Category: утга-зоxиол

Хаврын хурц нар нэлээд дээр мандаад ойр орчмыг хөхөмдөг манан бүрхэж өргөн талд байгаа юмс цөм зэрэглэн жирвэлзэж байлаа. Цайдам хөндийн зүүн зах нь болсон хэсэг дэрс рүү эхээс гараад хэдхэн хоносон цайвар цагаан янзага дагуулсан шаргачин орж ирлээ. Янзага нь тонгочин тоглож орчин тойронд өөрөөс нь өөр юмгүй мэт бүхнийг матран явахад нь эх нь тал бүр сэрвэлзэн өчүүхэн чимээг ч сэрэмжлэн чагнаж нүдэнд нь торсон бүхнийг «Юу вэ. Яах гэж байна» гэсэн бололтой нарийвчлан ажиглаж явлаа. Уураг нь дуусаагүй өег сүүндээ гэдэс нь цадсанаас ч юм уу нялх бие нь тоглоомдоо ядарснаас ч юм уу? Аль зуу зуун жилээр үргэлжилсэн хатуу амьдралын сургаал ч юм уу? Бүү мэд. Юу ч гэсэн дэрсэнд орсны дараа удалгүй янзага нь нуугдан унтав.

Ер нь шаргачин өдрийн цагт нялх янзагаа бут буюу дэрсэнд хяруулж нуугаад өөрөө шинэхэн ургасан ногоо чимхлэн иддэг. Энэ үед ямар нэгэн аюул ирвэл хурдан хөлийн хүчээр дагуулан зугтаж төөрүүлээд эргэж ирхэд, унтаж хоцорсон үрдээ аюулыг зайлуулсан баярт уулзалтаар цэцэглэсэн амьдралаар амтлагдсан сүүгээ өгдөг. Янзагаа нуусны дараа шаргачин зүг бүр гоо чихээ соотгонуулан дээр дээр үсрэн тоглодог. Энэ үед нь түүнийг бүжигчин хүн харвал уран хөдөлгөөний хуримтлал болсон гоёмсог хөдлөлийг тусган авах нь дамжиггүй билээ. Нөгөө шаргачин цовхрон харайлан дэгдэж хэсэг тоглоод хурц үнэр нь хамар руу цоргисон соёолж байгаа нялх тааныг амтархан идэв. Гэтэл шаргачны хажуугаар гарсан замаар жолоочоос гадна гурван зугаалагч суусан машин тоос манаруулан давхиж ирлээ. Хурдлан яваа машин дотор архины эхүүн үнэр, тамхины гашуун утаатай холилдон ханхалж, жолоочийн ар талд суусан хүнээс бусад нь нэлээд согтсон тул нүд нь чиглэсэн юмгүй гөлөлзөн эргэлзэж толгой нь моторын жигд ажиллагаатай цохилт нийлүүлэх гэсэн юм шиг хаялан ганхаж явлаа. Хэрэв жолоочийн хажууд суугч тамхиа ноцоох хэрэг гараагүй бол шаргачин эх үр хоёр гашуун зовлонд учралгүй өнгөрч болох байсан билээ. Гэтэл тамхиа ноцоолгох гэж жолооч руу эгцлэн харсан нүдний нь үзүүрт талд идэж байгаа ганц шаргачин харагдав.

-Зээр гэж хашгирахад яг хойно нь суугч ухасхийн

-Хаана? гэж хариу хашгираад нойрмог нүдээр тал бүхэн рүүгээ харлаа.

-Янзагатай шаргачин бололтой. Тэгээд өдийд цаазалсан шүү дээ гэж жолоочийн ард суугч хэлэв.

-Зугаалж яваа бидэнд ямар хамаатай юм бэ. Буудаж л байвал барав. За бэлтгээрэй гэж жолооч нь хэлээд машинаа эргүүлж чимээнээс цочин сэрэмжилсэн шаргачны зүг хурдлан давхилаа.

-Хууль биелүүлэхийн тулд гарсан хуулийг харин биелүүлэхгүй бол хариуцлага байдаг шүү дээ гэж жолоочийн ард суугч хэлсэнд

-За энэ чинь хууль хамгаалагч гарав бололтой гэж жолоочийн хажууд суугч хэлээд их хөгжилтэй инээснээ.

-За хөөгөөд гэж хэлэв. Уул талд нь янзага нь унтаж байгаа тул ирж байгаа аюулыг холдуулан зайлуулах гэж шаргачин өргөн цагаан тал руу дэгдэн үсэрч гоо чихээ босгон солбиж цойлон давхив.

Цонхоор нь буунууд шоролзон гарсан машин, зээрийн хойноос байдаг хурдаар довтлон ирлээ. Хурдан хөлдөө гүн итгэсэн шаргачин дүүлж дөрвөн хөл нь газар хүрч байгаа эсэх нь үл мэдэгдэн хурдлав. Гэвч энэ удаа түүний хойноос эцэстээ эцдэг булчин шөрмөстэй амьтан хөөж байгаа биш эцэх цуцахыг үл мэдэх хурдан хөлөг унаж будаан сумаар зэвсэглээд гүйцэгдэхгүй зовоон зугтаж байгаа зээрийг юу болсон ч алах ангийн шунал оргилсон дайсан мөрдөж яваа тул хэдий хүч тавин хурдлавч холдож хоцрохгүй харин улам ойртов.

Буу зогсолтгүй шахам нижигнэж машины дохио чимээ үргэлжлэн дуугарч шаргачны үсрэн цойлох нь ховордон цэлмэг нүд нь бүлтэгнэн манантаж босоо чих нь алгуураар хойшоо бууж байлаа. Машин дотроос «хар барам чинь оногдохгүй нь. ёо ёо ямар их донсолдог юм бэ. Толгой хагалчих нь, аль вэ сум аваад аль. Өмнө нь барьж байгаад мулталж орхи. Аа мондиос болж гараа шалбалж орхилоо. Чамайг уу даа» гэх зэрэг дуу сонсогдож байлаа.

Гагцхүү жолоочийн ард хөдлөлгүй суугаад хөмхийгөө зуун салхинд бага зэрэг гандсан нүүрээ барайлган, барьж ядсан заналхийлэл нүдэнд нь туяарсан нэг хүн дуугаралгүй «Толгойгоо цохих гараа шалбалах чинь юу ч биш. Харин гэмгүй амьтны амьдралаар хууль зөрчиж тоглон эрхлэх чинь л дэндэж байна» гэж сэтгэлдээ дахин дахин шивэгнэн явжээ. Yнэндээ хөөгчдөд энэ явдал богино хугацааны хөгжилтэй тохиол байсан бол шаргачинд хоёр амийн төлөө хийж байгаа ширүүн тэмцэл байжээ. Шаргачин уулруу зугтсан бол өдийд мөрдөгчөөсөө салж, хөшсөн булчингаа амруулаад хярсан үр рүүгээ гэлдрэн явж болохсон билээ. Гэтэл шаргачин хөөх тусам зах хязгаар нь үл мэдэгдэх өргөн талын гүн рүү тэмүүлж байв. Хичнээн километр хөөснийг хэн ч хэмжсэнгүй. Хэд дахин буудсаныг хэн ч тоолсонгүй. Эцэстээ шаргачин хоёр чихээ шилэндээ нааж амаа ангайн богинохон сүүлээ хавчин давлан урсах жигд хөдөлгөөнөө алдаж, өндөгнөн цогих буюу заримдаа бүр шогшдог болов. Будаан сум цайран эхэлж байгаа бөгсийг нь сийчин оноод ухаа ягаан цус хонгыг нь дагаж урсан эхлэв. Гэвч шаргачин сүүлчийнхээ хүчийг дайчлан харайсаар байв. Амьдралдаа хэд хэдэн янзагыг бойжуулан торниулж түмэн бэрхшээл мянган саадыг давж гарсан энэ шаргачин хөөсөн дайсныг хурдан хөлийнхөө хүчээр зайлуулаад унтсан үрдээ эргэн очиж байсан удаа олонтоо нь эргэлзээгүй. Учир нь зээр ямар ч амьтанд өчүүхэн ч хор хүргэдэггүй боловч, түүний дайсан мундах биш даа.

-Сум байна уу? Гэж хашгирах дуу машин дотроос хэд дахин сонсогдсоноо хэсэг чимээгүй болоод цонхоор арзайн гарсан буунуудаа татаж аваад хөл рүүгээ хаялцгаав.

-За одоо яадаг билээ гэж нөгөө жолоочийн дэргэд суугч хоосон буугаа хажуу тийшээ хаях зуур хэлэв.

-Муу золигийг дайруулж орхиё гэж жолооч хэлээд хурдаа нэмлээ.

Амьд гарч янзагатаа эргэн очоод язарч чинэрсэн дэлэнгээ хөхүүлж учралаар гэрэлтсэн хайраар янзагынхаа годгонон тоглож байгаа жижигхэн сүүлийг үнэрлэх хүсэл их боловч хөшиж зангирсан хөл нь урагшаа хөдлөхгүй болоод бүх бие нь салганан амьсгал нь цээжиндээ багтахгүй оволзон саяхан үзэсгэлэн болон сэрвэлзэж байсан хоёр чих нь дараа болон дэлдэгнээд эцсийн эцэст өөрийн эрхгүй сөгдөн шургачиж хэвтлээ. Машин зогсож хэдхэн цаг зугтаж зовоосон зөрүүд муу шаргачин амьдаараа гарч орох болсонд баярласан хоёр инээлдэн гарч ирлээ. Хэрэв сувай шаргачин буюу ооно байсан бол хөшиж нугараад мод болсон хөлөө хүчлэн тэнийлгэж босоод зугтаж чадахгүй байсан бизээ. Гэвч энэ шаргачин тийм биш болохоор ухасхийн босоод манаран хөхөрч байгаа нүдээ бүлтэгнүүлэн шогшив. Тэд явгалан хөөсөн боловч барьж чадсангүй. Гүйцэгдэхгүй байгаад нь уурлан бухимдаж том том чулуугаар шидсэн боловч оносонгүй. Тэгээд тэд хараал тавин буцаж машиндаа суугаад дахин хөөв. Шаргачин дахин шурган сөгдөн хэвтэв. Машин түүний дээгүүр өнгөрөхдөө өрөөсөн дугуйгаараа дайрлаа. Машин эргэж зогсоход түүнээс анчид гүйцэгддэггүй шаргачинг босох чадалгүй болгосондоо баярлан инээлдэж хөгжил болон гарч ирлээ. Тэрийн хэвтсэн бөгөөд бүх бие нь үхлийн өмнөх чичрэлтээр татагнаж байгаа шаргачин эцсийн хүчээ дайчлан янзагаа нуусан зүг рүү амьдралын оч орхин хаяж байгаа нүдээр харлаа.

-Гүйцэгдэхгүй оногдохгүй байх чинь яав? Гэж нэг нь хэлээд нөгөө нэг нь шаргачны дэргэд ташаагаа тулж ханхалзан зогсоход шаргачин дахин өндийж янзага нь амгалан сайхан унтаж байгаа зүг рүү дахин харах гэтэл хүнд төмөр манивил толгой руу нь тас хийтэл бууж, эцсийн амьсгал нь тасрав. Жолооч нүд рүү нь манивилын үзүүрээр хатгаж үзсэнээ,

– Талийгаач болжээ гээд өврөөсөө хиам гаргаж зулгаан идлээ.

Шаргачны чинэрсэн дэлэнгийн хоёр хөх нь зугтахын өмнө сэрвэлзэн соотгонож байсан хоёр чих шиг нь босож сэрийгээд түүнээс шахагдан гарч байгаа цагаан шаргал сүү нь элсэрхэг хөрсөнд шингэн орж борлуулан байлаа. Жолоочийн дэргэд суугч хөдлөлгүй хэвтэж байгаа шаргачинг өшиглөн хөрвүүлснээ,

-За явъя. Туранхай хөхүүл шаргачнаар юу хийх юм. Тарган сан бол оноо засаг нь чанаж, өөх үмхэх юмсан. Чамд юм үлдсэн үү гэхэд нь нөгөө нь

-Хагас шил юм үлдсэн гээд ягаан цус шүүрч байгаа шаргачин рүү ажиглан харснаа мөн догь буудаж шүү гээд бардам гэгч нь инээмсэглэв.

Тэгээд тэд машиндаа сууж явахдаа жолоочийн хажууд суугч

– Ярих сонинтой боллоо гэж хэлэхэд,

Хууль зөрчсөн та нартай ярих юм над бүр ч их бий гэж жолоочийн ар талд суугч боджээ.

Машин тоос татуулан хурдалж далд орлоо. Дээр мандсан нарны гэрэл шаргачны дээрээс жигнэн ямар ч анир чимээгүй өргөн тал мэлтийн тэнгэрийн хаяанаас том гэгчийн хар тас алгуур дэвсээр улам тодрон гарч ирлээ.

“Бага хангайн цом” яруу найргийн наадам энэ сарын 29-нд болох юм байна. “Аз жаргалтай Улаанбаатар” хөтөлбөрийн хүрээнд “Номоо солилцъё” өдөрлөгийн үеэр энэхүү яруу найргийн наадмыг зохион байгуулж байгаа ажээ. Багахангай дүүргийн хүүхэд багачууд, иргэдэд яруу найргийн үгийн увидас, тансаг хэллэг, туурвилыг хүргэх нь наадмыг зорилго гэнэ.

Наадамд оролцох найрагчид чөлөөт сэдэвтэй хоёр шүлгээр эхний даваанд өрсөлдөнө. Үүнээс шалгарсан 25 найрагчийг хоёрын даваанд оролцуулах аж. Эхний дөрвөн байрыг шалгаруулж, цом, өргөмжлөл, мөнгөн шагналаар урамшуулахаар болжээ. Бүтээлийг МЗЭ-ийн байранд хүлээн авч байгаа юм байна.

МУИС–ийн багш, хэлбичгийн ухааны доктор, хүүхдийн зохиолч Д.Батжаргалтай ярилцлаа. Тэрбээр МЗЭ-ийн болон Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт, шилдэг бүтээлийн “Алтан өд”–ийн эзэн юм.

–Та анх яагаад хүүхдийн зохиолч болъё гэж бодсон бэ, тэр түүхээсээ хуваалцаач?

-Анхны шүлэг маань 1981 оны дөрөвдүгээр сарын 9-нд Хөвсгөл аймгийн “Эрх чөлөө” сонинд гарсан юм. Тэр нь “Би-Алтрагийн хүү” нэртэй. Алтраг гэдэг нь Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх суманд байдаг миний ундаалж, тоглож өссөн гол юм. Дараа нь сансарт хүн нисээд сансрын тухай шүлэг бичих гэж оролдсон. Тэгэхэд биоюутан байсан. “Намайг сансарт нисвэл” гэж шүлэг бичсэн чинь дугуйлангийн нөхөд хөөргөж, яруу найрагч Даваасүрэнгийн Чинзориг дуу алдан босч ирж, урам зориг өгч байлаа. Энэ үеэс л хүүхдийн зохиол бичих болсон.

Тавдугаар сургуульд дадлагын багш хийж байхдаа хичээл заахынхаа хажуугаар хүүхдүүдэд шүлэг уншиж өгдөг байжээ. Дадлага дуусаагүй байхад тэр шүлэг маань хэвлэгдээд “Пионерийн үнэн” сонин дээр гарч, олон хүний анхаарлыг татахаар нь урамшсан юм. Тэр үед хүмүүс “Чи хүүхдийн зохиол бичих юм байна, хүүхдийн сэтгэлгээг сайн гаргаж байна” гэж хэлэхээр нь эргэлт буцалтгүй шийдсэн дээ. Түүнээс хойш олон шүлэг бичсэн. Гэхдээ өгүүллэг, шүлгээ орхиогүй ээ. Харангын Чулуунбатын аяыг нь хийсэн “Анхны бороо” дууны шүлгийг бичсэн. Нэлээд хэдэн шүлгүүдээ нэгтгэж байгаад 2010 онд шүлгийн ном гаргасан даа. Мөн 2007 онд өгүүллэг, туужийн “Дархад бодол” ном гаргасан маань “Алтан өд” шагнал хүртсэн.

Та багадаа ямар үлгэр домог уншиж өссөн бэ?

-Манай ээжолон үлгэр домог мэддэг хүн байсан. Эрт босно. Тэгээд “Уруудах хүний унтах, мартах, идэх. Өөдлөх хүн санах, сэрэх, сэтгэх” гэж их ярина. Биднийг их эрт босгоно. Сүүлд харж байхад Говийн их ноён хутагт, соён гэгээрүүлэгч Данзанравжаагийн “Бадарч дээшлэхийн үндэс нь санаж, сэрэх, тэмүүлэх. Баларч доройтохын үндэс нь унтах, мартах, тэрслэх гурав” гэж байдаг. Тэр айлтгал, сургаалтай агаар нэг үг байсан юм билээ. Ард түмний язгуур ухааныг хайрлаж, бодож үзмээр юм шиг байгаа юм. Сүүлд багш болоод ээжийн хэлдэг үлгэр, үгийг судлаад шинжлээд үзэхэд ардын аман зохиол дотор тэр болгон байхгүй байна. Тэгэхээр их сэтгэгч Күнзийн хэлсэнчлэн хоёр хүний нэг нь ухаантай гэдэг шиг ард түмний өв соёл гэдэг бол дээдлэн авч үлдээхгүй бол тэр тээгчтэйгээ хамт алга болдог гэж боддог. Жишээлбэл, “Эцсэн улаан ухнатай Эзэр бэзэр өвгөн”, “Наалдан пад салан пад” гэхчлэн үлгэр ярьдаг байсан. “Наалдан пад” гэдэг нь одооны цавууны реклам биш шүү дээ. Харамч хүний гэрт жатгатай бадарчин ирээд сууж байгаа ширдэгтэйгээ наалдан пад гэхээр нөгөө хүн тэгээд суучихдаг, гар нь хавиргандаа наалдан пад, ам нь болж өгөхгүй болохоор амыг нь наалдан пад гэчихээд өөрөө хоол хийж идэж, унтаж амарчихаад гурван гүвээ даваад “Бүх зүйл нь салан пад” гэчихээд явж байсан гэх мэтчилэн их сонинүлгэр ярьдаг байсан. Бас содон сонин үг их хэлнэ. “Ааруулын ам тайлахад хүүхэд горьддог, арцны ам тайлахад гал горьддог” гэсэн үгийг энд тэндээс хайхад олдохгүй байгаа юм.

–Ардын аман зохиолоос сэдэвлэн орчин үед таарсан зохиол бичиж болох уу?

-Болно шүү дээ. Тийм зохиолууд зөндөө байдаг. Жишээ нь манай Түмээ ахын “Нисдэг алим” гэж зохиол бий. Энэ бол шидэт хүүрийн үлгэрээс сэдэвлэсэн. Мөн Л.Бадарч гэж хүүхдийн алдартай зохиолчийн “Унага” гэж шүлэглэсэн үлгэр байна. “Уйлаад яах вэ улсын шившиг орилоод яах вэ олны шившиг” гэдэг ардын аман зохиолын хэсгийг “Уйлаад яах вэ, уулын шившиг, орилоод яах вэ, ойн шившиг” болгон бүтээлчээрэ хэрэглэсэн байдаг.

–Орчин үед ардын аман зохиолоос санаа авсан зохиолууд яагаад байхгүй байна вэ?

-Байлгүй яахав. Харин хүүхдийн уран зохиолыг түгээх хэлбэр нь байхгүй болчихсон. Хэвлүүлсэн газрынхаа хэдэн хүүхдэд хүрээд дуусч байна. Сүүлийн үед комик зохиол их бичиж байна. Японд жил бүр комик номын уралдаан болдог. Түүнд Н.Эрдэнэбаярын “Бумбардай хүү” комик оролцож, гранпри шагналыг нь авсан. Хөдөөний хүүхдүүдэд зохиол, бүтээл хүрэхгүй байна.

–Зохиолчдын номыг олон хувь хэвлээд хямдхан түгээгээд өгье гэсэн газрууд байдаг. Тэдгээр газруудтай хамтарч ажиллаж болдоггүй юм уу?

-Тийм газрууд зохиогчийн эрхийг нь авах гээд байдаг. Эхэн үедээ бид ч хамтарч ажилладаг байсан. Гэхдээ их алдаатай хэвлэдэг. “Гучин таван үсгийн гуншин” гэдэг номоо “Урлах эрдэм” хэвлэлийн газартай гэрээ байгуулаад өгсөн чинь хачин алдаатай гаргасан. Би дараа нь очоод “Энэ алдаатай номоо татаж аваач ээ, хэрвээ татаж авахгүй болтанай хэвлэлийн газрын үүдэнд аваачиж шатаана” гэж хүртэл хэлсэн. Хүүхдийн номыг алдаагүй гаргахгүй болном гэдэг үнэт чанараа алдана.

–Монголын хүүхдийн уран зохиолын хөгжил ямар шатандаа явж байна вэ?

-Хүүхдийн уран зохиолд шинэ давалгаа, шинэ хөгжлийн хүлээлт нийгэмд байдаг.

Хүүхдийн уран зохиолд байдаг нэг нандин зүйл нь хөгжөөнт чанар юм. Хүүхдийн зохиолчид “Хөгжөөнт чанар нь алга байна, хөдөлгөөнт чанар нь алга байна” гэж ярилцдаг.

Өнөөдөр хүүхдийн зохиол бичдэг хүмүүс цөөнгүй. Бидний үеийнхэн, ахмад зохиолчид ч байна, залуу үеийнхэнч байна. “Алтан өд” шагнал авсанЛ.Мөнхбат, Э.Амарзаяа, Б.Ганчимэг гээд хэдэн залуу бий. Гэвч үндэсний хэмжээнд мэдэхгүй, зохиолуудыг нь тарааж чадахгүй байна. Хуучин хэдэн зохиолчдоо л мэдэж байна. Саяхан жил бүр болдог “Шидэт номын найзууд” өдөрлөг боллоо. СУИС-ийн оюутнуудаар шинэ шүлэг, өгүүллэгээ уншуулаад, миний нэг өгүүллэг түрүүлсэн. Д.Давааням гуайн өгүүллэг хоёрдугаар байрт орсон. Энэ хүн бол өндөр Гонгорын ач хүү, олон сайхан ном бүтээл гаргасан хүн байдгийг та нар мэднэ биз дээ. Шүлгийн төрөлд М.Амархүү мөн байр эзэлсэн. Номынхоо зургийг өөрөө зурдаг зураач, яруу найрагч хүн шүү дээ. Ер нь хүүхдийн зохиол сайн бичиж байгаа.

Нийгэм хүүхдийн зохиолд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа нь зөв. Нийгэм чөлөөтэй болсон болохоор дурын хүн ном гаргаж байна. Зарим нь ардын аман зохиолоос сэдэвлэсэн маягтай, гадаадын зохиолын муухан хуулбар, өөрийн сэтгэлгээ, уран сайхны сайн дүр байхгүй зохиолууд гарч байна. Жишээ нь “Сагсгар сүүлтэй саарал хэрэм өдрөөс өндөрт үсрэн дүүлнэ” гэж бичээд гоё зураг тавиад гаргачихаж байна. Энэ бүхнийг нь шүүмжлэхээр зарим нь бүр ухаан алдаж, унах дөхөж, уурлаж уйлж, сүйд болж байна. Шүүмжлэл сонсохгүй зохиолч болно гэж юу байхав дээ. Иймэрхүү байдлаар дотроо хөдөлгөөн явагдаж байна. Хөдөлж байна гэдэг нь хөгжихийн эх сурвалж мөн биз дээ.

Чөлөөт нийгэмд шилжсэнээр янз бүрийн орчуулгын ном их гарсан. Тэдний хэл найруулга тааруу, зарим нь авах юм байхгүй. Орчуулгад ямар нандин хандаж байсан ганцхан жишээ бол “Алтан загасны үлгэр” байна. Эх зохиол дээр тийм гоё эхлэл байдаггүй. Зүгээр л загас, загасчин хоёр л гардаг.

Өнгөрсөн онд бидний хийсэн нэг том ажил бол “Хүүхдийн уран зохиолын тайлбар толь”-ийг анх удаа гаргасан. Монголын хүүхдийн зохиолын түүх, шүүмж, онолын 200 гаруй нэр томъёог тайлбарласан. Хүүхдийн зохиолчдын намтрыг үндэслэгчид, гол төлөөлөгчид, бүтээгчид гурван янзаар оруулсан. Хүүхдийн уран зохиолын гол төлөөлөгчид гэхэд Ч.Арьяасүрэн, Г.Ловор, Ж.Дашдондог, Д.Содномдорж гээд бүгд бий. Зөгнөлт зохиолч Ж.Галын “Чулуун сарлаг” гэдэг адал явдалт зохиол байна. Л.Түдэвийн “Зураг амилна”, Ж.Дашдондогийн “Чулуун доиог”, С.Надмидын “Сүүдэрхүү” гээд хүүхдийн зохиолын сан хөмрөг арвин баян. Зарим зохиолыг тайлбар тольдоо оруулсан байгаа. Булганы Ц.Чинбатын богино шүлгүүдэд болрын талст шиг сайхан дүрслэлүүд гялалзаж байдаг. Тэр талаар би “Богино шүлгийн дүрслэлт чанар” гэсэн өгүүлэл бичсэн.

Газрын тамган дор

Шүхэртэй хүүхдүүд жагсана

Гар гараасаа барилцан

Дугуйрч тэд зогсоно

Энэ нь борооны дараа хүрээнд ургасан мөөгнүүдийг хүүхэдтэй зүйрлэсэн, тэднийг шүхэртэй хүүхдүүд гэж хөөрхөн сэтгэж бичсэн байгаа юм.

–Орчин үеийн хүүхдүүдийн сэтгэлгээ өөрчлөгдөж байна уу?

-Мэдээж орчин үеийн хүүхдүүдийн сэтгэлгээ өөрчлөгдөж байгаа. Гэхдээ хүүхдэд байдаг төрөлхийн нэг сэтгэлгээ бол байгаллаг сэтгэл юм. Өнөөгийн хүүхэд гэдгийг ганцхан орцны хүүхдүүдээр төлөөлүүлж бодож болохгүй. Монгол хүүхдийн онцлог бол суурин улсуудын хүүхдийн онцлогоос өөр шүү дээ. Байгаль дэлхийн нар ус, агаар, цэцэгтэй ойр өсдөг. Сүүлийн үед хүүхэд Монголоосоо холдож байна, ишиг хургаа ялгахгүй байна гэж эцэг эхчүүд их санаа зовдог болжээ. Бид цуглахаараа хүүхдэд хэрэггүй номыг яаж уншуулахгүй байх вэ гэж ярилцдаг. Хүний хэвлүүлж байгаа номыг бид хорьж чадахгүй, хийсэн бүтээлийг нь устгаж болохгүй шүү дээ. Тиймээс ядаж энэ нь чанартай юм гэж стандарт тогтоож өгье. Эсвэл хүүхдийн ном хэвлэлийн газар гэж редакц байх ёстой гэж үзэж байгаа. Тэднийхээр гарсан ном бол тусгай таних тэмдэгтэй, хүүхдийн уран зохиолыг хянах газраар хянагдсан ном байх ёстой юм. Энэхүүхдэд зориулсан номыг баталгаатай болгоно. Нөгөө талаар насны ангиллыг бичиж байх хэрэгтэй. Тухайлбал, дөрвөн настай, таван настай хоёр хүүхдийн сэтгэлгээогт өөр байдаг. Гэтэл 20, 30 настай хүний сэтгэлгээ өөр биш байж болдог. Ийм ийм сэтгэлгээний ялгаануудыг гаргаж өгсөн зохиол маш их хэрэгтэй байна. Хүүхдийг номноос булааж авч байгаа зүйл олон байна. Үүний нэг бол яах аргагүй компьютер байна. Нөгөө хоёр зүйл нь зурагт, ухаалаг утас. Зөвхөн Монголд ч биш энэ бол дэлхий дахины шүдний өвчин болж байна. Гар утас, компьютерийн тоглоомд хүүхдүүд их автаж байна. Хүүхдийн сэтгэлийг татахын тулд нэгдүгээрт гэрт номын сан байх ёстой. Тэгээдном уншуулж, яриулж дараа нь тоглоомыг ньтоглуулна гэж хэлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаар өөрсдөө сонгож уншдаг хэлбэр рүү оруулах нь хамгийн чухал. Зурагт, гар утасны тоглоом бол хүүхдэд бэлэн юм өгдөг. Тоглоомондоо өөрсдөө оролцоод байгаа юм. Гэхдээ компьютерийн тоглоомбүтээлч сэтгэлгээ хөгжүүлдэггүй. Тоглоомын нэг үеийг даваад, даалгавар нь хүндэрсээр, сүүлд нь ялахад хүүхэд өөрөө ялсан мэт мэдрэмж төрүүлдэг. Гэтэл ном уншина гэдэг нь хүнд маш том эрх чөлөө олгодог. Нэг сайн номноос олончухал зүйлийг авдаг. Хэл яриа хурц болдог. Логик буюу зөв сэтгэлгээ бий болно. Хүүхдүүд сэтгэлгээний зөв дарааллыг сурах хэрэгтэй байна. Мөн өөрөө найруулах, бичих дадалд сургадаг. Сүүлийн үед номонд өөрөө оролцдог хэлбэр гарч ирж байна. Өөрөө бүтээлцдэг, ядаж санаагаа бичдэг. Хэрвээ чи байсан бол яаж өрнүүлэх бичих вэ, хоёр баатрыг яаж уулзуулах бэ ч гэдэг юм уу нөхөж бичих орхиц хаях. Тиймэрхүү хэлбэрээр хүүхдийг ахиулах хэрэгтэй. Урьд нь бид “Би би би” сонинд ажиллаж байхдаа энэтхэг, япон, америк зэрэг гадны үлгэрийн хэсгээс нийтэлчихээд цааш нь үргэлжлүүлж бичих уралдаан зарладаг байсан. Багагүй шагналтай. Хүүхдүүд сонирхон янз бүрийн хувилбар бичиж ирүүлдэг байсан. Хамгийн гол нь хүүхдийн оролцоо юм. Хүүхэд оролцож байгаа юмандаа их дуртай байдаг. Ийм байдлаар номонд дуртай болгох хэрэгтэй.

–Зохиолчид хүүхдүүдтэйгээ ойлголцож чадаж байна уу, хүүхдийнхээ сэтгэлгээг гүйцэж байна уу?

-Энэ их чухал асуулт. Зохиолчид хүүхдүүдийг судалж, эрэлт хэрэгцээг нь мэдрэхчухал. Хүүхдийнхээ сэтгэлгээг зах зээлийн замбараагүй эрэлт хэрэгцээнээс хамгаалах хэрэгтэй. Нийгмийн сүлжээ, сонин хэвлэлүүдээр хүүхдэд зориулсан шар номуудыг шатаахад ч багадна гэх мэтчилэн нийтлэлүүд гарч байдаг. Компьютерт донтсон хүүхэд унтаж байхдаа гараа ханан дээр тогшоод дэмийрээд байна гэж зарим эмч нар ярьж байна. Хүний тархинд үүссэн зүйл нь хүүхдийн сэтгэхүйд хүчтэй илэрч буйн хэлбэр юм. Хүүхдийн нас, сэтгэхүйд нь тохирсон компьютер байвал болно. Гэтэл орчин үеийн компьютерүүд маш их хор ялгаруулж байгаа. Тэгэхээр технологийн ертөнц нь хүүхдийн бодит сэтгэхүйг давамгайлаад байна гэсэн үг юм. Гэхдээ хүн төрөлхтөн ухаалаг юм болохоор үүнийг шийдэх цаг ирнэ.

–Тэгэхээр техник, технологийн хөгжил хүүхдийг ном уншуулахгүй байгаа гол дайсан гэж үзэж болох нь ээ?

-Тийм. Бас нэг талаар хүүхдийн үнэхээр сайн ном тэр бүрий гарахгүй байна. МУБИС-ийн Д.Хүү багш хүүхдийн уран зохиолын шүүмж судлалаар ихбичиж байна. Саявтархан “Утга зохиол урлаг” сонинд хүүхдийн зохиолын сүүлийн үеийн байдал шүүмж нь гарсан байна билээ. Шүүмжлэл өрнүүлэх хэрэгтэй нь зайлшгүй. Мөн хүүхдийн зохиолч Л.Самбуугийн хүүхдийн шүлэг дууны тухай шүүмж хэвлэлд олон гарсан. Тухайлбал тэр наадмын хүүхдийн дууны шүлэг нь их муу байна гэхчлэн шүүмжилсэн. Мөн сурах бичигт гарсан шүлгүүдийн талаар Манай МУИС-ийн өвөрмонгол магистрант дипломын ажил хийж саяхан хамгааллаа. Д.Хүү багшийн бичсэн шүүмжидзохиолчдыг нэртэй устай нь бичсэн байгаа. Уран зохиолын шүүмжийг хөгжүүлэх талаар “Жиком пресс” яруу найрагч О.Содномпил нар арав гаруй шүүмж, судлалын ном гаргасан. Одоо бид нийлж байгаад хүүхдийн зохиолын шүүмжийн ном гаргая гэж яриад байгаа.

Зохиол бичихэд сэдэвчухал боловч, хэл найруулга маш сайн байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт нь сонин дүр байх хэрэгтэй. Гуравдугаарт нь дүрслэх ур чадвар сайн байх ёстой. Дүрээ яаж гаргаж ирж байна, яаж үйл явдлаа өрнүүлж байна гэдэг их чухал. Хүүхдийн зохиолын хэл найруулгын талаар МУБИС-ийн багш Д.Отгонсүрэнгийн бичсэн шүүмж, номнууд байна. Зохиол боламьдралын бодит хуулбар биш. Ямар нэг байдлаар арай дээгүүр түвшинд бичигдэх ёстой. Гэхдээ амьдралын үнэн гээч юм ямар нэг хэмжээгээр байх учиртай. Уран зохиолын ер бусын шинж чанарыг илүү товойлгон гаргасныг болзолт дүр гэдэг. Болзолт дүрийн хувьд цаг хугацаа хамаагүй. Өнөөдөр байсан юм зуун жилийн дараа ч бий болж болно. Нөгөө талаар дүр нь яаж ч хувирч болдог. Уран зохиолыг нийгэмд зөвөөр ойлгуулах, хүн төрөлхтөнд зөв авч үлдэх асуудал чухал болж байна. Уран зохиолыг хэрэггүй ч гэж ярьдаг хүн байдаг юм билээ. Уран зохиол тийм их хэрэгтэй ч зүйл биш гэж ярьж яваа багштай хүртэл таарч нүд орой дээрээ гарч байлаа.

Хүүхдүүд та бүхэндээ зориулан залуу зохиолч О.Өнөрцэцэгийн 2015 онд бичсэн “Шидтэнүүдийн
сургууль” адал явдалт уран зохиолын номыг танилцуулж байна. Энэхүү ном нь 8-13
насны аливаа юмыг төсөөлөн бодож, өөрсдөдөө шинэ ертөнцийг нээх дуртай
хүүхдүүдэд зориулсан байна. Жирийн хүүхдүүдээс онцгой авьяастай төрсөн таван
хүүхдийн нөхөрлөл хийгээд хортон дайснаа хэрхэн дарж байгаа талаар энэхүү
номонд өгүүлэх болно. Гал гаргадаг, амьтан болж хувирдаг, нисдэг, бусдыг
эмчилдэг гэх мэтчилэн төрөл бүрийн шидтэй хүүхдүүдийн сонирхолтой адал явдлыг
эндээс уншаарай. Зохиолч маань хоёрдугаар дэвтэрээ аль хэдийн бичиж дуусчээ.
Энэхүү дэвтэрт тэдгээр хүүхдүүд олон жилийн түүхтэй дэлхийн шидтэний сургуульд
элсэн суралцаж байгаа тухай гарна. Мөн гол баатруудын хайр сэтгэл цаашид хэрхэн
өрнөсөн талаар уншиж болох аж.

Сэтгүүлч Р.Оюунжаргал, төгөлдөр хуурч М.Цогбадрах нарын хамтарсан бүтээл “Сонгодог хөгжим” хүүхэд залууст зориулсан лавлах ном уншигч таны гар дээр очиж байна. Энэхүү номд XVII зууны үеийн Европын урлагийн хөгжлийн илэрхийлэл болсон Италийн суут хөгжмийн зохиолч А.Виваль-дигаас эхлээд XX зууны алдарт Д.Шостакович хүртэл 32 суу билэгт хөгжмийн зохиолчийн намтар, уран бүтээлийг багтаажээ. Мөн дэлхийн сонгодог хөгжим буюу өрнөдийн хөгжмийн урлагийн хөгжлийн үе шатууд, изм-үүдийн талаарх ойлголтыг тайлбарлах үүднээс төлөөлөл болох хөгжмийн зохиолчдын тухай мэдээллүүдийг оруулсан байна. “Сонгодог хөгжимтэй танилцах гэдэг бол Европын түүх, хөгжилтэй танилцана гэсэн үг. Энэ утгаар нь авч үзвэл ном маань зөвхөн сонгодог хөгжмийн гэлтгүй XVII-XX зууны Европын улс үндэстэн, эзэнт гүрнүүд, тэдний нийгэм журмын байдал, соёл урлаг, ахуйн тухай цухас ойлголт өгөх бүтээл болсон болов уу” хэмээн зохиогчид номынхоо өмнөтгөлд онцолжээ.

Манайхан хүүхэд, залуусаа “мэдлэг боловсролтой, хүмүүжилтэй зөв хүн” болгох гэж хичээдэг. Тэгвэл хүүхэд залуусын хүмүүжил, хэтийн төлөвшилд хөгжим хамгийн чухал нөлөөтэй гэдэг. “Сонгодог хөгжмийн түүх” ном танай хүүхэд, гэр бүлд танин мэдэхүйн болоод хүмүүжлийн энэ орон зайг хангалттай нөхөж өгөх нь ээ. Энэ номд орсон өрнөдийн суут хөгжмийн зохиолчид өнөөдөр хүн төрөлхтний оюун санааны хөгжилд ямархуу нөлөө үзүүлж буйг “Сонгодог хөгжмийн түүх” танд өгүүлнэ. Мөн тэдний амьдралын сонирхолтой бөгөөд гунигтай түүх, алдарт бүтээлүүдээ хэрхэн туурвисан талаар уншиж болох юм. “Сонгодог хөгжим” ном “Интерном”, хөгжмийн “Эгшиглэн” дэлгүүрт борлуулагдаж байгаа аж.

Д.ТУЯА