Category: туслах-ангилал

Сүүлийн үед төр хувийн хөрөнгийг дээрэмдэхдээ “уучлаарай” ч гэхгүйгээр иргэдийнхээ эрхэнд халддаг болж. Жишээ татвал өчнөөн баримт жагсаах хэрэг гарна. Саяхны жишээ гэхэд л өнгөрсөн хавар хэд хэдэн ТҮЦ-ийг  эвдэлж нураагаад хамаг барааг нь гаргаад шидэлж байв. Гэртээ амраад өглөө ирэхэд нь хамаг юмыг нь сүйдлээд хаяхдаа манай төр харин ч нэг гаршсан даа. Зүй нь эзнийг нь байхад хэл үгээ ололцоод асуудлыг нэг тийш нь шийдэх учиртай. Хөрөнгөө гаргаж барьсан ТҮЦ-ийн чинь мөнгийг өгье, үлдсэн барааг чинь худалдаж авъя гэдэг ч юм уу, заавал дээрэмчин царайлахгүйгээр асуудлыг шийдэх түмэн гарц төрд бий. Бидний үлгэрлэн дуурайх дуртай, бидэн шиг чөлөөт зах зээлийн эдийн засагтай, бидэн шиг ардчилсан засаглалтай  Америк, Германд лав төр нь ийм дээрэмчин авир гаргадаггүй.   

Яг ийм хүнд бэрх үед нь иргэдэд хэн тусалдаг вэ? Үнэнийг хэлэхэд ганцхан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл л тус болдог. Саяхан твиттерт бичсэн байна лээ. “Төр хувийн хөрөнгийг дээрэмдэх үед  хэн ч танк хөдөлгөж эсэргүүцэхгүй, ард түмэн өмөөрөхгүй, хэвлэл мэдээлэл л тус болдог” гэж. Гэхдээ яг ийм үед хэвлэл бүхэн тус хүргэж чаддаггүй. Хэвлэлийн эзэн нь өөрөө хөрөнгө мөнгөтэй, зах зээлийн жамыг бие сэтгэл, амьдралын түүхээрээ мэдэрсэн  ухаалаг хүн байвал тэр редакци төр хувийн хэвшлийг луйвардах явдлыг тууштайгаар эсэргүүцдэг. “Энэ муу баячууд” гэж хөрөнгөтэй  хүмүүсийг адлах сэтгэлгээгүй, ямар ч хүнийг хөрөнгө мөнгөөр нь ялгаж үздэггүй эзэнтэй редакци л хувийнханд тусалдаг. Харин ард түмэн бол өөр. Хувийнхны хөрөнгийг хураахад “Муусайн баячуудыг тэгж байвал таарна, хохь нь” гэцгээдэг. Ингэж ид бахаа хангаж байхдаа хэзээ нэгэн цагт өөрсдийнх нь хөрөнгө рүү төрийн дээрэм орох вий гэж болгоомжилдоггүй. Өнөөдөр Батын хөрөнгө рүү дайрсан төр маргааш Дондогийн хөрөнгө рүү дайрахыг үгүйсгэх аргагүй тийм л хандлага сүүлийн үед газар аваад байна. Ердөө сар гаруйн өмнө манай сонинд “Хүрз шороо даахгүй ганц бие хөгшин хаашаа ч нүүх юм билээ” гэсэн гарчигтай сурвалжлага нийтлэгдсэнийг  уншигчид маань санаж байгаа байх. Чингэлтэй дүүрэгт хашаа, байшиндаа аж төрж суусан ганц бие хөгшин нүүхгүй гэж хэлснийхээ төлөө төрийн дарамтанд орсноо манай сурвалжлагчид ярьж байв. Төр ямар ч мөнгө төлөхгүйгээр цэцэрлэг барина гэж хашаа руу нь дайрсан, элдэв хүмүүс явуулж дарамтлуулсан гэх өвгөний яриатай сонины хуудас шарлаж ч амжаагүй байна. Насны эцэст ганцаараа амьдарч яваа хөгшинд нэг өрөө байрны түлхүүр гардуулаад газрыг нь авна гэсэн бол төр дээрэмчин гэж хэлүүлэхгүй байлаа. 

Ер нь ухаалаг эзэдтэй хэвлэлийн редакци л “Өнөөдөр энэ хүний хөрөнгийг хураалаа, маргааш таны хөрөнгийг хураах магадлал өндөр байна шүү” гэж сануулж эхнээс нь эцсийг нь хүртэл тууштай мэдээлдэг.  

 Ер нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл бол мэргэшсэн байгууллага. Өөрийн гэсэн орон зай, өөрийн гэсэн уншигч, мэргэшсэн хамт олонтой мэргэжлийн байгууллага. Ямар ч үйл явдлыг мэргэжлийн ёс зүй, мэргэжлийн хэм хэмжээ, мэргэжлийн ур чадвар гээд ер мэргэжлийн өндөр  түвшинд олон нийтэд хүргэдэг. Иргэдээ тэр энэ гэж ялгалгүйгээр ядарсан цагт нь, төрийг зах зээлийн хэм хэмжээнээс хэтэрсэн үйлдэл гаргаж иргэнээ дээрэмдэх үед нь  олонд үнэн бодитоор мэдээлж, өмгөөлж, эрх ашгийг нь хамгаалах бол хэвлэл мэдээллийн оршин тогтнох  үндэс. Саяхан гэхэд л шог зураач С.Цогтбаяр тэргүүтэй өчнөөн хүний гарааш руу  төр халдаж эвдэж сүйтгэснийг манай сонин газар дээрээс нь сурвалжлан хүргэсэн. Энэ удаа тоглоомын талбай, цэцэрлэг сургууль гэсэн нийгэмд хэрэгтэй объект биш, хэн нэгэн эрхэмд үйлчилгээний газар барих боломжийг нь олгох гэж төр нь иргэдийнхээ өмч рүү дур мэдэн бүдүүлгээр халдсан. Үүгээрээ өмнөх жишээнүүдээс ялгаатай. Уг нь “дахиад өөр газар гарааш худалдаад авчих, тэр мөнгийг чинь өгье ч” гэдэг юм уу, ядаж л гарааш барьсан зардлыг нь нөхөн олгочихсон бол төр дээрэмчин шиг харагдахгүй байв. Төр нь дээрэмдэж, иргэд нь хохирч буй иймэрхүү үйл явдлыг ганц удаа сурвалжлаад орхихгүй, дахин дахин дуугармаар л байгаа юм. Учир нь зах зээлийн жамыг сонгосон энэ нийгэмд иргэдийнхээ өмчид халдахгүй байх нь  төрийн зайлшгүй хүлээх үүрэг билээ. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг өчигдөр Төв аймгийн урьдчилан хорих төвд Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинг дагуулах очиж хорихын даргын өрөөнд Л.Гансүхтэй уулзжээ. Ерөнхий сайдын энэ уулзалтыг АТГ-аас бичиж авсан аж. АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтсийн дарга Ө.Энхтөр “Сэжигтэнтэй холбогдуулан мэдэгдэл гаргах, хөндлөнгөөс янз бүрийн шахалт дарамт ирэх зэргээр үйлдлүүд гарч байна. Ерөнхий сайд хууль зөрчин уулзсан учраас бид албан ёсоор хариу мэдэгдэл гаргаж байна. Ерөнхий сайдыг очиход хорих ангийн ажилчид бүгдээрээ жагсч байгааг та бүхэн бичлэгээс харж болно. Сэжигтнээр хоригдож байгаа хүн гарч ирээд хорих ангийн даргын өрөөнд очсон” гэж өнөөдөр мэдээлэл хийх үеэрээ ярьсан юм. Авлигатай тэмцэх газраас уг уулзалтын талаар гаргасан мэдэгдэлд “Мөрдөн байцаалтын шатанд Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх Л.Гансүх өөрийн туслахаараа ажиллаж Н.Даваахүү, Ш.Эрдэнэбулган, Л.Гансүхийн эхнэрийн төрсөн дүүгийн охин З.Мөнгөнтуяа, Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн УИХ-ын гишүүний зөвлөхөөр ажиллаж байсан Н.Тулга, Ерөнхий сайдын охин А.Саранзаяа, Хүнсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Д.Төмөрбаатар нартай хамтран “Нүүрс” гэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ Төрийн өмчит компани олон тэрбум төгрөгийн онц их хэмжээний хохирол учруулсан”  гэж онцолжээ. 

– НЯМДОРЖ ДАРГАД ИЛГЭЭХ ХАГАС ИЛ ЗАХИДАЛ-

Уул нь танд ил захидал бичиж эхэлсэн юмсан. Гэтэл бичсэн юм маань хуудас гаран болчихоод тал нь ардаа гарсан тул  яалт ч үгүй “хагас ил захидал” болчихлоо.

Манай олон сайхан бөхчүүд зодгоо тайлан гонжоом өмсөж монгол улсын парламентад суух боллоо.  Дан ч суугаад байгаа юм биш, коридороор алхалж, диван дээр  сүүжилдэж, орон дээр бол хэвтэж байгаа гэсээн.  Тэд зодгоо тайлаад гонжоом өмссөнийг ч ойлгож байна.  Төрийн ордонд зөвхөн гонжоомтой л оруулдаг болсон шүү дээ.

 Бас зодгоо тайлж байгааг ч буруутгах юм алга. Зодгийг юу яалцахаас эхлээд  олон юман дээр тайлахаас өөр аргагүй байдаг юм гэсэн. Юу яалцах гэдгийг  та юу гэж бодож байна?… Хэ хэ, тэр чинь биш ээ, усанд шумбалцахыг  хэлж байгаа юм. Зодог шуудагтайгаар нохой самралцах, мэлхий тийрэлцэх зэрэг онцлог сэлэлтийг хийлцэхэд их хэцүү гэсэн. Бодвоос ч тийм. 

Хамгийн гол нь би сонгогчийн хувьд тантай харилцан ашигтай хамтран ажиллах гэсэн юм. Манай улсын  улс төрийн ум зандан дэвжээг орхин гонжоомоо тайлж байгаа олон арван шилдэг хүний цаашдын хувь заяаг энд хөндөж байна.

Одоогоор зүлэг ногоон дэвжээгээ орхиж байгаа бөхчүүдийг манай улс төрийн дэвжээ баяртайгаар хүлээн авсаар байх нь тодорхой боллоо. Зарим сонгогч үүнд дургүй байгаа ч гэсэн бодит байдал ийм л байна. Гэхдээ дургүйцэж байгаа мянга мянга сонгогчийн сэтгэлийг амирлуулан, бөхчин зоныхоо хүслийг давхар биелүүлэх сайхан хувилбар бас байна аа.

Улсын их хурлыг орхиж буй, харьж яваа улс төрчдийг танай монгол бөхийн торгон  дэвжээ тосч авах тухай асуудлыг манай улс төрчдийн “ум зандан дэвжээ”  холбооноос танаар уламжлуулан гаргаж байна. Харилцан өгөөжтэй, ашигтай  бизнес санал. 

Харин манай “Ум зандан дэвжээ” холбоо  ахмад бөхчүүдийг зүлэг ногоон дэвжээнээс нь  шууд парламентын микрофоноор амлуулах ажлыг хариуцаж болж байна.

Бид  бөхчүүдийг өөрийн зардлаар  анхан шатны сургалтад  хамруулаад парламентад шилжүүлнэ.

Сургалт дараахь хөтөлбөрөөр хичээллэх ба мэргэжлийн туршлагатай, эрдмийн зэрэг цолтой бөх-төрч нараар ном заалгана.

Үүнд:

-Бүлэг фракц  хэрхэн магнайлах

-Тендэр амлах

-Санал суйлах

– Хаялга дэгээдэх

-Авлига сэгсрэх 

-Амлалтаа  тонгорох

-Санал самрах

-Төсөл мордох  зэрэг үндсэн аргачлал орж байна.

Харин  танай монгол бөхийн холбоо ба зүлэг ногоон дэвжээ фракцын зүгээс нэгэнт улс төрөөс хальж буй манай хүмүүсийг  тодорхой сургалтад хамруулан зүгшрүүлээд улсын зэрэг цолтой бөх болгох хэрэгтэй байна. Цолны хувьд гэвэл УИХ-д нэг удаа сонгогдсон хугацааг улсад түрүүлсэнтэй адилтган  цол чимэг олгож болмоор санагдана.

Ингэхгүй бол  улс орны биеийн ба оюуны хүчний баланс алдагдаж бөх ч үгүй, улс төр ч үгүй болох аюул нүүрлээд байгааг та бэлээхнээ харж байгаа биз ээ. Та нэг их дүрэм мүрэм урдаас ярих л байх. Тэр ямар хамаа байна аа. Манай энд бөхийг улс төрч болгож болоод байхад танай тэнд улс төрчийг бөх болгож  болохгүй л байв гэж үү? 

Мэдээж  амаргүй гэдгийг ойлгож л байна. Тухайлбал улс төрч бөхчүүд өрсөлдөгчөө барилдаж унагахын оронд үзэгчдийн саналыг худалдан авах замаар ялах гээд байж болох талтай. Үүний оронд найраа хийдэг , танай хэлээр бол “хор найруулах”  гэсэн үг гээд хэлэхэд дорхон нь ойлгоод хөгжүүлээд явчихна. Бөхчүүд   улс төрд дорхноо хөлөө олоод байхад манай улс төрчид наана чинь алзахгүй ээ. Гагцхүү та бидний ойлголцол хамтын ажиллагаа л хүлээгдэж байна.

Хуулбарыг: Сумо, Самбо, Жудо,  Аякадо, Ушу,  Курышийн холбоонд

2012.12.17

2014 оны эхний долдугаар сард  хилийн чанадад манай улсын нийт 169 иргэн гэмт хэрэг, зөрчилд холбогдсон тухай мэдээллийг хилийн чанад дахь ДТГ-уудаас ГХЯ-ны Консулын газарт ирүүлсэн байна. 

БНХАУ-д 106, БНСУ-д 22, Хонконгт 6, Туркэд 6, АНУ-д 11, ОХУ-д 5, БНЧехУ-д 3, Польшид 2, Сингапурт 3, Тайванд 3, Австри, Унгар улсуудад тус бүр нэг иргэн саатуулагджээ.

Хэргийн төрлөөр авч үзвэл хулгай 92, хүний амь нас хохироосон нэг, хил гаалийн журам зөрчин хориотой бараа нэвтрүүлсэн 22, оршин суух журам зөрчсөн 17, биеэ үнэлсэн 9, танхай 14, замын хөдөлгөөний журам зөрчсөн 8, хүчин 5, хар тамхи биедээ авч явсан хэргээр нэг иргэн байна.  

Санаатайгаар гэмт хэрэг үйлдэх нь улс орны нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлөхөөс гадна тухайн иргэн өөрөө болоод эцэг, эх, гэр бүл, үр хүүхэд нь сэтгэл зүй, санхүүгийн хувьд хохирох сөрөг үр дагавартайг иргэд анхаарах шаардлагатай юм. 

Гадаадын их дээд сургууль, коллежид суралцахаар явж буй оюутнууд суугаа орныхоо хууль тогтоомж, дүрэм журмыг чанад сахиж өөрийн үүрэг зорилгоо ухамсарлан аливаа хэрэг зөрчилд холбогдохоос урьдчилан сэргийлэх, сонор сэрэмжтэй байх шаардлагатайг Консулын газраас анхааруулав.

ТЕГ-ын Сөрөх тагнуулын газрын дарга асан хурандаа Д.Цогтбаатарыг АТГ-аас хоёр дахь удаагаа цагдан хориод байгаа билээ. Олон хоног шоронд хоригдсоны улмаас Д.Цогтбаатарын бие нь муудсан бөгөөд яаралтай хагалгаанд орох шаардлагатай байгаа гэнэ. Тиймээс түүний эхнэр Ч.Мандах Монгол Улсын Ерөнхий прокурор Д.Дорлигжавд хандаж хүсэлт гаргажээ. Тэрбээр хүсэлтээ “Миний нөхөр Д.Цогтбаатар гурван сарын турш Төв аймагт хоригдохдоо шулуун гэдэснээс нь цус алдсан, хаван болон даралт нь ихэсдэг болсон. Мөн бөөрний архаг үрэвсэлтэй гэсэн оноштойгоор 461 дүгээр хорих ангийн эмнэлэгт хүргэгдсэн. Эмчийн дүгнэлтээр яаралтай хагалгаанд орох шаардлагатай гэсэн онош тавьсан. Иймд миний нөхөрт холбогдуулаад байгаа хэргийг онцгойлон анхаарч заавал цагдан хорихгүйгээр батлан даалтад гаргаж, хууль хяналтын байгууллагад харьяаллын дагуу хурдан шуурхай шалгуулж өгөхийг танаас хичээнгүйлэн хүсч байна” хэмээжээ. 

Д.Цогтбаатар шоронд байхдаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болон УИХ-ын Тусгай хяналтын дэд хороонд хандаж захидал бичихдээ өөрийг нь үндэслэлгүйгээр хорьж байгаа тухай дуулгаж, шалгаж байгаа газрынхаа харьяаллыг сольж өгөхийг хүссэн байдаг. Түүний эхнэр нь ч Авлигатай тэмцэх газар, Тагнуулын ерөнхий газар, Хүний эрхийн үндэсний комисст хандаж, хэргийг хүний эрхийг хохироолгүй, үнэн зөв, шуурхай шийдэж өгөхийг хүсч байсан байна. Мөн Нийслэлийн прокурорын газарт хандаж нөхрөө батлан даалтад гаргаж авах тухай хүсэлтийг хэд, хэдэн удаа тавьж байжээ. Үүний хариуд “Гэмт хэрэг дахин үйлдэх, оргон зайлахаас сэргийлж хорьж байгаа нь үндэслэлтэй байна” гэсэн хариуг өгдөг ажээ. “Манай нөхрийн гадаад паспортыг нь хурааж аваад, хилийн хориг тавьсан. Тэгээд ч тодорхой оршин суух хаягтай хүн учраас оргож зайлах ямар ч боломж байхгүй. Миний нөхөр тагнуулын байгууллагад 20-иод жил нэр төртэй ажиллаж байсан, хуулийн өндөр мэдлэгтэй хүн. Хуулийн байгууллага дуудсан цагт нь очиж байцаалт өгөх, шалгуулах бүрэн боломжтой. Ийм байхад заавал цагдан хорьж, эрүүл мэндийг нь хохироож байгаа нь хүний эрхийг зөрчиж, хэлмэгдүүлж байгаагийн тодорхой жишээ болж байна” хэмээн Ч.Мандах сонинд өгсөн ярилцлагадаа дурдаж байжээ. 

Д.ГЭГЭЭ

Баабар ингэж өгүүлэв

БУДДАГИЙН СУРГААЛ

Сиддарта Гаутама буюу Шагжиймунын Буддагийн мэндэлсний 2550 жилийн ойг хүн төрөлхтөн саяхан тэмдэглэсэн. Ер нь байгаль хүн төрөлхтөнд нэг хэсэг бөөн бөөнөөр нь аугаа ухаан илгээх мөртөө нэг хэсэг хэдэн мянганаар таг чиг болчихдог. Одоогоос 25 зууны тэртээ аугаа сартваахиуд нэг хэсэгтээ бөөнөөрөө төрж байсан нь Будда, Күнз, Лаоцы, Аристотель, Платон, Сократ, Зараостэр гэх мэт. Мянганаар тооцох түүхийн утгаар эд нэг үеийнхэн. 

Буддизм нь өөрөөсөө хавьгүй ахмад шашин хиндуизмын хөрсөн дээр соёолжээ. Эртний энэтхэгчүүдийн түүхээр боловсорч хөгжсөн шашнаас зан үйл, домог, бэлгэдлээс авахуулаад сэтгэлгээ, гаргалгаа, философи гээд маш олон зүйлийг өвлөн авсан байдаг. Будда үхэх төрөхийн циклийг тайлбарлажээ. Хийсэн үйл болгон дараа нь үр дүнгээ үздэг гэсэн нь түүний философийн гол гаргалгаа юм. Өнөөдөр яг одоо амьдарч байгаа биет нь урьд насны үйлийн үр дүн. Амьдрал бол үхлийн шууд үргэлжлэл. Энэ цикл тасрахгүй. Амьтан болгон зовдог, энэхүү зовлон нь урьд нь хийсэн үйлийн үр дүн юм. Иймээс зовохгүйн тулд зовлонтой нь биш тэрнийг үүсгэсэн шалтгаантай тэмцэх ёстой. Тэр шалтгаан нь нэгэнт урьд өмнө болоод өнгөрсөн учраас цаг хугацааг урагшлуулан очиж засах бололцоогүй. Иймээс гагцхүү хожим зовохгүйн тулд хожмын зовлонгийн шалтгааныг одоо үүсгэж болохгүй. Чухам эндээс Буддын зөв амьдрах сургаал мөрдлөг болон гарч ирж байгаа юм. Энэ бүхнийг монголчууд нэн эртнээс үйлийн үр гэж орчуулах болсон. Гэхдээ одооны хэлээр үйлдэл ба түүний хариу, эсвэл үйлдэл, тэрнээс үүссэн хариуцлага гэж болох юм. Орчин цагийн монгол хэлэнд “үйлээ үзэх” гэвэл ядрах, махрах, махаа идэх гэсэн утгатай; “үйлийн үр” гэхээр гарах гарцгүй, цаанаасаа ингэж заяагдсан гэсэн өөр утга агуулах болжээ. Достоевский үүнийг “Гэмт хэрэг ба ял шийтгэл” гэх маягтай хэлснийг “Гэм, зэм” гэсэн хэлц үгээр ч орчуулна. Гээд энэ нь Буддын сургаалын өрөөсөн тал нь. Гэм хийвэл зэмтэйгээс гадна буян хийвэл шагналтай гэж байж бүтэн болно. Ямар л үйлдэл хийнэ тэрэндээ тохирсон хариу сүүлд нь гарна гэж товч илэрхийлж болох нь. Ингэхээр хүний сайн муу явах зөвхөн өөрөөс хамаарах ажгуу. 

Энэ сургаал нийтэд их ойлгомжтой зүйл. Гэтэл Буддын сургаалыг нийтэд ойгомжгүй болгодог зүйл нь дараагийнх нь. Хэрэв хүн үхэх төрөхийн цикл дотроо л байгаад байвал зовлонгоос нэг мөсөн ангижрахгүй. Харин хүн энэ хорвоогийн эгэл зүйлсээс ангижирч чадвал мөнөөх цикл эргэлтээс гарч дөнгөнө, тэгсэн цагт мөнхийн аз жаргал, амгаланг олох аж. Мөнхийн амгалан олох тэр статусыг Будда нирваан гэж нэрлэжээ. Ийм амгаланг ологч мянгаар тоологддогийн нэг нь Будда өөрөө аж. Бусдаас нь ялгахын тулд түүнийг Шагжийнмунын Будда гэнэ. Түүнийхээр бүтээгч Бурхан гэж үгүй аж, харин нирваан болсноор хэн ч Бурхан болдог ажгуу. Чухам үүгээрээ буддизм нь нэг Бурхант шашин болох лал, христосоос эрс өөр тайлбартай.

Буддаг нас барснаас хойш үе үеийн шавь нар нь сургаалыг нь нэгтгэн Трипитика хэмээх судар гаргажээ. Үүний нэг нь Дармапад. Тэд Нама будаяа, нама дармаяа, нама сангаяа гэсэн товч цогц илэрхийлэл зохиосон нь “гурван эрдэнэ” ч гэгддэг. Энэ нь Буддаг шүтье, Буддагийн сургаалыг шүтье, сургаалыг цааш дэлгэрүүлэгчийг бас шүтье гэсэн санаа. Буддагаас хойш сургаал нь гурван гол урсгалд хуваагдсан нь их хөлгөн, бага хөлгөн, тарнийн хөлгөн юм. Бага хөлгөн буюу хинаяанагийнхан өөрснийгөө ингэж нэрлүүлэх дургүй, “тэрэвада” гэцгээдэг. Тэд Буддаг өөрийг нь илүү эрхэмлэн шүтдэг бол Их хөлгөн буюу махаяанагийнхан олон будда байдаг гэсэн чиглэлээ барьж ирээдүйн будда ирэх (төрөх?) цагт хүн төрөлхтнийг аварна гэж үзнэ. Тарнийн буюу төвдийн буддизмынхан өөрснийгөө Их хөлгөнд хамааруулдаг авч судлаачид үүнийг үгүйсгэдэг, шал өөр чиглэл болохыг нь төрөл бүрээр баталдаг. Төвдийн буддизм ловон Бадамжунайгаас үүсэн цааш явсан. Хэн ч гэгээрч болно гэсэн Их хөлгөний үзлээс төвд шашин угшилтай боловч цаашдаа салаад явжээ. Их хөлгөн Боддармагаас эхлэн хуушаан буюу чань болон хөгжиж улмаар Япон руу зэн гэсэн нэрээр төгөлдөршлийг олсон байна. Эд нирваан болох технологийг практик болгон хөгжүүлсэн учраас эндээс үшү, кунфү, каратэ, жижицү гэх мэтийн философи-урлаг-спорт ч үүсчээ.  

ТӨВДИЙН БУДДИЗМ

Буддагийн амьдарч байсан уулын архан талд төвдүүд суудаг. Хөрш орон руугаа сургаал нь III зуунд анхлан ирсэн гэх боловч үнэндээ Буддагаас хойш 1200 жилийн дараа л лавтай гүн шингэжээ. Гол учир нь хоёр ард түмний соёлын болон иргэншлийн хэт зөрөөнөөс болсон хэрэг. Уулын мухарт суудаг төвдүүд нь дэндүү хоцрогдонгуй, бүдүүлэг үндэстэн. Хэт өндөр газар ус ч буцалдаггүй учир махаа хүртэл түүхийгээр нь шахам иднэ. Бөөгийн мухар сүжигтэй, тэрийг нь бон гэнэ.  Ийм газар орж ирсэн соёлтой, өндөр мэдрэмжийн сургаал бөөгийн мухар сүсэг, бүдүүлэг зан үйлийнх нь гоёл, хавсрага төдий болох нь ойлгомжтой. Гурван эрдэнэ гэсэн ойлголт орж ирүүтээ дөрөв боллоо. Дөрөв дэх нь лам. Лам хүнийг мухраар шүтэж, хамгийгаа тэмтрэн өгч байх энгийн авлига. Бөөгийн шүтдэг олон шүтээн, тухайлбал сармагчин, шулмас зэрэг нь дорхноо бурхны зэрэгт өргөмжлөгдөв. Бөөгийн зан үйл домог Буддын гайхамшигт сургаалтай холилдон тэр гэхийн тэмдэггүй боллоо. Лам нэрээр хүмүүсийг хуурч авлигаар амьдардаг бүхэл бүтэн паразит давхарга үүслээ. Тэд гол нь тарнийг шүтэх ба элдэв уншлага, хараал, авралын тарни бодож олсон нь учир тоймгүй. 

Мянгаад оны үед Адиша хэмээх их эрдэмтэн Төвдөд ирснээр үндсэн эргэлт хийсэн. Адишагийн сургаалыг орчин үеийн хүмүүст ойлгомжтойгоор тайлбарласан Ошо багшийн тайлбар гэж бий. “Билгүүн ухааны шастир” нэртэй энэ ном П.Бадралын орчуулгаар саяхан хэвлэгдэн гарсан. Энд чухам Буддагийн яриад байсан үйлийн үр хэмээх бүхэнд ойлгомжтой сургаал, нирвааны тухай ойлгомжгүй сургаалыг ялгаж өгсөн юм. Үйл болгон ардаа хариутай, иймээс зөв амьдрах нь зовлонгоос хол байх үндсэн арга. Хүн шуналаасаа болж буруу үйл хийдэг, буруу үйлийн хариу зовлонг авчирна. Маш ойлгомжтой товчхон философи. Энд чухам хүний амьдралын этик, мораль, амьдралын ухаан оршмой. Тарни гэдэг бол мунхруулга, ерөөсөө ч буддизм ямар ч ид шидийн тухай сургаагүй гэдгийг Адиша төвдүүдэд хэлж өгсөн юм.

Хүн зовлонгоос мөнхөд ангижран нирваан болъё гэвэл энэ хорвоогийн явдлаас бүрэн салах ёстой. Сиддарта шиг эхлээд эхнэр, нялх хүүхэд, хөгшин эх эцгээсээ холдон бүрэн умартана. Хорвоогийн бүхий л үйл явдлыг өөрт огт хамаагүй мэтээр тэс хөндлөнгөөс харж үл оролцоно. Энэ сургаал ойлгоход хэцүүгээс гадна үнэмшихэд ч бэрх, цаанаа ямар нэг ид шид агуулж буй мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Эгэл хүний хувьд мөнхийн амгаланд очно гээд хорвоог огоорч байх ямар ч шаардлага үгүй. Харин ингэхээр зорьж буй хүмүүсийг лам гэнэ. Эгэл хүнд энэ нь ид шид мэт харагдана. Ид шидтэнгээс хүмүүс тусламж гуйна. Хариуд нь өргөл барьц өгнө. Хөдөлмөр хийлгүйгээр тун амархан тэжээлгэчих арга ингээд гараад ирж байна. Өөр бусад нь ч энэ сайхан амар арга руу тэмүүлнэ. Ингээд лам нарын бүхэл бүтэн арми үүсэж таараа. Ингэхээр дотор нь өрсөлдөөн үүснэ. Мөн илүү ид шид бодож олно, эгэл иргэдийг улам илүүгээр мунхруулах арга санаачилна, өргөл барьцаа булаацалдан хоорондоо муудалцана. Адишаа төвдүүдийн буддист ойлголтыг цэгцэлсэн боловч түүнээс хойш мөн л дампуурч нийгмийн хамгийн бузар сав болж. Мэдээж Адишаагийн буянгаар Төвдөд мөнөөх зөвхөн дээд эгнээнийхэн ойлгох ертөнцийг огоорч байж мөнхийн амгаланг олох сургаал ихэд хөгжин маш том ололтод хүрснийг үгүйсгэх аргагүй.

1400 орчим онд Төвдөд Зонхов хэмээх нэгэн эр шашны энэ дампуурлын эсрэг тэмцжээ. Тэрээр өөрийн школыг төрүүлснийг шарын шашин гэнэ. Тэдний сургуулийнхан авлигач лам нараас ялгагдахын тулд тусгай формтой болж шар малгай духтуулах болсноос ийм нэр гарчээ. Нэгэнт л нирваан болж ертөнцийн хар бор амьдралаас тасрах гэж байгаа болохоор эхнэр авахыг хориглолоо. Сексийг бол хорьсон юм байхгүй. Харин ч сексээр дамжин нирвааны зарим хувилбарыг ойлгох технологи байдаг гэнэ. Зонхов нирваанд хүрэх гэж буй эдгээр лам нарыг сахилгажуулснаас гадна эгэл хүмүүсийн ойлгох ёстой зүйлийг бас тусгаарлаж өгчээ. Түүний бичсэн “Бодь мөрийн зэрэг” зохиол нь гурван ботиос бүрдэнэ. Эхнийх нь эхлэн гэгээрэгч буюу эгэл хүмүүст зориулж Буддын сургаалыг тайлбарлажээ. Энэ бол Буддын сургаалын дагуу хүмүүс зөв амьдрах тухай л номлол. Тэрээр Буддагаас гадна түүнээс хойш төрсөн архад – Нагаржуна, Адишаа, Шантив, Асанга зэрэг олон сартваахийн тайлбарыг харьцуулан өгүүлсэн юм. Улмаар гэгээрэгч, төгс гэгээрэгч нарт зориулсан дараагийн хоёр боть нь бурхны шавь гэгдэх мөнөөх нирваанд очихыг санаархагч хүсэгч тэмүүлэгч нарт зориулжээ. Энэ нь ерөнхийдөө мэргэжлийн сурах бичиг юм даа. Ингээд Буддагийн гэгээрэлд хүрэх арга зөвхөн лам нарт төдийгүй энгийн ардад ч бололцоотой болохыг Зонхов зааж, бичиг үсэггүй ардад лам нар тайлбарлаж ойлгуулах үүрэгтэй болохыг хэлсэн юм. Үүнийг хөтлөх гэнэ. Өөрөөр хэлбэл Бодь мөрийн зэрэг номын эхний ботийг лам хүн эгэл хүмүүст уншиж өгөн тайлбарлах, дараагийн хоёр ботийг өөрөө уншиж гэгээрэх ерөнхий журам эндээс гараад ирж байна.

МОНГОЛД БУДДИЗМ ИРСЭН НЬ

Төвдийн буддизм Монголд нэвтэрсэн нь улс төрийн шалтгаантай. Юань мөхөж нутагтаа хөөгдөж ирсэн монголчууд олон арван ханлигуудад хуваагдаж биендээ захирагдахаа болин хоорондоо тэмцэлдэх болжээ. Тэгэхээр тэднийг нэгтгэх үзэл суртал хэрэгтэй болсон. Нөгөө талаас Төвдөд шашны олон урсгал хоорондоо тэмцэлдэн хэн нь ч цоройж чадахгүй учир Монгол мэтийн хүчирхэг улсаас цэргийн тусламж авч ноёлох сонирхол бүгдэд нь байв. Хоёр тал ийм улс төрийн сонирхлын шалтгаанаар уулзалджээ. Монголчуудаас тусламж авах гэж Төвдөд улааны болон шарын шашин хоорондоо өрсөлдөж байсан бол Монголын ханлигууд биентэйгээ өрсөлдөн алиныг нь ч хамаагүй урин залж байв. Алтан хан анх шарын шашин залахдаа “Ойрдуудыг өшлөн дарахад хэрэг болно” гэж байсан бол ойрдын Хархул хариу цохиход хэрэг болж магадгүй хэмээн уралдан заллаа. Халхын Авдай сайн хан Төвдөөс сажапагийн урсгалынхныг урьсан бол цахарын Лигдэн улааны шашныг хамгаалагч болж байжээ. Олон хуваагдсан монголчууд Төвдийн олон хуваагдсан шашныг хэсэглэн өмөөрч хоорондоо байлдаж байв. “Цогт тайж” кинонд гардаг үйл явдал үнэн түүх. Хүний шашин өмөөрөх гэж Туулын усаа амсаад хэдэн мянган км хол явж хүний нутагт хоорондоо байлддаг, бас л шог байгаа биз?  Дараа нь яахав дээ, халх, ойрд, цахар, барга, буриадад бүгдэд нь шарын урсгал нэвтэрсэн, Төвддөө шарынхан төрийн эрх барьж, тэдний Далай лам хэмээх монгол цолтой лам толгойлогч нь болсон. Тухайн үед хүчирхэгжиж байсан манжууд төдийгүй хятадын Мин, дараа нь Чин улсын эзэд Монголд шарын шашин дэлгэрч байгаад ихэд баясан хөхиүлсэн байдаг. Энэ бол улс төрийн тал нь! 

МОНГОЛ МАЯГИЙН БУДДИЗМ

Буддын шашины хамгийн гоц дампуурсан хэлбэр Монголд тогтсон. Төвдийн бөөгийн “гарт хүмүүжиж” хэлбэрээ алдсан сургаал Монголын талд ирж дутахгүй бүдүүлэг бөөгийн “гараар орон” нүднээс гарав. Үхэл амьдрал дамнасан мөнхийн циклийн тухай сургаал тун ч хялбарчлагдаж үхэх мөрөөрөө үхэхгүй эргэж төрөөд буг болохтой шахдаг үзэгдэл хавтгайрав. Эхлээд Төвд Энэтхэгт томчуул нь эргэж төрдөг, тэрийг нь хайж олоод тодруулдаг байсан бол сүүлдээ нийтлэг үзэгдэл болж Монголын жалгын сүмийн хамба эргэж хувилаад салахаа болив. Хувилгаадын тоо замбараагаа алдаж, энэ нь нэг төрлийн аятайхан бизнес болсон тул төрөөс оролцон тоог нь хязгаарлажээ. Буддын сургаалыг бичиг номтой болсны хувьд бусдад тайлбарлаж өгч байх үүрэгтэй лам нар маань харь тангад хэлээр нь ном уншин түүндээ ид шид оруулж өвчин зовлонгоос салгадаг болжээ. Өөрөөр хэлбэл хувь хүн үнэнийг өөрөө хайх тухай сургаал гадаад хэлээр ид шид агуулсан тарни болон ойлгогдож буй нь энэ! Мэдээж өөрөө ч ойлгосон юм байхгүйгээр ном уншсан нэр зүүгээд шан харамж авна, тэр нь амьдралыг нь залгуулна. Ийм бэлэн хоол руу бүгд зүтгэх нь мэдээж. Ядуу айл хүүхдээ хоолтой залгуулах гэж лам болгодог бол, баян айл татвараас зугтаах гэж ийш тэмүүлнэ. Ингэсээр 700 мянган хүн амтай нийгмийн 100 мянга нь лам болжээ.

Буддагийн сургаал бол үнэний эрэл. Түүнийхээр хүн өөрийнхөө үнэнийг өөрөө олох ёстой. Хорвоогийн мөнхийн эргэлтээс сулран гарч чадсан цөөн нэг нь абсолют үнэнийг олох бололцоотой.  Өөрөөр хэлбэл буддизм нь хамгийн догма үгүй шашин. Монголын буддизм магадгүй дэлхийн хамгийн догма шашин болжээ. Үзмэрч, төлөгч, тарнич, зурхайч, номхруулагч, хараалч, мууг зайлуулагч, тольдогч гээд цаад утгаараа буддын сургаалтай харш, мөн чанараараа буддизмд байж болшгүй үзэгдэл монгол буддизмын амин сүнс, утга чанар нь болсон. Мухар сүсгийн хүрсэн зэрэглэл нь бөөтэй өрсөлдөхүйц болж авав.  Буддагийн сургасан болгон энд ид шид, далдын хүч, парапсихологи, экстрасеанс болон хувирсан. Лам нар болгон зөвхөн ном уншиж хүн айлгадаг төдийгүй, ирээдүйг нь тольддог, нүглийг цайруулдаг, од гаригийн хөдөлгөөнөөр хувь заяаг нь тодорхойлдог, өдөр тутамд хүний юу хийх болон эс хийхийг нь зааварладаг универсал шидтэнгүүд. Энэ нь хоцрогдсон нийгмийн сэтгэхүй болон моралийг бүр эвдсэн юм. Ямар ч нүгэл хийсэн тэрнийгээ эд мөнгө өгөн хахуульдах замаар цайруулж болно гэсэн нийгмийн ойлголт буй болгожээ. Ингэхээр сүм хийд гэдэг нь үнэн чанартаа Бурхантай наймаа хийдэг хар захархуу юм болон хувирч буй хэрэг.

Шашны энэхүү балайрал дампууралтай үе үеийн монгол сэхээтнүүд, ялангуяа томоохон лам нар их тэмцэж байсан юм. Тогтох ван, Агваанхайдав, Агваанбалдан, Ишданзанваанжил, цахар Лувсанчүлтэм, Данзанравжаа, Сандаг гээд олон бий. Энэ нь нийгмээ мухардалд оруулаад зогсохгүй сүйрэлд хүргэнэ гэж тэд анхааруулж байлаа. 1937-38 оны их аллага гол нь сүм хийдийг чиглэсэн. Коммунизм гэх шинэ атейст шашин, түүний фанат дагагч улаантнууд лам нарыг хэдэн арван мянгаар нь хөнөөж бүх сүм хийдийг галдан шатааж эвдэн сүйтгэж нураалаа. Ухаалаг том лам нар хэлж байв: Ингэх цаг нь болсон, хэтэрхий буруу явсан болохоор энэ чарлаб нарын гараар шийтгэл ирж байгаа нь энэ! Үйлийн үр! Орчин цагийн хэлээр хөрвүүлэх юм бол: ямар л үйлдэл хийсэн байна тийм л хариу гарна. Будда үнэн хэлжээ.

2009.2.1