Category: туслах-ангилал

 Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж УИХ-ын гишүүн Х.Баттулгыг хүлээн авч уулзлаа. Үндэсний эв нэгдлийг илэрхийлэгчийн хувьд түүнд “Женко”-д үглэж дуулах юм бишгүй байсан бололтой. Сэтгүүлчдийн нүдэн дээр төрийн тэргүүн Х.Баттулгыг буруушаахын зэрэгцээ “100 чухал сэдэв” нэвтрүүлгийг өөрийнхөөрөө залруулахыг хичээсэн байж магадгүй. Юутай ч Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн үгийг чимээгүй сонсч, суусаар үлдлээ. Тэр сэтгүүлчдийг өрөөнөөс гартал Ерөнхийлөгчийн үгийг хүлээж авч байгаа эсвэл эсэргүүцсэн  ямар нэг  үйл хөдлөл хийсэнгүй.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хэлэхдээ “100 чухал сэдэв” нэвтрүүлгийг олон хүн үзлээ. Гурван янзаар хүлээж авах шиг боллоо. Хөгшчүүд, ахмадууд бухимдаж, залуус шууд хүлээн авч байна. Учрыг нь мэдэхгүй зарим хүн яаж хүлээн авсныг бол мэдэхгүй нь. Уг нь үндэсний эв нэгдэл, тусгаар тогтнол гэх сэдвүүдээр улс төр хийж болдоггүй. Ингээд нэг хэсэг нь захиалгат нэвтрүүлэг хийж, нөгөө тал нь өөрсдийгөө өмөөрч, хариу нэвтрүүлэг хийгээд байх хэрэг үү. Иргэд талцаад зодолдоод эхэлбэл хэн салгах юм, УИХ-ын гишүүд очиж салгах уу…

…Улс төрд сайн соёл төлөвшиж байсныг өөрөө эвдэж байна. Захиалгат нэвтрүүлэг бүхэн үнэн байдаггүйг бид мэднэ. Үзэл бодол нь төлөвшөөгүй хүүхэд залуус үзэж харж байгааг ойлгох хэрэгтэй. Телевизийн дэлгэц, айлын хойморт “цус шинжлээд” сууж болохгүй. Зарим нь бодож болох юм, ганц нэвтрүүлэг хийгээ л биз гэж. Гэвч ийм биш юм. Үр дүн нь эерэг биш юм…” гэв.

Ерөнхийлөгч “Төмөр замын бодлогын хувьд Монгол Улс бодлоготой. Энэ асуудлыг өөрөө салбарыг нь хариуцаж байсан сайдын хувьд мэдэж байх ёстой. Өөрт чинь бүх боломж байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Хэдэн газрын зураг үзүүлж, эвлүүлэг хийгээд асуудал шийдэхгүй. Бид зөвхөн урд хөрш рүү ачаагаа зөөх гээд байгаа юм биш. Гурав дахь хөрш рүү дамжуулан гаргах бодлого ч бий. Ямар улс руу гаргаж байгаа тэр улсынхаа царигийг тавина гэсэн… Монгол Улс бол ОХУ, БНХАУ-ын дунд байрладаг. Хөдөлшгүй үнэн бол хөрш гэдэг. Аль аль талын ашиг сонирхлыг харилцан хүндэтгээд, дээд хэмжээнээс эхлээд бүхий л түвшинд харилцаагаа үргэлжлүүлж байна. Гадаад бодлогын хувьд Монгол Улс нэгдмэл бодлоготой байх ёстой” гэлээ. Тэрбээр мөн Х.Баттулгын хэрэгжүүлж байгаа том бодлогыг нь дэмжинэ. “Түмэн хишигтэн”, “Майдар” гээд сайхан ажлыг нь дэмжиж ч байгаа” гэдгээ ч хэлэхээ мартсангүй.

Мөн уулзалтыг дамжуулж буй хэвлэлийнхэнд хандан “Олон нийтэд юм үзүүлнэ гэдэг хариуцлага. Тэр янз бүрийн нэвтрүүлэг хийгээд байгаа хүмүүс нэр алдраа бичих хэрэгтэй. Үнэхээр эх орончид л юм бол хэн юу хийж, хэн зохиолыг нь бичсэн гэдгээ мэдэгдэх хэрэгтэй” гэсэн юм. Тэрбээр энэ бүхнээ хэлчихээд “За би ийм л юм хэлэх гэсэн юм. Та бүхэнд баярлалаа” гэснээр сэтгүүлчид өрөөнөөс гарах хэрэгтэй болов. Х.Баттулга гишүүн харин суусаар үлдлээ. 

-ТЭМЭЭТЭЙ ХАРИЛЦДАГ ХҮМҮҮС ГАРАА ТОГТМОЛ УГААХЫГ
МЭРГЭЖЛИЙН БАЙГУУЛЛАГААС ЗӨВЛӨВ-

Тэмээний вирус гэх MERS-CoV-ийн халдвар газар аваад буй талаар ДЭМБ-аас
анхааруулж байна. Хамгийн сүүлийн мэдээгээр уг өвчний 699 тохиолдол бүртгэгдсэнээс
283 хүн нас баржээ. Саудын Арабын нэгэн тэмээ­­чин MERS-CoV-ийн халдвар авсныг хоёр
жилийн өмнө тогтоосон юм байна.  Өдгөө уг
өвчин олон оронд тархаад байна. Тухайлбал, Ойрхи-Дорнод, Африк, Европ, Ази мөн АНУ-д
өвчний тохиолдол бүртгэгджээ. Амьсгалын замын цочмог үрэвслийн шинэ тэмдгээр илрэх
бөгөөд үхэлд хүргэх аюултай аж. Мэргэжилтнүүдийн онцолж буйгаар халдвар амьтнаас
хүнд дамжихаас гадна хүнээс хүнд дамжих тохиолдол илрээд буй. Тий­мээс ДЭМБ-гаас
уг өвч­нөөс урьдчилан сэргийлэх талаар зөвлөж байна. 

ХӨСҮТ-ийн Тандалт судалгааны албаныхан аялал жуулч­лалын цаг ирсэнтэй
холбогдуулан сэрэмжлүүлэг гаргажээ. Дэлхийд ши­нээр бүртгэгдээд буй MERS-CoV халд­вар
манайхны аялах дуртай Ойрхи Дорнодод голч­лон бүртгэгдсэн аж. Тод­руулбал Иран,
Йордан, Кувейт, Ливан, Оман, Катар, Саудын Араб, Арабын Нэгдсэн Улс болон Йемен
зэрэг улсуудад энэ халдварын өвчлөл бүртгэгджээ. Аф­рикт гэхэд Алжир, Египет, Тунис,  Европт Франц, Герман, Грек, Итали, Нидерланд,
Англи, Азид Малайз, Филиппин,  АНУ зэрэг оронд
энэ халд­вар бүртгэгдсэн байна.  

MERS-CoV-ийн халдвар­тай өвчтөн бүрийг эрт ил­рүү­лэх боломжгүй гэнэ.
Учир нь уг халдвар зарим хүнд хөнгөн эсвэл хэвийн бус шинж тэмдэгтэй илэрч байгаа
аж.

Өндөр эрсдэлтэй хү­мүүст чихрийн шижин, бөөрний дутагдал, уушгины
архаг өвчин, дархлал дарангуйлагдсан улс багтаж байна. Тэмээний ферм болон захаар
зорчихдоо тэмээнд хүрэхээс зайлсхийх, тэмээний түүхий сүү болон шээс уухгүй байх,  бүрэн болгоогүй мах идэхгүй бай­хыг ч мэргэжлийн
байгуул­лага сэрэмжлүүлж байгаа юм.

Катарт хийсэн судал­гаануудын урьдчилсан дүг­нэлтээр, тэмээтэй ажилладаг
эсвэл хүрэлцдэг хү­мүүсийг тэмээтэй хүрэлц­дэггүй хүмүүстэй харьцуулахад
MERS-CoV-ийн халдвар авах өндөр эрсдэлтэй гэж үзжээ.

Илүү нотолгоо цугларах хүртэл тэмээний фермийн ажилчид, нядалгааны
ажил­чид, захын ажилчид, малын эмч, тэмээний урал­дааны үед болон тэмээтэй хүрэлцдэг
бусад хүмүүс хувийн эрүүл ахуй, түүн дотор амьтадтай хүрэлцсэний дараа гараа тогтмол
угаахыг ХӨСҮТ-өөс зөвлөжээ. Эдгээр ажилчид, бохирлогдсон ажлын хувцас, гутал эсвэл
бусад зүйлсийн хамт гэр бүлийн гишүүдтэй хүрэлцэхээс зайлсхийх хэрэгтэйг эмч нар
анхааруулж байгаа аж.

Халдварт өвчин суд­лалын үндэсний төвийн хэвлэл мэдээллийн мэр­­гэжилтэн
Ч.Урт­насангаас энэ талаар зарим зүйлийг тодруул­лаа.

-Дэлхийн
олон оронд тархаад байгаа шинэ вирусийн талаар танайхаас сэрэмжлүүлэг гаргасан байна.
Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Дэлхийн эрүүл мэн­дийн байгууллагаас гар­гасан анхааруулга, сэ­рэмж­лүүлгийг
бид иргэ­дэд сэрэмжлүүлэг болгож мэдээлж байна. 2013 оноос эхлэн Дундад Азийн орнуудад
өмнө нь байгаагүй шинэ вирусийн халдвар гарсан. Одоо дэлхийн 20-иод улсад бүртгэгдсэн
байна. Үүсгэгч нь корона вирус байна гэж тогтоосон. Яг ямар замаар халдварлаад байгааг
нь бүрэн тогтоож чадаагүй. Судалгааны ажил үргэлжилж байна. Тогтоож чадсан зүйл
нь, өмнө нь байгаагүй шинэ халдвар, олон хүнийг хамарч халддаг, олон улсын худалдаа
аялал жуулчлалд аюул учруулахгүй. Халдварлах зам нь амьсгалын замаар болон өвчтэй
хүнтэй харьц­сан тохиолдолд гэж байгаа. Сүү­лийн үеийн судалгаагаар тог­тоогдсон
шинэ зүйл нь мал аж ахуйгаас тэр дундаа тэмээтэй харьцаж ажилладаг хүмүүс энэ вирусээр
халдварлаж байна гэсэн мэдээлэл гарсан байна. Яг юугаар халдварлаж, тархаад бай­гааг
эцсийн байдлаар тогтоогоогүй байна.

-Халдвар
маш хурдан үхэлд хүргэдэг гэсэн. Гол аюул нь юу вэ?

 -Үхэл өндөртэй учраас
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас онцгойлон анхааруулж байна. Нийт халдвар авсан
хүмүүсийн 30 орчим хувь нь нас баржээ.

УИХ-ын гишүүн, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайд  С.Оюуныг НҮБ-ын Байгаль орчны Ассамблейн Ерөнхийлөгчөөр сонголоо. С.Оюун  НҮБ-ын хүндэт индрээс хэлэхдээ “Ойрын хоёр жил бол тогтвортой хөгжил, уур амьсгалын өөрчлөлт болон  байгаль орчны тулгамдсан бусад олон асуудлаар ахиц дэвшил гаргахад чухал үе  байх болно. Ус, бусад ашигт малтмалын эрэлт хэрэгцээ өсөн нэмэгдэж байгаа боловч эх дэлхий маань цорын ганц учир Байгаль орчны Ассамблейн  үйл ажиллагааг үр дүнтэй, эрч хүчтэй удирдан явуулахад    хүч чармайлтаа дайчилж ажиллах болно” гэж мэдэгдэв. С.Оюуныг, Монголыг маань дэлхий үнэлж байна. 

С.Оюунд  улстөрчийн замыг хувь заяа нь ногдуулж орхисон.  Ардчиллын алтан хараацай С.Зориг ахыгаа залгамжилж,  1998 онд УИХ-ын гишүүн болсон тэрбээр төрийн түшээгийн үүргээ нэр төртэй биелүүлж, хат суусан улс төрч болжээ. Улстөрчдийг залгамжлан эхнэр нь, хүү нь УИХ-д сонгогдож л байсан. С.Оюун харин өөрийн гэсэн байр суурьтай, том улстөрч болж, ард түмний дэмжлэгийг алдаагүй өнөөг хүрч ирэв.  Цус, нулимсан дунд төрийн түшээ болсон энэ эмэгтэй сүүн замтай эх хүн. Гурван хүүхдийн ээж С.Оюун Монголын Дауны холбооны тэргүүн. Хүмүүнлэгийн салбарт хийсэн ажил, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хүүхдүүдийн төлөөх зүтгэлийг нь ч дурдахгүй өнгөрч боломгүй.    

Дэлхийн түвшинд гарч ирсэн  монгол эмэгтэй хэмээн өмнө нь бид С.Удвал ахайтнаар бахархдаг байлаа. Төр, нийгмийн гарамгай зүтгэлтэн, төрийн соёрхолт зохиолч эмэгтэй Сономын Удвал  хатагтай Ази, Африкийн зохиолчдын байгууллагыг байгуулах цагаас нь идэвхтэй хамтран зүтгэж, тус байгууллагын уран зохиолын “Лотос” (лянхуа) сэтгүүлийн зөвлөлийн гишүүнээр олон жил ажиллаж байсан билээ.  С.Удвал Монголын Эмэгтэйчүүдийн байгууллага, Зохиолчдын хороог удирдаж, арван  удаа АИХ-ын депутатаар сонгогдсон түүхтэй. Харин  өдгөө С.Оюуны нэр энэхүү гайхамшигт эмэгтэйгээс илүү өндөрт мандаж, домогт монгол эмэгтэйн түүхийг нэмэв. С.Оюун  Чехословак улсын Карлын Их сургуулийг  геохимич мэргэжлээр  төгссөн.  Англи улсын Кембрижийн Их сургуулийн аспирантурыг төгссөн геологийн ухааны доктор хүн.  1998 оноос хойш УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон энэ эмэгтэй сайдын албыг хоёр дахь удаагаа хашиж буй. Орос,  англи,  чех хэлтэй.  Түүний өвөө нь  шар Дамдинсүрэн хэмээн алдаршсан монголч эрдэмтэн Андрей Дмитриевич Симуков билээ. Хамгийн ихээр монголжсон монголч эрдэмтэн гэж түүнийг хэлдэг юм билээ.  Ийм нэгэн эмэгтэй дэлхийд алдартай байгууллагыг тэргүүлэх болов. Санжаасүрэнгийн Оюун танаар монголчууд бахархаж байна.

Б.ЯНЖМАА

Баабар ингэж өгүүлэв

Халхын гурван аймгийг 1725 онд дөрөв болгож, Зүүнгарын эсрэг “баатарлаг” тэмцсэн Дашдондов гэгчид газар таслан Сайн ноён хан аймаг байгуулж өгчээ. Түүний элэнц эцэг Түмэнхэн нь Авдай сан ханы дүү байсан ба Монголд шарын шашин дэлгэрүүлэхэд онцгой зүтгэл гаргасан хүн юм. Зүүнгарыг эзэлсний дараа Иртыш мөрний хөвөөгөөр нутаглаж байсан дөрвөдүүд Заг, Байдраг хавиар нэг хэсэг нутаглаж байгаад удалгүй хойш нүүн Увс нуур орчмоор суурьшжээ. Бээжингийнхэн дөрвөдийн хоёр аймаг байгуулснаас гадна мянгад, захчин, урианхай зэрэг жижиг овгийн аль ч аймагт захирагдахгүй, шууд Ховдын амбанд харьяалагдах хошууд бий болгов. Аймгийнхан гагцаар үе улиран захирч байсан хуучин ёсыг эвдэж 1728 оноос Халхад, 1754 оноос Дөрвөдийн хоёр аймагт аймгийн чуулганы дарга ба дэд даргыг Бээжингээс томилдог болов. Чуулганы дэргэд “жасаа” хэмээх бичиг хэргийн жижиг аппарат бас буй болгов. 

Аймгаас доошоо засаг захиргааны нэгж нь хошуу билээ. Гэрсэнзийн үед Халхын 7 хошуу үүссэн ба 1691 он гэхэд нийтдээ ердөө 8 хошуу байв. Харин үүнийг Кан Си хаан шууд 34 болгон жижиглэсэн ба цаашид энэ үйл явц хүчтэй үргэлжлэн Түшээт хан аймаг 20 хошуутай, Cэцэн хан аймаг 23, Засагт хан аймаг 19, Сайн ноён хан аймаг 24, Халх нийтдээ 86 хошуутай, Дөрвөд хоёр аймаг нийлээд 16 хошуутай, Алтайн урианхай нийт 7 хошуу, торгууд 2, мянгат 1, өөлд 1, захчин 1, Хөвсгөлийн урианхай 1, Тагна урианхайд 7 хошуу гээд нэмэхээр Гадаад Монгол нь 125 хошуунд хуваагдах ажгуу. Үүнээс гадна Манжийн төмөр сүрэг хэмээх эзэн хаанд харьяалагдах мал сүргийг Монголын дорнодод бөөгнүүлэн малладаг байсан ба тэр газраа “Дарьгангын таван гар” гэж нэрлэн засаг захиргааны хувьд Хаалганд хамааруулжээ. Гадаад Монголын дотоод засаг захиргааг жижиглэн бутаргах бодлогыг ийнхүү Бээжин хүчтэй явууллаа. Жалгасаг үзэлтэй, юм л бол талцан сөргөлдөх өвчтэй нүүдэлчний сул талыг засаг захиргааны олширсон нэгж улам дэврээх учиртай ба чингэснээр ямар нэг хуйвалдаан зохион байгуулж “тэнгэрийн луу”-тай тэрсэлдэх магадлалыг багасгаж буй хэрэг. 

Хошууд нь мөн дэргэдээ тамгын газар гэсэн жижиг аппараттай. Хошуунаас доош сум хэмээх нэг нэгж байгуулсан ба энэ нь засаг захиргааны гэхээсээ цэргийн зохион байгуулалт юм. 18 – 60 насны 150 эрийг нэг сум гэж тооцох тул том хошууд 10 хүртэл сумтай байхад жижиг нь ганцтай байх жишээтэй. Гадаад Монголд нийт 2 500 орчим сум байжээ. Сумын эрчүүд шууд Чингийн эзэн хаанд захирагдан алба өргөдөг бол тэрнээс гадна нутгийн язгууртанд харьяалагддаг хамжлага нар нэлээд байлаа. Эзэн хааны тогтоосноор чин ван 60, жүн ван 50, бэйл 40, бэйс 35, гүн 30 хүртэл хамжлагатай байх эрхтэй гэнэ. 

Дээрхээс гадна Монгол шиг шашинжсан газар л байж болохоос өөр хаана ч дүйцэх юм байхгүй нэг сонин нэгж байлаа. Үүнийг “шавь” гэнэ. Анх I Богд Жавзандамбыг тодроход эцэг Гомбодорж нь өөрийн албат нараас хэдийг бэлэг болгон өгч үлгэр үзүүлснээр шавь нар буй болжээ. Иймэрхүү бэлэг цааш уламжлал болон хөгжсөөр 1873 он гэхэд Жавзандамбад хамаарах өрх, аж ахуйтны тоо нь 9 916, хүн ам 83 983 болсон ба шавийн нийт сүрэг хагас сая гаруй байсны 36 000 нь Богдын сангийн сүрэг аж. 

Шавиуд элдэв татвараас чөлөөлөгдөн, зөвхөн Богдод татвар төлдөг ба энэ нь харьцангуй хөнгөлөлттэй тул шавьд хамаарах гэж тэмүүлэх явдлыг нэлээд их болгов. Богдын шавь нараас хамгийн том нь Хөвсгөл нуур орчмын дархад билээ. Шавь нарт тусгай заасан газар нутаг үгүй тул хошуудтай хийх малын бэлчээрийн маргаан тасрахгүй харин засаг захиргааны хувьд отог хэмээх нэгжид хамаарч байжээ. Отгийн дарга болон туслах бүхий орон нутгийн жижиг аппарат Богдын дэргэд байх Эрдэнэ шанзавын яам гээчид харьяалагдана, харьцангуй бие даасан шинжтэй. 1905 он гэхэд Жавзандамбад 17 их отог, 93 бага отог, 30 тусгай баг байжээ. Энэ олон отог Монгол даяар цоохорлон тарна. Их отгийн хүн ам заримдаа хошуудынхаас их байхад, бага отгийн жижиг нь ердөө 20-30 өрхөөс бүрдэнэ. 

Жавзандамба хутагт ганцаараа шавьтай байсангүй. Түүнийг анх Жавзан Дарнатын хувилгаан гэж тодруулсан ба үүнээс гадна Монголд тодорч болохуйц эртний Энэтхэг Төвдийн олон бурхад цаана нь байлаа. 1796 он гэхэд Монголд хутагт хувилгаадын тоо 114 хүрсэн. Харин хутагт нь Монгол “заншлаар” зөвхөн төрсөн гэртээ эргэж төрөөд байдаг байсныг Бээжингээс 1793 онд цаазлан хориглож хаана ч төрж болохыг нь заан, хойд дүрийг нь тодруулах журам гаргажээ. Нэгэнт хутагт тул мөн л өөрт нь харьяалагдан алба гувчуур өргөдөг шавьтай байж таарна. Газар нутаг ихтэй, албат ард буюу шавь олонтой хутагтыг “тамгатай хутагт” гэх ба өөрөө засаг захиргаа болдог ийм хутагт Халхад 12 байжээ. Жавзандамба хутагтынхыг эднээс ялгахын тулд “их шавь” гэнэ. Бүх тамгатай хутагтын шавийг цэрэг, харуул, өртөө зэрэг албанаас чөлөөлөх хуультай. Үүнээс гадна шавь цөөтэй тул хошууны засаг захиргаанд хамаарагддаг тамгагүй хутагт 50 гаруй байв.

Хиагтын хэлэлцээрээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн Гадаад Монгол нь 1,5 сая орчим ам км нутагтай 600-700 мянган хүн амтай, XX зууны иргэншлээс хол тасран хоцорсон, нүүдлийн мал аж ахуйн орон байлаа. Хонь, үхэр, ямаа, адуу, тэмээ гэсэн таван хошуу мал маллах ба тоо нь ойролцоогоор 20 сая орчим байсан бололтой. Автономит Монгол нь Манжийн үеийн засаг захиргаагаа хадгалж 4 аймаг, 13 шавь, 3 хязгаартай ажгуу. Хүн амын 90 хувь нь нүүдлийн мал аж ахуйгаар амьдарна. Зарим газар туслах аж ахуй маягаар арвай зэрэг ганц нэгэн зүйл ургамал тариалж байсныг эс тооцвол газар тариалан бараг буюу огт байсангүй. Өөрөөр хэлбэл монголчууд 2 000 жилийн өмнө яаж амьдарч байсан бараг л тэр маягаараа ХХ зуунтай золгосон байлаа. Гадаад Монголд 800 шахам сүм хийд байсанд 100 000 орчим лам сүм хийдийг дагаад жижиг хэмжээний суурьшил үүсэж байсан боловч Хүрээ, Ховд, Улиастайгаас өөр хот гэж хэлж болохуйц суурин газар байсангүй. 

Хамгийн том, магадгүй ганц хот Хүрээ нь дөнгөж 1855 оноос л нүүхээ больж суурьшжээ. Хүрээ бол хамгийн гол нь Монголын бурхан шашны тэргүүн Богд Жавзандамбын суудаг газар юм. Үүнээ дагаад олон сүм хийд буй болсон тул нэг үгэндээ Монголын шашны төв болж байлаа. 1889 онд гаргасан тоогоор Хүрээнд 13 850 лам сууж байжээ. Нэгэнт суурьшмал амьдрал буй болсныг дагаад малын бус байдлаар, өөрөөр хэлбэл гар урлал, бичиг цаас, худалдаа наймааны аргаар амьдрагсад буй болж эхэлсэн байна. Ийм харчуулын тоо 1878 онд 1 800 орчим байсныг монголч эрдэмтэн А.Позднеев тэмдэглэн үлдээжээ. Хүрээ нэгэнт Монголын хамгийн том төвлөрөл болсон тул энэ орчны түүхий эдийн дамжих бааз, арилжаа худалдааны төв, үүнийг дагасан үйлчилгээний цэг болжээ.

Гол худалдаа хийгч нь мэдээж хятад, орос, төвдүүд. Хүрээнд гар урлал эрхлэн амьдрах хятад иргэд 4 500, пүүс 25, жижиг дэлгүүр мухлаг 100 орчим байв. Оросын худалдаачны жин, эзлэх байр суурь өдөр ирэх тутам нэмэгдэж байлаа. “Стукен”, “Бидерман”, “Швецов”, “Зергаген” гэх мэтийн Оростоо муугүйд тооцогдох пүүс Монголд орж ирэн төрөлжсөн, дагнасан худалдаа, бизнес хийх болсон нь Хятадын бүхнийг хамарсан жижиг худалдаанаас ялгагдаж байв. Tэр үед Гадаад Монголд Хятадын 500 шахам жижиг дунд зэргийн пүүс хоршоо ажиллаж байсны 160 нь Хүрээнд, 86 нь Улиастайд, 65 нь Ховдод, 100 нь Хиагтад гэх мэтээр таран байрлаж байсан байна. 

1921 онд Монголд хамжлагыг халлаа. 1923 онд аймгуудын нэрийг сольж уулын нэрээр орлуулав. Түшээт хан аймгийг Богд хан уулын аймаг, Сайн ноён хан аймгийг Цэцэрлэг мандал уулын аймаг, Сэцэн хан аймгийг Хан Хэнтий уулын аймаг, Засагт хан аймгийг Хан Тайшир уулын аймаг гэж нэрийдэхээр боллоо. Тагна Урианхайн хязгаарыг оросууд тусгаар улс гэж зарласан учир Гадаад Монголд хамаагүй болжээ. Хөвсгөлийн хязгаарыг Цэцэрлэг Мандал уулын аймагт хамааруулав. Дөрвөд хоёр аймгийг Ховдын хязгаартай нийлүүлж Чандмань уулын аймаг гэх боллоо. Тагна Урианхайг хасаад, Дөрвөд хоёр аймгийг Ховдын хязгаар­тай нийлүүлснийг эс тооцвол 1923 онд ямар ч засаг захир­гаа­ны өөрчлөлт гараагүй юм.

Нийслэлийн прокурорын газраас өнөөдөр эрүүгийн зарим хэргийн шийдвэрлэлтийн талаар сэтгүүлчдэд мэдээлэл хийлээ.

Энэ үеэр тэд ИНЕГ-ын даргаар ажиллаж байсан С.Батмөнх, тус газрын Санхүү, эдийн засгийн ерөнхий менежер асан Наранцэцэг, Агаарын тээврийн бодлого зохицуулалтын ерөнхий менежер, газрын дарга асан Д.Эрдэнэбат нарын мөнгө угаасан гэх хэргийг шүүхэд шилжүүлсэн талаар ярилаа.

Тодруулбал мөрдөн байцаалтын явцад дээрх хүмүүс тус газрын харъяа “Чингис Хаан” олон улсын буудлын “Оператор”-ын ажлыг хийж гүйцэтгүүлэхээр “Электрон системс” ХХК-нийг тендерт хууль бусаар шалгаруулсан болохыг тогтоосон аж. Үүний улмаас улсад 1.062 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан бөгөөд тэд “Медиа саммит Лимитед” компанийн Хонконг дахь HSBS банкин дахь харилцах дансанд 150 мянган ам.доллар шилжүүлж, “Электрон Системс” ХХК-ний Голомт банкин дахь дансаар 144.960 мянган ам.долларыг буцаан хүлээн авсан байна. Мөн “Трэшур космо лимитед” компанийн Хонконг дахь HSBS банкин дахь харилцах дансанд 155 мянган ам.доллар шилжүүлж, 153 мянган ам.доллар, 202 мянган ам.доллар, 39.968 ам.долларыг тус тус Ц.Батнасангийн Худалдаа хөгжлийн банкин дахь дансаар дамжуулан М.Батболдын Худалдаа хөгжлийн банкин дахь дансаар буцаан хүлээн авч мөнгө угаасан гэмт хэрэгт холбогдсон нь илэрчээ.

Монголын уул уур­хайн үндэсний ассо­циацийн ерөнхийлөгч асан Д.Дамбатай ярилцлаа. 

-“Зуун чухал сэдэв” нэвтрүүлгийн төмөр замын царигийн тухай хөндсөн дугаарт оролц­сон хүмүүсээс таныг шүүмжлэх хүн олон байна. Ингэхэд та ийм нэвтрүүлэгт орно гэдгээ мэдэж байсан уу? 

-Нэвтрүүлэг бүү хэл “Та ийм хүнтэй хамт ярилцлаганд орно” ч гэж хэлээгүй. Мэргэжлийн түвшинд, цэвэр эдийн засгийн утгын яриа хөө­рөө өрнөнө гэж ойлгосон учраас “Төмөр замын царигийн талаар яриа авъя” гэсэн хүсэлтэд нь зөвшөөрсөн юм.  “Та манай дээр ирээд ярилцлага өгчих. Машин явуулаад авахуулъя” гэсэн л дээ. Удсан ч үгүй хоёр залуу ирсэн. “Улаанбаатар” зочид буу­далд гэж байснаа  бүтэхээ  байчихлаа гээд урагшаагаа Удирдлагын академийн хажууд айлын гэр бололтой газар аваачсан. Тэнд сууж байтал Х.Баттулга ороод ирсэн. Хөтлөгч нь Го.Бадарч гэдгийг тэр үед мэдсэн. Тэгээд л гурван сандал тавиад ярьсан даа. Өөрөө өөрсдийнхөө үзэл бодлыг л ярьсан. Сүүлдээ Х.Баттулга уурлаад “Ийм юмнуудтай ярихгүй” гээд нэвтрүүлгээ хаяад гарсан. 

-Бууны нохойтой ярихгүй гэж хэлсэн шүү дээ. Нэвтрүүлэг үзсэн хүмүүсийн дийлэнх нь Хятадын бодлогыг хэрэгжүүлэх гэж өмнөөс нь яриад байгаа нөхөр гэж харсан?

-Энгийн иргэдэд бол Дамба гэж хятад хүн л Хятадын бодлогыг хэрэгжүүлэх гээд бай­на гэсэн хандлагыг төрүү­лэхээр өнгө аястай нэвт­рүүлэг болсон байна лээ. Би Монголдоо төрж өссөн, эх орондоо хайртай жирийн л нэг иргэн нь. Миний удам угсаанд хятадын хольц байхгүй. Хятадын төмөр замыг ч дэмжээд байгаа юм биш. Нарийн царигийг олон улсад гарах гарц гэж хардаг өчнөөн хүмүү­сийн төлөөлөл. Монголыг Хятадын гарт оруулчих юмсан гэсэн бодол  ямар ч монгол хүнд байхгүй. Тэгж хэлээд гарч явахад нь үнэнийг хэлэхэд их гайхсан. Монгол хүнийхээ хувьд эх орноо яавал хөгжүүлэх үү, яавал хэдэн төгрөгтэй болгож ард түмнийхээ амьдралыг дээш­лүүлэх вэ гэж бодож л үзэл бодлоо илэрхийлсэн хэрэг.  Тэр нэвтрүүлгийн үеэр надаас “Хэний төлөөлөл вэ” гэж асуусан л даа. Би хэн нэг улстөрч, баян хүний төлөөлөл, бууны нохой биш.  Би Монголын уул уурхайн салбарынхны төлөөлөл. Саяхан өгсөн ажил маань уул уурхайн салбарынхны эрх ашгийг хамгаалах гол үүрэгтэй байсан. Тэр үүргийнхээ дагуу л байр сууриа илэрхийлсэн. Хэн нэг мөнгөтэй хүний төлөө явах шаардлага, сонирхол надад байхгүй. Би эдийн засгийн хувьд өөрийн гэсэн эрх чөлөөтэй хүн. Харин ч би Го.Бадарчийг их гайхаад байгаа. 

-Яагаад?

-Х.Баттулгыг уурлаад гарсны дараа намайг гаргаж өгсөн юм. Тэр үедээ “Үнэхээр уучлаарай. Би энэ нөхрийг 17 чингэлэг спиртийн хэргээр будаа болгож байсан болохоор их өширхдөг шиг байгаа юм. Тэгээд л уурлаад явчих шиг боллоо” гэж хэлсэн. Гэтэл тэгж хэлсэн хүн маань нэвтрүүлэг эхлэнгүүт “уучлаарай” энэ тэр гээд огт өөр юм яриад унахаар нь гайхсан.  Жинхэнэ урваач шарваачийг хийлээ дээ л гэж бодоод өнгөрсөн.

-Та хөтлөгч рүү эргэж ярьсан уу? 

-Одоо бол хэл үг үүс­гээд явахыг хүсэхгүй. Эр улс, мөс жудаг талаасаа нэг ярих хэрэгтэй байх гээд  залгасан ч утсаа авахгүй байна лээ.

-Таныг ассоциацийн ерөнхийлөгч байсан гэдэг утгаар нь тэр нэвт­рүүлэгт урьсан юм уу, ажлаа өгөөд нэлээд удчихсан болохоор тань гайхаад байна л даа? 

-Ассоциацийн ерөн­хий­лөгч байхдаа өгсөн ярилцлага. Бүр сар гаруйн өмнө хийсэн бичлэг байгаа юм. Таг чиг болчихоор нь Х.Баттулга дургүйцээд болиулсан юм болов уу гэж бодоод өнгөрсөн. Гэтэл бүр монтажлаад, кино шиг юм болгочихсон байсан. Зарим хэсэгт нь жүжигчид оролцуулаад этюд маягийн юм хийчихсэн байна лээ. Богд хааныг суулгасан ч байх шиг. Энэ чинь өөр асуудал. Өнгөрсөн түүхийн тусдаа хэрэг явдал. Бидний яриад байгаа сэдэв бол цэвэр эдийн засгийнх. Ямар ч улс төр байхгүй асуудал. 

-Гэхдээ нарийн цариг эдийн засаг талаасаа ийм ашигтай, хүмүүсийн ойлгоод бай­гаа шиг “хадны мангаа” биш гэдгийг тас хийтэл хэлсэн боди­той дүгнэлтийг таны ярианаас олж сонсоогүй. Тэр чигийн яриа өрнөөгүй юм уу?

-Уг нь би царигийн ач холбогдлыг, яг яагаад хэрэгтэй байгаа гэдгийг эдийн засаг талаас нь өчнөөн ярьсан. Царигтай холбоотой ярьсан хэсгийг бүгдийг нь хассан байна лээ. Гол яриаг нь хасч монтажлаад их утгагүй юм болгосон харагдсан. 

-Нарийн царигийг эдийн засаг талаас нь ултай суурьтай ярихаар инженер, эдийн засагч, бизнесийн төлөөлөл миний хувьд лав хараг­даагүй. Тэр нэвтрүүлэгт орсон хүмүүсээс энэ чигийг гадарлахаар улс таны хувьд байсан уу?

-Сүүлд нэвтрүүлэг болж гарахаар нь мэргэж­лийн улс орсон байх гэж бодоод нэлээд харсан л даа. Харамсалтай нь царигийн талаар ултай ярьчихаар хэн ч тэр нэвт­рүүлэгт ороогүй байна лээ. Уг нь царигийн асууд­лыг үнэхээр хөндөх гэж байгаа бол, хөгжил гэдэг талаас нь онцолъё гэж бодсон бол чиглэлийн хүмүүсийг нь оролцуулах ёстой.  Нэвтрүүлэгт оролц­сон хүмүүст царигаар ийм зорилготой нэвтрүүлэг хийнэ гэдгээ хэлээгүй болов уу гэж харсан. Зүгээр л түүх яриулъя гээд өмнө нь микрофон барьсан болов уу гэх хүн ч анзаарагдсан. Огт өөр зорилгоор, өөр нэвтрүүлэгт байр сууриа илэрхийлсэн яриа­нуу­дыг тасдаж аваад мон­та­жилсан болов уу гэж хардахаар хэсгүүд ч харагдсан. Мэргэжлийн улс гэвэл төмөр замын машинист, төмөр замын сургуулийн багш гэх мэт зарим нэг хүмүүсийн яриа байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ дээрээсээ үүрэг аваад ярьж байгаа нь илт харагдахаар юм билээ. Уг нь төмөр замын инженерүүдийн холбооныхон царигийн талаар их сайн ярина. Тийм хүмүүсийг  урьчи­хаар нэвтрүүлгийн санааг урвуулчихна гэж болгоомжилсон байх. Х.Баттулга Уул уур­хайн ассоциацийн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан До.Ганболдтой тэр үед хамт  ирсэн юм. До.Ганболд үүдэнд хүлээж үлдсэн л дээ. Сүүлд л энэ асуудалд нэлээд анхаарал тавьж байгаа юм байна гэж бодсон. Уул уурхайнхны хувьд алдагдал багатай замыг хүсч байгаа. Нарийн царигийн төмөр зам тавихаар баахан хятад орж ирээд суурьшчихна гэж яриад байгаа юм. Яагаад ч  суурьшихгүй. Монголын төмөр замчид ажиллана. Жирийн нэг иргэн хүний тархийг угаах бодлогоор хийсэн нэвтрүүлэг гэдгийг учир мэдэх ямар ч хүн хэлнэ. Улаанбаатар төмөр замын ганц нэг ажилчдаас “Оросын төмөр замыг Хятадын нарийн царигаар солих гээд байна, тэгвэл та нарт хэцүү биш үү” гэх маягийн асуулт  тавьчих шиг санагдсан. Хэлж байгаа үгнээс нь хэн ч анзаарчихаар  зүйл. Оросын өргөн царигийн төмөр зам Монголд байдгаараа  байна. Хэн ч өөрчлөх гээгүй. Харин эдийн засгийн хөгжлөө бодоод нэмээд нарийн царигийн төмөр замыг Өмнөговийн нүүрсний уурхайгаас хил хүртэл тавья гэсэн санаа  явж байгаа. Нарийн царигийн төмөр замыг улсынхаа гүн рүү татах гэсэн асуудал огт  байхгүй. 

-Нэвтрүүлэг гарс­ны дараа сошиал ертөн­цөөр  Дамба гэдэг хүнийг шүүмжилсэн сэтгэгдэл өчнөөн байна. Яг тан руу хандаад бухимдлаа илэрхийлсэн хүн байна уу?

-Өнөө нэвтрүүлгийн үеэр асуусан “Та хэний төлөөлөл вэ” гэсэн асуултыг хэд хэдэн хүн тавьсан шүү. Ойр дотны хүмүүсээс ч санаа оноогоо хэлж байна. Гадаадад амьдардаг найз маань энэ нэвтрүүлгийг үзээд “Монгол яагаад хөгжихгүй байгаагийн учрыг сая л ойлголоо. Ийм муухай үндсэрхэг үзэлтэй, ийм тэнэг зүйл ярьдаг улс яаж хөгжих юм” гэж байх жишээний. 

-Ингэхэд та уул уурхайд бизнестэй юу, өөрөө нүүрсээ гаргах гээд ингээд байна гэсэн сэтгэгдлүүд харагдсан?

-Би нэг ширхэг ч нүүрс­ний уурхайгүй. Ер нь ямар ч уурхайгүй. Уул уурхайд бол олон жил ажилласан. 

-Нүүрсийг одооных шиг шороон замаар биш төмөр замаар тээгээд эхэллээ гэж бодоход хэчнээн ам.дол­лар хэмнэх талаар яг мэргэжлийн хүмүүсийн тооцоог сонсмоор байна?

-Мэргэжлийн инженерүү­дийн тооцоо байдаг. Төмөр замаар тээвэрлэвэл авто замаар тээвэрлэснээс өртөг нь гурав дахин хямд. Өнөө­дөр нүүрсний компаниуд зогсчихоод байгаагийн шалтгаан нь энэ. Өртөг өндөртэй авто замаар тээвэрлэхээр нүүрсний үнэ унасан энэ үед компа­ниуд тээвэрлэлтийн зард­лаа давж гарч чадахгүй байна л даа. Засгийн газар жилд тавиас доошгүй сая тонн нүүрс гаргаж байж арван жилд тэрбум тонн нүүрс нийлүүлнэ гэсэн яриа хэлэлцээ хийсэн. Төмөр замын тээврийг нэвтрүүлж байж энэ тоонд хүрнэ. 

-Өргөн царигийн төмөр зам  тавиад шилжүү­лэн ачлаа гэхэд зардал хэр гарах вэ?

-Нэг тонн нүүрс тутамд зардал нь гурван ам.доллараар өснө. 50 сая тонн нүүрсийг гурваар үржүүлэхээр асар их тоо гарна. Ийм их мөнгө зарна гэсэн үг. Нарийн царигийг Хятадтай холбоод бай­гаад гайхдаг. Энэ чинь дэлхийн стандарт. Өргөн цариг ОХУ, Монгол хоёрт л бий. Дэлхийн стандарт руу л орох хэрэгтэй. Нүүр­­сийг ганцхан Хятадад нийлүүлэх гээгүй. Хятадаар дам­жуулж бусад оронд, далайгаар дамжуулан  гаргах алсын зорилго бий. Дэлхийтэй хамгийн ойр гарц нь Хятадаар дамжих. Оросын нутгаар дамжуулж Алс Дорнодоор явуулж Японы наахна аваачна гэхээр дөрөв дахин илүү зам туулна. Нүүрсийг тээвэрлэж нарийн царигаар ачна гэвэл нүүрсний чанар муудах эрсдэлтэй. Олон ачиж буулгасан нүүрс амархан шатах магадлалтай. Нүүрс ойрын арван жилдээ бол моодноос гарахгүй ч цаашдаа үнэд хүрэхгүй эд. Дэлхийн чиг хандлага, урд хөршийн бодлого ч ялгаагүй нүүрснээс эрчим хүч гаргаж авах аргаас татгалзаж байгаа. Дэлхийн хөгжилтэй улсууд ногоон эдийн засаг гэж их ярих болсон. Ойрын арван жилд байдаг чадлаараа нүүрс олборлож тээвэрлэлээ гэхэд Монголын нийт нөөцийн арав хүрэхгүй хувийг л ашиглана. Бид ийм баялаг нөөцтэй. Нарийн царигийг Засгийн газар өргөн барьсан. УИХ дээр ухаантай гишүүд олон байгаа л гэж найдаж байна. Эдийн засагт нөлөөтэй ийм чухал  асуудлыг улс төржүүлж, хэзээний өнгөрсөн үүх түүхтэй холбож харах  хэрэггүй. Түүхийн хуудсыг сөхвөл Хятад, Монгол хоёр сайн нөхөр яваагүй урт он жилүүд бий. Өнөөдөр тэрийг ярьж хадуураад хэн ч хожихгүй. Дэлхий даяараа Хятадтай харилцахыг хүсч байхад манайхан харилцахгүй гээд байх юм. Би нарийн царигийг эсэргүүцээд байгаа улсыг харин ч  Монголын эсрэг үзэл бодолтой юм болов уу гэж харж байна. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

У.УУГАНЦЭЦЭГ

0607

Сүүлийн үед Монголын  телевизүүдээр “100 чухал сэдэв” нэртэй Үндсэн хууль зөрчсөн, арьсны өнгө, яс үндсээр ялгаварлан гадуурхсан  нэвтрүүлэг олон давтамжтай  нэвтэрлээ.  Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлгийн 14 дүгээр  зүйлийн хоёрт  “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал,  хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил,  албан тушаал,  шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно” гэж заасан байдаг. Дээрх нэвтрүүлэг энэ бүх заалтыг зөрчсөн байна.

Уг нэвтрүүлгийн утга агуулга нь  хятад гарал угсаатай эрлийзүүд нарийн цариг тавихаар зүтгэж,  Хятадын түрэмгийлэл нарийн цариг тавьснаар эхэлж,  Монгол Улс устаж үгүй болох нь  гэсэн өнгө аясыг дам болон шууд утгаар илэрхийллээ.  Уг нэвтрүүлгийн мөрөөр нийгэмд  эрлийзүүдийг үзэн ядах, ялгаварлан гадуурхах шоовдорлох кампанит ажил өрнөөд байна. Нэвтрүүлэг цацсанаас хойш “Босъё, хөдөлье,  буудъя, эрлийзүүдийг  хөөе,  тууя, нэгдье” гэх үгс хаа сайгүй явах болж, зарим нэг төрийн бус байгууллагууд жагсаал цуглаан хийх юм болоод явчихлаа. Эндээс фашизм, нацизм, арьсны үзэл  үнэртэж байна.  Ийм үзэл гаарснаас  болж дэлхийн дайн  болж  улс үндэстэн устаж  байсныг  эрхбиш  та бүхэн  гадарлах биз.  

Монголчуудыг айдаст автуулж, талцалд дуудсан   нэвтрүүлгийн захиалагчтай яриад байх юм алга. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ямар ч захиалга ирж болдог. Иргэд захиалга өгөх эрхтэй. Харин хэвлэл мэдээллийн байгууллага  хууль зөрчсөн нийтлэл нэвтрүүлгүүдээс  татгалзах эрхтэйгээс гадна нийгмийг буруу тийш турхирч залахгүй байх үүрэгтэй. Гэтэл дээр дурдсан   нэвтрүүлгүүдээс болж нийгэмд доргио үүсч  түүгээр ч тогтохгүй     төрийн үйл ажиллагаа доголдож эхэллээ.  Ямар ч байсан Засгийн газар л лав одоо төмөр замын цариг ярьж зүрхлэхгүй биз.  Дээр нь  нарийн цариг гэж ярихаа энэ удаа болино. Ийнхүү зуны дэлгэр цагт явагдах ёстой  төмөр замын ажил өнгөрөх нь  тодорхой болж байна.

Үндсэн хууль зөрчсөн энэ нэвтрүүлгийг цацсан  хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд “Захиалагч нь   хариуцлага хүлээнэ” гэж бодож байгаа бол том эндүүрэл. Олонд түгээж нийгмийг хагаралдуулчихаад яахаараа өөрсдөө хариуцлага хүлээхгүй гэж.  Харин ч бүүр их хариуцлага хүлээж таарна. Иргэдийг хооронд нь  хагалж,  арьс өнгө,  үндэс угсаа, үзэл бодлоор нь ялгаварлан гадуурхсан үзлийг дэвэргэсэн,  Монгол Улсын Үндсэн хууль болон Хүний эрхийн түгээмэл тунхгийн үзэл санааг санаатайгаар зөрчиж байгаа  дээрх хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад хатуу арга хэмжээ авч,   одоо шууд хааж, хэвлэл мэдээллийн  лицензийг нь хураах хэрэгтэй. 

 Улайм цайм арьсны өнгөөр ялгаварлан гадуурхсан  ийм  нэвтрүүлгийг цацаж буй телевизүүдийг хаахгүй өөгшүүлэх нь чөлөөт  хэвлэлийн хөгжилд асар их хохирол учруулж байна. Тиймээс дээрх хууль зөрчсөн бүдүүлэг нэвтрүүлэг явуулсан хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг хаах нь чөлөөт хэвлэлийн хөгжилд оруулж байгаа асар их тус дэм юм.

Ер нь сүүлийн үед  хэвлэл мэдээлэл  болон цахим ертөнц сайт, твийтрээр хүн гүтгэх, доромжлох, тохуурхах, дарамтлахад хэн ч, юу ч хэлэхээ байж. Ерөнхий сайдыг гэхэд л онигооны баатраар өргөмжилж, матрын зулзага болгож доромжлох болов.  Зулбасганы бие дээр нүүр толгойг нь залгаж, ой гутам зураг тавьж, орчлонгийн хамаг муу үгсийг цуглуулж,  доромжлох бол энүүхэнд болж.   С.Баярцогт, Л.Гансүх, Д.Зоригт нарын сэхээтнүүдийг хужаагаар нь дуудаж, эрлийз хурлийз гэж үзэн ядаж,  Н.Батбаяр сайдыг бөө, тэнгэрийн амьтан, гал тахьдаг, төрийн их зөнч гэж амныхаа зоргоор доромжилно. Нөгөөдүүл нь  ч гэсэн дээ. Чөлөөт хэвлэлд хайртай царайлж, дүр үзүүлж  жүжиглэдэг. Ядаж байхад Н.Алтанхуяг  гэхэд  охин Саранзаяа, туслах Дэнзэн нарынхаа өмнөөс хэлэх үггүй болтлоо асуудалтай байдаг. Н.Батбаяр адилхан. Төрийн хүн байж гал тахиж гүйгээд байсан. Ийм асуудлаасаа болж  гүтгэн доромжилж,  хагалан бутаргах үйл ажиллагаа явуулдаг хэвлэл мэдээллийн өөдөөс олигтойхон дуугарчих нэр нүүргүй болчихоод  дэмий л хэвлэлд хайртай хүний дүр эсгэх юм. 

Энэ мэтээр хэвлэл мэдээллийг өөгшүүлэх нь Монголын чөлөөт хэвлэлийг буруу тийш нь залаад буруу замаар явуулаад байна. Хэвлэлээр мөнгөтэй хүн хэнийг ч яаж ч доромжилж болдог гэсэн ойлголт   нэгэнт  бий болж,  юу хүссэнээ олон нийтэд түгээж болдог гэсэн буруу үзэл тогтлоо. Гэмт хэргийн тухай хуульд сэтгүүлч хүн гүтгээд ял авахгүй гэж заалт оруулсан.  Үүнийг нөгөө талаас нь харвал сэтгүүлч  хэн нэгнийг   гүтгэж доромжилж болно гэдэгтэй агаар нэгэн заалт. Бид хүнийг доромжилж болохгүй, гүтгэж болохгүй. Шүүмжилж болно. Болохгүй байгааг нь, алдаа дутагдлыг нь шүүмжлэхээр шалгуулна, бариулна гээд сандралдаад байдаг хэрнээ доромжилж басамжлуулж гүтгүүлэхээрээ загнуулсан хүүхэд шиг байгаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ. Энэ бүхнийг нэгтгээд бодохоор чөлөөт хэвлэл хөгжиж байгаа биш чөтгөртэй хэвлэл үүсч байгаа юмуу даа гэсэн эмзэглэл төрөх юм. Хэвлэлээр доромжлуулж   гүтгүүлчихээд инээгээд сууж байгаа улстөрч бол Монголд чөлөөт хэвлэлийг устгаж байгаа хэрэг юм. 

Олон нийтэд нөлөөлөх талаас нь авч үзэхэд твийтр ч  чөлөөт хэвлэл мөн. Твийтрийг анзаараад байх нь ээ бодох эргэцүүлэх зүйл их харагддаг. Ихэнх улс орнууд өөр өөрийн гэсэн харилцааны сошиал  хэрэгсэлтэй байдаг. Тэд гадны харилцааны хэрэгсэл дээр чухал хүмүүс байршвал нууц алдах эрсдэлтэй гэж үздэг. Гэтэл яагаад Америкийн  сошиал хэрэгсэл дээр   манай төрийн удирдлагууд, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, улстөрчид нь  байршаад үйл ажиллагаа явуулаад байна вэ. Түүнд нь захын нэг нусгай жаал улс орны бодлого буруу зөрүү яриад загнаад сууж байдаг.  Нөгөөдүүл нь үүнийг тоож байгаа ч юм байхгүй “Би хамгийн олон дагагчтай болж”  гэцгээн гайхуулаад суудаг нь зөв үү,  буруу юу.  Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль энэ хэсгийнхэнд ч хамаарах ёстой. Хүнийг гүтгэх доромжлох, хүмүүн бусаар хэлэх зэрэг нь твийтрчдийн өдөр тутам хийж байдаг гол ажил нь болсон.

Үндсэн хууль  зөрчин,  хүний эрхийн түгээмэл тунхаг зөрчсөн, хүн доромжилсон,   хувь иргэний эрх чөлөөнд халддаг хэвлэл мэдээллийг хааж эрс арга хэмжээ авч  хуулийн дагуу ажиллах нь чөлөөт хэвлэлийн ариун талбайд ургасан чөтгөрийн өвсийг түүж байгаа хэрэг. Чөлөөт хэвлэлийн  ирээдүйд санаа зовдог хэвлэл мэдээллийн  зүтгэлтнүүд  энэ бүх хууль зөрчсөн нийтлэл нэвтрүүлэг ямар ч хорио саадгүй нэвтэрч хэвлэгддэг болсонд  ихээхэн санаа зовж эмзэглэж байна.  Яагаад гэвэл чөлөөт хэвлэл энэ янзаараа  хууль зөрчин юу дуртайгаа хэвлэн нийтэлж, нэвтрүүлсээр байх ахул хаагдахаас өөр замгүй болох нь.

Захиалагчийн даалгавар ёсоор  Монголын телевизүүд  ард түмнийг хагаралдуулан  хоёр хувааж, цэвэр цусны монгол, эрлийз монгол гэж талцууллаа. Одоо цаашид монголчуудыг юу хий гэж зааж өгөх вэ. Зэвсэг бариад тулалдацгаа гэж уриалах уу. Зүв зүгээр амьдарч байсан ард түмнийг ингэж хорлож байгаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг  тэгээд хаахаас өөр яах ёстой юм бэ.  Хэрэв “Чөтгөрийн ургамлаа” ингэж эрс тууштай хатуу арга хэмжээ авч, тасдан хаяж, чөлөөт хэвлэлээс тусгаарлахгүй  юм бол  Монголын чөлөөт хэвлэл устаж үгүй болохдоо тулж ирээд байна. Хэвлэл мэдээлэл ийм аюултай, ингэж захиалгаар  үндэстэн ястанг хооронд нь алалдуулдаг  гээд  нийтэд нь хамруулаад хэвлэл мэдээллийг хаавал яах вэ. Хэрэв чөлөөт хэвлэл уствал нөгөө бидний яриад байдаг ардчилал, тусгаар тогтнол гэх зүйлүүд үлдэх үү.       

Б.ДОРНО

Газрын тухай хуулийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлж Б.Гарамгайбаатар ажлын хэсгийг нь ахалж Г.Баярсайхан байнгын хороог даргалж ажиллалаа. Уг хууль нь асар их ач холбогдолтой байсан. Дэгсдүүлээд хэлчихэд Үндсэн хуулиас ч томд тооцогдож, дээгүүрт тавигдах боломжтой. 

Тиймээс хууль дээр маш том мэргэжлийн баг, хашир туршлагатай улстөрчид ажиллах шаардлага байсан юм. Гэтэл Газрын тухай хуулийг УИХ-аар хэлэлцэх явцад Г.Баярсайхан, Б.Гарамгайбаатар нар ахалж ажилласнаас үүдэн зарим алдаа дутагдал, буруу ойлголт гарч бидний амьдралд шаардагдаж байсан хууль юу ч биш боллоо. Тэдний оронд Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн, Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат, Н.Багабанди, УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж, Д.Дэмбэрэл, Д.Лүндээжанцан шиг луугарууд тойрч суугаад хуулийг боловсруулж, хэлэлцүүлсэн  бол өнөөдөр асуудал өөрөөр яригдаж байх байсан. Энэ хууль ямар их ач холбогдолтойг ойлгоогүй дэгдэгнэсэн залуусын байр суурь буруу байснаас болж Засгийн газар хуулиа буцаан татахад хүрсэн гэж болно. Шууд хэлбэл хуулийнхаа, улс орныхоо язгуур эрх ашгийг ойлгоогүй шахуу хүмүүс хуулийн төслийг ахалж байсан нь олны дургүйг хүргэсэн байна.  Үүнтэй холбогдуулан Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуай “Газрыг гадаадын иргэдэд 100 жилээр өгнө гэнэ. 100 жилийн дараа энэ нөхдийн хэн нь ч байхгүй байна. Тэгэхэд юу болох вэ” гэж өгүүлсэн нь голтой л асуудал. Үнэн хэрэгтээ монголчуудад ч ийм боломжийг хуулиар бараг олгоогүй гээд хэлчихэж болохоор байна билээ. Хуульд 183 хоногоос дээш хугацаагаар Монголд амьдарсан гадаадын иргэн 60 жилээр газрыг эзэмшиж 40 жилээр сунгаж болно гэж байгаа. Товчхондоо гадаадын иргэд Монголд хагас жил амьдраад л 100 жилээр газар эзэмших визийг авчих хямдхан босго юм. Уг нь энэ мэт асуудлаа ажлын хэсгийн ахлагч, байнгын хорооны дарга нь эрт харж, засч залруулсан бол монголчуудын хувьд агаар ус шиг хэрэгтэй байсан Газрын тухай хууль батлагдах магадлал өндөр байлаа. Хууль гарч газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан бол улс орны хувьд асар том шинэчлэл, алхмыг хийх байсан. Газрыг эргэлтэд оруулбал мөнгө, эргэлтэд оруулж чадахгүй бол гишгэхэд мөр гардаг шороо шүү дээ. 

Л.ТӨР

Тэмүүжинг сайд болсноос хойш манай хууль зүйн салбар  сэрүүн дотортой орчин байхаа болилоо. “Ногоон
малгайт” гэдэг муу нэрээ хусаж, цагдаа нар энгийн нарны малгай өмсчихлөөр нүдэнд
дулаахан харагдаж байна  шүү. Үүгээр хэрэг
төвөг тарьдаггүй хүмүүс үзэгдэн,  өрнөж буй
хуулийн шинэчлэлийг сонир­хох боллоо. Залуу насны харгайгаар  танхайрч хальтрагсад, угийн балмад хоёрт тохирсон
шийтгэл оноо­дог болсноор хожмын зам мөр өш хонзонгоор үргэлжлэх нь татрах өнгөндөө
оров. Энэ мэтчилэн өөрчлөх маш чухал заалтууд зөндөө бий.

Мөн түүнээс гадна уг  хаалт­тай
ертөнцийг нээгээд орхи­тол  дотроос нь цулайтлаа
баяж­сан цагдаагийн хурандаа, шоронд хийдэг “борхиор”, авлигачин шүүхийн авгай нар
гээд эрүүгийнхээсээ илүү гарахааргүй есөн шидийн өт хорхой дүнгэнэлдэн гарч ирж
үнэр танар нь найгаа алдав. Хүмүүс  хамар
амаа таглан бушуухан буцаагаад тагла, яршиг зүгээр, Тэмүүжинг ч болиулъя хэмээн
хэсэг шуугив. Архаг хулгайчаас “Ингээд шургаад үз” гэсэн зөвлөгөө авсан мэт.

Дотоод яам дотоод явдлаа адилхан монголчуудаасаа чадлынхаа хэрээр
нуудаг байсан даа. Бидний нүдэн дээр тэдний хонь ямаа, орд харш ил харагдах нь ямар
хэцүү байдаг бол. Өмнөх  “До, НАХ”-ын үеэс
энэ том шинжлэх ухааныг битүүмжлэн үл ойлгогдом орооцолдсон үг хэллэг, бичлэгтэй
болгон, албатуудаа харь гаригийн мэт гаж сэтгэхүй, хөрзгөр дүрэнд хэвлэсээр ирсэн.
Ингээд зогсохгүй олон ний­тэд үсчин, цахилгаанчин, дугуй нөхдөг газартай адил байнгын
хэрэгцээтэй бүхэл бүтэн үйлчилгээний салбарыг аваачаад  хүнд суртлын үүр уурхай болгож орхижээ. Одоо шинэ
ба хуучин хуулиудаас өөртөө хамаатай хэсгийг цаг заван­даа дахиж эргэж хармаар л
бай­гаа юм. Хэрэв шударга нийгэм цогцлоож байгаа бол хуулийг иргэдээ өмөөрч засаглалыг
нүд үзүүрлэсэн чиг хандлагатайгаар засварласан байх ёстой. Тэгж үү, үгүй юу. Цаашилбал
байгаль нийгмийг өөрийнхөө эрхшээлд ягштал оруулдаг сонирхолтой зүй тогтлууд байдаг
нь эдэнд ч бараг хамаагүй асуудал байх. Мөн л ялгаагүй зөрчишгүй хууль дүрэм, ёс
суртахуунтай. Байгаль ч яахав өөрийн гэсэн билэг танхай хуультай. Харин хүний нийгмийн
амьдралд айхаа байг гэхэд анхаарч явбал аминд өлзийтэй элд­вийн цондон ямар их таарал­дана
вэ. Тэрний нэг болох энэхүү “Паркинсоны” гэгч зүй тогтолууд Тэмүүжин, Нямдорж хоё­рын
хэрүүлийн хажуугаар барьцалдан “Намайг ч бас сонс. Намайг дагаад цэнгэ цэнгэ…”
гээд байх юм.

Хууль  зүйн  ертөнц талаа­саа нэн саяханд тооцогдох ХХ зууны
дунд үед Английн Н.Паркинсон гуай төрийн ба хувийн байгууллага, иргэдэд байнга тохиолддог
хуульд тусгагдаагүй хүнд суртал бас бус зөрчлүүд дээр тогтож ажилласан байна. Энэ
хүний тухай товч танилцуулахад Кембрижид сурч түүхч болсон. Арав гаран жил Британийн
усан цэрэг явж  хоёрдугаар дайн дуусгаад хошууч
болоод халагдсан  дайчин эр.  Дараа нь Ливерпуль,Харвард, Иллинойс,Калифорни,
Синга­пурийн их сургуулиуд гээд дандаа ланжгар газруудаар удирдахуйн  ухааны багш хийжээ. Улс төрийн өндөр алба хаших
боломжуудаас сайн дураараа татгалзан оронд нь дуулиан тарьсан олон нийтлэл бичсэн
юм.

Түүний бичсэн нийтлэлүүд нийт­дээ жар орчим боть болон хэв­лэгд­сэн
гэхээр Ленинээс дутахааргүй нөхөр болоод байгаа юм. Дэлхийд хамгийн алдаршсан нь
“Паркинсоны хуулиуд”-ыг гэдэг. Тэрээр олон жилийн турш тэвчээртэй цуглуулсан шинжилгээ
судал­гаагаа нэр алдар бүхий эрдэмтэдтэй хамтарч математик загварчлалд оруул­сан
нь эдүгээ “Паркинсон судлал” гэсэн шинэ чиглэл хөгжих суурийг тавьжээ.

Ингээд “Паркинсоны хуу­лиуд”-аас гуравхан хундагыг  татчих уу? Ер нь хууль зүгийн юм гэхээр огт наргиангүй
байх ёстой ч биш аж.

 

ИХ МӨНГӨ БУЮУ СОНИРХЛЫН УНАЛТ

…За одоо цөмийн реак­торийн төслийг хэлэлцэцгээе. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг
бичгээр өмнө нь тараасан байгаа. Бодвол эрхэм ноёд сайтар тунгаагаа биз ээ. Юутай
ч Сангийн эрхлэгч профессор Мак Фишн сайшаасан шүү. Нийт­дээ 10 сая доллар …Гишүү­дээс
лавлах зүйл байвал дуртайяа хариулахад бэлэн байна.

Ноён Исааксон:-Төсөл хэрэг­жүүлэгчдэд ихээхэн найд­лага тавьж буйгаа
юуны өмнө илэрхийлье…Гэхдээ профессор Левигийн зөвлө­гөөг даган Давид, Голиаф
нарыг гүйцэтгэгчээр сонгосон бол хамаагүй дээр байсийм…

Хурал даргалагч: -Ажлын төлөө таны санаа зовж байгааг ойлгож байна
аа. Бид бүр эрт гэрээ байгуулаад  чамгүй их
мөнгө зарцуулаад байгаа юм л даа. Одоо дахиад санал унавал дахиад л мөнгө урсана
гэсэн үг…(Энэ үед бусад гишүүд амандаа бувтнан тол­гой дохицгоож байв)

-Исааксон миний үгийг протоколд тэмдэглэхийг шаардаж байна.

-Тэгэлгүй яахав. Харин одоо ноён Брикворф ямар бодолтой байгааг сонсъё.

Энд байгаа Брикворф, Исааксон хоёроос бусад нь цөмийн реактор гэж
юуг хэлээд байгааг ч мэдэхгүй нөхдүүд аж. Брикворфийн хувьд яривал их л юм байх
санж. Даанч түүний хэлснийг хэн ч сонсохгүйгээс 
гадна ойлгохгүй. Уг нь бол ганц өрөөг тохижуулахын тулд бүхэл байшин нурааж
тэрэндээ 10 саяыг ичих ч үгүй цохих гэж байгааг хэлмээр л…

-Надад хэлэх үг алга аа.

Хурал даргалагч:

-Гишүү­дээс өөр хэлэх хүн байна уу? Байхгүй бол батлах уу. За баярлалаа.
Одоо 11 дүгээр зүйлийг хэлэлцэх ажилдаа орцгооё.

Ажилчдын унадаг дугуйнд зориулсан зориулсан саравч барих төсөлд
2350 доллар төсөвлөчихөж. Энэ тухай тараа­сан материалыг хоёр минутад багтааж уншаад  шийдчихэж болохоор байсан. Гэвч цөмийн реактор
дээр үг хэлж чадаагүйдээ санаа зовж, хурал өндөрлөхөөс өмнө өөрийгөө бага сага ч
атугаа харуулах хэрэгтэйгээ мэдэрч байв.

Унадаг дугуйны саравч гэхээр ямархуу юм  байхыг муухан төсөөлөөд байнаа. Одоо л маргаан
эхлэх нь. Энэ талаар 45 минут мэтгэлцсээр 300 доллар хэмнэн 2000-д багтаан барихаар
тохиролцож гишүүд сая нэг юм санаа амарч суудалдаа тухлав. Ёох ёх.

Хурал даргалагч: Эрхэм  гишүүдээ
12 дугаар зүйлд анхаарлаа хандуулна уу. Хуримт­лалын фондын хурал­дааны зардал.
Сар бүр 4.75 доллар.

-Ямар зардлын тухай яриад байгаа юм бэ?

-Кофены тухай юм л даа.

-Сар бүр ийм зардал гар­гана гэдэг чинь одоо жилдээ 57 доллар болно
гэж ойлгох нь зөв үү?

-Яаг зөв байна.

-Ойлгомжтой байна. Гэх­дээ үүнийг зөвшөөрч болно гэж үү.Тэр фонд
чинь тэгээд хичнээн жил хураагддаг юм бэ?… Маргаан цааш улам ширүүсэв. Кофе  гэж юу, хаа­н­аас худалдаж авах, ер нь худалдаж
авах нь зөв эсэх дээр  дурын дурак ярьж чаддаг
юм байна. Цаг гаран үзэж тараад мэдээлэл хангалттай бус байна  гэж үзээд санал унаж дараагийн хурал хүртэл хойшлогдохоор
болов. Уг асуудал дээр хаширууд гэнэ алдаж бүгд ам амандаа хашгиралдан босч ирцгээжээ.
Мөн цэцэрхэх юмаа олов оо. Английн парламент дээр болсон уг адал явдал хожим дэлхийгээр
нэг амны зугаа болон онигоонд орчих юм гэж яаж санахав.

Хэрэв үүнээс бага 20, бүр 10$-ын түвшний асуудал гарч ирсэн бол хэлэлцэх
хуга­цаа пропоцианалиар өсөх байсан эсэхэд ноён Пар­кинсон нар жуумалзан  судалгаандаа тооцож загвар гаргажээ. Энд тодорхой
бол­сон юм нь гэвэл явж явж арван саяыг шийдэх асуудал арав хүрэхгүй 4.75 долларын
хэрүүлээс ч амархан байсан. Хууль тогтоогчид Паркинсоны хуу­лийг л ягштал баримталсан
боло­хоос татвар төлөгчдийн үлэмж их хуримтлалыг эрүүл саруул зохицуулах чадамжгүйг
олж харав. Ард түмнийг төлөөлж шийдвэр гаргагчдын цагийн гарзад тооцох мулгуу тохиолдлуудыг
цуглуулаад үр дүн гаргахад хэрэггүй ч юм биш. Юутай ч хүний л оролцоотой үйлдлээс
хойш хүн төрөлхтөнд хамаатай нь эргэлзээгүй хэмээн бах­тайяа тавалсан байдаг. Манай
парламент дээр эмэг­тэй гишүүд тамхидалтыг зохи­цуулах хуулиа хэрхэн баталж байсан
нь энийг уншихаар санагдлаа байна. Нийтлэлийн төгс­гөлийн үгийг одоо санасан дээ­рээ
хэлэхэд жинхэнэ хууль мөн бол түр зуурын арга хэмжээ биш дараагийн үеүдэд ч хуучирдаггүй
мөнх эд ажээ. Паркинсоны жишээнүүд гэхэд л саяхан ийм явдал хаа боллоо гэж эндүүрмээр
ойрхон. 

 

ИНЖЕЛИТИТ ГЭХ БАЙГУУЛЛАГЫН САА ӨВЧИН

Төр, бизнесийн олон бай­гуул­лага дээр босс нь сөхөртлөө ажиллаж
байхад дараагийн шатныхан нь хов ярьцгааж тэрний доод тушаалтнууд дүрсгүйтэж тог­лон
өдрийг өнгөрөөдөг нийтлэг дүр бий. Энд бидний мэдэхгүй бас юу гээч өөр хэмжээс бүхий
хууль үйлчлээд унав. Байгуул­лага “Инжелитит” гэдэг өвчин тусчээ. Оношлох амархан
эмчилэхэд хэцүү дээ.

Мэргэжлийн боловч чад­вар­гүй нөхрийг тэр жил ажилд авснаас хойш
хамаг муу  юм эхэлж орон гэр бузартжээ.Ер
нь ямар нэгэн төрөлхийн гоц авьяасгүй нөхрийг өөрийгөө томд тооцогсодтой цуг удаан
байлгаж болдоггүй. Аяндаа л цаанаасаа атаа жөтөө нь хөдлөөд нөгөөдүүлээ  ёстой алж өгдөг. Аливаа муухай ааш зангууд үйлдлээсээ
хамаарч салангид илэрдэг ба тэр нь бусдад төдийлөн нөлөөгүй, тэгээд ч хүн бүр л
их бага хэмжээгээр аашилж л байдаг даа. Атаархагч өөрөө хичээвэл бусдаас дутахааргүй
хөөрхөн хоолойтой бол хамт олныг гойд бусниулахгүй болоод л байдаг. Харин атаархуу
чадваргүй хоёр нэгэн биед давхацчихлаар инжелитэнс гэгч шинэ бодис үүсч аюул тарьдаг
гэнэ.

 Муу үйл хийх угаасаа амархан
агаад жаахан увайгүй бай­хад л болоо. Энийг олоод мэдчихсэн  Инжелэнттэй этгээд хажуудахаа элдвээр матаж, удирдлагын
итгэлийг хүлээн төв аппарат руу  дэвшсэнээр
хагарлын үрийг тарьжээ. Тийм хүмүүст дээрээсээ тоологдох чухал хэргэм зэрэгний аз
яагаад таараад байдаг нь судлууштай. Энэ хооронд аль шударга сайн гэгдэх боловсон
хүчнүүд ганц нэгээрээ цувран алга болсоор л, босс огт хар аваагүй анзаараа ч үгүй.
Харин нөгөө этгээд энгийн царайлж хамт олонтойгоо гольф ярин, чанга чанга хөхрөн,
заримдаа бичиг баримтаа мартана. Тэгээд нэг сайхан нартай өдөр том албанд очлоо
л бол хамаг багаа хуу татан хаяж шулмын дүрд хувилан бусдыг хүүхэлдэй болгон тоглож
эхлэнэ дээ. Байгууллагын бүтцийг оюунлаг талаас нь дөрвөн зэрэглэлд хуваадаг бол
төв аппаратаас бусдыг нь манай хампаан нэг нэг шатаар буу­руулж амьтан болгож орхив.
Түрүүчээсээ  даргадаа таалагдах гэж зориуд
тэнэгийн дүр эсгэж ивээлд нь багтжээ.  Байгууллага
ийм болчихоод байгаад л байна.  Ажилчид Топранк
даргын мэдлийн цай­ны газрыг магтаад л бидэн­дээ болж л байна ш дээ. Яахав жаахан
заваан л байх юм. Сүүлдээ хүмүүс гэрээсээ идэх юмаа авчран цайны газрынхаа ширээн
дээр овоолон хээ шаагүй амьдралд дасацгаана. Конторын үүдэнд дөрвөн жилийн өмнө
хадсан зарлал солигдоогүй хэвээрээ, крантнаас ус гоожоод тогтохоо байсан, ноён Брауны
хаалган дээр Смит гэсэн нэр хадаастай, Смитийнх дээр Робинсон гээд эв хавгүй биччихсэн.
Түүнийг солих санаа хэнд ч төрөхгүй. Хагарсан цонхоо картоноор таглажээ. Цахилгаан
шат эвдрээд удаж байна. Доод подвалийг ашиглалгүй хаячих­сан түүнээс зэрлэг муур
чар­лал­дах нь зэвүүн.

Төв аппаратад тушаал дэвшсэн дэд захирал ноён Топранк удирдлагын
түвшинг өвчлүүлэн мунхаг ой санамжиндаа тохирсон өчүүхэн зорилго тавьдаг бол­сон
тул хурган дарга нар бүгд биелэлтээ давуулан сэт­гэл хангалуун явах бол­лоо.”Манай
дарга тулаад нөхөрлөвөл гайгүй хүн шүү” гэцгээнэ. Хараа нь больж байгаа Топранкад
тааруулж буудлагын байг алд дэлэмээр тэлж томруулж өгөв. Бүгдээрээ л мэргэн цэцэн
болцгоож яг “арав”-т оносноо харилцан магтацгаана.

Яаж ч өөрсдийгөө хуурсан байгууллага цаагуураа биш болоод байгаад
үе үе цухалдан  шалгалт шүүлэг хүртэл авч
үзэв. ДДТ гэдэг ялааны хор цацсан. Хэсэг намжаад л бахь байдгаараа. Янз бүрийн л
эм тарилга гадуур дуулддаг.  Тэр бүр нь компанийг
аварч байсан тохиолдол тун цөөн. Накиформ Сак, Катлер Валпоул нар өвчилсөн хэсгийг
мэс засал хийн авч хаясан нь хамгийн шалгарсан арга байлаа.

Нэгэнт дампуурах шин­жин­дээ орчихсон компани удирдлагын хяналтнаас
бүрэн гарч үйлчлэгч манаач нь хүртэл муугийн халдвар авчихсан тул цөмийг нь үлдээлгүй
сольж цоо шинээр эхлэхээс өөр аргагүй болжээ. 
Эдийн засгийн хэллэгээр темп хожих гэгч арга хэмжээ аван хуучин нэрийг ашиглах,
зарим ажилчнаа авах гээд ч хэрэггүй. Хуу­чин байгууллагынхаа боловсон хүчнүүдэд
гайгүй тодорхойлолт бичиж өгөөд өрсөлдөгч байгууллага руу­гаа явуулаад эд хогшлоо
бөөгнүүлэн шатаа. Байшин үнс нурам болсны дараа л өвчний нян дарагдлаа гэж амсхийж
болно.

 Манайдаа танил болсон гадаад,
дотоодын тоотой хэдэн группуудээр орж гарч явахад  кадруудаа зүгээр шахуу байхад нь байсгээд л “цус
сэлбэж” халж сольж байгаа харагддаг. Ийм л учиртай юм байна л даа. Ялангуяа хамгийн
илүүтэй долигоногчид эхний сэлгээгээр чөр­хөө эвхүүлэх зуураа “Мон­голын (юу) зүтгэсэн
хүндээ хатуу  гэж үнэн юм даа” гэхийг сонсоод
өрөвдөж явлаа. Яаж ч сайдаж муудахад аливаа юманд “Арай ч тэгтлээ юу юм бэ” гэсэн
хэмжээс зааг байдаг гэсэн шүү. Энэ нөхөр цаад хамтрагчдаасаа энийг хүртэл надад
нуулгүй хэлдэг яасан эвгүй гар вэ. Хэрэв дараагийн ээлжинд намайг бас ийн мурьж
таарна гээд”Топранк”-аасаа үтэр салчихдаг аж.

Паркинсон сартваахи захихдаа “Хэт найдвартай хүний эрэлд хатаж өөрөө
тулж ажиллахаас халширч буйг тань чадваргүй атаачид анаад сууж байдаг юм. Тэд гарын
чинь үзүүрээр гүйх дашрамдаа байр сууриа авч хадгалахын эрхэнд  өөртэйгөө таарсан юмнуудыг өөд татсаар байгаад
хамаг соруудыг чинь хөөгөөд явуулчихдаг. Энэ тохиолдолд ямар ч хүчирхэг байгууллага
эгшин зуур эргэлт буцалтгүй сүйрдэг” гэжээ. Бодлогоор л мандуулж өгөхгүй бол бор
зүрхээрээ гавихгүй дуучид манайд юусан билээ гээд санахад илүүдэхгүй л юм.

 

ТЭТГЭВРИЙН НАС

Тэтгэвэрт гарах насыг 55-75-ын хооронд янз бүр тогтоосон байна. Хүний
цог хийморь энэ хооронд буурдаг ч гэлээ яг 55-уу, эсвэл 57-тойгоосоо юу гэдгийг
хаа ч судалж барьсан юм байхгүй. Ерөнхий хандлагын хувьд бол голдуу л насыг наашлуулсаар
ирсэн уламжлалтай. Энд тэтгэвэрт гарах гэж байгаа нь биш харин түүний ажлыг горилогчид
л тэтгэврийн нас хэд байвал зохимжтой талаар илүүтэй санаа тавьдаг нь сонирхолтой.
Яахав хөөрхий компанийн ноён нуруу болсон эсвэл болсон ч юм шиг имижтэй  буурлуудыг 
хэн орлож чадах тухай үгүй ядаж цуу явж л байдаг. Гэтэл өвгөн дал гарчихаад
сэмбэлзэж байхад бэлдэж байсан  “бодлого”-ын
хүн маань аль хэдийнэ тавь гараад жар руу шааригдаж явбал яана вэ. Компанид удахгүй
хоёулаа хэрэггүй болох нь. Сая сургууль төгссөн нялзрайд хамаг ажлаа  даатгаж орхивол аж ахуйг  шулуухан тараана гэсэн үг.

Ажлын эгзэгтэй хэсгийг хэн гуайгаас өөр төгс хийчих хүн байхгүй.
Харин хэн гуай насандаа суухгүй удах тусам хожим хэнээр үргэлжлүүлэх нь улам бүрхэг
болсоор л. Байгууллагын удирдлага сэтгэлийн хөөрөлдөө автан залуусыг зоригтой дэвшүүлэх
эсвэл хэт хаширлаад “үнэр” ортол нь нэг суудалд хадах аль аль нь уршиг тарьдаг.
Паркинсоны хуулинд хэмжээ тоо томьёотойгоо бичээстэй байгаа “ажил алба өгсөх шат”-аар
бодлогын хун тайжийг анги үсэргэлгүй, улираалгүй зугуухан явуулах ёстой. Орчин цагийн
Хятадын төрийн бодлого ийм зарчим барьснаараа коммунист нийгмийг хүртэл амжилтанд
хүргэсэн гол нууц нь энэ юм. Хүнд тушаал дэвших, ажил хариуцах, шийдвэр гаргах,
амжилтанд хүрэх, туршлага суух, хүндэтгэл хүлээх, ухааны оргилд хүрдэг нас цаг үеүд
эрэмбэ дэс дараатай ирдэг. Энэ расписанаар “Хүн”-ээ явуулж байтал замд нь “Өвгөн”
өтөлдөг ч үгүй, паакталдаг ч үгүй  шавар хаачихлаа.
Одоо цагт бол бүр залуу авгай аваад үсээ будчихсан цохиж явна гээч. Шийдвэр гаргах
насан дээрээ ирсэн мэргэжилтэн маань “дарга болох”-ыг  хүлээсээр байгаад гүйцэтгэх ажилдаа түүртэн шилжилтийн
насны охин шиг ааштай болчихов. Юм хийхээ байж хамаг цагаа харандаа үзүүрлэхэд зарцуулж
ч байх шиг, хажуудах пацаануудад наад поорчик хаа  одоо нээ гэхчилэн даргадаа гаргасан уураа энд
гаргана. Ингээд дамжих ёстой ажил амьдралын шат нь сэтгэлээр унах, атаархах, сайн
дураараа ажлаа хаях, хэнд ч тоогдохоо байх нас болон өөрчлөгддөг. (Энд архинд орох,
одон тэмдэг зүүх бол үүнтэй огт хамаагүй асуудал)  Тэгэхлээр компани нь эзэн  өөрийгөө ч бодсон, хамт олноо ч бодсон гэмгүй
яваа хөөрхий настанг бушуухан золигт гаргаж нүгэл хийх л болох нь. Харин яажшуухан
цэвэр аргаар ах хүүгээс салах арга бол бий бий.

…Даргаа сая зөвлөл хурал­даад таныг энэ сард Хельсинкид бага хуралд,
дараа нь Оттавад форумд, тэгээд Манилад бас нэг арга хэмжээнд оролцуулахаар боллоо.

Дарга дотроо “Байгуул­лагын нэр хүнд аргагүй л миний нэр хүнд дээр
тогтдог болж дээ. Өөр хэн явах юм” гэж онгироод нисч гарна даа. Цагийн зөрөө, элдэв
маягт бөглөх, бараг дэлхийг бүтэн тойрох онгоцны тамын нислэг, буунгуутаа хүлээн
авалт, хэрэг­тэй хэрэггүй хурал цуг­лаанаар хижээл эрийг сар орчим бөмбөгдчихлөөр
яаж бие нь дийлэхэв. Ирэнгүүтээ л мань эр “За даа ах нь ч барахаа  бай­жээ” гээд өргөдлөө өөрөө бичээд унана. Харин
ингэж байгаад нэгэн чулуу шиг биетэй хөгшний доозыг хэтрүүлээд чад болгочихсон тохиолдол
гарсан гэсэн шүү. Сураг сонсоход гадаадад хүлээн авалтын дараа нарийн бичгээрээ
түшүүлчихсэн яваа дуулдсан. Тэгээд ирээд удаагүй. Амьдралаа гэж.  Ахмад үеэ бид иймэрхүү маягаар тэтгэвэрт нь гаргачихдаг
л юм байна. Харин бидний ээлж ирэхэд хойч үе маань өөрсдийн бэлдсэн бэлгийг барих
байх даа.

(Б.Баясгалангийн эрхлэн гаргадаг математикийн “Олонлог” сэтгүүлд
“Паркинсон” бүрэн эхээрээ бий)

 2014-06 14. Хөх хот.