэжил чинь “Эхлээд та байр сууриа баттай тогтоосны дараа ганц, хоёр жил завсардаж болно” гэдэг шаардлагатай. Намайг театрт ороход олон эмэгтэй жүжигчид шалгуулсан л даа. Тэгэ­хэд шалгалтад тэнцсэн зургаан залуу жүжигчин дунд би ганцаараа эмэгтэй байсан нь аз. Гэвч нөгөө талаар би өөрийгөө өөр хүнтэй харьцуулж байж л хөгжинө шүү дээ. Тэгтэл би өөрөө л бүгдийг хийгээд байдаг. Гэхдээ ахмадуудаасаа харж байгаа юм. Гэлээ ч ахмадууд маань миний дүрд тоглохгүй шүү дээ. Нэг дүр дээр өрсөлдөж байж хөгжинө. Гэхдээ олон дүрд шахуу тоглосноороо хувь хүн хөгжиж байгаа юм л даа. Нэг дүрд тоглоход нэг сургууль төгссөн юм шиг мэдлэг авдаг. Тийм учраас нэг бодлоор өөрийгөө би хөгжүүлсэн гэж боддог юм.

–Нас хэвийсэн хойно тань ч найруулагчид танд гол цогтой дүр өгсөөр байх болов уу гэж боддог юм?

-Хүмүүс
намайг амьдрал дээрээ байдаг шиг хурдан ярьдаг, шалам­гайгаар минь хүлээж аваад байдаг. Гэтэл жүжгүүдэд бүтээдэг дүр минь өөр ш дээ, Ганцэцэгээс. Бага ритмтэй, намуухан, даруухан, зөөлхөн, энхрий. Миний нүдийг хурц гэдэг л дээ. Кинон дээр тэр нь илүү харагдаад байдаг бол жүжигт дандаа л зөөлөн намуухан дүр бүтээдэг, эерэг талын. Одоо бол миний хувьд ид характерны, яг тийм зүйл шаардсан үе минь ирчихээд байна гэж бодоод байгаа.

–Та “Никитон” хамтлагийн Б.Батчулууны “Нар“дууны кли­пэнд багшийн дүрд тоглосон байна лээ. Таны дүр гарч буй тэр хэсэг уг клипийн өргөлттэй хэсэг нь болсон шиг?

-“On & off” продакшнаас над руу ярилаа. Уг нь Б.Батчулууны л дууны клип гэж ярьсан юм. Уулзаад “Би амжихгүй юм байна аа” гэдгээ хэлсэн. Дахиад над руу ярьсан. Би клипэнд тоглодог хүн биш. Теат­рын­хаа жүжгийн сурталчилгаанд л тоглодог. Жүжгээ сурталчлах жур­маар. Түүнээс биш хувь дуучны клипэнд тоглодоггүй ш дээ. Ямар нэг дүр л гаргахгүй бол дууны клипэнд зүгээр л нэг зогсоод пооз аваад л, үүнийг хэн ч хийчихнэ шүү дээ. Жаахан тоглолттой л байвал зүгээр юм гэсэн ч тус продакш­ныхан “Тийм л болохоор драмын жүжигчин гээд таныг сонгосон” гэсэн юм. Надад дууны цаад мөн чанар, агуулга нь таалагдсан байхгүй юу, сонсоход. Ер нь тийм шүү дээ. Өдөр тутамд хичнээн стресстэй байсан ч нар гараад л гэрэлтүүлдэг. Өглөө босоод нар руу харахад гэгээ ордог. Нар байхгүй бол яах вэ. Нарыг эрх чөлөөтэйгээ зүйрлээд үзэхэд хүний эрх чөлөөг хязгаарлачихвал наргүйтэй адил. Мэдээж нарыг нэг хүн авдран цоожилчихоод “Нар байхгүй” гээд байвал яах вэ. Үүнийг зүйрлэлийн аргаар яаж гаргах вэ гээд би гэртээ очоод их бодсон л доо. Клипээ үзчихээд жаахан дутуу санагдсан. Дутсан л байна лээ, гэхдээ зүгээр ээ.

–Гялалзсан, хөдөлгөөнтэй, хурц хүмүүсийн ааш араншинг далайтай зүйрлэвэл харагдаж буй тэр байдал нь зөвхөн долгис нь л байдаг?

-Гэртээ
би аягүй их юм уншиж суудаг хүн шүү дээ. Хүнд бүх характер байдаг гэж боддог. Би эмэгтэй хүн, хоёрын хоёр хүүтэй хүн. Өөрийгөө, амьдралаа аль болох энэ хоёр хүүхдийнхээ төлөө зориулъя гэж боддог болсон. Мэдээж ээж хүн гэдэг үүргээсээ гадна эх орон, улсынхаа төлөө хөдөлмөрлөлгүй яахав.

Харагдахдаа нэг харагдаад, яг байдал дээрээ өөр байдаг ш дээ. Цагаа тулаад ярихаар намайг хэцүү гэж ярьдаг хүмүүс ч бий, нэвтэрч чадалгүй. Харахад бүх юм нь ил мэт ч жинхэнэдээ бүх зүйл нь нууц гэж ярьдаг хүн ч байдаг юм.

–Наадам ч дөхлөө. Зуны амрал­таа та хаагуур яаж өнгө­рүүлдэг вэ?

-Наадам
өнгөрөөд амардаг юм, бид нар. Долдугаар сарын 16-наас. Наадмын үеэр талбай дээр тог­лолт­той, тайзнаа түүхэн жүжгүүдээ тавиад завгүй байдаг.

Өмнө нь наадмаар ажилтай байдаг байлаа. Энэ жил ч тийм байх шинжтэй. Гэхдээ би өнөө жилийн наадмаар гэр бүлийнх­нээрээ салхинд гаръя гэж бодож байгаа. Зун ер нь амрах дуртай. Уран бүтээлчид бүтэн жилийн турш театрт ажиллачихаад нэг сар амрах­даа кинонд тоглоно гээд хөдөө гадаа яваад өгдөг. Харин би өөрийгөө аль болох амраахыг боддог. Яагаад гэвэл ажиллаж байх үед надад гэртээ зарцуулах цаг ерөөсөө байдаггүй. Ажиллаж байгаад гэртээ хоёр хоног амра­хаараа өөрийгөө л амраагаад байдаг байхгүй юу. Гэр бүлийн­хэндээ цаг гаргана л даа. Би өөрөө хоолоо хийж байна, гэрээ цэвэр­лэж, гэрийнхэндээ хоол ундыг нь бэлтгэж өгч байна. Гэхдээ гэр бүлээрээ, халуун уур амьсгалтай байх гоё нөхцөл бүрдүүлэх хэрэг­тэй. Тийм болохоор зуныхаа ганц сарын амралтыг гэр бүлдээ зарцуу­лахыг боддог. Ээждээ хүртэл цагаа зарцуулахсан гэж боддог. Ээждээ тэр болгонд нь очоод туслаад байдаггүй мөртлөө, өөрөө байнга туслалцаа хүсдэг. Зуны амралтаа гэр бүлдээ, надад байнга тусалдаг ээждээ, эгч, дүү нартаа зориулна гэж боддог.

–Таныг мод тарих дуртай. Цэцэрлэгт хүрээлэн байгуу­лахыг мөрөөддөг гэж сонссон юм байна. Энэ бүхэн аавтай тань холбоотой байх, тийм үү?

-Манай
аав Байгаль орчны яамны мэргэжилтэн, ойжуулалтын инженер хүн байсан юм. Аав минь их сургуулиа төгсөнгүүтээ Булган аймагт Ойн аж ахуйн даргаар очсон. Ээжтэй минь тэнд танил­цаад анхныхаа үрийн зулайг үнэр­лэсэн. Аавтай минь холбоотой сайхан дурсамжууд одоо ч гоё санагддаг.

Сүхбаатар аймагт бригадаар явж байлаа. “Ганцэцэгтэй уулзъя” гээд нэг хүн ирдэг юм байна. Гэтэл нэг л зүс харсан хүн. Тэгтэл тэр хүн “Аавын чинь шавь байна. Чамайг жаахан хүүхэд байхад танайхаар орж гардаг байсан юм” гэж өөрий­гөө танилцууллаа. Тэгээд тэр хүн манай театрынхныг үдэж гаргахдаа “Тийшээ хар даа, Ганаа. Тэр моддыг аав чинь тарьсан юм” гээд баахан модод руу зааснаа “Аавын чинь тарьсан модод аймаг болгонд бий дээ” гэж билээ.

Ингээд л аавынхаа тухай бодо­хоор гоё санагддаг байхгүй юу. Нэг дүү нь “Доржготов гуай мэргэ­жилдээ үнэн мундаг шүү” гэтэл найз нь “Тийм, тийм. Би ажил руу нь орсон чинь манай байрны урд байсан хоёр модны зүүн талын модных нь тэд дэх мөчир нь хугар­чихсан байсан гэж ярьж байсан” гэж тоглоом шоглоомоор хэлсэн байдаг.

Энэ бүхнийг бодоод аав минь бидэнд “Нэг юманд зорь. Зорьсон юмныхаа эцэст нь заавал гарах ёстой” гэж хүмүүжүүлсэн юм байна даа гэдгийг ойлгосон. Одоо би ингэж ааваасаа үлгэр авч байгаа байхгүй юу. Боддог юм аа, манай аав Баянхонгор аймгийнх. Хэзээ нэгэн цагт аавынхаа нутагт очихдоо цэцэрлэгт нь ном журмынх нь дагуу мод тариад аавынхаа нэрэмжит цэцэрлэгт хүрээлэн болгохсон гэж боддог юм. Аавыг минь салбарын­хан нь сайн мэддэг юм билээ. Гэхдээ удах тусмаа холдоно л доо. Яагаад гэвэл урлагийн хүн биш, тоглосон кино нь байхгүй юм чинь. Аав минь бурхан болоод 12 жил болчихлоо. Үр хүүхэд нь л сайн яваад Доржготовын Ганцэцэг гээд л дуудуулаад явбал буян болно.

–Та айлын дундах хүүхэд билүү?

Айлын хүүхдүүд дундаас аавын­хаа амины хүүхэд гэж хүүхэд байдаг даа. Тэр нь би байсан юм. Намайг СУИС-д ороход аав дургүй байв. Би шөнө болтол сууж хичээл хийдэг, шартай дайчин хүүхэд байсан л даа. Аав маань Хөдөө аж ахуйн их сургуульд 14-тэйдээ ороод дөрвөн жил онц сураад хойно мэргэжил дээшлүүлсэн толгой сайтай хүн байсан юм. Тийм болохоор намайг эдийн засгийн чиглэлээр их сургуульд оруулах хүсэлтэй байсан. Өөр шигээ аягүй мундаг номын, эрдмийн хүн болно л гэж бодсон байх даа.

Эцэг хүн үрдээ гомдоно ч гэж юу байхав. Гэхдээ аав маань намайг СУИС-д ороход жаахан харамссан л байх. Би эзэмшсэн мэргэжлийн­хээ иш шидийг үзүүлж амжилгүй аавыгаа алдсандаа харамсдаг.

Манай анги гурван жүжгээр дипломоо хамгаалж байсан. Би урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Л.Лхасүрэн гэж маш мундаг хүний шавь. Хүмүүс багшийг минь “Гарын таван хуруу” киноны Шагдарын дүрээр нь илүүтэй таньдаг.

Би тэр гурван жүжгийн гол дүрүүдэд нь тоглож байлаа. Эхний жүжгээ хамгаалчихаад хоёр дахийг нь маргааш өглөө есөн цагаас хамгаална гээд байж байлаа. Тэр орой нь аав маань аваарт ороод эмнэлэгт бие нь маш муу байсан. Тэгээд өглөө нь зургаан цагт өнгөрсөн дөө.

Би есөн цагаас жүжигтээ тоглодгоороо тоглож байлаа. Аягүй харамсмаар. Гэхдээ яах вэ дээ. Амьдрал бол сайхан, тийм үү. Миний аав өөрийнхөө бүх буяныг надад өгсөн. Аав минь намайг тэнгэрээс харж байгаа. Би үргэлж ааваараа овоглуулж, бахархуулж байгаа болов уу гэж боддог юм. Би аавдаа хайртай (Нүдэнд нь нулимс цийлэгнэв).

–Аав тань өнгөрөхөөсөө өмнө танд захидал бичсэн гэдэг?

-Аав
минь их шооч, алиа хүн байсан. Юм ярихаараа, нэгдүгээрт, хоёрдугаарт, гуравдугаарт гэж ярина. Бичихдээ хүртэл ингэж дугаарлаж бичнэ. Аавыг ухаантай байх үед нь надаас бусад хүүхэд нь очиж уулзсан байдаг юм. Таван хүүхдийнхээ дундах, амин хайртай охиндоо гэж хаяглаж бичиж үлдээсэн захидал нь одоо ч надад байдаг юм. Стресст орсон үе эсвэл маш их баярласан мөч, аавтайгаа хуваалцмаар үе амьдралд байдаг, тийм үү. Тэр үе болгондоо би аавынхаа захиаг уншдаг. Аягүй том философи тэр захиан дор явж байдаг. Нэгдүгээрт, хоёрдугаарт, гуравдугаарт гээд биччихсэн таван өгүүлбэр байдаг юм. Аавыг минь орлож надтай үргэлж ярьдаг захиа.

–Таныг жүжигчин болоход, ааваасаа зөрж тайзны хүн боло­ход юу тэгж их нөлөөлсөн юм бэ?

-“Нарны
өнгө” жүжгийг их үздэг байлаа. Монголын уран сайхны кинонуудыг үзэх дуртай хүүхэд байсан юм. Гавьяат жүжигчин Т.Цэвээнжав гуай л надад жүжиг­чин болох хүсэл мөрөөдлийг төрүүл­сэн байх даа гэж боддог. Түүний тоглосон “Морьтой ч болоо­сой”, тэр “Сэрэлт”-ийн Бумаагийн дүр байна. Их энгийн хэрнээ маш том дүрүүд. Нэг хэсэг дээр гурван хүн зогсч байлаа гэхэд нөгөө хоёр нь их яриад л, гэтэл Т.Цэвээнжав гуай ганцхан өгүүлбэр хэлэхэд л нөгөө хоёрын ярианаас илүү үлддэг. Тэр хүнийг би ямар гоё хүн бэ, ямар сайхан ээж вэ гэж боддог байсан. Энэ хүн л намайг жүжигчин болоход хөтөлсөн дөө.

Д.ГАНСАРУУЛ
Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

 

Өнгөрсөн долоо хоногт Ерөн­хийлөгч асан Н.Энхбаярыг шүүх хурал болоод хойшилжээ. Энэ удаа Н.Энхбаяр ч их бэлтгэлтэй ирсэн нь харагдана лээ. Шүүх хурлаас өмнө хэвлэлийн хурал зарлаж, бэлтгэлээ базаасан. Энэ өдөр бол намын хэдэн өвөгцүүл, хүүхнүүд шүүхийн гадаа цугла­чихсан “Даргаа та ялна” гэж  хашгиралдаад л. Гурван хүүхэд нь ирчихэж. Өөрийнхөө хувийн хэв­лэл мэдээллийн хэрэгслүүд  болон бусад хэвлэлийнхнийг ч олноор нь  дууджээ. Ер нь Н.Энхбаяр тодор­хой хүмүүсийг ашиглаж, өөрийгөө илэрхийлж, өмгөөлүүлж, хамгаа­луулж, өмнөө барьж сурсан нь өндөр албан тушаал хашиж байх үеэс нь харагддаг. Тиймээс ч түүний эхнэр нь урьдчилан хорих 461 дүгээр ангид Н.Энхбаярыг хориг­дож бай­хад нь биеийн байдлынх нь тухай намынхандаа хэлэхийг сануула­хад “Эд нар хүлээж л байдаг юм. Хүлээгээд сурчихсан юм” гэж хэлж байхав.

Н.Энхбаярыг  шүүх хурлыг ингэж олонтаа хойшлуулах нь буруу юм.  Н.Энхбаяр  буруугүй юм бол эртхэн шиг буруу, зөвөө ялгуул­чихаад амар амгалан байя гэж бодмоор доо. Хийсэн гэмгүй бол шүүх хурлаараа орж цагаадаад тэр сонгуульдаа орж болдоггүй хэрэг үү. Шүүх хурал нийт гурван удаа ямар нэг шалтгаанаар хойшилсоор л байгаа. Энэ бүхнээс харахад нэг нь хойшлуулаад л нөгөө нь зориуд үүнийг нь дагаад  ч байгаа юм шиг. Гаднаас нь харахад Н.Энхбаяр шүүхийг дийлээд байх шиг. Эхний удаа өлсөж, цангаснаас болоод бие муу гэж хойш­луул­сан. Дараа нь хоёр өмгөөлөгч нь өөрийг нь хангалттай өмгөөлж чадахгүй байна гээд өөр өмгөөлөгч авсан. Нэг үгээр хэлбэл өмгөө­лөгчдөө өөр талд ажиллаад байж магадгүй гэж хардаад сольчихлоо. Сүүлийн хурал дээр өмгөөлөгч нь сонгуу­лийн ажилтай яваад хэрэг­тэйгээ танилцаж чадаагүй гэсэн шалт­гаанаар дахиад л хойшлов.   Сүүлд авсан өмгөөлөгч А.Оюун­билэг нь Говь-Алтай аймагт нэр дэвшиж байгаа учир  хэрэгтэйгээ танилцаж амжаагүй юм байх. Ийн­хүү Н.Энх­баяр дуртай үедээ өмгөө­лөгчөө солиод л, эсвэл өмгөө­лөгчөө өөр талд үйлчилж магадгүй гэж хардаад л, өөрийн намын харьяалалтай хүнийг нэр дэв­шүүлж, хөдөө явуулснаа гэнэт санах жишээний. Шүүхийнхэн ч уриалгахан нь арга­гүй нахилзаж, “Өө тийм үү, тэгвэл хойшлуулъя” гээд л толгой дохиж зөвшөөрөөд хурлаа хойшлуулсаар байна. 

Н.Энхбаяр шүүхээр ингэж  учир мэдэхгүй хүүхэд хуурах мэт даажиг­наж байна. Н.Энхбаяр Монголын төрөөр дур зоргоороо тоглож  байна л даа. Н.Энхбаяр уг нь төрөөр ингэж  даажигнах  хүн биш байлтай. Монголын хамгийн  том албан тушаалуудыг хашиж байсан хүн төрд ингэж үлгэргүй байдал харуулах нь буруу жишиг тогтоож байгаа хэрэг. Энэ янзаараа захын  хүний даажигнаж байдаг байгуул­лага шүүх болох нь. Шүүх байхгүй бол төр гэж үгүй. Нэгэнт төргүй  бол улс орон гэж юу байх билээ. Өөрийн­­хөө зүтгэж явсан төрийг дэлхий дахинд байхгүй мэт харуулж, үнэ цэнийг нь алдагдуулж, буруу ойлгуулж буй нь харамсал­тай. Монголд шударга ёс хүчгүй байна.  Иймээс л дурын хүн өөрийн­­хөө дүрмээр тоглож болоод байгаа юм.

Монголын гурван сая орчим иргэнээс Н.Энхбаяр хамгийн их үлгэр үзүү­лэх ёстой хүн нь мөнөөс мөн. Тэрээр иргэдээсээ санал авч УИХ-ын гишүүн, парламентын олонхийн дэмжлэгээр УИХ-ын дарга, Засгийн газрын тэргүүн, тэр байтугай ард түмний олонхийн саналаар Ерөн­хий­лөгчийн албыг хашиж явсан хүн. Монголын төрийг хүндлэх, Монголын ард түмэнд хүндэтгэлтэй хандах үүрэг түүнд бий. Энэ талаас нь харах юм бол түүний ийнхүү төрөө, шүүхээ хүндлэхгүй байгаа нь дэндүү  увайгүй хэрэг юм. Тэр уг нь Мон­голын төрд, Монголын ард түмэнд хүндэтгэлтэй хандах ёстой.  Монгол төр, Монголын ард түмэн байгаагүй бол Н.Энхбаяр юу ч биш байх байсан. Түүний одоо үзүүлээд байгаа ааш араншин, өөрөөсөө өөрийг бодохгүй байгаа зэрэг нь хүнийхээ  хувьд  хөгийн л харагдаж байгаа. Өөрийг нь өргөсөн төрийн­хөө, өөрийг нь гаргаж ирсэн ард түмнийхээ өөдөөс иймэрхүү үйл­дэл үзүүлээд байгаа нь хүний жудагаа алдсан гэмээр.

Гэвч “Н.Энхбаярыг бид шоронд нь баараггүй явуулна” гээд нэр дэвшигчдийн нэрсийн жагсаалтаас хасч байгаа Сонгуулийн ерөнхий хороо Н.Энхбаяраасаа бүр дор харагдаж байна. Ингэхэд Н.Энх­баярыг яг ямар заалтаар нэр дэв­шүү­лэхийг нь болиулсан юм бэ. Албан ёсоор шүүхээр гэм буруу­тайг нь эцэслэн тогтоогоогүй бай­хад Сонгуулийн ерөнхий хороо­гоор нэр дэвших эрхийг нь хасуулж,  бүдүүлэг аргаар  тэмцэж байгаа  Монгол ардын нам Н.Энхбаяраа­саа дээрдэхгүй нь тодорхой. МАН-ын энэ захиалгыг  биелүүлж байгаа шүүх, прокурор ч  Н.Энхбаяраасаа  дээрдэх юм алга. “Ардын намын захиалгаар шүүх, прокурор нь хэнийг ч шоронд явуулах нь” гэж Н.Энхбаярын талынхны хэлээд байгаа нь оргүй зүйл биш болол­той. Ардын намынхан гол айдас болсон Н.Энхбаярыгаа ямар ч аргаар хамаагүй зайлуулчихвал болно гэж тооцож ийм хачин захиалга өгч. Ер нь  Н.Энхбаярыг баараггүй шоронд нь явуулна гэсэн зүйл заалт байдаг юм уу. Ийм л зүйл заалтаар түүний нэрийг хасчихав уу гэж харагдлаа. Ингэж байгаа нам, үүнийг нь биелүүлж байгаа байгууллагууд Ардын на­мын захиалгаар юу ч хийж магадгүй нь.  

Одоо Н.Энхбаяр хөдөө орон нутагт намынхаа сурталчилгааг хийгээд явж байгаа гэсэн. Гэхдээ Н.Энхбаяр  шүүхийг ялж байна гэж хөөрөөд байх шаардлагагүй. Түүнийг шүүх хурлыг зургадугаар сарын 21 болгож хойшлуулчихаад байгаа. Магадгүй шүүх хурлаас нь нэг хоногийн өмнө барьж хориод, элдэв арга саамыг нь эс тооцон  хэргийг нь тасалчихвал Н.Энхбаяр яах юм.  Дараа нь давж заалддаг л юм байгаа биз. Давж заалдах гээд ядаж байх хооронд нь л  УИХ-ын сонгууль болоод өнгөрчихнө. Нэгэнт болоод өнгөрсөн сонгуу­лийн дараа хичнээн улс төр хийгээд ч нэмэргүй. Н.Энхбаяр урьдын адил албан тушаал хуваарилдаг, бусдыг айлгадаг, нэр нүүрээрээ мөнгө олдог үе нь өнгөрсөн. Зарим хүмүүс Н.Энхбаяраас их зүйл горьдоод, дагаад байх шиг байна. Үхсэн буурын толгойноос амьд ат айхын үлгэрээр сонгууль дуустал МАН эмээж байгаа юм. Гэхдээ шүүх хурлын дараа Н.Энхбаярын өмнөөс шүлсээ үсчүүлэх нэг ч хүн олдохгүй л болов уу даа.

Өчигдөр “I love new UB” авто парад боллоо. “I love new UB” клубээс зохион байгуулсан энэхүү парадад “Fortuna”, “Black team” зэрэг дрифтчдийн клубийн хорь гаруй машин, мөн төдий тооны мотоцикль цуваагаар явлаа.

Хотын замаар хурд татуулан давхидаг, бүдүүн яндантай, чанга дуутай, уралдааны эрээн мяраан машин, мотоцик­лийн энэхүү цуваа ард иргэдэд “Сайхан хотод амьдарцгаая” гэдгийг уриалж байгаа нь энэ.

Парад “Өргөө” кино театрын өмнөх талбай­гаас хөдөлж, 25 дугаар эмийн сангаар уруудаж төв замаар явсаар Энх­тайваны гүүрээр өнгөрч Зайсанд хүрсэн юм. Парадад оролцож буй машин, мотоциклиу­дад “I love new UВ” гэсэн бичиг бүхий цагаан дарцаг хатгаж, жолооч залуус бүгд ийм уриатай цагаан футболкоор ижилссэн байлаа. Залуус яагаад парад зохион байгуулах болсноо гурван шалт­гаан­тай гэлээ.

Эхнийх нь гоё хоттой байх. Гоё хот, гоё машин, гоё хөгжим, соёлтой найзуудтай байх нь өнөөгийн залуусын хүсэл эрмэлзэл. Гоё хоттой байхын нэг шинж нь замын соёлтой хөдөлгөөн. Хүмүүс замын хөдөлгөөнд ухамсартайгаар ханд­вал түгжрэхгүйгээр цагаа хэмнэх боломжтой гэдгийг уриалж байгаа аж. 

Хоёрдугаарх нь “Smile in UB”  буюу хотдоо инээмсэглэж ал­хац­гаая. Зөрж яваа хүн бүр хөмсгөө зангидаастай энэ үед энэ уриаг хэрэгжүүлбэл үр дүн өгнө гэлээ. Харин сүүлчийн уриа нь “UB never sleeps” буюу ямар ч хууль, дүрэм, журам байгаад Улаанбаатар тэр­тэй тэргүй унтахгүй. Яагаад гэвэл энэ хот сая хүн амтай, том хот. Энэ хотыг “унт” гэдэг захирамж хэрэггүй. Залууст соёлыг хүргэхдээ нээлттэй, түгээх маягаар хэвшүүлэх нь зүйтэй. Хэрэв хориг­лоод байвал залуус чинь голын эрэг дээр, гэр орондоо, зочид буудалд архиддаг төрхөндөө бу­цаад орно. Түүний­хээ оронд соёл­той, боловсон үйл­чилгээний газ­рууд нь онгорхой байг л дээ гэх ийм гурван зүйлийг уриалж, тунхаглаж парадалж бай­гаагаа залуус ярьсан юм.

Өдрийн 13.00 цаг. Хотын төвийн замын хөдөлгөөний ид түгжрэл дунд парад явлаа. Замын хөдөлгөөнд хааяахан таардаг чанга дуутай ийм төрлийн автомашин, мотоцикль бөөнөөрөө явсан нь хүн бүрийн анхаарлыг татна. Парадад ийм загварын автомашинаас гад­на энгийн машинууд ч нэгдсэн байлаа. Спорт загварын машинтай Н.Ганчимэг гэх бүсгүй парадад оролцов. Тэрээр парад хөдлөхөөс өмнө кино театрын өмнөх талбайд дрифтийн гайхамшгаас цугласан хүүхэд, залууст үзүүлсэн юм. “Улаан­баатар хотын соёл, сайхан нийслэлтэй байхын төлөө залуус нэгдэж ийнхүү цугласанд сэтгэл хөдөлж байна. Залуус бидний уриа хүмүүст хүрэх байх аа. Би энэ парадад оролцож байгаадаа их баяртай байна” гэсэн юм.

Авто парадыг замын хажуугаар явж байсан хүмүүс сонирхон зог­соно. Түгжрэлд парадад оролцог­чидтой зэрэгцэж ирсэн нэгэн авто­бусны залуухан жолооч “Та нар яаж байгаа юм бэ” гэвэл залуус “Авто парад хийж байна. Чи нэг­дээч” хэмээцгээлээ. Жолооч хариуд нь юм хэлсэнгүй. Залуус “Чи ав­то­бусаараа дрифт хийгээд үзүүлчих” гэж хошигноно.

Удалгүй дахин нэг автобус зэрэгцлээ. Ахимаг насны жо­лооч­той. Тэр жолооч “Энэ их түгжрэл дунд та нар бас юу вэ дээ” хэмээн түвэгшээн сигналдсаар түрүүлээд явчихав.

Хотдоо хайртай, хотынхоо соёлын төлөө ийнхүү парад хийж буй залууст замын хөдөл­гөөнд оролцож байсан бусад жо­лооч нар хүндэтгэлтэй хандсаныг энд дурдъя. Гэрлэн дохион дээр цувааг ирэхэд хажуу эгнээнд явсан машины жолооч нар цон­хоор толгойгоо гаргаад “Машин чинь хэд иддэг вэ”, “Шарвуулаад байхаар дугуй тэсэхгүй биз” хэмээн сонирхсон зүйлээ асууцгаагаад амжина. Тэгээд яагаад цуваагаар явж байгааг нь асуугаад учрыг мэдэнгүүтээ “Аан, тийм үү. Сайн байна. Хаана хүрэх үү” гэх.

Нэгэн жижиг тэргэнд баахан эрчүүл суучихаж. Тэд “Хааяа ч гэсэн ийм гоё машины цуваа явж түгжрэлийг чимж баймаар юм. Та нар гоё байна. Цөс хөөрч байна шүү” гэлээ. Цуваагаар яваа залууст зарим жолооч нар хүндэтгэл үзүүлж дохиогоо өгөөд замаас гарч зогсоно.

Ингэж явсаар Энхтайваны гүүрэн дээр ирлээ. Цээжинд явсан мото­цикльтой цагаан өнгийн нэгэн жижиг тэрэг зэрэгцэж ирлээ. Жо­лооч нь “Та нар цуглаан хийж байгаа юм уу” гэлээ. Бүгд “Парад” гэж хашгирав. Тэгтэл тэр жолооч өнөө мотоцикльчийн бээлийг нь сонирхож байгаа бололтой. Үнэ тохиролцох гэж үзлээ. Мотоцикльч залуу бээлийгээ зарахыг хүсээгүй болохоор учиргүй их үнэ хэлээ­дэхтэл нөгөө жолооч толгой сэгс­рээд хурдаа сааруулаад хойно үлдчихэв.

Гүүр өнгөрөөд түгжрэл ерөн­хийдөө багаслаа. Парадынхан явсаар Зайсанд ирэв. Энэ үед зарим жолооч дрифт хийж, дороо тоос, утаа манарган хавь орчны хү­мүү­сийн анхаарлыг татна. Хэдий парад ч гэлээ үүгээрээ л энэ залуус өнөө дээр хэлээд байсан гурван уриагаа олон нийтэд хүргэж, ан­хаарлыг нь татаж байгаа хэрэг. Автомашин, мотоцикль, спорт сонирх­дог залуус үе үе ингэж цуглаж хотын төвөөр парад хийдэг. Гэхдээ улиралдаа ганц хоёр удаа. Харин дэлхийн томоохон хотуудад бол энэ нь энгийн үзэгдэл шахуу. Тухайн хотын хөгжил, залуусынх нь соёлыг хэмждэг нэг хэмжүүр нь ийм төрлийн парад, цуглаан байдаг.

Залуус машин, мото­цик­лиосоо бууж түр амсхийж ойр зуурын юм ярьцгаана. Зохион байгуулаг­чид үйл ажиллагаа амжилттай болж буйг дуулгаад нийслэлийнхээ соёлын төлөө нэгдэж буйд талар­хал илэрхийлэв. Энэ үед “I love new UВ” дарцгаар чимэглэсэн машин, мотоцикльтой залуус нэмэг­дэж ирсээр байлаа.

Д.ГАНСАРУУЛ

Ямар хэргээр гэж үү. Энэ удаад элдэв тамхины хэрэг биш. Харин Монгол төрийн том ажил сонгуу­лийг зохистой явуулж, иргэдийн сонгох эрхийг хангаж чадаагүйнх нь төлөө ийм ял хүлээлгэхээр болжээ. Сонгууль будлиантуула­хыг төрийн эсрэг гэмт хэрэг хэмээн үздэг. Сонгууль шударга явагдах ёстой. Сонгуулийг шударга бол­гохын төлөө санал өгч байгаа нь ч, зохион байгуулж байгаа нь ч мэрийх ёстой билээ. Манай сонин хэд хэдэн цуврал нийтлэлээрээ энэ тухай хөндөж, санаатай бо­лоод бас бусаар сонгууль будлиан­туулахад оролцож, эрүүгийн хариуцлагад татагдав аа хэмээн анхааруулж бичсээр байгаа. Харин хилийн чинадад Монгол Улсаа төлөөлөн сууж буй, төрийн ажлыг яаж хийд­гийг хамгийн их үлгэр дуурай­лалтай харуулах ёстой улсууд хамгийн том будлианыг тарьж орхилоо.

Гадаадад байгаа монголчуу­дын тоо 150 мянга гэсэн албан тоо гараад тодорхой болчихсон. Хаа яваа нь мэдэгддэггүй, хэнэггүй гүдэсхэн монголчуудын гадаадад байгсдын тоо бүр 300 мянгад ч хүрнэ гэсэн яриа байдаг. За тэр бүгдийг орхилоо гэхэд 2010 онд хийсэн Хүн ам, орон сууцны шинэ­чилсэн бүртгэлээр 100 мянга гаруй монгол хүн хилийн чанадад ажил­лаж, амьдарч байгаа гэдэг нь тодор­­хой болсон билээ. Гэтэл тэр хүмүүс анх удаа хилийн чанадаас сонгогдох эрхээ эдлэхэд нь ердөө 2779 хүн саналаа өгсөн гэхээр үнэхээр гомдмоор, харамсмаар байгаа юм. Гэхдээ үүнд хүний газар гүний нутагт байгаа хүмүүсээ эхэлж буруутгамааргүй байна. Нэрээ бүртгүүлэхээр заавал биеэрээ ирэх ёстой гэж хүнд суртал эхэндээ гаргасан. Бүртгүүлэх гэж очиж, өгөх гэж очих цаг зав гаргах амаргүй. Тэгээд ч хэдэн зуун км-ийн цаанаас ЭСЯ, консулын газартаа хүрнэ гээд асуудал их байсан биз.

Сонгуулийн тухай хууль орой­хон батлагдсан ч санал өгөгчдийн тоо хангалтгүй байсанд иргэддээ хангалттай мэдээлэл өгч, суртал­чилгаа хийж чадаагүй ЭСЯ-д, элчин сайдууд буруутай. Монгол Улсаа төлөөлөн харьд сууж байгаа хариуцлагатай ажил хийдэг гэх хүмүүс Монгол төрөө эмхлэн зо­хион байгуулах чухал ажилд хариуц­­лагатай хандаж, үүргээ биелүүлж чадсангүй. Сэтгэл, зүтгэл дутав. Үнэндээ ч дарга нарын цүнх зөөж, эхнэрүүдийг нь дэлгүүр да­гуулж явахаа Монголоо төлөөлж, харьд сууж байна гэж андуурдаг хүмүүс сонгуулийг яагаад төрийн ажил гэж хэлж байгааг ч ойлгохгүй биз ээ. Шинэчилсэн бүртгэлд бичигд­­­сэн 100 мянган хүнээс 4321 хүн бүртгүүлж, тэгээд тэднээсээ 2779 нь саналаа өгсөн гэдэг дэндүү бага тоо. Дахиж бүртгэл гээчийг хийж гадаадад ердөө 30 мянга гаруй монгол хүн байна хэмээн ГХЯ-ны Төрийн захиргаа, Удирд­лагын газрын дарга Б.Баярсайхан мэдэг­дэж байсан нь үнэхээр хэтийд­сэн мэдэгдэл байлаа. Хам­гийн ойрын Солонгост л төдий тооны хүн бай­даг гэдэг дээ. Энэ хэлсэн тоогоор нь байлаа гэхэд тэднээс ердөө 3000 хүрэхгүй хүн саналаа өгч байгаа нь тэд ажлаа хийж чадаагүй гэсэн үг. Хүн амын бүртгэлд хам­рагдсан 100 мянган хүний ердөө дөрөвхөн хувь нь бүрт­гүүлж, хоёрхон хувь нь сана­лаа өгчээ. Ерөөсөө ЭСЯ-дад ажил­ладаг хүмүүс, тэднийг дагаж очсон ар гэрийнхэн нь голдуу тэгээд эх оронч, идэвхтэй цөөхөн иргэд л өгч. Яамд хүмүүстээ мэдээлэл өгөх тал дээр хангалтгүй ажиллажээ. Сон­гууль өгөх тухай журам өөрч­лөг­дөж, биеэр ирж бүртгүүлэх­гүйгээр онлайн, факс, мэйлээр бүртгэл хийхээр болж өөрчлөгд­сөнийг тэд бараг зарлаа­гүй.

Үнэндээ монгол иргэдийг саналаа өгөхийг уриалж мэдэгдэл, мэдээлэл хийж байсан хүмүүс нь ЭСЯ-д биш харин “Бид сонгох эрхтэй” клубийн залуучууд байсан гэвэл та итгэх үү. Аль нэг намыг дэмжиж биш зүгээр л гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа монгол хүнийг Монгол Улсын төрийг бай­гуулах сонгуульд оролцохыг уриалж тэд үйл ажиллагаа явуулж байсан. Facebook, Twitter, YouTube болон монгол иргэдийн сурч, ажил­лаж, амьдарч буй 10 гаруй улсын 30 орчим сүлжээгээр тэд бусдыгаа уриалсан байсан. Тэгснийх ердөө 1000 хүн бүртгүүлсэн байсныг арав хоногийн дотор 4200 гаруйд хүргэ­сэн. Хэрэв ЭСЯ-д эртнээс тэднийх шиг аргаар ажилласан бол асуудал өөр байх байлаа. Хийх ёстой үүрэгт ажлаа хийгээгүй учраас тэдэнд хариуцлага хүлээлгэх ёстой гээд байгаа юм. Төрөө төлөөлж харьд сууж байгаа хүмүүс төрийн хамгийн чухал ажилд ханцуй шам­лан орох байв. Гэвч тэгсэнгүй. Яагаад тэр вэ.

Энгийн логик байгаа. Одоо ЭСЯ-дад ажиллаж байгаа хүмүүс бүгд МАН нэрээр, энэ намын нөлөө­­­гөөр тэнд ажиллах эрхээ авсан хүмүүс, цаашлаад энэ намын зүтгэлтнүүдийн танил тал, үр хүүхэд. Элчин сайдууд нь голдуу энэ намын визээр томилогдсон гарууд. Угшил нь тэр чигээрээ МАН.  Гадаадад байгаа монголчууд ард­чил­лын төлөө саналаа өгөх нь дийлэнх гэсэн яриа байдаг. Харин МАН-аас өгсөн чиг бол аль болох гадаадад байгаа монголчуудын саналыг авахуулахгүй байхыг үүрэгдсэн явдал. Ерөөсөө энэ ашиг сонирхлын үүднээс тэд ажлаа хийсэнгүй. Ялангуяа Вашингтон, Лондон, Токиод энэ байдал илүү­тэй мэдрэгдсэн талаар тэнд ажиллаж амьдардаг монголчууд илэрхийлжээ. Одоо чинь хил хяз­гаар­гүй болсон үе шүү дээ. Амери­кийн монголчуудын санал хураал­тад оролцсон байдал бүр гайхаш төрүүлж байгаа юм.

Вашингтонд 114, Сан Францис­код 65 хүн саналаа өгсөн гэж байгаа. Гэтэл АНУ-д 20 мянган монголчууд амьдардаг гэдэг. Дээрх хоёр хотод л тус бүртээ 3000-5000 монголчууд байгаа гэсэн тооцоо бий. Дээрээс нь Америкийн монгол­чууд ардчиллын мөн чанарыг мэдэрдэг, амьдрал нь боломжийн, өөрсдийн унаатай, үзэл бодлоо хүндэтгэдэг учраас саналаа очоод өгчих анхан шатны ойлголттой, бас цагаачлалын албанаас айж зугтал­гүй ЭСЯ дээрээ явж очоод санал өгчихөөр хүмүүс. Саяхан АНУ-ын элчин сайд хэвлэлийн­хэнтэй уул­зах үедээ тус улсад 3500 орчим оюутан суралцаж байгаа гэсэн. Энэ бол албан ёсны визтэй хүмүү­сийн хамгийн наад захын тоо. Тийм улсад ийм дүн гарсан гэхээр ерөө­сөө л Элчин сайдын ажилтай нь шууд холбоотой гэхээс аргагүй. Үнэндээ ч Вашингтон дахь Мон­голын ЭСЯ тэдэндээ хамгийн хаалттай газар байдаг. Монголын иргэн нь яваад очихоор хүргэн ч юм уу, хаалгач нь юм уу нэг нөхөр ЭСЯ-ныхан бүгдээрээ Канадад хуралд суухаар ч билүү амрахаар ч билүү явсан гээд байж байдаг гэлцдэг. Юун ч дуусдаггүй хурал, яасан ч барагддаггүй амралт юм.

Гадаадад байгаа монголчуу­дын сонгуульд оролцсон энэ үзүү­лэлт харьд суугаа дипломат ажилт­нууд ажлаа хэр хийдгийг бидэнд ил тодоор баталлаа. Тэд ажлаа хэн гэдэг даргад үйлчилж, чемодан барьж гүйснээрээ хэмждэг бол бид төрийн нэрийн өмнөөс хийж бай­гаа ажил­даа яаж хандсанаар нь дүгнэнэ. Одоо тэднийг үүргээ гүйцэт­гэж, ажлаа хийж чадаагүй учраас эх оронд нь татаж хариуц­лага хүлээл­гэвэл ямар вэ.

Гадаадад байгаа монголчууд саналаа өгсөнтэй холбоотойгоор дэгдсэн бас нэг асуудал нь саналаа өгсөн хүмүү­сийн 80 хувь нь МАН-д саналаа өгсөн гэх яриа. Үүнийг хэн ямар зорилготой гаргав. МАН-аар дам­жиж өнөөдрийн амьд­ралд хүрсэн ЭСЯ-д тойрсон иргэдээсээ л санал авч бусдаас нь аваагүйгээ батлан үүнийг ярьсан хэрэг үү. Эсвэл сонгууль луйвар­даж, сана­лын хайрцгийг мото­цикльтой авч зугтдаг шиг аргаа­раа саналын хайрцгийг онгоцтой авч зугтана гэж ингэв үү.

Төр төлөөлсөн яамд нь олигтой ажилалгүй, хүмүүстээ мэдээлэл өгөхгүй болохоор бараг л өмнөөс нь ичсэн­дээ сурталчилгаа хийж, бусдыгаа уриалсан “Бид сонгох эрхтэй” клубийнхэн exit poll-ыг сонгууль болсон зургадугаар сарын 10-ны өдөр хийсэн юм билээ. Гадаадын улс орнуудад саналаа өгөөд гараад ирсэн хүмүүсээс хэнд санал өгснийг нь тодорхойлуулан анкет бөглүүлээд судалгаа гаргадаг ийм ажиллагаа байдаг. Гэхдээ энэ нь манайхны гаршсан хэнд санал өгснийг нь харгалзаж мөнгө атгуул­даг сонгуу­лийн луйвраас өөр гэд­гийг эхлээд хэлчихье. Сонгуулийн өмнө ба хойно нь хийж болдог олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн судал­гааны хэлбэр гэж байгаа. Үүнийг Вашинг­тон, Сан-Фран­циско, Лондон, Сөүл, Токио гээд таван хотод саналаа өгсөн 711 иргэний 249 хүний дунд хийжээ. Ингэхэд АН-д 109 сонгогч буюу 44 хувь нь, МАН-д 62 сонгогч буюу 25 хувь нь, МАХН, МҮАН-ын эвсэлд 30 сонгогч буюу 12 хувь нь, бусдад нь 16 буюу 6 хувь нь сана­лаа өгсөн гэсэн тооцоо гарчээ. Тэгэхээр тэр МАН-ыг дэмждэг гэх 80 хувь гэдэг хаанаас гарч ирэв. Тэдний хийсэн ажил саналын хайрцаг задлагдах үед ямар нэг байдлаар баримт болох буй за. Монголчуудын нүүр царай болж, шилэгдэн томилогддог дипломат ажилтнууд төрийнхөө үйл хэрэгт ийм сэтгэлээр хандлаа. Энэ удаа­гийн сонгуулийг намын бус төрийн албан хаагчид зохион байгуулж байгаа. Та нар минь л шударга ажиллаарай. Шинэ хуулиар, эрүү­гийн хариуцлагад татагдан дээлээ нөмрөхөд ойрхон л байгаа шүү.

Э.ЭНЭРЭЛ

Эрх баригчид ялж л байвал яахаас ч буцахаа байжээ. Сонгуулийн
мар­гааш юу болох нь тэдэнд огт падгүй
бололтой.  Өмнөх сонгуулиар өгсөн амлалтаа биелүүлэх
гэж  яалаа даа. Саяхан оюут­­нуудын хувьцааг
луй­вард­­чихлаа. Уг нь баял­гаасаа хувь хүртэх
бо­ломж иргэн бүрт байсан
ч тэгсэнгүй.  Дөрөвдүгээр сарын 12-нд гаргасан Засгийн газар 116 тоот тогтоолоороо
оюутнуу­дыг Хүний хөгжлийн сан­гаас төлбөртөө
авсан мөнгийг  байгалийн баял­гаасаа хувь хүртэх хувь­цаагаа авсан гэж тооцо­хоор
болсон тухай шийд­жээ.  Хэрэв оюутнууд үүнийг мэдсэн бол төл­бөрөө
өөрсдөө яаж ийгээд төлж, хувьцаагаа авах байсан биз. 

Ахмадууд, хөгжлийн бэрхшээл­тэй иргэдийг ч
бас л бэлэн мөнгө
өгөөд хувьцааг нь дээрэмдлээ. Араас
нь мөнгөө буцаагаад өгч
хувьцаа болговол болгоорой гээд байгаа юмаа,
бас. Даажигнаж л байгаа хэрэг
л дээ. Энэ
өгөх гээд сандраад байгаа
мөнгө чинь МАН-ын
амласан мөнгө. Өмнөх сонгуу­лиар сая таван
зуун мянган төрөг өгнө
гэж амлаж байж төр
барьж байгаа. МАН-ын  дөрвөн
жил төр барьсны төлөөс
юм. Харин тэр хувьцаа
бол монголчуудын өөрс­дийнх нь
юм гэдгийг МАН яагаад
хольж хутгаад байна вэ.
Уг нь Ардчилсан намын
амласан Эрдэ­нийн хувийг  л  хүртэж
байгаа хэрэг шүү дээ. 

Сонгуулийн
амлалтаа бие­лүү­лэх
гэсэн биш иргэдээ иймэрхүү
аргаар луйвардаад дууслаа.

Ер нь  Засгийн
газрын нөөц сан хоосроод
иргэдэд сар бүр олгож
байсан хорин нэгэн мянгаа
өгч чадахгүйд хүрч байсныг санаж
байгаа бол одоо өгч
байгаа энэ их мөнгийг
иргэдэд олгох эх үүсвэрээ
хаанаас гаргав гэдэг нь
анхаарал татаж байна.

Сангийн сайдын хэлснээр энэ  сарын
25-ны дотор үлдэгдэл 670 мянган
төгрөгийг тарааж өгнө гэсэн.
Гэтэл энэ их мөнгө
төсөвт огт суугаагүй. Энэ
мөнгийг яаж олох вэ
гэдэг МАН-ын хувьд
эртнээс толгой өвтгөсөн асуудал
байлаа.  МАН-ынхны төлөвлөгөөгөөр Монгол
банкинд 350 тэрбум монгол төгрө­гийг хэвлэхээр зэхэж
байгаа тухай мэдээлэл эх
сурвалжууд ярих бол­лоо.
Хэрэв энэ мэдээлэл үнэн
бол  МАН
Монголын эдийн засгийг сүйрүүлэх
ажил хийгээд байгаа юм
биш үү. Ингэвэл монгол
төгрөгийн ханш унаж, инфляц
өснө. Сүүлийн үед банкууд
түр хугацаагаар зээл олгохгүй гээд
байгаа нь үүнтэй холбоотой
юм биш биз. Түр
хуга­цаа гэдэг нь
энэ сонгууль дуусах хугацааг хэлсэн
юм болов уу.

 Тэр ч
бүү хэл  150 тэрбум
төгрөгийг Монгол банкны мөнгө­ний нөөцөөс ахмадууд,
болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мөнгийг өгөхөд нэмэр
болгохоор татсан гэх мэдээлэл
бас байна.  

Ямар ч байсан иргэдэд
тараах бэлэн мөнгөгүй Засгийн
газар  төсөвт
тусгаагүй тэр их мөнгийг   хаанаас
гаргах нь анхаарал татаж
байгаа. Магадгүй өмнөд хөрш рүү
явж учир битүүлэг уулзалт
хийхдээ их хэмжээний мөнгө
гуйсан юм биш байгаа.

Тэгвэл тэд Таван толгойгоо
тавиад туух   хэлэлцээ
тохироо хийгээд ирсэн юм
биш биз.   Тэртэй
тэргүй Монголын Таван толгой олон
улсын анхаарал төвд байгаа үе.

Мөн МАН-ынхан өөрийн
на­мын томоохон компанитай
нөх­дүү­дээс мөнгө
татан төвлөрүүлэх гэж цуглуулж буй
гэсэн мэдээлэл чих дэлсэв. Үүнээс
болж өнөөх томоо­хон  компанийн
нягтлангууд нь уураа барж
ядаж байгаа гэх.

Ингэхээр МАН  670 мянган
төгрөгийг  тараах
гэж улс орноороо тоглох
дээрээ тулаад байгаа бо­лол­той.

Байгалийн баялгаас хувь хүр­тээх
нэрээр Монголын эдийн зас­гийг дампууруулах юм уу, эсвэл барь­цаанд орж баялгаа
тавиад туух зам дээр монголчуудаа авчир­чи­хаад байгаа юм биш үү, МАН-ынхан.

Бразилд болсон эх дэлхийн манлайлагчийн шагнал авах ёслолоос
буцахдаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж Шанхайн хамтын
ажиллагааны гишүүн ор­нуу­дын
төрийн тэргүүнүү­дийн зөвлөлдөх уулзал­тад оролцохоор Бээжинд хүрэлцэн ирэв. Энэ удаа тус байгууллага
ирэх ар­ван жилийн ажлын тө­лөв­­лөгөөгөө ярихаар цуг­лар­сан бөгөөд энэ сарын 6-7-ны өдрүүдэд
уг арга хэмжээ болсон юм. Тус байгууллага байгуулагд­санаас хойш арван хоёр дахь
удаагаа гишүүн орны тэргүүнүүд ийнхүү
зөвлөлдөж байгаа аж. БНХАУ-ын дарга Ху Жинтао хүрэлцэн ирсэн зочдоо угтан авлаа.

Хамгийн эхэнд ОХУ-ын Ерөн­хийлөгч В.Путин, Казахстаны Ерөнхийлөгч Н.Назарбаев, Кирги­зийн Ерөнхийлөгч Атамбаев, Та­жикстаны Ерөнхийлөгч  Э.Рахмон, Узбекстаны Ерөнхийлөгч И.Ка­ри­мов гэсэн дэс дарааллаар орж ирцгээлээ. Анх Узбекстанаас бусад  дээрх таван улс 1996 онд Шанхай хотноо хилийн бүсэд итгэлцлийг бэхжүүлэх хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаар “Шанхайн тав” хэмээх үйл явц эхэлжээ. Сүүлд нь Узбекстан нэмэгдэж 2001 оны зургадугаар сарын 6-нд дээрх зургаан улс Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагыг албан ёсоор зарла­сан. Эхэн үедээ эдгээр улсын үйл ажиллагаа цэргийн салбарт ит­гэлцлийг бэхжүүлэх, аюулгүй байд­лыг хангах асуудалд төвлөрч бай­сан бол сүүлдээ харилцан ит­гэл­цэх, хамтын ажиллагаа өрнүүлэх, хамтран хөгжих, яриа хэлэлцээний замаар маргаантай асуудлыг шийд­вэрлэх, үйл ажиллагаагаа аль нэг улсын эсрэг чиглүүлэхгүй гэсэн үзэл санаан дээр аливаа шийд­вэрийг тохиролцооны журмаар гаргадаг болжээ.

БНХАУ-ын дарга  Ху Жинтао Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­доржийг угтах ёслол хоёр улсын төрийн дуулал эгшиг­лүүлс­нээр эхлэв. Ёслолын арга хэм­жээнд  хүндэт харуулд  Хятадын дотоодын цэрэг, усан цэрэг, агаа­рын хүчнийхэн  жагсчээ. Ардын их хурлын ордонд болсон угтах ёс­лолын ажиллагааны дараа Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-ын дарга Ху Жинтаотой уулзсан юм.

  Уулзалтын үеэр Орос, Монгол, Хятад гурвын хамтын ажиллагааны асуудлууд, тэр дотроо байгалийн хийн хоолойг Монгол Улсын нут­гаар дамжуулан Оросоос Хятадын нутаг руу тавих асуудлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хөндсөн бө­гөөд үүнийг судлах хоёр талын ажлын хэсэг гаргах тухай БНХАУ-ын дарга Ху Жинтао хэлжээ. Тэр дундаа Оросын талын холбогдох байгууллагын төлөөллийг орол­цуулъя гэж ярьсан байна. Мөн цааш нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагааны талаар саналаа хэлж, ОХУ-аас Хятад руу эрчим хүч экспортлох ажиллагаанд Монгол Улс оролцох сонирхолтой байгаа­гаа илэрхийлсэн байна. Энэ үеэр мөн дэд бүтцийн салбарын хамтын ажиллагаа, төмөр замын асуудлыг ч хөндлөө. 

Энэ уулзалтаар хоёр орны стратегийн түншлэлийн харилцааг бодит агуулгаар баяжуулах тал дээр хоёр төрийн тэргүүн  ярилаа. Ху Жинтаогийн хувьд хоёр улс ойрын хөршийн хувьд нэлээд ал­сыг харсан өргөн хүрээтэй харил­цаагаа хөгжүүлье гэсэн юм. 

Харин Монгол Улсын төрийн тэргүүн тус байгууллагын гишүүн орнуудын төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн хуралдаан дээр үг хэл­сэн талаар бид өмнө нь газар дээрээс нь мэдээлсэн билээ.

Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага нь жил бүр  дээд түвшний ийм уулзалтаасаа бүс, нутаг олон улсын томоохон асууд­лаар байр сууриа илэрхийлж  тун­хаг гаргадаг. Энэ удаагийн зөв­лөлдөх уулзалтаар  энхтайван, хамтын хөгжил цэцэглэлтийн бүс нутгийг байгуулах тухай тунхаг бичиг гаргалаа.

Үүнд улс орнууд  пуужингийн довтолгооноос хамгаалах систем байгуулах нь олон улсын аюулгүй, стратегийн тогтвортой байдалд ноцтой хохирол учруулна.   Шан­хайн хамтын ажиллагааны гишүүн орнууд Ойрхи дорнод, Хойд Аф­ри­кийн орнуудын үйл хэрэгт цэргийн  хүч ашиглан оролцох, тэдгээр орны Засгийн газрын эрх шил­жүүлэх явцыг хүч хэрэглэн түр­гэтгэх, нэг талын хориг арга хэмжээ авахын эсрэг байхыг тусгажээ.  Афганистаны нөхцөл байдлыг зохицуулахад НҮБ голлох үүрэг гүйцэтгэхийг ШХАБ-ын гишүүн орнууд дэмжинэ гэдгээ мөн энэ үеэр илэрхийлэв. Энэ удаагийн хуралдаанаар тус байгууллагын гишүүн орны төрийн тэргүүнүүд  арван баримт бичигт гарын үсэг зурсан юм. Энэ үеэр Афганистан улсад ажиглагчийн статус, Турк улсад яриа хэлэлцээний түншийн статус олгов.

БНХАУ-ын дарга  Ху Жинтао Шанхайн хамтын ажилллагааны гишүүн орнуудад буй Күнзийн их сургуулиудын багш, оюутан нийл­сэн арван мянган хүнийг ойрын арван жилд мэргэшүүлэх сургал­танд хамруулна гэсэн бөгөөд  ги­шүүн орнуудад тус бүр арван тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олох болсноо энэ үеэр зар­ласан.  Найрсаг хөршийн най­рам­далт харилцаа, хамтын ажил­лагааны хороо байгуулахыг ги­шүүн орнууддаа санал болгов. 

Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын албан ёсны хэл нь орос, хятад. Тиймээс үйл ажил­лагаа, хурал зөвлөгөөн бүгд дээрх хоёр хэлээр явагдаж байсан.

Манай улс 2004 онд  тус бай­гууллагад ажиглагчийн статустай болсон.   2010 онд Улаанбаатар хотод Шанхайн хамтын ажил­ла­гааны байгууллагын  зөвлөлийн хуралдааныг зохион байгуулсан нь  ажиглагч оронд болсон анхны тохиолдол юм.

Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнтэй ярилцлаа.

–Энэ өдрүүдэд улс орон сонгуулиар амьс­галж байна. Таны хувьд сонгуулийн талаар ямар бодолтой суугаа вэ?

-1992 оноос хойших зургаа дахь сонгууль бо­лох гэж байна. Энэ хоо­ронд Монгол Улс их өөрч­лөгдсөн. Гэхдээ сонгуу­лиас сонгуулийн хооронд үүсэх бэрхшээлтэй асуу­дал нэмэгдээд байдаг. 2008 оноос сэтгэл зовоо­сон зүйл бүр ч ихээр нэ­мэгдлээ. Улс орны маань эдийн засаг унаж, ядуу­рал нимгэрсэнгүй. Төр маань авлигад автлаа гээд нийгмээрээ долгилж эхэл­лээ. Эрх чөлөөт байд­лаа олигархиудын ноёрх­лоор сольж, тус­гаар тогт­нолын байдлаа түүхий эдийн хавсарга байд­лаар сольж байна. Тий­мээс энэ удаагийн сон­гууль бол улаан, цэн­хэр хувцас өмсчихөөд тал­байд гарч тоглодог хөл­бөм­бөг биш л дээ. Улс орныхоо, иргэн бүрийн хувь заяаг шийдэх сонголт болно. Энэ сонгуульд хоёр төрлийн нэр дэв­шиг­чид байх нь ээ. Улс төрийн намууд, тойрогт нэр дэвшигчид байна. Улс төрийн намууд ямар байдалтай орж байгаа талаар ярья л даа. На­муу­дыг гурван төрөлд хувааж болох байх.

–Ямар төрөлд?

-Монголын хорьду­гаар зууны түүхийг өм­чирх­дөг Ардын нам хууч­наар бол Хувьсгалт на­мынхан. Ардчилсан хувьс­галаас хойш хуга­цааны тавны дөрөвт нь төрж барьж байгаа улс төрийн хүчин л дээ. Энэ хүчин өнгөрсөн дөрвөн жил төр барилаа. Хар дарсан зүүдэнд оромгүй явдлууд боллоо шүү дээ. Монголын төр иргэдээ талд зээр хөөж байгаа юм шиг элдэн буудахыг үз­лээ. 1.5 сая төгрөг өгнө гэж сонгогдчихоод молиго­дохыг үзлээ. Газар усаа гадныханд худалдахыг үзлээ. Эрдэс баялгаа гад­ныханд бэлэглээд өртэй үлдэхийг харлаа. Одоо сонгууль дөхөж байна, амласнаа биелүүлнэ гээд хойч үеийнхээ ирээдүй­гээр дэнчин тавьж, зээл тавиад үүгээрээ иргэдийн саналыг худалдан авах гэж байна. Ийм улайм цайм үйл ажиллагаа сон­гуулийн өмнө явж байна. Энэ улс төрийн хүчний араншин, зам мөр юу билээ. Эдний мөрийн хөтөлбөрийг үзсэн. 20 жилийн цаадах том зо­рил­туудыг томъёолох гэж оролдсон байна лээ. Ийм зорилтыг дэвшүүлж бай­гаа хүмүүс 20 жилийн дараа тэтгэвэртээ гар­чих­сан сууж байх байлгүй. Асуудалд хариуцлагагүй хандаж байна. Ардын намын төрийн суудлыг арилжааны бараа шиг арилжиж байна. Сон­гуульд нэр дэвшүүлсэн хүмүүс нь түрүүчээсээ шоронгийн хаалга татаж байна. Тэгэхээр энэ улс төрийн хүчнээс Монгол орон хурдан салаасай гэсэн бодолтой сууна даа.

–Нөгөө төрөлд нь АН орох уу?

-Сонгуульд оролцох дараагийн гол хүчин бол Ардчилсан нам. Энэ нам өнгөрсөн 20 жилийн тав­ны нэгд нь төр барьж байсан. Энэ хугацаанд Монголын нийгэмд гар­сан өнгөтэй, өөдтэй ахиц­тай бүхэн энэ улс төрийн хүчний төлөөлөгчдийн санал сэдэл санаа­чил­гаар хэрэгжсэн гэхэд хилс­дэхгүй. Гэхдээ манай АН-д сэтгэл зовоосон зүй­лүүд байна аа. Дандаа хүний харыг гайхаж, өөрий­гөө цагаан тагтаа мэтээр ойлгож, магтаж болохгүй л дээ. Өнгөрсөн 2008 оны сонгуулиар са­налаа луйвардуулсан. Сонгуулийн хороо ч, Ар­дын намынхан ч үүнийг хэлж байгаа. Нэгэнт ийм зүйл болсон учраас АН сөрөг хүчний байр суурь дээр зогсох ёстой байсан. Гэтэл намын удирдлагын зарим нөхөд нас нь ахисан­даа ч юм уу, олон жил лааз өшиглөлөө гэж бодсон уу сөрөг хүчний суудлаа хаячихаад Ар­дын намынхантай засагт орж ажилласан. Энэ хуга­­цаанд Хувьсгалт на­мынхны амлалтыг бие­лүү­лэхийн төлөө улсын­хаа эдийн засгийг тарам­дууллаа. Үүнд АН гар бие оролцсон. Гэхдээ энэ бү­хэн АН-ын өнгө төрх, түү­хэн үүргийг баллахгүй байх. Энэ алдааг засч болно. АН өнгөрсөн сон­гуу­лиар ард түмэнд ам­ал­сан нэг сая төгрөгөө хувьцаа хэлбэрээр өгүүлж чад­сан. Монголын эдийн за­саг, нийгэмд цоо шинэ эргэлт авчрах болсон гэж боддог. Энэ чанараараа АН цаашид ажил хийх боломжтой. Энэ бүхнийг ард түмэн ялгаж салгаж ойлгох байх. Шүүмжил­бэл, Ардчилсан нам сон­гуульд нэр дэвшигчдээ тодруулахдаа Ардын намын халдварыг авч, Монгол Улс авлигын долгионд орон ганхаж байхад намаа худалдаад авчих­сан зарим нэг аар­хуу бая­чуудыг сонгосон нь ха­рам­салтай.

–Гурав дахь төрөлд нь бусад намууд орж байна уу?

-Бусад улс төрийн хүчний хувь гэвэл ард­чиллын талыг барьдаг Иргэний зориг Ногоон нам байна. Эднийх олон түмний итгэлийг аваад төр барих бүрэн боломж­той болсон нам. Бусад намууд бол парламентад суудал авч байгаагүй учраас төдийлөн таниг­даагүй битүү морь шиг байна. Нийт нэр дэвшигч­дийг харахад 2000 оны сонгуулиар тэрбумаас дээш хөрөнгөтэй нэр дэв­шигчийн  тоо 23 байсан. Түүний дараагийн сон­гуулиар энэ тоо 40 бол­сон. Гэтэл өнөөдөр сон­гуульд нэр дэвшигчдийн дунд байгаа тэрбумт­нуу­дын тоо 70 гараад яв­чихлаа. Монгол төр маань ард иргэдийнхээ мэдэлд байхаас илүү хөрөнгөлөг чинээлэг хү­мүү­­сийн гарт очих нь. Хө­рөнгөө баяжуулах, арви­жуулах чиглэлээр төрд ирж байна даа гэж ха­рамсч байна. Ардын на­мынхны нэр дэвшүүлсэн хүмүүс дотор нэг ч мал­чин, багш алга. Нөгөө л баячууд, баячуудын хүүх­дүүд бужигнаж явна. АН-д ч ялгаагүй. Ийм ханд­лага улам гүнзгий­рээд байна. Б.Наранхүү гэдэг нөхрийг улс орны төлөө ажиллаж байсан гэж дуулаагүй. Ийм хү­нийг нэр дэвшүүлснээрээ намын удирдлага алд­сан, цэвэр биш алхам хийсэн гэж үзэж байна.

–Таныхаар аль нам ялах бол?

-Мэдээж монголчууд улс төрийн намуудын өр­сөлдөөн дундаас сон­гол­тоо хийнэ. Ардын намын хувьд Монголын түүхэнд эерэг үүрэг гүйцэтгэх хү­чээ шавхжээ гэж харж бай­гаа. Энэ нам түүхийн тавцангаас түргэхэн буу­гаа­сай. Орон шоронд ор­сон Засаг дарга нар нь бүлэг бүлгээрээ байж л байна. Оюу толгойг ху­далдсан Зоригт мэтийн хүмүүс нь дахиад нэр дэвшээд явж л байна.

Ард нь муу ч гэсэн хонгон дээр нь алгадаад зүтгүүлэх нам бол АН үлдэнэ.
АН-аа сонговол ирээдүйгээ
зөв сонгож байна гэж бодож
байна. Битүү морьдод итгэл
үзүүлбэл хувь заяа маань ээд­рээтэй болоод ирнэ. Энэ
сонгуульд хамгийн олон са­нал авах улс төрийн
хүч­нээр АН-ыг тодорно гэдэгт
итгэлтэй байгаа.

–Сонгууль болоход үл­дэж байгаа богино хуга­цаанд АН юунд ан­хаарвал зүгээр гэж та бодож байгаа вэ?

-Үнэн үг ярьж, өөрс­дийн­хөө үзэл бодлыг хүр­гэвэл болно доо. Сон­гуулийн кам­па­нит ажил дундаа орж явна. Хүмүү­сийн сэтгэлд хүрч ажил­лах хэрэгтэй л байна. Ардын намынхан өр тавьж ахмадуу­дад 330 мянган төгрөг өгөх нь. Энэ сонгуулиар мөнгө та­раах­гүй гэсэн чинь яалаа. Өмнөх сонгуулиар амласан бол тарааж болдог юм байна шүү дээ. Үүнийг нь яагаад Ардчилсан нам ярихгүй бай­гаа юм. Яа­гаад байр сууриа илэр­хийлэхгүй байна вэ. Авли­­гын эсрэг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж маш хатуу тэм­цэл хийж байна. Гэтэл АН-ынхан яагаад мэдэг­дэл гар­гах­гүй, байр сууриа илэрхий­лэхгүй, дуугүй байгаа юм бэ. Үл­дэж байгаа арваадхан хоногт Монголын амьд­ралд нөлөөтэй, иргэдийн санааг зовоож байгаа асуудлуудаар байр сууриа илэрхийлж байх ёстой гэж бодож байна.

–АН хотын удирд­ла­гыг авах цаг нь болсон гэж яриад байна. Энэ тал дээр таны бодол…

-Э.Бат-Үүл гарч ирээд яриад байгаа санаагаа хэрэг­жүүл­бэл Улаанбаа­тар хотын нүүр царай өөрчлөгдөх бо­ломжтой. Гэр хорооллынхон өөрөө өөрсдийгөө ба­рил­гажуулж амьдрах нь зөв. Ар­дын намынхан хэдэн зуун орон сууц барина гээд эрэл­тийг нь дэмжээд  байна. Гэвч ний­лүүлэлт байхгүй учраас энэ нь инфляци хөө­рөг­дөж, эдийн засгийг хөөс­рүүлнэ. Тийм учраас үүнээс бол­гоомж­­лох хэ­рэг­тэй. АН нийс­лэлд ажил­лах бүрэн боломж­той. Э.Бат-Үүл маш зөв сон­голт хийсэн. УИХ-ын гишүү­нээр олон жил ажил­лалаа. Үүнийгээ ор­хиод хотын түв­шинд бууж, хотын мэрийн суудлын төлөө өрсөлдөнө гэдэг бол их зориг шаардсан асуудал юм.

–Монголд өөрийгөө гурав дахь хүчин гэж нэрлэх на­мууд шил шилээ даран гарч байна. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын нам сон­гуульд хэд хэдэн суудал авах нь гэсэн таамаг бий. Гэвч  намын дарга нь нэ­лээд асуудалтай бол­чих­лоо. Энэ талаар таны байр суурийг сонсъё?

-Парламентад суудалтай гурав дахь намыг албан ёсоор гуравдагч хүчин гэж нэрлэнэ. Түүнээс биш намууд өөрийгөө  гуравдагч хүчин гэж нэрлээд болчихдог юм биш. МАХН бол хуучны МАХН-ын хагарлаас үүссэн улс төрийн хүчин. Эднийх хуучны Хувьс­галт намаас тасарсан гэдэг утгаараа ард түмний тодор­хой саналыг авна. Үүнээс одоогийн Ардын намынхан хамгийн ихээр айж байна. Үнэндээ МАХН бол Ардын намын саналыг хуваахаас биш АН-ын саналыг хуваах­гүй. Ерөнхийлөгч Н.Энх­бая­рыг тойрсон асуудлыг АТГ-ын ажил гэж үзэж байгаа. Гэхдээ энэ нь авлигатай тэмцэх тэмц­лийн нэр төрийг гутаах маягаар өрнөсөнд харамсч байна. Авлига гэдэг бол хор­той, салахад хүнд хар үзэгдэл. Өтний ялаа хогийн саванд үржээд байхад гэр дотроо ялааны алуур барьчихаад давхиад байвал нэмэргүй биз дээ. Үржээд байгаа газар руу нь хор хийх хэрэгтэй байдаг. Авлигатай ч ингэж тэмцэх ёстой. Авлигын үүр уурхайг устгахгүйгээр ганц нэг хүнийг бариад, хориод бүтэхгүй л дээ. Ер нь авлигын эсрэг тэмцэнэ гэвэл намуудын та­лаар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­доржийн баримталж байгаа байр суурийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Одоогийн намуу­дын гишүүнчлэлийг  бо­лиу­лах хэрэгтэй. УИХ-д нэр дэв­ших, төрийн байгууллагад ажиллах албан тушаалт­нуу­дад маш том хяналт тавих ёстой. Төрийн албыг ху­дал­дах асуудлыг Эрүүгийн хуульд томъёолох хэрэгтэй. Сүүлийн үед сайд, дэд сай­дын суудлыг худалдаж эхэл­лээ шүү дээ. Энэ бол төрийн эрхийг Үндсэн хуулийн бус аргаар авч байгаа хэрэг. Үүнд АТГ анхаарлаа хандуу­лах ёстой байлаа. Тэгсэн бол сонгуульд нэр дэвшигчдийн жагсаалт одоогийнхоос өөрөөр гарах байв.

–Авлигын үүр уурхай нь хаана байгаа гэж та үзэж байгаа вэ?

-Авлигыг төрүүлж байгаа үүр уурхай бол нам бол­чихоод байна. АН цөөн жил төр барьсан учраас тийм нүгэл бага байх л даа. Харин төрийн эрхийг олон жил барь­сан Ардын намынхан авли­гад чамгүй гаршаад гүнзгий орчихсон шиг байна. Аймгуу­дын дарга нар түрүүчээсээ шоронгийн хаалга татсаныг харж байгаа биз дээ. Гэвч энэ нь сонгуулийн дуулианд да­рагдаад өнгөрч байгаад ха­рамсч байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

МАН сүүлийн гурван сонгууль дараалан эрх барьж, Засгийн газраа бүрдүүлж ажиллалаа. Дандаа л диваажинг бүтээхийн дайны юм амлаж ирлээ. Залхтал сонссон хуучин пянз шиг энэ олон жил сонгуульд орохдоо  яг л ижилхэн амлалт өгч байсан, яг хэвээрээ. Энэ удаа ч өнгөлөн далдалж байгаад баахан амлаж байна. Үнэндээ МАН-ын хэдэн дарга, удирдлагаас өөр баяжиж сайжраад байгаа нь алга. Ард түмнээр тэд зүгээр л даажигнаад байхад манайхан өөр сонголт байхгүй мэт тэднийг сонгосоор ирлээ.  Энэ олон жил эдний хэн нь хэн бэ гэдэг нь харагдлаа. Тэд хэдэнтээ эрх барихдаа дараалан дампуурууллаа, эх орноо.

Одоо цаг нь болсоон. Хууртлаа, хууртлаа гэхэд амьдралынхаа хичнээн жилийг хоосон, амлалт, хууран мэхлэлтэд итгэж, гэнэн томоогүй, нялх хүүхэд шиг дээрэл­хүүлж амьдрах юм бэ. Хичнээ­нээрээ очиж тэдний төлөө саналаа өгөв дөө. МАН-аасаа гараад л ирж чаддаг юм бол дараа нь иргэдээс санал авахыг ногоон гэрлээр гарах­тай адил санадаг болсон хойно доо, энэ МАН-ынхан.  Тэд биднийг ингэж л дээрэлхэж байгаа юм. МАН-ынхны хувьд харин намаасаа гарч ирнэ гэдэг нэлээд том тулаанд орохтой адил. Үүнийгээ давчихвал болоод л явчихлаа гэсэн үг. Үнэн хэрэгтээ Ардын намын Удирдах зөвлөл, Бага хур­лын шийдвэр л Монголын сон­гуулийн үр дүн бол­чихоод байна. Хуйвалдаан, мөнгө төгрөг, хэрүүл тэмцэл хийж байгаад эндээсээ гараад ирсэн тохиолдолд бандан тас.  Шууд л УИХ-ын гишүүн бол­чих­лоо гэсэн үг болчихоод байна. Энэ бүхнийг өөрчлөх цаг болсон. Алийн болгон Ардын намын шийд­вэрээр амьдралаа шийдүүлж байх юм. Ийм сонгууль гэж ер нь байдаг юм уу. Ингэх юм бол сонгууль явуулаад яах юм.

Сонгууль бүрээр тэд амлалт өгдөг. Хэлбэрийг нь жаахан өөр­чилс­нийг эс тооцвол агуулга нь хэвээрээ л байгаад байдаг. Тэд­нийг ингэж өөгшүүлж, дахин дахин толгой дээрээ гаргалаа гээд юу хожив. 1996 онд л ардчилсан хүчний эвсэл олонхи болж байс­наас тэр цагаас хойш нэг нам дангаараа эрх барилаа. Эднийг дахин сонгоод нэмэргүй гэдгийг ард түмэн ойлгохоороо нэг боллоо. 2000 онд тухайн үеийн МАХН буюу одоогийн МАН 72 суудал авч үнэм­лэхүй олонхийг бүрдүүлж байлаа. Тэр сонгуульд “Төрөө хямралаас гаргая, түмнээ ядуурлаас аваръя” гэсэн уриатай орж байсан.  Сонгуу­лийн амлалтад нь ажилгүйдлийг тавиас доошгүй хувь бууруулна гэсэн. Ажилгүйчүүдийн тоо тэр цагаас хойш өссөн үү гэхээс буураа­гүй. Өөрсдийнх нь халам­жийн хавтгайрсан бодлоготой холбоотой ажилгүйчүүд улам нэмэгд­сээр байгаа. Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөр хэрэг­жүүлж, авлигатай тэмцэнэ гэсэн өөрсдөө авлигад яаж автсаныг ард түмэн эрхбиш мэдэж байгаа. Мэд­сээр байж тэднийг дахин сонгоод араас нь авлигачаар нь дуудна.

2004 онд МАН дахиад л олонхи болсон. Энэ сонгуульд “Таны төлөө, тантай хамт” гэсэн уриатай оролцов. Гэвч тэд бидний төлөө байсангүй. Харин өөрсдийнхөө төлөө бол сайн ажилласан байх шүү. Ядуурлыг бууруулах, иргэ­дийн орлогыг тогтвортой болгох, өсгөх зорилгоор ажлын байрыг нэмэгдүүлнэ хэмээн  дахиад л өмнөх амлалтаа давтав. Иргэнд газрыг нь өмчлүүлж, эдийн засгийн эргэлтэнд  оруулах бололцоо олго­но гэсэн боловч, энэ нь бүтээгүй. Харин Ардчилсан намын 2012 оны  сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт энэ нь тусгагдсан. Мөн тухайн үедээ    Батын Батбаатар тэргүүтэй АН-ын гишүүдээс Өрх бүр газар өмчлүү­лэх тухай хуулийг иргэн болгонд өмчлүүлэхээр өргөн барьж, бат­луулж байсан түүхтэй.  МАН  олон амлалтаа биелүүлээгүй. Биелсэн зүйл нь бэлэн мөнгө тараалт.  Энд  МАН-ын маш олон биелээгүй амлал­­тыг бичсэнгүй. Цөөн  жишээ болгон татаж байгаа юм. Дотоо­дын түүхий эдийг боловсруулж эцсийн бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн экспортлох, ажил эрхлэлтийг дээш­лүүлнэ гэсэн ч мөн л биелээгүй. Малын хулгай, авлига, хээл хахууль, архидан согтуурах зэрэг нийгмийн гаж үзэгдлийн эсрэг шийдвэртэй тэмцэнэ гэж амлав.   Эдгээрээс аль нь ч бүтээгүй бөгөөд бүр ч илүү нэмэгдсэн болно.

2008 оны сонгуулийн дүн мар­гаантай гарсан ч тэд олонхи бол­сон. МАН-ын сонгуулийн уриа “Шударга ёс-хариуцлагатай төр, дэвших хөгжил-дэвжих амьдрал”.   Энэ хугацаанд шударга ёс тогтсон уу. Төр нь хариуцлагатай байж чадсан уу. Улс орон хөгжсөн үү, бидний амьдрал дэвжсэн үү. Тэд­ний сайхан амлалтын нөгөө талд бодит амьдрал ямар байгаа билээ.

Сонгууль болгоны өмнө ганц­хан жижүүрийн үг хэлээд зогсч байдаг. Бид энэ дөрвөн жилд ирэх дөрвөн жилийн хөгжлийн суурийг тавилаа л гэж хэлдэг. 

“Өнгөрсөн
дөрвөн жилд ингэж хөгжлөө” гэж хэлэх  юмгүй учраас дандаа ирээдүйн тухай төсөөлөл ярьж  иргэдээ хуурсан.

МАН энэ сонгуулиар эх орон­доо сайхан амьдаръя гэсэн  уриа­тай оролцож байгаа. Энэ нь ард түмэндээ биш  хэдэн олигархиуд­даа хэлээд байх шиг.  МАН-ын төр барьж байсан хэдэн олигархиуд л сайхан амьдрах биз.

Мөн “Иргэнд тэгш боломж, ний­гэмд шударга ёс”  гэсэн уриа  дав­хар дэвшүүлжээ.

Шударга ёс гэдэг нь хаана байгаа юм. Өөрсдөө дүүрэн луй­вар­­чид хулгайчдаар дүүр­чи­хээд яаж шударга ёсыг тогтоох юм. Ард түмэн та нарт өөр сонголт бай­даг­гүй юм уу. Худал амлаж, иргэдээ бэ­лэнчлэх сэтгэлгээнд сургаж, оюун ухаан эрүүл, дөрвөн мөч нь бүрэн бүтэн идэр насны залуус тэжээвэр амьтан болгож байгаа нь байхад дахин, дахин сонгоход хүргэдэг гэж үү.

Эд нарын сонгуулийн хуурамч амлалтад хууртаж  ханалаа ш дээ. Хэн нь хэн бэ гэдгийг харлаа. МАН-аасаа
нэр дэвших эрхээ авлаа л бол сонгогддог байх юм бол сон­гууль явуулах хэрэг байна
уу. Үүрд МАН-тайгаа байх юм
уу. МАН-ын гишүүн байсан ч
та дахин нэг тунгаагаарай. Эх орон чинь үнэтэй
юу, нам үнэтэй юу. Өнөөдрийн энэ байдал хэдий чинээ удаан үргэл­жилнэ, үр хүүхдийн чинь ирээдүй
улам л бүдгэрэн холдоно.