Category: туслах-ангилал

Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газраас “Нарантуул” захад борлуулагдаж буй хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдалд хийх шалгалтыг өчигдрөөс албан ёсоор эхлүүллээ. Энд НМХГ-ын дэд дарга М.Баасандоржоор ахлуулсан хүнсний чанар, аюулгүй байдал, эрүүл ахуй, халдвар хамгааллын хяналтын 100 гаруй улсын байцаагч гурав хоногийн хугацаатай шалгалт хийх юм байна. Өмнө нь тус захад Баянзүрх дүүргийн мэргэжлийн хяналтын хэлтсээс л төлөвлөгөөт болон төлөвлөгөөт бус шалгалт хийж байснаас бус НМХГ-аас ийм өргөн цар хүрээтэй, нэг дор олон байцаагч дайчилсан шалгалт хийгдэж байгаагүй гэдгийг НМХГ-ын дэд дарга М.Баасандорж тодотгож байсан юм. Тэр ч утгаараа үр дүн, ач холбогдол нь өндөр түвшинд байх болов уу гэсэн хүлээлттэй байгаагаа тэрээр нэмж хэлсэн юм. 

Улсын байцаагч нар “Нарантуул” захын өргөтгөл дэх хүнсний чингэлгүүдээс шалгалтаа эхлүүлсэн юм. НМХГ-ын эрүүл ахуй, халдвар хамгааллын улсын байцаагч Н.Одончимэгийн хэлснээр “Нарантуул” захын өргөтгөл дэх төмөр чингэлгүүдэд худалдаалж буй хүнсний бүтээгдэхүүнүүдийн хадгалалтын горим зөрчигддөг аж. Учир нь өвөлдөө чингэлэгт хадгалагдаж буй хүнсний бүтээгдэхүүнүүд хөлдөж, зундаа халж байдаг аж. Тиймээс төмөр чингэлэг нь худалдаа эрхлэх шаардлага хангадаггүй байна. Дээрээс нь зай  багтаамж муу тул яаралтай битүү зах барих шаардлагатай гэдгийг мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар удаа дараа сануулж, шаардлага хүргүүлсээр өдийг хүрчээ. Битүү зах барьж эхэлсэн хэдий ч тус захын хүнсний худалдаа эрхлэгчид тэнд бүгд багтаж шингэнэ гэдэгт эргэлзэж байгаагаа улсын байцаагч Н.Одончимэг хэлсэн юм. Ер нь “Нарантуул” шиг арван түрээслэгч тутмын найм нь ил задгайгаар наймаа эрхэлдэг худалдааны төв байдаггүй юм байна. Гэхдээ битүү, чанарын шаардлага хангасан, тохилог дулаан ажлын байртай болохыг эсэргүүцдэг түрээслэгч байдаг талаар тус худалдааны төвийн гүйцэтгэх захирал Д.Түвшинбат хэлэв. Учир нь хямд өртөгтэй гэх утгаар нь задгай талбайд худалдаа наймаагаа эрхлэх хүсэлтэй түрээслэгчид ч байдаг бололтой.

Улсын байцаагчид чингэлэг тус бүрт арваад нэр төрлийн хүнсэнд “Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль”-ийн холбогдох зүйл заалтыг үндэслэн шалгалтаа хийсэн юм. Шалгалтад хамрагдсан чингэлэг бүрт шошго дээр үйлдвэрлэгчийн нэр, хаяггүй, үйлдвэрлэсэн болон хэрэглэж дуусах хугацаа, хадгалах нөхцөл, гаж нөлөө, хориглох заалт зэрэг мэдээлэлгүй хүнсний бүтээгдэхүүн байсан юм. Тухайлбал “Хослон дэлгэрэх” компанийн борцтой хийцтэй цай, “Түншлэл трейд”-ийн импортолдог давсалсан самар, “Agreco” компанийн жимсний чанамал болон “Темүка” шоколад зэргийн уутан дээр үйлдвэрлэгчийн хаяг байгаагүй юм. Мөн “Най¬ман тахилтай цай” хэмээх шахмал цайны хадгалах хуга¬цаа хоёр сараар хэтэрсэн зөрчил тус тус илрэв. Байцааг¬чид дээрх зөрчилтэй хүнсний бүтээгдэхүүн тус бүрийг хураасан юм. Тэд шаардлага хангахгүй, түргэн гэмтэх хүнсний бүтээгдэхүүнийг газар дээр нь устгах бол бусдад нь акт үйлдэж, нийслэлийн Засаг даргын дэргэдэх Захиргааны журмаар хураагдсан эд зүйлсийг устгах орон тооны бус зөвлөлд хүргүүлэх юм байна.

Түүнчлэн түрээслэгч нарын гэрээн дээр худалдагч болон туслах ажилтнууд эрүүл мэндийн үзлэгт хамрагдсан байх ёстойг тусгасан. Гэвч эрүүл мэндийн шинжилгээнд хамрагдаж, гэрчилгээ аваагүй хэд хэдэн худалдагч, туслах ажилтнууд шалгалтаар илэрсэн юм. Мөн хүнсний бүтээгдэхүүнийг ажлын хувцас, багаж, хэрэгсэлтэйгээ хольсон зөрчил ч байлаа. 

“Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай” хуульд чанарын шаардлага хангаагүй, хугацаа нь дууссан хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэгчээс гадна түүнийг худалдан борлуулсан, хугацааг нь өөрчлөн засварласан хуулийн этгээдэд хариуцлага тооцохоор тусгайлан оруулсан нь ийн хүнсний захуудад шалгалт хийх гол шалтгаан болжээ. Тодруулбал ийм зөрчил гаргасан аж ахуй нэгжийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг гуч дахин нэмэгдүүлж, албан тушаалтныг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хорин тав дахин нэмэгдүүлж, иргэнийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг зургаагаас найм дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр тус тус торгож, тухайн хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг устгахаар зааж өгчээ. Тус хууль хэрэгжээд хоёр жил шахуу болж байгаа ч хэрэгжилт нь хангалтгүй байгаа нь ийн шалгалтын эхнээс л харагдаж байлаа. Байцаагчид гаднах сав баглаа боодол, хаягжилтаас гадна шаардлагатай тохиолдолд зарим сэжигтэй гэж үзсэн бүтээгдэхүүнээс лабораторийн шинжилгээнд илгээх гэнэ. Өнгөрсөн долоо хоногт Хархорин, Энхжин, Меркүри зэрэг худалдааны төвүүдэд илэрсэн зөрчлийг арилгахаар 40-өөд сая төгрөгийн торгууль ноогдуулсан болохыг байцаагчид дуулгасан юм. 

НМХГ-ын дэд дарга М.Баасандорж “Хүнсний  бүтээгдэхүүний шошгон дээрх мэдээлэл дутуу, хадгалалтын горим алдагдсан, хугацаа хэтэрсэн зэрэг дутагдлууд ихэвчлэн илэрч байна. Ялангуяа импортын хүнсний бүтээгдэхүүнүүд хаяг шошгын маш их зөрчилтэй. Тиймээс дан ганц мэргэжлийн хяналтын байцаагчид лангуу, чингэлгүүдээр явж шалгалт хийхээс гадна төрийн хяналт буюу хил гаалийн шалгалтыг сайжруулах тал дээр анхаарлаа хандуулах ёстойг сануулж байна. Иймэрхүү зөрчилтэй хүнсний бараа, бүтээгдэхүүнүүдийг улсын байцаагч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хурааж, устгаж, хариуцлага тооцохоос гадна хуулийн байгууллагатайгаа хамтарч хүнсний бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг мөрдөж, ямар шугамаар хэдийд орж ирсэн гэдгийг нь тогтооно. Ингэснээр хүнсний аюулгүй байдлыг цогц байдлаар хамгаална. Ер нь Нарантуулд өнгөрсөн онд гал гарсантай холбогдуулан НМХГ-аас томоохон хэмжээний шалгалт хийж, хэд хэдэн зөрчил дутагдал илрүүлсэн. Нэгдүгээрт шатсан барилгыг улсын комисст хүлээлгэж өгөөгүй байсан нь илэрсэн. Хоёрдугаарт байгаль орчны үнэлгээний асуудал яригдаж байна. Энэ захын урдхан талд нийслэлийн цэвэр усны нөөцийн бүс байгаа учраас орчны бохирдлыг нухацтай авч үзэх хэрэгтэй. Гуравдугаарт худалдаа үйлчилгээний стандарт, ажилчдын хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг зохих түвшинд хангаагүй байсан. Энэ асуудлаа цэгцлэх шаардлага ч хүргүүлсэн. Дээрх асуудлууд бодит байдал дээр өөрчлөгдөж, сайжирсан эсэх нь энэ удаа давхар шалгагдах юм. Гэхдээ шалгалтын дараагаар илэрсэн зөрчил дутагдлыг арилгахын тулд нэн түрүүнд зөвлөн тусалж, хамтарч ажиллахыг НМХГ-аас баримтална. Өөрөөр хэлвэл бид торгож, хурааж, хариуцлага тооцохоо урдаа барихгүй” гэв.

Захын удирдлагууд илэрсэн зөрчил дутагдлаа арилгах тал дээр байнга анхаарч ажилладаг болохоо энэ үеэр албан ёсоор мэдэгдсэн юм. Саяхан мэргэжлийн хяналтын газрын өгсөн чиг үүргийн дагуу хагас жилийн өмнө төв болон зүүн хаалган дээрх жимс, хүнсний бүтээгдэхүүний гар дээрх худалдааг таслан зогсоожээ. Түүнчлэн шинээр баригдаж байгаа худалдааны төвийг энэ жилдээ ашиглалтанд оруулах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа гэдгээ ч дуулгалаа.  

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Сирийн баруун-хойд
нутагт оршин Идлиб мужид НҮБ-ын дэмжлэгтэйгээр улаан бурханы эсрэг
вакцинжуулалт хийжээ. Гэтэл чанарын шаардлага хангаагүй вакцин хийсний улмаас
100 хүүхэд нас барсан тухай НҮБ-ын Сири дэх төлөөлөгч мэдэгдлээ. Уг вакциныг
Туркт үйлдвэрлэсэн байсан бөгөөд энэ бүхний хариуцлагыг НҮБ-ын Ерөнхий нарийн
бичгийн даргын хүмүүнлэгийн тусламжийн асуудал хариуцсан орлогч Валери Амос
хариуцах ёстой гэжээ.

Шинжлэх ухааныг өмөөрөхүй (IV)

Аль ч нийгэмд шинжлэх ухааны нэр баригчид санасныг бодвол олон. Албан ёсны шинжлэх ухаанд хамрагсад үүнээ гуйвуулах явдал элбэг. Лысенко генетикийн ухааныг сөргөж мичуринизм гэгчийг гаргаж ирсэн. Ерөнхий санаа нь ялааг сайн тэжээсээр байгаад заан шиг болгож болно гээд байгаа юм. Хэдхэн жилийн өмнө хоёр швейцарь эрдэмтэн тасалгааны температурт халуун цөмийн урвал явууллаа гэж баахан шуугисан. Хулганын арьс таллаж будчихаад иммунологийн том нээлт хийлээ гэж зарласан австрали эрдэмтний явдал саяхных. Гэвч шинжлэх ухаан нотлогддог, няцаагддаг чанартай учир энэ төрлийн шуугиан урт насгүй. Сайн дурынхан хорвоогоор нэг. Зургаан тэрбум хүн дотор аль янзын юм байхыг тэр гэхэв. Харин тэднийг шинжлэх ухаан тоодоггүй. Шинжлэх ухааны нэр барьсан луйварчид дундад зууных шиг элбэг биш ч ялангуяа сэтгэлгээ дорой, хоцрогдсон нийгмүүдэд амь бөхтэй оршсоор. Хөрс байгаа болохоор л луйварчид гаарч байгаа хэрэг. Сэтгэцийн өвчтөн шинжлэх ухааны нэр барих явдал ховор биш. Харин эрүүл нийгэмд тэд эмнэлгийн хяналтандаа л байна уу гэхээс зурагтын дэлгэцээс салахаа больчихдог юм гэж хаа байхав! Эрүүл нийгэмд бүгд байх ёстой газраа л байр байрандаа. Хаа ч хэзээ ч байдаг энэ үзэгдэл харин манайд хавтгайрч, улс орны хөгжлийн бараг л албан ёсны баримжаа чиг хандлага болон алдаж, нийгмийн гишүүдийн дийлэнхийг хамарч, мэдээллийн хэрэгслэлээр байнга сурталчлагдаж, олон түмэнд итгэл үнэмшил болж байгаад хамаг аюул байна. Нийгэм ийм зүйлд асар их хөрөнгө мөнгө зарцуулж оюун санааны гүн хямралд орж, байгаа ертөнцөөсөө тасарснаар ямарваа хөгжил дэвшил сайн сайхны тухай ярих нь ч утгагүй хэрэг юм. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр амьдардаг Үндэсний телевиз сэтгэцийн өвчтэй хүнээр яриулж Европын уулыг тахихад хандив өргөхгүй бол хараал хийнэ гэж ард түмнийг заналхийлгүүлж байхаар яахав? Танин соён гэгээрүүлж танин мэдүүлэх зорилготой гэх телевиз орой болгон ид шидтэнүүдээр бөөлүүлдэг заншилтай болчихоор яахав?

Нийгэм маань гүн өвчтэй байна. Иймдээ шинжлэх ухааны нэр барьсан элдэв мистик, ид шид, ердийн солиорол, улайм цайм луйвар манай нийгэмд хүний санаанд оромгүй том орон зай эзэлж бараг л нийгмийн сэтгэлгээг тодорхойлж байна. Үүнийг ядуурлаар тайлбарлаж болно л доо. Арга ядсан, амьдралд сөхөрсөн үй олон хүмүүс мухар сүсэг рүү хуйларч аврал эрж байна гэх мэтээр. Гэтэл үнэндээ Монголын нийгмийн амьдрал статистик утгаар нь бодож үзвэл 20 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад хавьгүй чинээлэг болсон. 1986 онд Хүнсний зорилтот программаар нэг хүнд жилд 88 кг мах идүүлнэ гэж зорилго тавьж байсан. Одоо 120 кг мах ноогдож байна, мөнгөтэй нь тийм их мах иддэггүй учраас ерөнхийдөө хүн амд жигд л хуваагдаж байгаа. Борлогдож буй гурилын 80 хувь нь 2-р гурил байсан бол одоо дөнгөж 5 хувь эзэлж байна. Өдөрт хэрэглэж буй хоол хүнс Монголд 2700 ккалори байгаа нь дэлхийд муугүй үзүүлэлт шүү. Сүүлийн ганцхан жилд цалин тэтгэвэр бараг хоёр дахин нэмэгдлээ. 700 мянга орчим өрхийн 98 хувь нь ямар нэг гэхээр өөрийн орон гэртэй юм байна. Тэдний ердөө 0,2 хувь нь тог цахилгаангүй гэнэ. Хүний дундаж наслалт сүүлийн жилүүдэд ихээр уртсаж өдгөө эмэгтэйчүүд наслалт дунджаар 73 хүрсэн байх юм. Өөр иймэрхүү олон статистик жишээнд татаж болно. Нийтийг хамарсан өлсгөлөн, байгалийн нөмөрсөн гамшиг алга. Харьцуулахын аргагүй ядуу байсан үе саяхных. Бидэнд хэзээ ч тохиолдож байгаагүй ядуурал өлсгөлөн гуйранчлалыг тухайлбал Солонгос, Япон, Орос, Европын ард түмэн саяхан л туулаад гарч байсан. Тэдний хаана нь ч мухар сүсэг ингэтлээ нийгмийн баримжаа болон тодорч байгаагүй. Ингэхээр ядуурлаар тайлбарлах нь учир дутагдалтай байх аа.

Боловсрол. Бүдүүлэг нүүдэлчдийг богино хугацаанд бичиг үсэгтэй төдийгүй нийтээр дунд боловсролтой болгож чадсан нь ХХ зууны Монголын хамгийн том ололт байлаа. Өчигдрийн дундад зууны хоцрогдсон нүүдэлчин ганцхан үе өнгөрөхөд орчин үеийн сэхээтэн, багш, эмч, инжинер, хуульч, эдийн засагч, технологич, профессор, химич, физикч болж чадсан нь юутай бахархал. Ийм аугаа үсрэнгүй амжилтыг энэ богино хугацаанд үзүүлж дөнгөсөн өөр ард түмэн олонгүй л байх. 1950-1990 оны хооронд гадаадад 50 мянган мэргэжилтэн бэлтгэгдсэний 16 мянга нь дээд мэргэжлийн байв. Үүнээс хойшхи 20 жилд дахиад түүнтэй дүйцэхүйц олон боловсон хүчин дэлхийн өнцөг булан бүрд бэлтгэгдэж байна. 1990 онд дотоодод 18 мянган оюутан байсан бол одоо бараг 130 мянган оюутан суралцаж байна. Улаанбаатар хотын хүн амын 10 гаруй хувь нь шинжлэх ухаанд суралцаж буй оюутнууд. Бараг л оюутны хот. 10 мянган хүнд ноогдох оюутны тоогоор АНУ-ын өмнө, дэлхийд нэгдүгээр байр эзэлж байна, манай Монгол! Тоон үзүүлэлтээр ийм өндөр боловсролтой орон мухар сүсэгт бүрэн идэгдэж хүний нийгмийн мянган жилийн өмнөх сэтгэлгээтэй байж болох уу? Болдог юм байна. Судлууштай сонин парадокс!

Манай боловсролын тогтолцоо хоцрогдсон ард түмнийг гэгээрлийн их замд гаргаж ирсэн бол одоо энэ нь тодорхой үе шатаас эхлээд гэгээрсэн ард түмнийг мухар сүсгийн харанхуй руу түлхэх машин болжээ. Энэ орныг бараг бүрэн эзлээд байгаа энэхүү солиорол, солиорлыг даган хуйлрах үй олон бол манай боловсролын системийн зэрэмдэг бүтээгдэхүүн юм. Хүүхдийг хар нялхаас нь эрдэмтэн болгохоор бэлддэг манай сургалтын тогтолцоо хээрээр гэр, хэцээр дэр хийж явдаг хоцрогдсон ард түмэнд гэрэл гэгээ болон их амьдрал руу дууддаг байсан байх. Харин техник технологийн тодорхой эрэмбэд хүрсэн, хотожсон, иргэншсэн нийгэмд “эрдэмтэн бэлтгэх” программын эцсийн бүтээгдэхүүн нь мухар сүсэгт баригдсан хоосон толгой.

Марксист сурган хүмүүжүүлэх ухаан гэгч нь ердийн сурганаас тэс ондоо юм байдаг. Маркс ангигүй тэв тэгш нийгэм хүсч байсан. Энэ төсөөлсөн нийгмийн иргэд нь универсаль өв тэгш, чадахгүй мэдэхгүй юмгүй супер баатрууд байх ёстой аж. Маркс коммунизмын үеийн иргэнийг өглөө загас барьдаг, өдөр нь үйлдвэрт ажилладаг, орой нь суралцдаг, үдэш нь шинжлэх ухаан урлагийн шүүмж бичдэгээр төсөөлж байв. Бүр ингэж бичиж байсан. Зөвлөлтийн сурганы систем яг энэ загвараар хийгдсэн нь манайд шууд хуулагджээ. Өв тэгш хүмүүжил боловсролын тухай МАХН-ын их хурал бүрээр заавар гарч байсныг ахмад үеийнхэн маань мартаагүй байж магадгүй. Гэтэл хүн гээч бодьгал хоорондоо ижилгүй, бараг давтагдашгүй онцлогтой, хүйснээсээ авахуулаад хүсэл сэтгэлгээ чадвар нь шал өмнөө олонлог гэдгийг ердийн эх эцэг мэднэ. Ингээд манай сургалтын программ, бүтэц, арга зүй, үнэлэмж, хандлага нь энэхүү универсаль эрдэмтэн бэлдэх зорилготой учраас эцэст нь ихэнх тохиолдолд зэрэмдэг бүтээгдэхүүнтэй хоцордог. Дунд сургуульдаа нуль онц сурч байсан хүүхэд амьдралд төдий л хөлөө олдоггүй нь манай сургалтын доголдлыг харуулна. Өв тэгш болохоор бэлтгэгдэж буй хүүхэд шинжлэх ухаан бүрээс зуурч нэлээд гүнзгий мэдлэгтэй болох ёстой аж. Программ нь тийм юм. Тэр дундаа яагаад ч юм математикийг ихэд шүтнэ. Тоо л бодоод байвал амьдрал хөнгөрчих юм шиг. Гэтэл ердийн мах цуснаас бүтсэн хүний амьдрал интеграл диференциалиас нэлээд холуур. Товхийсэн мужаан болоод подхийтэл амьдрах гэж байгаа хүүхдэд насан туршид нь огт хэрэг болохгүй.

Солгой хоолойтой мань мэтийг самбарын өмнө дуулуулж, ямар ч дүйгүй хүүхдээр ундааны шил зуруулж үйл иддэгсэн, дунд сургууль. Өчнөөн жил өгүүлбэр зүй, тусагдахуун, байц ч гэх шиг хачин юм монгол хэлний хичээлээр үзсэн, 30 жил бичлээ – лав л ямар ч байц надад хэрэг болоогүй. Тэр тусагдахуун нь хэлний нарийн судлалд хэрэгтэй л биз, инжинер тэрүүгээр яах юм бэ? Гэтэл эх хэлээрээ зүгээр л аятайхан хүнд ойлгогдчихоор захиа бичиж, өргөдөл гаргаж, шүүхэд нэхэмжлэл биччиж чадах хүн огт бэлддэггүй. Хүүхэд хүссэн хүсээгүй хүний нийгэмд орно. Энд хамгийн чухал юм бол бусдад өөрийгөө ойлгуулах, бусдыг ойлгох чадвар. Өөрийгөө нийгэмд зөв илэрхийлж чадахгүй бол хэний ч амьдрал өөдлөхгүй. Монгол сурагчид өөрийгөө илэрхийлэх аргыг амьдралаас олдог болохоос лав л системтэй сургалтаар биш. Тиймдээ ч юун түрүүн худалч болдог биз. Тодорхой шинжлэх ухаанд сургаж байна гээд ёстой зэрэмдэглэнэ дээ. Хэт хүнд, хэт олон талын, хэт мэргэжлийн хандлагатай сургалт хүнд тогтоогддоггүй төдийгүй амьдралд ямар ч хэрэг болдоггүй. Хүнд ойлгомжгүй хэцүү бэрх л бол мундаг гэсэн ойлголтоор шинжлэх ухааны энгийн суурийг аль л хэцүүгээр нь чирнэ. Би л лав Пифагорын теоромыг дээд сургуульд орж байж ойлгосон. Гурвалжингаа дөрвөлжин болгож зураад заагаад өгчихсөн бол хэн ч ойлгочихоор юм байж л дээ.

Манай нийгмийн мухар сүсгийн уг суурийг чухам дунд сургуульд тавьж байна. Нийгэмд юун түрүүн үнэ цэнэтэй ХҮН хэрэгтэй. Энэ хүнийг гэрбүл, орчин, цэцэрлэг, сургууль бэлдэж өгөх учиртай. Энэ хүн нь нийгэм дэх өөрийн байр суурийг эзэлсэн байх ёстой. Юунд ч авьяас чадваргүй хүн гэж хорвоод үгүй. Аль нэг юм хийхдээ гаргууд л байж таарна. Сургалтын систем тухайн хүүхдийг тэрхүү чадвартай юм руу нь хөтлөн цаашид яаж юугаар амьдрахыг нь чиглүүлнэ. Анхан, дунд шатны боловсролын гол зорилго энэ. Нэгэнт хүүхэд ирээдүйд хүний нийгэмд амьдрах учир эргэн тойрныхоо тухай цэгцтэй анхдагч ойлголттой болох хэрэгтэй. Хүүхэд болгоныг бүх юмыг мэддэг чаддаг болгох гээд ямар ч үр дүнд хүрдэггүйг сүүлийн 60-аад жилийн сургалтын систем маань харууллаа. Тэгээд ч манай нийгэм эрдэмтэн доктороор дүүрлээ. Чулуу аваад дуртай зүг рүүгээ нүдээ аниад шидэхэд л аль нэг докторын толгой хага. Ийм олон оюутан, оюунтан, доктор профессортой болчихоор хэн гарч хог асгах юм бэ! Тэр олон докторыг чинь хэн тэжээх юм бэ!?

Нийгэм өөрчлөгдөөд хориод жил боллоо. Өрнийн сургалтын системийг шууд хуулж хэрэглээд үр дүнг нь үзвэл үзэх хугацаа өнгөрлөө. Универсаль хүн бэлддэг марксист сургалтын системээс яагаад салж болдоггүй юм бэ? Шинэ нийгэмд энэ тогтолцоо таарахгүй болохыг арьс махан дээрээ бид мэдэрсээр л байна. Энэнээс болоод дээд мэргэжлийн дипломтой бол хоол бэлэн гэсэн ойлголт хүмүүсээс салдаггүй, иймээс хэрээс хэтэрсэн олон оюутан эрдэмтэнтэй болж сандал хадах хүнгүй боллоо. Энэ систем чухамдаа шинжлэх ухаанаар даажигнаж байна. Нийгэм солиорч, мухар сүсэгжиж, псевдо шинжлэх ухаан эрчээ авч буйн бүх биш гэхэд ихээхэн хувь нь боловсролын системд байна. Монгол хэлээр шинжлэх ухаанд хүрэхэд учир дутагдалтай. Хэл нь муудаа биш, цөөн хүн хэрэглэдэг учраас өнөөгийн мэдээлэлд дарагдсан ертөнцөд монгол хэлээр юм шүүх бололцоо хязгаарлагдмал. Норвег, фин, тай, румын хэл ч хязгаарлагдмал бололцоотой. Урьд бид төвд хэлээр дамжуулж байсан. Саяхан болтол орос хэл хорвоотой харилцах гүүр байлаа. Одоо орос мартагдаад англи орж ирж амжилгүй завсрын хэлгүй даадаа болчихоод байгаа нь бас нэг шалтгаан юм. Үнэндээ англи байтугай солонгос, хятад, японоор наймааны хэлтэй болж байгаа ч шинжлэх ухаанд нэвтрэх гүүр болохуйц хэлний боловсрол дэндүү дутаж байна.

Жич: Дэндүү урт болчихлоо. Гэтэл хэлэх гэсэн санаа минь бүрэн гарч чадсангүй. Манай нийгмийн сэтгэлгээнд гарч байгаа энэхүү гажиг, үүнийг засаж сэлбэх талаар хүн хүнд олон бодол бий байх. Миний л бодоход ийм байна. Гажиг сэтгэлгээтэй нийгэм урагшлах дэвжих талаар ярих нь дэндүү ахадсан зорилт мэт. Төөрөлдөж мунхран мухар сүсэг ид шидэнд итгэсэн зуу зуун мянган ангаахайнууд бэлэн хоол нэхэн, болж бүтэхгүй болгоноо өөрөөсөө бусад бүх юманд тохон ид шидээр бэрхшээлээс гарч амьдралаа дээшлүүлнэ гэж горьдох боллоо. Миний бодоход зовлон бэрхшээлийн цаад шалтгаан нь хүмүүс өөрснөө юм. Түүнээс хохирогч нь биш. Будда сургахдаа зовлонг биш зовлонгийн шалтгааныг арилгах ёстой гэсэн. Шашин ч бидэнд шал өөр өнцгөөс шал өөр учир шалтгаанаар ирж нөхцөж байх шиг. Аймаар том ид шид! “Шашныг өмөөрөхүй” гэж өгүүлэл бичье гэж бодлоо. Шашныг лам хувраг болон элдэв ид шидтэн, бөө удган, зайран, үзмэрч, мэрэг төлөгч нараас өмгөөлж хамгаалах хэрэгтэй юм шиг. Шашныг шашны эдгээр дайснуудаас хамгаалах ёстой байх. Урлагийг ч үзэл суртлаас хамгаалах хэрэгтэй юм шиг. Энэ талаар та бүхэнд санал байвал bbaabar@gmail.com хаягаар бичээрэй.

2008.11.24

Олны хэлж заншсанаар Лениний музейн байрыг хоёрхон жилийн өмнө Ма н эзэмшдэг байлаа. уг байранд эхэндээ нийслэлийн Ман-ын хороо байрлаж байснаа аж ахуй нэгжүүдийг түрээсээр суулгаж, мөнгө хийдэг болсон юм. Харин ардчилсан нам засгийн эрхэнд гарснаар Америкаас зөөж байгаа үлэг гүрвэлүүдийг тэнд оруулж динозаврын музей нээхээр шийдвэрлэсэн. Ингээд Лениний музейг төр эргүүлэн авах процесс нэлээд удаан үргэлжилсэн. олон шатны шүүхээр явж явж энэ барилгыг Нийслэлийн төрийн өмчийн хороо мэдэлдээ авлаа. америкаас авчирсан динозаврынхаа араг яснуудыг олонд дэлгэх музей болгосон юм. Шүүхийн шийдвэр ингэж гарсан болохоор асуудал нэг мөр шийдэгдлээ гэж ард түмэн ойлгож байв. Гэтэл энэ байшинд бас нэг шинэ эзэн гараад ирлээ.

Ман-ынхан 2012 оны орон нутгийн сонгуульд оролцохдоо “алтжин” группийн эзэн г.алтангаас нэг сая ам.доллар зээлсэн байна. Ингэхдээ өөрсдийн эзэмшиж байсан Лениний музейн барилга буюу одоогийн Үлэг гүрвэлийн төв музейг барьцаанд тавьжээ. Шат шатны шүүх хурлын үеэр огт хөндөгдөөгүй асуудал бүх зүйл шийдэгдсэний дараа сөхөгдөхийн учир юу вэ. Цаашид энэ байрны эзэн нь би гээд олон алтжин гарч ирэхийг үгүйсгэх аргагүй юм. тэгвэл ардчилсан нам, америкаас ирсэн динозавр хоёрын аль нь “алтжин”-д нэг сая ам.доллар өгөх вэ гэдэг асуудал босч байна. Хэрэв энэ үйл явдлыг хуулийн дагуу шийднэ гэвэл шүүх дээр толгой өвтгөсөн асуудал шил шилээ даган ургах бололтой. Харин г.алтан худлаа ярьсан байвал шүүхийн өмнө хүнд байдалд орно. Үүнийг эрх биш мэдэх байлгүй дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Баруун Африкийн орнуудад
тархаад буй эбола вирустай холбоотой мэдэгдэл хийлээ. Тэрээр хэлэхдээ энэ өвчин
нь дэлхийн аюулгүй байдалд заналхийлж болзошгүй байгааг онцлон дурджээ. Уг
өвчин хяналтнаас гарсан тул халдвар авсан хүмүүсийн тоо хэдэн зуун мянганд
хүрэх аюултай байгаа гэнэ. Эболатай тэмцэхэд АНУ чухал
үүрэг гүйцэтгэх болно гэдгийг ч хэлсэн байна. Гэвч дэлхийн нийтийн оролцоо маш
чухал аж. Америкийн эрх баригчид уг өвчинтэй тэмцэх зорилгоор баруун Африкийн
орнууд руу 3000 цэрэг илгээхээр болсон юм.

Ю.Дэлгэр 

Улаанбаатар Цэвэр Агаар төслийн хүрээнд
хөнгөлөлттэй үнээр зуух борлуулах хөтөлбөр 2014 оны 10 дугаар сарын 3-нд албан
ёсоор эхлэх бөгөөд төсөлд хамрагдах өрхүүдийн нэрсийг шинэчлэх ажлыг зохион
байгуулах гэж байна. Өмнө нь хөнгөлөлттэй үнээр зуух авч байгаагүй, нийслэлийн
гэр хороололд харъяалалтай өрхүүд нэрээ хорооныхоо зохион байгуулагчид 2014 оны
9 дугаар сарын 22-ноос 26-ны өдрүүдэд өгнө. Харин өрхүүдийн нэрсийг хэрхэн
бүртгэх, шалгах талаар мэдээлэл солилцох нэгдсэн уулзалт 09 дугаар сарын 18-ны
өдөр Нийслэлийн Иргэний танхимд болно. Уулзалтад нийслэлийн 92 хороодын засаг
дарга болон зохион байгуулагчид оролцоно гэж Улаанбаатар Цэвэр Агаар
төслөөс мэдээллээ.

Тагнуулын нууц баримтыг задруулж нэрд гарсан “Wikileaks.org” сайт энэ удаагийн дугаартаа “Финфишер” компанийн үйлчлүүлэгчдийн тухай мэдээллийг тавьжээ. “Гамма групп интернэйшнл” компанийн харьяа тус байгууллага нь “OS X”, “Win­dows”, “Linux” компьютер, “Android”, “ iOS”, “BlackBer­ry”, “Symbian”,
“Windows” программ хангамжууд, мөн дотоод сүлжээнд нэвтрэх, тагнах, мэдээллийг хуулах, яриаг замаас нь чагнах зэрэг тагнуулын зориулалттай хяналтын системийг боловсруулан худалддаг байна.

“Финфишер”-ийн үйлчлүүлэгчдийн дунд Монгол Улс багтжээ. “Wikileaks.org”-т дурдсанаар манай улс 2010 оны есдүгээр сараас 2013 оны арваннэгдүгээр сар хүртэлх хугацаанд “FinSpy”, “FinFly USB”, “FinUSB Suite”, “FinFly
ISP”, “FinIntrusion Kit”, “FinFireWire”, “FinFly LAN”, “FinFly Web” зэрэг программ хангамжийн лицензийг худалдан авч байсан бөгөөд үүнд 1.358.160 евро төлж байжээ. “Wikileaks.org”-т онцолсноор “Финфишер”-ийн хамгийн идэвхтэй үйлчлүүлэгчдийн нэг нь Монгол Улс аж.

Үүнийг анзаарахгүй байхын аргагүй. Монгол Улс саяхан “Freedem online coalition”-ийг даргалах орноор сонгогдсон нь санамсаргүй тохиолдол биш юм” хэмээн цохон тэмдэглэжээ. “Wikileaks” 2011 онд “Финфишер”-ийн тухай мэдээллийг ил болгосноор хүмүүс сайн мэдэх болжээ. Тус байгууллага нь нийт 98 сая 362 мянга 554 еврогоор хяналтын системийг худалдсаны дотор манай улс 1.358.160 евро төлжээ. Мөн тус компаниар үйлчлүүлдэг Катар, Өмнөд Африк, Бахрейн, Пакистан зэрэг олон орон багтсан байна. Уг жагсаалтын 18 дугаарт Монгол Улс бичигдсэн бөгөөд ямар төрлийн программыг хэзээ хэдийд худалдан авч ашиглаж байсан тухай мэдээллийг ч тавьжээ.

Оросын нэрт тамирчин Алина Кабаеба өнгөрсөн даваа гаригт Төрийн Думын гишүүнээс хугацаанаас нь өмнө чөлөөлж өгөх өргөдөл гаргасан байна. Үүнийг ойрын өдрүүдэд Төрийн Думын дэгийн хороогоор хэлэлцэж шийдэх гэнэ. Тэрээр “Национальная Медиа Группа” холдингийн Захирлын

Эдийн засгийг идэвхжүүлэх төслийн
талаар ид ярьж байна. Тэр дундаа эдийн засгийг эрчимжүүлж, идэвхжүүлэх
боломжуудын нэг бол эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг яаралтай батлах явдал
гэдэгт ам нийлцгээх. Цаг үеэ олсон энэ хуулийн төслийг эрх баригчид, сөрөг
хүчин, хэн боловч нэг зүгт харж, нийтлэг эрх ашгаа бодолцон яаралтай батлах
бидний хувьд чухал болжээ. Татвараас зайлсхийсэн, улсын хөрөнгө шамшигдуулсан,
эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан хүмүүсийг юун өршөөх вэ гэж эгдүүцэх хүмүүс
мэдээж. Гэхдээ онгоцтойгоо унахгүйн тулд яалтай билээ гээд өршөөх, яах ч
аргагүй тохиолдол бас байдаг аа. Энэ аргыг дэлхийн улс орнууд ч практиктаа
ашиглаж ирсэн. Өнгөрсөн хэдэн жилийн хугацаанд татвараас зайлсхийсэн, мөнгө
хөрөнгө идсэн уусан, эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан гэсэн хэргээр хэчнээн олон
хүн баривчлагдаж саатуулагдав даа. Алдаа эндүүтэй нь ч байдаг л биз, гэхдээ тэр
олон хэргүүдийг илрүүлж, эцэслэхээсээ ч Монголын эдийн засагтаа дөнгө чөдөр
болсон нь их байлаа. Сүүлдээ ч эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх нэрийн дор
улс төрийн зорилготой баривчилгаанууд болж байна ч гэж яригдаж шүүмжлүүлэх
боллоо. Үүнийг дагаад иргэдийн итгэл буурч, гаднаас хөрөнгө оруулж ирэх чадалтай,
боловсролтой залуус Монголд бизнес эрхэлснээс харьд очиж хараар амьдарсан нь
дээр юм байна гэлцэх болсон билээ. Ийм цэвэрлэгээ эхэлснээр мөнгө босгож ирэх
чадалтайнууд нь баригдаж  ядруухан эдийн засагтаа нэмэр болохоо больж,
харин хууль хүчний байгууллагынхан улай дээр суусан хэрээнүүд мэт шиншилж,
цадацгаах болсон. Бизнес хийж байгаа хүнээс яаж ийгээд алдаа гаргаж ирж болдог
гэлцдэг. Үнэндээ хууль журмын дагуу явъя гэхнээ тийм боломж ч байхгүй, заавал ч
үгүй жанжин шугамаас гажуулж байж ажил нь урагшилдаг ужиг тогтолцоотой нийгэмд
амьдарч байгаа юм чинь асуудал гараад л ирнэ. Сүүлийн үед манай хууль хүчнийхэн
үүндээ их гаршиж байгаа гэх юм билээ. Буруутгая гэсэн хүндээ байхгүй дансыг нь
оргүйгээс үүсгэдэг болсон гэсэн. Хууль сахиулж, шударга ёс тогтоох энэ бүхний
цаана, эдийн засаг маань л элгээрээ улам бүр мөлхөөд байна. Тиймээс эдийн
засгийн гэмт хэрэгт холбогдох хэргүүд дээр өршөөл үзүүлж, үүнээс нааш, түүнээс
цааш гэсэн хатуу зарчмыг ил болгоод ажиллах нь өнөөдрийн монголчуудад нэн чухал
хэрэгтэй байна. Хар тамхи, зэвсэг наймаалах, хүн алж хүрээ талсан эрүүгийн
ноцтой хэргүүдээс бусад эдийн засгийн гэмт хэрэгт төр бодлогоороо ууч гаргаж,
өршөөл үзүүлэх нь ирээдүйн Монгол Улсад хэрэгтэй байгааг хууль тогтоогчид
анзаарч буй биз ээ. Энэ нь улс орныхоо төлөө том эрх ашгаа харвал хэрэгтэй
гэдэг талаар “Өдрийн сонин” эртнээс бичиж ирсэн. Одоогоос жилийн өмнө гэхэд л
цагаан захтнуудад өршөөл үзүүлэх хэрэгтэй талаар бид сониндоо “Улс төрийн
хэлмэгдүүлэлтийн үед Монголын толгой сэхээтэн, ном үзэж тархины сэвтээ нь
арилсан хувраг, хувилгаад, улс төр, соёлын салбарын тэргүүн эгнээнд түүчээлж
явсан хүмүүсээ бүгдийг нь хядаад дууссан. Тэгээд хэдэн жилээр бид хойшоо суув.
Тийм бүхэл бүтэн үеүдийг бэлтгэх ямар хугацааг бид алдсан билээ. Тухайн цаг үед
гадны гар хөл, бодлогоор хийгдэж байсан энэ алдааг шинэ цагт бид өөрсдөө давтах
ёсгүй. Түүний тулд өвөрмөц ууч зангаар цагаан захтнуудыг өршөөе. Ажил хийж
байгаа хүн алдаа гаргадаг, авч идэх боломж нь байвал ухамсар заан үлдэж хоцрох
хүн тун ховор. Энэ бол хүний төрөлх зангуудын нэг. Ардчилсан тогтолцоонд
шилжсэн түүхэн замналтай зэрэгцээд алдаа, онооны замыг бүгд л туулж ирлээ. Нам
дагасан бодлого, нам шүтсэн тогтолцоо өнөөдрийн энэ бүгдийг бий болгожээ”
хэмээгээд ийм төрлийн хууль хэрэгтэй байгаа талаар хөндөж байсан юм. Тэгэхэд
онлайнд тавигдсан хариу саналуудыг харахад нийгэм маань өс хонзон өвөрлөж
хоорондоо хуваагдахгүйн тулд, мөнгө татаж Монголдоо оруулах чадалтай хүмүүсээ
нарсанд хатаагаад байхгүйн тулд ингэх нь зүйтэй гэж том харж чадагсад байхад
муусайн мөнгөтэй юмсыг өмөөрлөө, тэдний хамсаатан уу гэж зүхэгсэд ч мундахгүй
байсан билээ.

Эдийн засгийн өршөөлийн хууль ч энэ
мэт хатуухан эсэргүүцэлтэй тулах нь тодорхой. Монгол шиг социалист нийгэмд
амьдарч ирсэн иргэдтэй оронд ийм бэрхшээл дандаа гардаг. Хуучин соц орныхон
шинэ тогтолцоонд шилжсэн ч мөнгөтэй хүмүүсээ үзэн ядаж, атаархаж бас тэднийг
үргэлж дайснууд мэт боддог нь жам юм. Урд хөршид хамгийн баян хүмүүсээ дээрээс
нь сугалж аваад авлигын хэргээр цаазын ял өгөөд байгаа харагддаг.  Харин
манайд мөн л мөнгөтэй нэгнээ сугалж аваад авлигын хэргээр шоронд явуулаад байх
шиг. Ийм тохиолдол гарах бүрийд хэрэг бүртгэлээс  эхлээд шат шатанд ноолж
татаасаа авах хэсэг бүлэг хүмүүс нь ч бэлэн, үүнийг нь үзвэр үзэж буй мэт харж
бах таваа хангах үзэн ядагсад нь ч бэлэн юм даа. Гэхдээ нийгмийн нэг хэсэг
хүмүүсийн бах тавыг хангаснаар шударга ёс тогтдоггүй, эдийн засаг ч сэргэдэггүй
билээ. Ер нь улай үзэж баясдаг увайгүй хүмүүсийн бах тавыг хангах нь нийгэмд
асар их хор хөнөөлтэй байдаг. Баялаг бүтээж хөрөнгө босгож чадсан нэгнээ асар
ихээр зүхэж, үзэн яддаг тэр хүмүүс бусдын гарын алгыг дээш харуулж үзсэн байдаг
болов уу. Тэднээс өмсч яваа оймсыг нь гуйгаад үзээрэй. Мөн өгөх байх даа. Өөрөө
хөрөнгөтэй мөнгөтэй болох хүсэлгүйдээ биш харин чадалгүйдээ баян болоогүй тэд
хүнд илүүчлэх тухай ямар ч ойлголтгүй байдаг. Хүн өгч сурахын тулд багагүй юм
үзэж, хугацаа туулах хэрэгтэй болно. Гэхдээ дийлэнхээрээ мөнгөтэйгээ үзэн яддаг
ийм нийгэм хөрөнгө босгож чаддагуудынхаа хүчээр урагшилж байна гэдгийг ер
ойлгодоггүй. Харин тэднийг барьж хорьж, тэд унаж сөхөрч байвал бах тав нь
ханасаар байдаг. Ингэснээр нийгмээ улам муухай, бас хүчгүй болгосоор байдаг
билээ. Тэдэнд алдах юм байдаггүй учраас хайрлах зүйл ч ховор байдаг. Хятадад
“Гуталтай нь гуталгүйгээсээ айна” хэмээн ярилцдаг гэсэн. Үнэхээр ч гуталгүй
хүнд алдах юм, айх зүйл гэж байхгүй учраас ичгүүргүйгээр гуталтнуудаа айлгаж
байдаг байх нь л дээ.

Эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг нэн
даруй гаргахдаа мэдээллийн давуу байдлаа ашиглахгүй байх боломжуудыг нь хангаж
өгөх хэрэгтэй байна. Яг энэ гараан дээрээс эхэлнэ. Үүнээс цааш хууль зарчмын
дагуу урагшилна гэдгийг нь анхааруулж, хууль хүчний байгууллагынхныг ч зуднаар
зоолох чоно ноход мэт байдгийг нь зогсооё. Энэхүү өршөөлийн хууль нь эдийн
засгаа өндийлгөхөд, хамгийн гол нь эрүүл нийгмийг бий

Хэдхэн хоногийн өмнө Ховд аймгийн Зэрэг сум руу томилолтоор яваад ирлээ. Буцахдаа Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээлийн хоолны газарт үдэлж цайлсан юм. Холын газар таньдаг хүнтэйгээ таарах шиг сайхан зүйл үгүй билээ. Өдгөөгөөс жил гаруйн өмнө Нарийнтээл рүү сурвалжлагаар явахдаа танилцсан Мишигээ ах маань нар мишээтэл инээгээд зогсож байх юм. Тэрбээр хуучин янзаараа л явна лаа. Хөл нүцгэн, гартаа модоо бариад шуудайны ёроолд ааруул, хуруудхан хийчихсэн хүүхдүүдэд өгнөө л гэж байна. Түүний тухай жил гаруйн өмнө жижиг бичвэр оруулж байснаа дахин сэргээн хүргэмээр санагдлаа. 

Хөдөө гадаа явж байхад сум орондоо
дарга, даамлаасаа илүүтэй танигдсан хүн байдаг даа. Саяхны нэг өдөр Өвөрхангай
аймгийн Нарийнтээл суманд томилолтоор явахдаа тийм нэгэн хүнтэй таарсан юм.
Түүнийг Сангидоржийн Мишигдорж гэдэг. Мишигдорж гуайг нутгийнхан нь “Хүннү
хүн” гэнэ. 70 шахаж яваа энэ буурлыг яагаад “Хүннү хүн” гээд байгаагийн
учрыг нь асуухад “Мань эр насаараа гутал өмсөөгүй хүн байгаа юм”
хэмээн нутгийнхан нь хэлж байлаа. Хааяа нэг хөдөөгүүр явж байхад хот хүрээ орж
үзээгүй ээ гэсэн хүмүүс таардаг. Мишигдорж гуай мөн л тэдний нэг ажээ.
Телевизээр хааяахан нэг нийслэлийнхээ тухай нэвтрүүлэг хардаг бол хот хүрээ
бараадъя гэсэн бодол төлийлөн төрдөггүй гэнэ. Салхи савир үнэртүүлсэн энэ л
буурал замын машин унаанд сууна гэж харин ч нэг үгүй юм аа. Тэгээд л хөл нүцгэн
таваргах дуртай гэж байгаа. Баянхонгор аймгийн Өлзийт, Өвөрхангай аймгийн
Хайрхандулаан сумд руу бол зүгээр л эртхэн гараад алхчихна. Явах замдаа айлаар
орсон шигээ аажуу тайвуу алхахад маргааш нь сумын төвд хүрчихнэ. Замдаа таарсан
айлаас ааруул, хуруудхан цуглуулж цагаан шуудайгаа дүүртэл нь хийчихээд ирнэ. Цагаан
шуудай үүрсэн, өндөр бор, хөл нүцгэн өвгөнийг хүүхдүүд андахгүй. Дагаад л гүйнэ
дээ. Амин чухал хэрэгтэй мэт сум дамдан явж цуглуулсан ааруулаа хүүхдүүдэд
бүгдийг нь тарааж өгчихөөд одоо л нэг хэрэг бүтлээ дээ гэсэн нар салхинд
гандсан хүрэн дээлхийнхээ нударгаар хөлсөө шуударчихаад инээж суух нь түүний
жаргал гэсэн. Түүний хувьд насаараа ганц бие явсан юм билээ. Өөрийн гэсэн
зулайг нь үнэрлэх үргүй болохоор хүүхдүүдэд ингэж буян үйлддэг юмсан уу даа. 

Хаврын дунд сар гаруут памбагар цагаан эсгийн гутлаа эгчийндээ үлдээчихээд
намрын адаг сар хүртэл “гуталгүй” аянаа эхлүүлнэ. Нутаг усных нь
түүнийг мэдлэгтэй гэдэг. Учир нь тэрээр Монголын болон сум орны түүхийг хэнээр
ч заалгахгүй ярьчихна. Зарим нэг нөхөд түүнийг шалгах гэж түүхийн ном барьж
байгаад дундаас нь асуухад шууд хэлээд өгчихдөг байна. Залуу зандан цагтаа
түүнийг бяртай байсан гэлцэнэ. 70 кг-ын тааран шуудайтай гурилыг үүрч аваад
эгчийнх рүүгээ 15 км газар төвөггүй алхсаар хүргээд өгчихдөг байсан тухай
нутгийн буурлууд ам уралдан ярих. Мишигдорж гуайтай яриа дэлгэн суухуйд
“Гутал өмсөнө гэдэг хэцүү. Ядаж л байгаль дэлхийгээсээ холдож буй мэт
санагдана. Түүний оронд хөл нүцгэн өвс, чулуудаас байгалийн дулааныг мэдэрч
явах нь сайхан. Гутал гэдэг эд чинь шивэртэхээс эхлээд зовлон ихтэй золиг байна
лээ дээ” гээд алсын барааг саравчлан суух нь одоо хаашаа явах вэ гэсэн шиг
санагдах ажгуу.
Насаараа хөл нүцгэн явсан болоод ч тэр үү хөлийн тавхай нь ширнээс дутуугүй
болсон байсан. Гэвчиг “гуталгүй”-н буянаар насаараа өвдөж үзээгүй юм
билээ. “Надад хууч өвчин гэж алга. Хамрын ханиад ч хүрч үзээгүй өвөө
нь” хэмээн инээмсэглэн явах. Түүний хувьд архи, тамхийг айхтар цээрлэнэ.
Нарийнтээлийнхэн энэ буурлыг залуу зандан цагаасаа эхлээд өнөөг хүртэл согтуу
бүү хэл үнэртүүлсэн явахтай нь таараагүй гэдэг. Халуун зунаар ноосон малгай,
зузаан цамцны гадуур дээл өмсөн яваа түүнийг танихгүй хүн харвал өвчтэй
солиотой нэгэн гэж ойлгож болох. Гэтэл зуны халуун өдрүүдэд дээлээ зузаалчихвал
сэрүүхэн байдаг юм хэмээн мушилзах өндөр хөх өвгөн Нарийнтээлийнхээ намхан шаргал
толгодынхоо дунд хүүхдүүдэд ааруул, ээзгий тараасан шигээ “гуталгүй”
амьдарч явна.

Э.Энхболд

УЛАМЖЛАЛАА СЭРГЭЭЖ БУЙ ТУВАЧУУД

Түрүүч нь
¹216(4856), 17(4857), 218(4858) дугаарт

Аратын талбайд хоёр дахь өдрөө очиход хөл хөдөлгөөн ихтэй
байлаа. “Эсгий урлалын олон улсын V их наадам” болж байв. Наадамд Тувагийн
хошуудаас гадна Монгол Улс, Красноярский, Буриад, Хакас, Казахстанаас ирсэн
эсгий урлаачид оролцжээ.Увс аймгийн Засаг даргын тамгын газраас аймагтаа эсгий
урлалын уралдаан зарлаж, түрүүлсэн хүмүүс нь энэ наадамд оролцож байгаа гэнэ.
Улс, хошуунаас ирсэн төлөөлөгчид төв талбайд өөрсдийн гэрээ барьж, дотор нь
эсгийгээр хийсэн бүтээгдэхүүнүүдээ дэлгэжээ. Улс, хошуудын гэр нь шовгор,
хавтгайгаараа ялгаатайгаас ерөнхийдөө монгол гэрээс өөрцгүй. Харин дээвэр,
туурга, оосор бүч нь болхи харагдана лээ. Талбай дээр арваад гэр барьснаас
хамгийн цэмцгэр нь монгол гэр байв. Тийм учраас үзэсгэлэнг сонирхож яваа хүмүүс
монгол гэрийг илүүтэй сонирхож, үнэ ханшийг нь асууж яваа харагдсан. Манайхан
найман ханатай гэрээ 270 орчим мянган рублиар үнэлж байгаа сонсогдсон. Дээд
хурлын гишүүн, сайд гэх зэрэг албаныхан гэрийн үнэ ханшийг судлаад худалдаж
авахаар болж эргэж холбоо барихаар тохиролцоод явна лээ. Тува 100 жилийн ойгоо
тэмдэглэх гэж байгаа бөгөөд баяраараа монгол гэрээр гангарах гэж байгаа хүн
олон бололтой.Тувачууд монгол гэрт зургаа татуулж, настайчууд нь өвөг дээдсийн
минь орон гэр гэх зэргээр өөриймсөг хандацгаана (Нэгнийхээ зургийг дарж байгаа
утсыг нь анзаарахад гар утасны хэрэглээгээрээ манайхаас нэлээд хэдэн жилээр
хоцорч яваа нь харагдсан). Монгол гэр наадамд оролцогчдын дунд “Шилдэг”-ээр
шалгарч эзэндээ 10 мянган рублийн шагнал авчирсан юм.

Оросуудын бүтээлийг харахад эсгийгээр бэлэг дурсгалын зүйлс
хийхдээ гаршжээ. Эсгий хүүхэлдэйн өнгө будаг, хийцийг харахад манайхнаас хавь
илүү дээр юм. Харин хэрэглээ талдаа манайхан тэднээс илүү харагдсан. Манай
үзэсгэлэн болгон дээр зарагддаг эсгий углааш, цагаан ултай гутал тэнд
борлуулалт сайтай байлаа. Бусад нь өдөр тутмын хэрэглээ гэхээсээ илүүтэй
эсгийгээр бэлэг дурсгал, гоёлын зүйлс бэлтгэжээ. Мөн тийм өвсний ханд, ийм
эмийн ургамал гэх мэтээр манай үзэсгэлэн худалдаанд дэлгэгддэг зүйлс харагдана.
Хүмүүс монголчуудаас эсгий углаашийг дөрөв, таваар нь худалдаж авч байв. Өвлийн
хүйтэнд байрандаа өмсөхөд дулаан, хөлд эвтэйхэн 
гэж магтацгаана. Увсын цагаан ултай гутал ч тэнд эрэлттэй барааны нэг
байв. Мөн гэрийн оосор бүч сонирхож яваа хүмүүс цөөнгүй байсан. Эсгий ширдэг,
цүнх зэргийг ч тэндэхийнхэн хэд, хэдээр нь худалдаж авч байгаа харагдсан.
Тэмээний тохмыг “Энэ юу вэ. Морин дээр тохож болох уу” гэж сонирхоцгооно. Монгол
дээл тувачуудын сонирхлыг ихээр татаж байв. Залуучууд нь өмсөж үзэхийг гүйна.
Бөх гэж өөрийгөө танилцуулсан залуу “Тувагийн 100 жилийн ойн баяраар барилдах
гэж байгаа юм. Гоё өнгөтэй том дээл хэрэгтэй байна” гээд цэнхэр дээл өмч  үзээд авахаар боллоо. Сүүлийн үед тувачууд
монгол дээлээ өмсөх нь ихэсчээ. Цагаан сар, баяр ёслолоороо дээлээ өмсдөг хүн
олон болсон гэнэ. Тувачуудын өөрсдийнх нь оёдог дээл урдаа зүүдэлгүй байдаг юм
байна. Тиймээс монгол дээлний эсгүүрийг нэлээд сонирхож харагдсан. Харин хүннү
дээл гэх мэтээр загвар оруулсныг нь тоож харахгүй юм.

Худалдаа хийгээд явж байгаа хүмүүсийг харахад зарим нь нэг дор
10 мянга орчим рублиар эсгий углааш, дээл, цүнх зэргийг худалдаад авчих юм.
Зарим нь хэд, хэдэн удаа өмсч үзэж байж нэг углааш аваад гарч байгаа харагдана.
Бас барааныхаа үнийг нэмлээ, ашиг хайлаа гэж загнаж, хэрүүл маргаан болох хүн ч
цөөнгүй юм. Тэнд амьдардаг монголчуудын яриагаар өдрийн хэрэглээндээ 300-400
мянган төгрөгтэй тэнцэх рубльтай гардаг хүн олон бий. Тэр мөнгөө хүүхдүүдээ зугаацуулах,
хоол хүнсээ авахад зориулаад дуусгачихдаг бол хоногийн хоолгүй хүмүүс ч их.
Төрийн албанд ажилладаг, наймаа хийдэг хүмүүс нэлээд бийлэгжүү” гэж байв.
Төрийн албаныхны цалин нь манайхнаас нэг дахин илүү гэнэ лээ.

Монголд ирсэн жуулчид халаасны хулгайчдаас болгоомжилдог бол
Тувад очсон хүн алхам тутмаа эргэж харах шаардлагатай болох юм. Эсгий урлаачдын
үзэсгэлэнгийн үеэр монгол гэрт байж байтал эсгий дэвсгэр, хоёр дээл алга
болчихов. Эзэн нь эргээд харах хооронд шүү дээ. Төд удалгүй алга болсон дээлийг
нь нэг нөхөр сугавчилчихсан явж байгаа харагдав. “Хулгайч баригдлаа шүү”
гэж бодтол манайхан огт дуугарсангүй. Цагдаа л биш бол хулгайчийг барьчихвал
хамтрагчид нь ирж зодоон цохион болдог гэнэ. Тиймээс хэл амгүйхэн алдсаны хохь
болох нь зөв гэж яриад өнгөрцгөөх юм. Энэ мэтээр зарж байгаа эд зүйлээ алдсан
хүн цөөнгүй байсан ч болгоомжлоод хэл ам хийхгүй байгаа нь анзаарагдсан.
Тувагийн ерөнхийлөгч нь үзэсгэлэнд оролцож байгаа хүмүүстэйгээ уулзалт хийхдээ
“Манайхаан, нэрээ бодоод хулгай хийлгүй, дээрэм тонуулгүй үзэсгэлэнг
өнгөрөөгөөрэй. 100 жилийн ойгоо хийх гэж байгаа тэнгэр заяатай бидний нэр хүнд
сэвтэнэ шүү” гэж аминчлан захина лээ.

МОНГОЛ ГЭРТ ЗУРГАА ТАТУУЛАХ ХОСУУД

Амралтын
өдрүүдэд хурим цөөнгүй болох юм. Хосууд эртлэн хуримын ордонд ёслолоо хийчихээд
Центр Азия, Аратын талбайгаар очиж дурсгалын зураг татуулна. Гэхдээ манайхан
шиг аав ээж, хамаатан садантайгаа хамт явахгүй. Найзууд нь бололтой хэдэн
залуус оргилуун дарс барин дагана. Хос бүр тусдаа мэргэжлийн гэрэл зурагчин
дагуулж явах аж. Халуун наранд зурагчны зааснаар аяглах нь бариу даашинзтай
гэргийд түвэгтэй байгаа бололтой хувцсандаа түүртэнэ. Зураг дараагүй үед нөхөр
нь даашинзных нь хормойг барьж, хөлсөө арчиж алхахыг харахад инээдтэй. Эсгий
урлаачдын үзэсгэлэн худалдаа болж байсан өдөр хуримласан хосууд ёс юм шиг
монгол гэрт орж зургаа даруулж харагдсан. Зургаа даруулчихаад найзуудтайгаа
оргилуун дарс буудуулж, аз жаргалтайгаар үнсэлцэх аж. Урьд өдөр нь эргүүл хийж
явсан цагдаа хуримаа хийж яваатай таарлаа. Тэрээр бидэнтэй хамт явсан монгол
эмэгтэйтэй гэр бүлийн найзууд байсан учраас таньсан нь тэр. Хосууд хамт
амьдраад таван жил болсны дараа хуримаа хийж байгаа гэнэ. Гурван хүүхэдтэй.
Хүүхдүүд нь өвөө эмээтэйгээ оройн цайллагад бэлтгэж байгаа гэж ярина. Бас
хуримынхаа цайллагад монголчуудыг урьж байгаагаа хэлээд гэр бүлийн найз
эмэгтэйдээ зочлохыг аминчлан захиад явлаа. Монголчуудыг түншүүд нь хуримандаа
урьдаг гэнэ. Манайхан хос дээл, монгол гутал зэргийг бэлэглэдгээ ярьж байсан.
Тэндэхийнхэн хамт амьдарч, үр хүүхэдтэй болсныхоо дараа хуримаа хийдэг гэнэ.
Амьдралаа төвхнүүлсний дараа хуримаа хийдэг учраас нижгэр хурим болдог аж.
Хүүгийн тал орон сууц бэлтгэвэл бэрийн тал тавилгыг нь даах зэргээр ачааллаа
тэнцүү хуваадаг гэцгээж байсан. 

Үргэлжлэл бий

 Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР