Category: туслах-ангилал

-Зам засварын ажлын гүйцэтгэл 90 хувьтай байна-

НЗТГ-аас 2014 онд нийслэлийн авто замын салбарт хэрэгжүүлж буй ажлыг танилцуулж байна.

Нийслэлийн авто замын газар энэ онд шинээр 51.06 км авто зам барих, 67.34 км авто замыг өргөтгөж шинэчлэх, 305.68 у/м гүүрний шинэчлэлт ажлын 90 хувийг гүйцэтгээд байгаа бөгөөд нийт төсөвт өртөг нь 73 тэрбум 130 сая төгрөг аж.

Нийслэлд энэ жил хэрэгжсэн зам засвар болон түүний өртөг, гүйцэтгэгч байгууллагуудын талаарх мэдээллийг хүргэж байна.

2015 онд нэмж хэрэгжүүлэх зам засварын ажлуудыг дурдвал,

• Шаргаморьтын амны 6.3 км авто замын шинэчлэлт,
• Багахангай дүүргийн 1.12 км авто зам,
• Нарны замаас Саруул хотхон хүртэл 0.24 км авто зам, нүхэн гарц, 56 у/м гүүрийн хамт барих,
• Нарны замыг 19-р хорооллын арын замтай холбох 1.5 км авто зам, 58 у/м гүүр болон төмөр зам доогуурх Нарны замтай холбогдсон 22 м туннель,
• Халдвартын автобусны эцсийн зогсоолоос зүүн тийш үерийн далан хүртэлх 1.8 км хэсэгчилсэн хатуу хучилттай авто замыг шинэчлэх зэрэг ажлууд багтжээ.

Эх сурвалж www.gogo.mn

1930-аад оны үед шашин сүм хийд, том толгой хар, шар пийдаалтай тэмцэх, даян дэлхийд “ардын хувьсгаалыг мандуулах” талаар хөдөөгийн уул талаар суртал ухуулагч хэмээх “бо” намын курс төгссөн нөхдүүд яаж хийрхэж байсан талаар хөгийн гэмээр онигоо зөндөө л байдаг даа.

Нэг тийм “сүгсэлзүүр” ухуулагч хот айлд очоод сааль сүүний дараа дэнгийн гэрэлд хувьсгаал хийх талаар суртал ухуулга явуулж, шөнө дөл болтол илтгэл тавьж гарчээ.

Тэрээр гурван үг хэлээд л “дэлкээн хувьсгаалын их багш Ленин сургахдаа” гэж ирээд л ширээ шаагаад л халимаг үсээ хойшоо илдэг зуршилтай нэгэн байсан гэдэг. Залхаж, нойрмоглосон малчдын нэг нь харанхуйд зуухны таг ширээн дээр нь дээш харуулаад тавиадхаж, мань хүн ширээгээ балбаж, үсээ хойш илсээр үүр цайлгаж, өглөө гэхэд тас хар царайн доороос шүд нь гялалзаж, хүмүүсийг хөгжөөж, нөхөр улам л сайхан илтгэл болж байна гэж хөөрөн сагсалзаж байсан гэдэг.

Тэр л хүмүүс эргэцүүлэн бодохгүйгээр халхын уудам нутаг, нэлэнхүй Монголд түгэн мандсан бурхан багш Шагжамуний сургаалд үндэслэсэн шашны 800 орчим сүм дуган, хийдүүдийг сэтгэл нь ч сэрдхийлгүй нураан шатааж, 100 мянган ламын 20 гаран мянгынх нь духанд сум зоож, үлдсэнийг нь хэлмэгдүүлэн яллаж, шар шувталсан түүх нээх холынх биш.

Тэр улаан хувьсгалчдын үр нь хийсч, үндэс нь тасраагүй л байна.Тэд босгосныг нурааж, эвссэнийг эвдрэлцүүлж, цээжээ балбаж, үсээ илж, нүд нь эрүүл бусаар гялалзаж, хоолой нь цахиртсаар л байна.

Чухам тэр “хувьсгаалчийн үсэрсэн цус, тасарсан мах, хэлтэрсэн яс” гэмээр шинэ цагийн, улаан хувьсгалч хэрхэн цуст хувьсгал хийх тухай хоолойгоо цахиртуулж үймээн самуун дэгдээж, МАН-ын ариун сүм нь болох орд харшийг нь шатаалцаж, цус гарсан үймээнийг хийлцэж яваад баригдаж, ял асуулцах болонгуут харцаганаас зугтах болжмор хүний хормой доогуур орж нуугдан, анчин удамт монголын сэжиг, огидос хүргэдэг шиг “Ах аа намайг бодоорой” гэсээр байгуулсан намаа таягдан хаяж, уухилсан дуугаа таслахгүй, унасан малгайгаа авалгүй, зулбан ирж АН-ын хормой хот руу харайн орж аврагдаж байсан нэгэн хувьсгаалчийн уудаг эм нь тасарсан уу, уух идэх хүсэл нь бадарсан уу, хойморт мацан дуу нь чангарч, сөрөг хүчинтэй хамсаж, “ус уусан худаг руугаа нулимж” гарлаа.

Олон түмний аль л мэдээлэлгүй, аль бэрхшээлтэй, аль л бусдад сэтгэл дундуур олон масс дээр хүсэж байгаа адын сэтгэлийг нь хангах гэж болж бүтэж байгаа болгоныг харлуулж, болохгүй болгоны бурууг чихэж, бүтэхгүй бүхнийг амлаж, өөрөө хэзээ ч хариуцлага хүлээдэггүй тийм этгээдүүдийг л популист гэж тодорхойлсон байдаг.

Хүн төрөлхтөн тийм популистын гайг ханатлаа амсаж, хожим ойлгоод хариуг нь тун хатуу өгсөн байдаг.

Тэдний алдарт төлөөлөгч бол Муссолини, Гитлер нарыг нэрлэхэд л болно.Уго Чааваас, Амин гэхчилэн үгээр тэжээгээд үйл хэргээрээ гутаадаг ийм л нөхдийг популист гэнэ. Ийм хүмүүс өнөөгийн манай нийгэмд иргэний нийгэм хөдөлгөөн, төрийн бус байгууллагын тэргүүн нэрээр хүр хорхой мэт үржин, тор торгоо нэхэж, эх орны хөгжил, дэвшил, тайван амгалан амьдрал, төр засгийн тогтвортой бодлого, бодлогын хэрэгжилтийг улдан чангааж, хорлон бусниулж байгааг жирийн иргэд бид ойлгон мэдэрч, залхаж, салахын түүс болж байна.

Тэд эрх мэдэл, хэргэм зэрэгт шунан, Манжийн хаанд өргөл барьц, цол хэргэмээр Монголынхоо эв нэгдэл, тусгаар тогтнолоо худалдсан өвөрлөгч харчингийн 39 хошууны ноёд шиг нөхдийн нохойд барьдаг мод болж явна.

Африк, Латин Америкт зөндөө төрсөн популистын монгол хувилбар нэг Батзандан гэх нэгэн нэн шинэ үеийн Монголын эмгэнэл, хормойдоо хоргодуулсан АН-ын үйлийн үр үртэс юмуу даа л гэж өмнөх үеийн Монголын ардчиллыг дэмжигчид бид харуусан харж сууна.

Үүнийг жишээ татан ярихын учир 1996-2000 оны алдагдсан ялалт, хийсэн алдааг дахин давтах тэнэг хүний үйлдлийг давтах вий, эгзэгтэй, бэрхшээлтэй энэхэн үед монголчууд бидэнд үнэхээр хэрэгтэй байгаа төрийн тогтвортой бодлого, засаглалын тууштай үйл ажиллагаа, эрх баригчдын эв нэгдэл, сөрөг хүчний Монголоо гэсэн эрх ашгийн эрхэм дээд эрэмбийг бариасай гэсэн олон түмний дундах хүлээлт байгаад л бүх юм оршиж байгаа юм.

Өнөөдөр хаа ч явсан дээрээ хэлээ олохгүй байдал доороо хөлөө олохгүйд хүргэж байна гэж үзэж, олон сараар хүнд үед хэл амаа ололцохгүй албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө “хөнжилдөө ч унтах завгүй хөнөөлдөн тэмцэж байгаа” байдлаас үнэнхүү залхаж бидний хоёр хөрш бүү хэл гурав дахь хөршүүд урам хугаран харцгааж сууна.

Өнөөдөр хөрөнгө оруулагчдын урсгал хаашаа явж байна, тэнэг биш бол мэдэрч байгаа байх. Заримдаа дарангуйлалтай орон гэж нэрлэгдэх төр засгийн бодлого нь тогтвортой, олон түмэн нь цээжээ балбаад эх орон, ард түмэн, уул ус, байгаль орчин, шударга ариун ёс, хүний эрх, эрх чөлөө гэж шаагин хашгирах нь харьцангуй мөртлөө хөгжин цэцэглэж байгаа тэр л орнууд руу чиглэж байна.

Яс юман дээрээ ардчиллын эх орон АНУ ч өнөөдөр Монгол шиг агуу шударга ёс ярьдаг, арав хүрэхгүй малчин нийлээд ард түмэн бид эх орноо мэднэ та нар зайлцгаа гээд стратегийн хөрөнгө оруулагчийг дарамталж байгаа тухай ёстой сонсоогүй юм байна.

Өнөөдөр 2024 он хүртэл бодлого нь өөрчлөгдөхгүй Путины орос хүчирхэгжиж, хүн амын орлого, нэг хүнд оногдох дотоодын бүтээгдэхүүний хэмжээ огцом үсрэн өндийжээ.

10 арван жилээр үечлэн төрөө тогтвортой засаж байгаа манай урд хөрш рүү дэлхий хөрөнгөө цутгаж байна. Дэлхийн эдийн засгийн манлай орон боллоо.

Бидний гуравдахь хөрш, нэг гараан дээрээс цуг гарсан, 49-хөн километрээр зааглагдсан, яс үнэнийг нь хэлбэл улс байгуулж үзээгүй их Монгол болон Жунгаар ойрдын иргэн, өтөг боол хүртэл болж явсан хүмүүсийн удам өнөөгийн хүчирхэг Казахстан улс тогтвортой засаглал бодлогын ачаар биднийгээ холоо хаяжээ. Тэнд дэлхийн капиталистууд санаа зовохгүйгээр хөрөнгөө цутгаж байна.

Дэлхийн бар улсууд болох Синга Ли Куаны урт удаан тууштай засаглалаар өндийсөн, дарангуйлагч гэх Пак Жөн Хигийн үед Өмнөд Солонгос бар болсон.

Ардчилсан Монголд дарангуйлагчийн засгийг хүсэж байгаам биш аргаа барахдаа, ичихдээ гуравхан хөршөөсөө бид ийм арчаагүй байна гэхдээ хол ойрын орны дарангуйлагчаар жишээ авч байна.

Одоо олон түмний хүсэл, нийгмийн сэтгэл зүй засаглалын тогтворгүй байдлаас залхаж, эргэн тойрны улсуудын үсрэнгүй хөгжлөөс жишээ авч, зарим нь ичихдээ зарим нь атаархахдаа Назарбаевийг, Путиныг, Си Жин Пинийг, Ли Куаныг хүсэмжлэх сэтгэлгээ газар авах хандлага, тийм хөрс, тийм болохыг хүсэмжлэгчийг төрүүлэх нөхцөл Монголд үүсээд байна.

Магадгүй Пиночетийн Чили, Пак Жөн Хигийн Өмнөд Солонгосын хөгжлийн гарааг зөвтгөх нөхцлийг бий болгож эхэллээ. Энэ илүү их гарзтай хөгжил болно.

Өнөөгийн Монголын сөрөг хүчин ухамсартай, Монголоо гэсэн эх орончдын, тулхтай юм үзсэн улс төрийн хүчин гэж харагдахаасаа илүү төр засгаа, хөгжлөө, Монголоо боомилсон муу байвал сайн гэсэн сөрөхийн төлөө сөрдөг нам болж харагдаж байна. Олон түмний ам хазайжээ. Олны ам хазайх бол яаж ч засах боломжгүй монголчуудын философи болсон ойлголт.

Эрх мэдэл, их мөнгөний алсын чимээнд дөжирч эрэмбээ алдсан, тогтвортой засаглалын алуурчин болж харагдаж байгаа нь салхины эсрэг нулимж байгаатай адил харагдаж байна.

Бат-Үүлийн ярьж байснаар 67 тэрбум ам.долларын хотын газрыг буруу аргаар эзэмшүүлсэн, сургууль,цэцэрлэг, ногоон байгууламж, хүүхдийн тоглоомын талбайг хууль бусаар олгож, хотыг утаа униар, түгжрэл, стресст оруулсан гэж үздэг олон түмэнд туйлын сөрөг нэр хүндтэй, хүнээр намаа толгойлуулж, хүйтэн тархиар биш, халуун зүрхний хийгээр явдаг яруу найрагч генсектэй энэ намын олон түмнээс авах үнэлэмж улам л хорогдсоор байгааг мэдэхгүй баймааргүй юм.

Хүмүүс мартамхай ч сануулаад өгөхөд эргээд сэргэдэг ой тойтой байдаг. Өчигдөрхөн засгаа дахин дахин сольж, жагсаал буудан тарааж, гишүүд нь авлигад живж, АТГ-ын үүдийг энэ л намын гишүүд сахиж байсныг сонгогчид мэдэж байгаа болохоор эргээд төрөл арилжсан шударга хүмүүс боллоо гэж бодох нь юу л бол.

Хан-Уулын сонгогч би л лав өнөөгийн УИХ-д хамгийн их цор цор хийж байгаа МАН-ын гишүүдийг хараад “Элэнцийн үеэсээ иштэй хулгайч, хуланцын үеэсээ хувьтай хулгайч” ярьж байна гэж л хардаг.

Энэ намын өнөөгийн удирдлагад эв нэгдлээ хангах, хууль журам, улс төр нь тогтвортой байх, тулхтай улс төрийн хүчин байлгах мэдрэмж, ухаан буурь суурь байхгүй юм байна гэж сүүлийн үед явуулж байгаа бодлогыг нь хараад ойлголоо. Муу нэртэй С.Баяр, У.Хүрэлсүх, Ц.Нямдорж, Сү.Батболдоосоо хамаагүй өчүүхэн дорой удирдлага яаж сонгуульд авч орох бол гэж олон түмэнд харагдаж байна.

Үхэх хүнд ухаан заяахгүй, ялагдах намд удирдагч заяахгүй гэж үнэн байна даа гэж л хэлмээр байна.

Намын бүлгийн хоёр толгойлогчийн амнаас гарч байгаа үг болгон олон хүний дургүй хүргэж байгаа нь захын сэтгэгдэл харахад л мэдэгдэж байна.

Уг нь монголчууддаа эв нэгдэл уриалсан, хөрөнгө оруулагчийг дуудсан хууль санаачилсан, эрх баригчийн нүүр лүү угаадас цацснаас хэлж сургасан гарах арга замыг заасан, ташуурдаж урагшлуулсан мөрлөж түлхсэн, хэрэгтэй үед эх орныхоо эрх ашгийн төлөө магтаж урамшуулсан, буруу замаар будаа тээснийг нь ухааруулж зэмлэсэн тийм бодлого барьсан сөрөг хүчин оноогоо буцааж авах боломж илүү баймаар.

Оюунхорол Алтанхуягийг хичнээн их хараах, загнах бүр хүмүүс улам их Алтанхуягийг өрөвдөх, өмөөрөх, хичээл зүтгэлийг нь олж харах гэсэн эрмэлзэл нэмэгдэж байгааг анзаардаг болов уу.

Бүлгийн дарга нь байсхийгээд л сайдад хариуцлага тооцно, засаг огцруулна, хал, соль, шалгуул, шоронд хий гээд л байнга хар амлаад байгаа нь ерөөсөө сайхан харагдахгүй байна.Үсрээд л өөрийнх нь намын эрх мэдэл, түүгээр дамжуулж авдаг байсан орлого нь хомсдсон нөхдийн тэжээгдэгсэд л зөв гэж хашгирна байх.

Хоёрхон жилийн өмнө Шинэчлэлийн засгийн газар байгуулагдаж, Бат-Үүл хотын ажил хүлээн авч байсан тэр зун ядаж л Улаанбаатар хотын бүх зам ямар байсан, Баянзүрхийн тэрбумын нохойн хөшөөн доорх зам ямар байсан, 22-ын товчоо, Лүнгийн зам, баруун зүүн зам ямар байгаад дөнгөж засаг авсан намар ямар болсныг бид мартаагүй байна.

Тэгэхээр төрөл арилжихгүйхэн шиг, ирээдүйд амьдрах эх орноо үр хойчийнхоо амьдралыг бодсон шиг, улс маань баяжиж хөрөнгө орж ирснээр МАН-ын Нямтайширын хүү Ч.Отгонбилэг агсны хүү ч их хөрөнгө оруулалтын доор, зовлон ойлгосон шинэчлэлийн засгийн доор, тэсвэртэй бөгөөд бизнесмэнүүдийг улс төрөөр гадуурхдаггүй энэ ерөнхий сайдын тогтвортой засаглалын доор хаа хаанаа хожих юм биш үү.

Яс юман дээр за тэгээд хүсээд байж мэдэх, гадуур хэлэгдээд байгаа хоёр хүн ерөнхий сайд боллоо гэж бодъё. Өөрийнхөө нөхдөө ч хайрладаггүй, нүдээ цавчихгүйгээр шоронд илгээж чадах АН-ын энэ хоёр хатуу самар МАН-ын гэгээнтнүүдийн толгойг яг илж харагдаач, бизнесмэнүүдийг, том компанийг тэтгэж харагдаач гэдгийг МАН-ын хатуу мөртлөө хорлонтой, орой руу орсон үг хэлдэг Цэндийн Нямдорж ёстой хэлээд өгөх байлгүй.

Монголчууд бидэнд яг одоо цалин тэтгэвэр нэмэх, хувьцаа хувь авах, бэлэн 21 мянган төгрөг авч сархад уух сонирхол байна уу байна, гэхдээ нэгэн киноны баатар ардын хоршооны хүү “Ах аа би одоохондоо гутал авахаа болиод чихэр авъя, тэгэх үү” гэдэг шиг бидэндээ одоо хамгийн хэрэгтэй зүйл Монголын бүх түүхэнд үргэлж дутагдаж гачигдаж байдаг ЭВ НЭГДЭЛ, ТОГТВОРТОЙ ТӨР ЗАСАГ хамгийн түрүүнд хэрэгтэй байна.

Бидний болоод холын америкийн “ухаалаг” нүдээр дарангуйлалтай гэж муу хэлэгддэг ч тогтвортой засаглалтай гурван хөрш маань түрүүний морь шиг хажуугаар шуугиж, хүүхэд нь гийнгоолсоор холдон өнгөрлөө.

Муу уяачтай тааруухан морьтой монгол хүүгийн атаархал, уяачдаа гомдсон гомдол нулимс болон хурж байна.

Одоо л ухаарцгаа маргааш бол хожимдоно.Ухаарахгүй бол уяачтай морьтой нь уралдаанаас хэзээ ч уралдахгүй болгож хасах болно.

Бандийн ГОМБО

“Шинэ үе” продакшны жүжигчин Ц.Алдармаа­гийн өмгөөлөгч Б.Дашдоржтой ярилцлаа.

-Та үйлчлүүлэгчтэйгээ уулзаад иржээ. Сэтгэл санаа нь хүнд байгаа байх.

-Шүүгч алхаа цохилоо. Тахарын албаныхан хойд хаал­гаар гаргаад л шорон руу аччихсан шүү дээ. Гэрийнхэнтэй нь ч уулзуу­лаагүй. Юу болоод байгааг тэр хүн ойлгохгүй байна. Өнөө­дөр очиход хамгийн түрүүнд хүүгээ асуучихаад “Өчигдөр юу болоод өнгөр­сөн бэ” гэж байна лээ. Тайлбар­лаад ч бодит байдал дээр бууж өгөхгүй байх шиг байна. Өмгөөлөгчийнх нь хувьд аль болох өөрийгөө завгүй байлга, ном их унш л гэж зөвлөлөө.

-Та бүхэн шүүх ямар шийд­вэр гаргана гэж таамаглаж байв?

-Өмгөөлөгчдийн зүгээс Эрүүгийн хуулийн 96 дугаар зүйлийн 96.2.6 буюу санаатайгаар, онц хэрцгий аргаар хүний биед хүнд гэмтэл учруулсан гэдэг зүйл ангийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа. Мөн хэргийн бүрдэл хангагдаагүй, нэмэлт мөрдөн байцаалт хийх шаардлагатай байсан учраас хэргийг буцаах саналтайгаар шүүх хуралдаанд оролцсон. Шүүг­чид маш удаан зөвлөлдсөн шүү дээ. Тиймээс нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах байх гэсэн хүлээлттэй байлаа. Анхан шатны шүүх ийм шийдвэр гаргана гэж үнэн­дээ тааварлаагүй. Шүүх бүрэлдэхүүн дотоод итгэлээрээ, хавтаст хэрэг дэх баримтуудад тулгуурлан шийдвэрээ гаргасан юм болов уу даа. Бид анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа учраас давж заалдана.

-Хэргийн бүрдэлд юу дутуу байсан юм бэ?

-Гэмт хэрэг гарах болсон нөхцөл шалтгаан юу байсныг тогтоох ёстой. Нэр бүхий хүмүүсээс мэдүүлэг авч, тодруу­лах асуудал хийгдээгүй. Хохирогчийн гэмтлийн зэргийг дахин тогтоолгох, нэр бүхий хүмүүсийг гэрчээр байцаалгах хүсэлтийг хоёр удаа гаргасан ч прокурорын байгууллага хүлээж аваагүй.

-Хоёр бүсгүйн маргааныг хамтлагийн ахлагчтай холбож ярих хүмүүс ч бий. Хавтаст хэрэгт хамтлагийн ахлагч Н.Ариунболдоос мэдүүлэг авсан уу?

-Хавтаст хэрэгт Н.Ариунболд мэдүүлэг өгөө­гүй. Мэдүүлэг авах шаард­лагатай хүмүүсийн дотор тэр хүн ч бий.

-Олон нийт хоёр бүсгүйг хамтран уран бүтээл хийдэг, сайхан эгч дүүс гэж хардаг байсан. Өөрсдөө ч тэгж ярьдаг байлаа. Харин хэрэг гарс­наас хойш тэдний мар­гааныг эр хүнээс болсон гэх зэрэг таамаг ярих олон хүн байна.

-Хувь хүн өөрийнхөө бод­лоор л асуудалд хандаад, дүгнэлт өгөөд байна. Нэгэнт хувь хүний нууцтай холбоотой учраас “Тийм зүйл байхгүй” гэж хариулах боломж надад алга. Бодит байдал дээр хүмүүсийн таамаглаж байгаагаар биш өөр асуудлаар л хэрэг шийдэгдээд байгаа шүү дээ.

-Шүүхийн шийдвэр танай үйлчлүүлэгчээс гадна Д.Оюунтуулд маш хүнд тусч байгаа нь харагдсан. Д.Оюунтуулд гоо сайхны мэс засал хийлгэх зардлыг шүүгдэг­чээс гаргуулаад хэр­гийг хөнгөрүүлэх боломж байгаагүй юм болов уу?

-Хоёр бүсгүйг эвлэрүүлэх, ойлголцуулах, биеийг нь эмчлүүлэх талаар ярилцсан зүйл бий. Гэхдээ улсын яллаг­чийн ялласан зүйл анги нь хохирлыг барагдуулаад, гом­дол­гүй болголоо гээд хэрэг хаагддаггүй зүйлчлэл. Хоёр тал хэд, хэдэн удаа уулзаж ярилцсан. Оюунтуул дээр удаа дараа очиж уучлал гуйсан. Хоёр хүн нэгийгээ ойлгоод шийдчихдэг асуудал биш гэдэг нь харамсалтай.

Миний хувьд тэднийг хоёр тийшээ харчихсан хүмүүс гэж ойлгодоггүй. Цагтаа сайн найз явсан, одоо ч сайн найзууд гэж ойлгодог. Аав ээж нь ч, найзууд нь ч “Энэ хоёр бүсгүй үнэхээр сайн найзууд. Учраа олчихно” гэж хандаж байсан. Алдармаагийн ээж Оюунтуулыг эмнэлэгт хэвтэхэд гүйгээд л очсон. Эцэг, эхчүүд нь ч нэгийгээ мэднэ. Өнөөдөр энэ хоёр хүний дунд асуудал үүсгэж байгаа гол зэвсэг нь энэ олон болсон болоогүй сайтуудын мэдээлэл. Алдармаа ийм мэдээлэл гаргуулсан, Оюунтуул тэр мэдээллийг тавиулсан гэх зэргээр асуудлыг улам бүр хурцатгаж байсан.

-Шүүх хуралдаан дээр Ц.Алдармааг гэмшсэн шинж­гүй байна гэж ярих хүн олон байлаа. “Инээлээ” гэх зэрэг олон яриа гарсан нь олон нийтэд танай үйлчлүүлэгчийн талаарх буруу хандлагыг дахин төрүүлэх шиг боллоо.

-Хэрэг гарснаас хойш хоёр дахь шүүх хуралдааныг хойшлох хүртэл мэдээллийн сайт, facebook, twitter зэрэг олон нийтийн сүлжээгээр гарч байсан мэдээллийн 98 хувь нь Алдармааг буруутгасан хандлагатай байсан. “Шүүх хуралдаанд инээж ирлээ” гэдэг юм. Буруутай зүйл хийсэн ч гэсэн хүн шүү дээ. Хүн учраас дандаа уйлаад, дандаа урвайгаад байх уу. Арван жил хамт ажилласан хамт олон нь хүлээгээд зогсч байхад сэтгэл нь хөдөлж болохгүй юм уу. Машинаас буугаад ирэхэд нь тосоод зогсч байгаа хамт олноо хараад баярласан нь л тэр.

-Шүүхийн шийдвэр гарс­ны дараа олон хүн “Залуу хүнд арай л хатуу ял оноолоо” гэх хүн олон байгаа. Ц.Алдармаад хол­богдох хэргийн зүйлчлэлийн хамгийн бага ялыг шүүх оноосон. Өөрийг нь шалгаж байгаа хуулийн зүйл анги тийм хатуу ялтай гэдгийг танай үйлчлүүлэгч ойлгож байсан уу?

-Хоёр бүсгүй хоорондоо муудалцсан, эвлэрээд асуудал шийдэгдчихнэ гэж олон нийт харж байснаас ийм хүнд асуудал гэж ойлгоогүй байсан. Харин Алдармаад хүнд хэрэг шүү гэдгийг ойл­гуулж байсан. Гэхдээ нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцна гэсэн хүлээлт байсан учраас шүүх ийм шийдвэр гаргана гэж төсөөлөөгүй. Зүйл ангид заасан хамгийн бага ялыг оноосон мэт боловч цаана нь шалгах маш олон зүйл бий. Тэр бүхнийг шалгаад хэргийг эцэслэн шийдсэн бол гомдолгүй байсан.

-Олны танил, тэр дун­даа урлагийнхны амьдрал угаасаа л олны өмнө ил байдаг. Хүүхэд, залуучууд тэднээс үлгэр авдаг. Тийм ч учраас “Шинэ үе” продакш­ны захирал Н.Ариунболд “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгөхдөө “Ёс зүйн том алдаа гаргалаа. Тэд үзэгчдээсээ уучлал гуйх ёстой” гэсэн. Алдармаа зориг гаргаад уучлал гуйсан бол олон нийтийн хандлага өөр болох байсан болов уу?

-Тэгсэн бол…, тэгэх минь яав даа гэх нь өнөөдөр оройтчихож. Тухайн үед аль алиных нь биеийн байдал хүнд, хоёулаа эмнэлэгт хэвтэж байсан. Хоёулаа тус тусдаа мэдээллийн сайтуудаас асар их дарамтыг авч байлаа.

Ерөөсөө энэ хэрэг маш том сургамж боллоо. Алдармаа ус цацсандаа огт өөрийгөө зөвтгөдөггүй. “Би нэг цохиод авчихгүй яав даа” гэдэг юм. Уураа барьж чадаагүйдээ харамсаад бар­даг­гүй. Уурлах шалтгааныг яривал зөндөө л асуудал бий. Шүүх тэр олон асуудлыг тодруулахыг хүсээгүйд л гай­хаж байгаа. Өмгөөлөгчийн зүгээс бүрэлдэхүүнтэй шин­жээч томилж гэмтлийн зэр­гийг тогтоолгоё гэхэд л хүлээж аваагүй. Хэрэг өнд­рөө авчихсан болохоор прокуро­рын байгууллага бидний хүсэл­тийг хүлээж аваагүй байх. Харин шүүхэд нийгмийн сэт­гэлзүй нөлөөлөөгүй байгаасай.

-Өнгөрсөн таван сарын хугацаанд ойр байсны хувьд та Алдармаад ямар байгааг сайн ойлгож байгаа. Тийм ч учраас зарим хүмүүсийн дүгнээд байгаа “Гэм хийсэн­дээ тоосон царай алга” гэдэгт өөр хариулт өгөх болов уу?

-Олон нийт Алдармааг маш хүнд ялласан. Нийгмээс өгсөн ялыг тэр хүн маш сайн мэдэрч, хүлээж авсан. Сүүл­дээ нойрны эм ууж байж унтдаг болсон. Эхний шүүх хуралдааны дараа Алдар­маа “Би өөрийгөө хянаж чадах­гүй байна. Яах вэ” гэж байсан. Алдармаагийн хувьд ёстой л муу эр хүнээс дээр эмэгтэй. Таван настай хүүтэйгээ, амьдралынхаа төлөө зүтгэж байгаа дэврүүн бүсгүй. Урлагийн хүмүүс цайл­ган, дэврүүн, сэтгэлийн хөдөл­гөөнтэй байдаг юм байна. Хамтлагийнхан нь, найзууд нь түүний талаар надаас илүү мэдэх биз дээ. Шүүх хуралдааны өмнө Алдармаа “Зовж явж байхад хүний чанар танигддаг юм байна. Олон сайн хүн надаас зугтаасан шүү” гэсэн. Энэ ярилцлагыг уншиж байгаа тэр олон хүн бодоосой. Хүнийг алдаж байхад түлхэхэд амар. Харин алдааг нь засаад ойлгуулаад цаашаа хамт явах хүн цөөн юм. Тийм л хүн олон байгаасай.

Бид Алдармааг эрүүгийн хариуцлагаас зугтаалгах санаа огт байхгүй. Амьдрал өөрөө олон өнгөтэй. “Би юу хий­чихэв ээ” гэж тэр хүн маш их гэмшиж байгаа. Хуулийн байгууллага олон нийтийн хандлагаар биш хүн гэдэг талаас нь шийдвэрээ гаргаасай. Хэрэг юунаас гарсан, гол сэдэл, нөхцөл шалтгаануудыг олоод тухайн хүний үйлдэлд тохирсон хариуцлагыг оногдуулаасай.

-Таны үйлчлүүлэгч таван настай хүүтэй, өрх толгойлсон эмэгтэй. Шүүх хуралдаанд явахдаа хүүдээ юу гэж хэлээ бол. Ээжийнх нь талаарх мэдээллүүд хүүд яаж тусч байгаа бол гэж бодохоор олон эмэгтэй хүнд хэцүү санагдаж байгаа.

-Шүүх хурлын өмнө “Би хүүдээ гадаад руу сургуульд явлаа гээд хэлчихвэл итгэх болов уу” гэхэд нь хэлэх үг олдоогүй. Телевизээр ээжийн­хээ талаарх мэдээллийг сон­соод тэр хүүд ямар байгааг хэлж мэдэхгүй байна. Өглөө гараад явсан ээжийг нь шорон руу ачигдлаа гэдгийг телевизийн мэдээнээс хараад яаж байгааг төсөөлж чадахгүй юм. Надтай уулзахаар хүүтэй­гээ хамт ирчихээд “Хүүхдийн хажууд юм яриад яах вэ” гээд машиндаа хүүгээ орхиж байгаа юм. Машины гадна ээж нь хэргийн талаар ярилцаад зогсч байхад тэр хүү машиндаа инээгээд л, тоглоод л. Хүү нь дэлгүүр орж чихэр аваад өг гэж шалахад нь Алдармаа нүдэндээ нулимстай инээгээд л явж байгаа харагдсан. Ээж, хүү хоёрт төсөөлшгүй л нөх­цөл бий болчихлоо. Амьдрал баян. Энэ айлд ээж, хүү хоёр хамт­даа инээх үе ирэх биз дээ.

-Ц.Алдармаа энэ бүхний дараа тайзан дээрээ дахиж гарах болов уу?

-Ёстой мэдэхгүй. Хүнд мөрөөдөл байдаг шүү дээ.

Ц.ӨРНӨХ

МАХН болон АН-ын хамтын ажиллагааны гэрээг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

Өөрснөө залуу яваагүй юм шиг, нэг их юм бүтээчихсэн юм шиг, социализм гэж нэг сайхан нийгэм байгуулчихаад түүнийгээ ардчиллынханд алдчихсан юм шиг хорсож явдаг хөгшид байдаг.

Өнөөгийн залуус юу ч мэдэхгүй, юу ч чадахгүй гэж ярьдаг өөрийнхөө насны (тавь, жараас дээш насны Г.Д) коммунист өвгөчүүдэд би дургүй хүрдэг. Социализмын үед төрж өссөн, хамаг насаа өнгөрөөсөн бидний үе чинь эргэн бодоход хойч үедээ үлдэхээр зөв зүйл (хэдэн мал хариулахаас өөр) юу ч хийгээгүй юм байна. Социализмын үеийн бид чинь хий л МАХН, Ленин, Цэдэнбал Филатова гэж хийрхээд байснаас тэргүүний ганц технологи эзэмшээгүй, монгол инженерийн ур ухаанаар бүтээсэн гэхээр ядаж ганц бараа үлдээгээгүй юм байна. Өнөөгийн залуустаа өвлөх өв, бизнес эрхлэх гарааны хөрөнгө, технологийн өндөр боловсрол үлдээсэнгүй.

Бидний үед эзэмшсэн технологи, гайхуулах монгол брэнд юу ч алга. Тэр жил Азийн олон орон оролцсон технологийн дэвшлийн Киотогийн үзэсгэлэнд Монголын лангуун дээр юу байсан гэж санана. Монгол гэр, эсгий таавчиг, оньсон тоглоом гурав байж билээ. Тэгэхэд хажууд нь Хятад улс 150 кг юм үүрээд хүний командаар гүйдэг цэрэг робот, Япон улс бойнг онгоцны шинэ удирдлага гэж хэмжээ нь ердөө гар утас шиг төхөөрөмж тавьсныг хараад Монголынхоо павильоноос үхтлээ ичиж байж билээ. Уг үзэсгэлэнд Монголоо танилцуулж тайлбар хийж, нэг их говийн зураг, тэмээтэй ном өгч оньсон тоглоомоо танилцуулж зогссон бүсгүйд би “Энэ үзэсгэлэнд оролцохоо боливол яасан юм бэ” гэхэд нөгөө эмэгтэй “Харин тиймээ дарга нар заавал оролц гэсэн. Тоямо мужаас Киото хүрэх унаа олдохгүй би энэ нэг таван хайрцаг юмтай үйлээ үзэж ирлээ. Ирсэн чинь энэ үзэсгэлэн, технологийн дэвшлийн үзэсгэлэн юм гэнэ. Элчин сайдын яам энд тэнд үзэсгэлэн гаргаж нүүр тахалдаг, ийм юмтайгаа явуулчихсан” гээд нүүр нь баахан улайж билээ. Олж сурталчилж чадвал одооны залуус өндөр технологи эзэмшсэний хувьд бахархахгүй байхын аргагүй “гайхамшгийг бүтээж чадаж” байна. Энэ зуунд дэлхийд гайхуулъя гэвэл, улс орноо хөгжүүлье гэвэл маш өндөр боловсрол эзэмшсэн 1000 сайн инженер хэрэгтэй гэнээ. Асар өндөр үнээр зарагдах оюун ухааны бүтээгдэхүүн хэрэгтэй байна. Ийм бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд монгол залуусын толгой хүрэх үү. Ийм залуусыг мөнгөөр биш бодлогоор дэмжих монгол төрийн ухаан байна уу гэвэл байна, бий болж байна гэж би урамтайгаар хэлнэ. Монгол залуучууд зөвхөн бөх, зодооны спортоор биш технологийн өндөр эрэмбийн бүтээгдэхүүн хийж дэлхийд гайхуулж чадаж байна. Төрийн шагналт Н.Нацагням “Генераторын удирдлага” хийж олон тэрбум валют олох боломжийг нээлээ. Нацагням нэг удаа “Би хэрвээ Хятадад ийм юм хийсэн бол дэлхийн тэрбумтан болсон” гэж ярихыг сонссон байх. Ухаалаг гар утасны цэнэгээ гялс авдаг зайг чинь Шведийн компанид монгол инженер Г.Түмэннаст зохион бүтээж нийлүүлж байгаа гэдгийг та нар мэдэх үү. Японы KCI компани монгол инженер А.Алтанбилэгийн хийсэн мастер компьютерийг олноор үйлдвэрлэж эхэлжээ. Орост сурдаг хэдэн монгол залуу эзнийхээ гарын хээг таньдаг ухаалаг гар утас зохион бүтээжээ. Д.Ган-Од гэдэг залуухан эмэгтэй хяналтын камер зохион бүтээсэн нь Монголынхоо зах зээлийг бүрэн хангах боломжтой болжээ Харин манайхан Хятадаас хяналтын камер оруулж мөнгө угааж байдаг. Ийм жишээ олныг өгүүлж болно. Одоо улс орнууд хүн амын олон, газар нутгийн томоор бие биенээ дээрэлхэж эзэлж байдаг тэр цаг өнгөрсөн. Харин ямар орны хөвгүүд, охид хэр зэрэг ухаантайгаа, юу хийж бүтээж чаддагаа үзүүлж байна. Энэ зуунд улс орноо хөрөнгөтэй болгоё гэвэл, залуусаа тэрбумтан болгоё гэвэл өндөр технологи эзэмшсэн монгол залуус дэлхийг эзэлнэ. Монгол залуу инженерүүдээр бахархахаас өөр аргагүй. Харин бидний үе төр засгаасаа тэтгэвэр нэхэж, мөнгө нэхэж харааж загнахаас өөрөөр ямарч хуримтлалгүй эмгэнэлт нэгэн үе өнгөрч байна. Улс орноо хөгжүүлэхэд эд нар шиг 1000 инженер бодлогоор бэлтгэхэд л хангалттай. Монгол хүний ген монгол залуусынхаа толгойд итгэнэм.

УИХ дахь МАН-ын бүлгийн 26 гишүүн, УИХ-ын дэд дарга Л.Цог, УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан нарын гарын үсэг бүхий Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг огцруулах тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг өчигдөр УИХ-ын дарга З.Энхболдод өргөн барив. Н.Алтанхуягийг Ерөнхий сайдаас огцруулах болсон гол шалтгаан нь 2015 оны төсвийн хуулийн төслийг өргөн мэдүүлэхдээ Засгийн газар хууль зөрчсөн, мөн эдийн засгийн хямрал гүнзгийрч, ард түмний амьжиргаа доройтож байгаа учраас огцруулахаас аргагүй нөхцөл байдал үүссэн гэнэ. Огцруулах төсөлд Монгол Улсын нэгдсэн төсөв, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр, “Чингэс” болон “Самурай” бонд, Хөгжлийн банкны гэсэн таван төсөвтэй болсноор ард түмний хөрөнгө хяналтгүй, үр ашиггүй зарцуулагдаж байна. Улс орны ирээдүйн хувь заяагаар дэнчин тавьж авсан бондын хөрөнгийг дур мэдэн зарцуулж байгаа ньМонгол Улсын Төсвийн тухай хуулийг ноцтой зөрчсөнийг дурджээ. Түүнчлэн Засгийн газар улсын нэгдсэн төсвөө тооцоо судалгаатай, бодит үндэслэлтэй боловсруулж чадахгүй, төсвийн орлого бүрдүүлэх үүргээ биелүүлж чадаагүйгээс хоёр жил дараалан төсвийн орлого, зарлага нэг их наяд гаруй төгрөгөөртасарсан.

Энэ нь Монгол Улсын Төсвийн тухай хууль, Засгийн газрын тухай хуульд заасан төсвийн төлөвлөлт, гүйцэтгэлийн бодлого чиглэлээ энэ Засгийн газар хэрэгжүүлж чадахгүй байгаагийн илрэл гэж үзэж байгаа талаар тогтоолын төсөл өргөн барьсан УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваа, Н.Номтойбаяр, Я.Содбаатар, Ч.Хүрэлбаатар нар дурдсан юм. Мөн эдийн засгийн хямралыг хохирол багатай даван туулах зорилгоор хэрэгжүүлсэн “ЭЗЭН-100” хөтөлбөр цаг хожих арга, улс төрийн шоу болоод дууссан. Өөрөөр хэлбэл, улс орны эдийн засгийг 100 хоногт сэргээж, эрчимжүүлэх биш уруудуулж доройтуулж, үнэ ханшийн хямралыг улам гааруулсан. “Төсвийг хэмнэлтийн горимд шилжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” тогтоолын төслийг хэрэгжүүлэх нь бүү хэл харин ч дарга нарын тансаг хэрэглээ, амралт зугаалга нь ихсэж, бүтэц орон тоо нь улам нэмэгдсэн гэдгийг онцолсон юм.

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг нь төрийн албанд шурга­луулсан ах дүү, хамаатан садангийн сүлжээ, зөвлөх, туслах, ажлын албаараа дамжуулан төсвийн хөрөнгийг хууль бусаар ашигласан, авлига, албан тушаалын нийт 40 гаруй тэрбум төгрөгийн хохирол бүхий хэрэгт холбогдсон олон ноцтой мэдээллийг эрх бүхий хуулийн байгууллагууд олон нийтэд мэдээлсэн. Тиймээс Ерөнхий сайдыг албан тушаалаасаа татгалзаж, нэр холбогдсонхэргүүдээ нэг бүрчлэн шалгуулах ёстой гэж үзэж, огцруулах төслийг мэдүүлсэн аж. Хуулийн хүрээнд УИХ уг асуудлыг 14 хоногт багтаан хэлэлцэн шийдвэрлэх ёстой юм. Ерөнхий сайдыг огцруулах тогтоолын төслийг өргөн барьсны дараа “Ардын намынхан ажил хийлгэхгүй гэж, ард түмний төлөө ажиллах цаг завыг хумслах гэсэн явуургүй алхам хийж байна” гэдгийг АН-ын бүлгийн зарим гишүүд онцоллоо.

МАН-ын 26 гишүүн нэмэх нь УИХ-ын дэд дарга Л.Цог, УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан нар Засгийн газрыг огцруулах хүсэлтэй байгаа нь ил болсон. Ажиглагчдын ярьж буйгаар МоАХ фракцийн бүх гишүүн МАН-ын энэ саналыг дэмжиж байгаа гэх. МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслийн бүлгээс УИХ-ын дэд дарга Л.Цог байгаа бөгөөд 1999 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Хууль зүйн сайдын албыг АН-ын квотоор хашиж байв. Түүнээс хойш улс төрд гол дүр бүтээгээгүй ч Н.Энхбаяр даргыг МАХН нэрээ авч үлдэхэд дахин улс төрд орж ирсэн нэгэн. Тэгвэл мөн л Засгийн газрыг огцруулах хүсэлтэй байгаа Ж.Батзандан гишүүн иргэний хөдөлгөөнд харьяалагдаж байгаад сүүлд АН-д элссэн. Ямартаа ч өчигдөр Ж.Батзандан гишүүний хувьд “Ташкентад явж байна” гэдгээ цахим хуудаснаа бичсэн байсан.

Тэгэхээр огцруулах саналыг эрт авсан байж таарах нь. Тэрбээр өчигдөр өргөн барьсан тогтоолын төсөлд гарын үсгээ дурайтал үлдээсэн байсан юм. МоАХ-г тэргүүлдэг Х.Баттулга гишүүн Эх орон намаас УИХ-д орж ирсэн даруйдаа буюу 2006 оны тавдугаар сард бусдын жишгээр Ардчилсан намыг сонгосон. Тийнхүү сай­дын сэнтийд хоёр засаг дамжин суусан түүхтэй. Гэвч Н.Алтанхуягтайгаа таа­­­­рамжгүй харьцаатай байснаас Шинэчлэлийн гэх тодотголтой Засгийн газраас “Дан дээлтэй болно” гэх шалтгаанаар гарсан. Түүний хувьд ил далд олон асуудал дээр Н.Алтанхуягтай санал зөрөлддөг тул тогтоолын төслийн үеэр санал хураахад эсрэг санал өгөх хамгийн өндөр магадлалтай хүн юм. Хуульзүйн байнгын хорооны дарга “Техник импорт”-ын Д.Ганбат угаасаа Х.Баттулга гишүүний гарын хүн гэгддэг. Нэг тойргоос хөтлөлцөн гарч ирсэн тэрбээр чуулганы хуралдаан дээр Х.Баттулгыгаа өмөөрч үе үе шовсхийдэг зантай. Нутаг нугаас гадна МоАХ гэдэг туган дор нэгдсэн болохоор фракцаа дагах биз. Иргэний зориг намаас Ардчилсан намын хаяаг түшсэн М.Зоригт гишүүн өнөөдөр МоАХ фракцийн дэд дарга албан тушаалтай. Н.Алтанхуяг сайдын эсрэг хөдлөх өндөр магадлалтай хүн гэгддэг ч тэрбээр “Хуцаж байгаа юм шүү. Ажлаа хийхийг шаардаж байгаа болохоос биш арчаагүй урваад гүйчихдэг гар би биш” хэмээн твиттер хуудаснаа өөрийн сэтгэгдлийг үлдээсэн байх юм. Электроникийн инженер мэргэжилтэй Р.Бурмаа гишүүн бусдыгаа бодоход хожуу АН-д элссэн. МоАХ фракцад харьяаглагддаг тэр­бээр Засгийн газрын давхар дээлийг хөнгөлөх үед намынхаа эсрэг кноп дарсан гэх асуудлаар намаасаа хөөгдөхдөө хүртэл тулсан юм. Сүүлийн гурав дөрөвхөн жилийн дотор улс төрд “Монос”-ын гэх тодотголтойгоор орж ирсэн Л.Эрдэнэчимэг Сонгинохайрхан дүүрэгт нэр дэвшин гарч ирснээр Их хуралд суусан. Ийнхүү АН-д гаднаас орж ирсэн буюу сүүлд элссэн гишүүд нь Засгийн газрын эсрэг байгааг эх сурвалжууд өгүүлж байгаа юм.

Э.ТЭМҮҮЛЭН

Монголын Шатдаг занарын ассоциацийн гүйцэтгэх захирал, эдийн засагчЧ.Хашчулуунтай ярилцлаа.

–Занарын нөөцийн урьдчилсан таамаг 700 тэрбум тонноор яригддаг. Хэр бодитой таамаг бол. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэж хэлж болохзанарын орд байна уу?

-700 тэрбум тонн гэдэг бол урьдчилсан байдлаар дөрвөн удаа занарын судалгаа хийж байж гарсан тоо. Тодруулах үүднээс хэд хэдэн ажил хийгдэж байна. Төв болон зүүн бүсэд гадаад, дотоодын компаниуд хайгуул идэвхтэй хийж байгаа. Хууль нь наадмын өмнөхөн батлагдсан учраас хайгуулын ажил дөнгөж одоо л эрчээ авч байгаа болов уу. Цаашдаа хайгуулын ажлыг тал талаасаа эрчимжүүлж байж 700 тэрбум гэсэн нөөц илүү бодитой тоон дээр бууна. Наяад оны дундуур засаг, төрөөс занарыг онцгой анхаарч судалсан учраасэнэ тоо тодорхой хэмжээгээр үндэслэлтэй. Занарыг ашиглах хэд хэдэн төрлийн технологи бий. Технологитойгоо таарах эсэх, нөөцийн хэмжээ нь хөрөнгө оруулалтын хэмжээнд хүрэх эсэхийг тодруулах ажил явагдаж байна. Хайгуул сүүлийн хоёр жил бага зэрэг идэвхжсэн. Хууль батлагдсанаар гарц нь гарлаа. Хайгуулын ажлын чиглэлээр тодорхой үр дүн гарна гэдэгт итгэдэг. Занарын холбооноос Монголын хэмжээнд занарын судалгаа хийе гэж төлөвлөж байгаа. Гэхдээ хайгуул хийхгүйл дээ. Өмнө нь хийсэн хайгуулын дүнгүүдийг нэгтгэхасуудлыг Газрын тосны газартай ярьсан. Төр засаг хөрөнгө талаас нь дэмжээд өгвөл олон нийтэд танилцуулах боломжтой. Ингэж чадвал хөрөнгө оруулалтыг татах нэг томалхам болно. АНУ-ын Засгийн газраас занарын дэлхийн нөөцийг жил бүр судалдаг.Тэдний хувьд манай дээр батлагдсан байдлаар хоёр бий гэж яриад байгаа. Нэг нь Дорноговийнх. Нөгөө нь Дорнодынх. Манай геологичидТөв, Хэнтий, Дорноговь, Дундговь, Өвөрхангай зэрэг газарт занарын нөөц байгаа гэдгийг мэднэ. Давхар хайгуул хийх ажил дөнгөж эхэлж байна.

–Занар дээр сонирхлоо бодитойгоор илэрхийлсэн компани гэвэл Америкийн “Жени ойл” байна. Фран­цаас нэг компанийн нэр дуулддаг. Яг одоогоор хөрөн­гө оруулах сонирхол илэрхийлсэн ямар компа­ниуд байна?

-Занар дээр дэлхийн хам­гийн том компани болох Францын “Тотал”-ийн төлөөлөл Уул уурхайн яам­ны­хантай нэлээд уулзалт, хэлэл­цээр хийсэн байх. Занарын судалгааг улсын хэмжээнд хийж өгье гэсэн сонирхол илэрхийлсэн юм билээ. Хайгуулын ажил гэсэн үг л дээ. “Жени ойл”-ын хувьд хай­гуулын ажлаа хийх шатандаа байна. Монголын компаниуд ч хайгуулын ажлаа хийж байгаа. Ялангуяа занарын хувьд нөөц нь харьцангуй сайн тогтоогдсон, боломжтой гэж үзэж байгаа орд гэвэл Хөөт байна. Наяад онд хийсэн судалгаагаар хамгийн сайн занарын агуулгатай гэж гарсан юм билээ. Барууны компаниуд шинэ орд хайх тал руугаа сонирхолтой байдаг байх. Орос, Эстонийн холбогдох байгууллагын хүмүүс ирж занар дээрхамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлсэн. Оросууд 1940-өөд оноос хойш занарыг ашиглаж бай­сан учраас нэлээд сайн тех­но­логи, мэдээлэлтэй. Мон­голыг тухайн үед маш сайн судалсан орон бол Орос л доо. Эстоничуудын хувьд дөрвөн цахилгаан станцыг занараар ажиллуулдаг баялаг туршлагатай. Манайх нүүрс ихтэй учраас занарыг тэр бүр тоодоггүй ч Эстонийн туршлагыг тодорхой хэмжээ­гээр судлах хэрэгтэй байх. Илүү үр өгөөжтэй, хямдхан байж мэдэхийг үгүйсгэхгүй. “Жени ойл”-ын хувьд техно­логи нь занараас газрын тос, дизель боловсруулдаг давуу талтай. Тэдний хувьд туршил­тын үйлдвэр нь Израйль, Америкт бай­гуулагдаад ажил­даа орчихсон. Уул уурхайн яамныхан болон холбогдох хүмүүс газар дээр нь очиж танилцсан байх. Ер нь шинэ боломжууд их гарч байна. Дэлхийн улс орнууд занарт анхаараад эхэлчихсэн. Хятад улс гэхэд л занар олборлох, үйлдвэрлэх талд төрийн дэмж­лэг үзүүлнэ гэдгээ зарласан. Бүр үндэсний хэмжээний хүрээ­лэн байгуулсан. Занарын маш том ордыг Монголын баруун бүсийн хилийн цаана нээсэн байна лээ. Хайгуулаа идэвхжүүлж байна.

–Монголын занараас гарч байгаа тос Арабынхаас ч чанартай гэсэн олзуурхмаар үр дүнг “Жени ойл”-ынхон хэлдэг. Манай шатдаг занар чанараараа дэлхийн хэмжээнд хаахнууртүвшинд орох бол?

-Занар гэдэг бол чулуужсан түүхий нүүрс маягийн мате­риал л даа.

Чанарыг ньдотор нь агуулагдаж байгаа шороо, нефть гаргадаг химийн бүтээгдэхүүний хувийн харьцаагаар үнэлдэг. Хөөт дээрсудалгаа хийгээд, үйлдвэр байгуулна гэсэн тооцоо байдаг юм. Монголын ком­паниудад үүнийг хийх сонир­хол байгаа. “Жени ойл”-ын хувьд нефтийн бүтээг­дэхүүн агуулагдсан хэсгээс нь гарч байгаа гарцыг онцолж байгаа. Лабораторийн судалгаа хийхэд маш сайн чанарын занартай гэж гарсан гэсэн. Шингэн хэсэг нь бензин болдог, жаахан хүнд хэсэг нь дизелийн түлш шиг болдог гэж байгаа юм. Хүнд хэсгийг нь шууд машинд хийхэд асч байгаа гэсэн. Тэгэхээр маш гайхамшигтай юм болох гээд байх шиг.

–Занарыг олборлож ашиг­лаж эхэллээ гэхэд уурхай нь хэр том байх бол, байгаль орчин талаасаа сөрөг нөлөө бий эсэхийг тодруулж байна л даа?

-Мэдээж том уурхай бай­гуулахгүй. Занарын нэг онцлог нь том үйлдвэр байгуулдаггүй. Карьер үүсдэггүй. Тэр нь хамгийн том давуу тал. Гэхдээ занарын олон төрөл бий. Жишээ нь Америкт байдаг занарын төрөл голдуу чулуун хаданд агуулагдсан байдаг. Газрын тос маягаар тэндээ тунаж шингэсэн байдаг л даа. Манайх тийм биш. Чулуужсан, нүүрс маягийн.Бараг ил гарсан байдаг. Энэ утгаараа ашиглалтын технологи нь өөр.

–Занар ашигласан газрын байгаль ийм болсон гэж ирээд сөрөг жишээнүүд их яригддаг. Занар дээр хэчнээн төрлийн технологи ашигладаг юм бэ?

-Занарын хувьд хоёр төрлийн технологи бий. Нэг нь яг нүүрс шиг олборлож байгаа шиг газарт том нүх үүсгэж зөөж гаргадаг. Тэгээд занараа нэг газарт шатаадаг. Шатаахдаа янз бүрийн химийн бодис үйлдвэрлэдэг. Энэ бол хамгийн энгийн арга. Заримдаа тэр чигт нь түлш болгож шатаадаг. Эстони шууд түлш болгож шатаадаг. Манай нүүрстэй ялгаагүй гэсэн үг. Америкчууд том чулуун хаданд агуулагдсан байгаа шингэн занараа нүх ухаад, сороод авчихдаг. Газ­рын тостой адилхан шахуу технологитой. Энгийн газрын тосноос ялгаатай нь чулуун хаданд агуулагдсан учраас олон удаа өрөмдөх шаардлагатай. Жижиг жижиг өрөмдлөг хийдгээрээ онцлогтой. Манайх аль аль нь биш. Нэгдүгээрт шороон хэлбэртэй байдаг. Олборлож зөөлөө гэхэд эдийн засгийн ямар ч үр ашиггүй. Том карьер үүсгэн байж гаргаж зөөх бараа бүтээгдэхүүн биш. Шороон дотор агуулагдаж байгаа 10-15 хувийн, заримдаа тэрнээс ч бага хувь байж болох газрын тосны шингэн элемент нь тэндээ ууссан байдаг. Тэрийг нь цахилгааны аргаар газар доор боловсруулахад өөрөө гараад ирдэг. Тусгай хоолой хийгээд гаргаж ирнэ л дээ. Нэг том давуу тал нь олон өрөм тавих шаардлагагүй. Ухаж гаргаж ирэхгүй. Гүнд нь л ашиглана.

–Гүнд байгаа чулуужсан занарыг тодорхой хэмд халаагаад шингэн хэсгийг нь хоолойгоор олборлосны дараа газарт суулт өгнө, хотойно гэсэн тайлбарыг иргэний хөдөлгөөнийхөн хэл­дэг. Энэ хэр ортой яриа вэ?

-Газар сууна гэсэн ойлголт байхгүй. Технологийн арай өөр аргыг хэлсэн болов уу. Шороон доторх ус бага зэрэг хатаж байгаатай л адил зүйл. Ус нь хатлаа гээд шороо суулт өгдөггүйтэй адилхан. Чулуу, хад бүх юм нь хэвэндээ байна. Зүүнбаянд тавин жил нефть олборлож байна. Тэрэнтэй огт ялгаагүй процесс. Зарчмын хувьд бид занар гэж жаахан өвөрмөц бараа бүтээгдэхүүн ярьж байгаа ч Зүүнбаянгийн үйлдвэрлэлтэй яг төстэй. Зүүнбаянд газрын тосыг мөн адил халаадаг.

–Энэ намар болсон газ­рын тосны салбарт хөрөнгө оруулагчдын хурал дээр занар бол хөрөнгө оруулалтыг их хэмжээгээр татах салбар гэж онцлох хүн олон байсан. Яг хэдий хэрийн хөрөнгө оруулалтыг татах боломжтой вэ?

-Хөрөнгө оруулагчид гурваас дөрвөн тэрбум ам.доллар татах боломжтой гэж ярьдаг юм. Оюу толгойтой дүйцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг хийх бололцоотой гэсэн үг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт татах гэхээс илүү занарыг ашиглаад гарч байгаа бүтээгдэхүүн нь юу вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Гадаадаас авч байгаа шатахууны үнэ тэрбум шахуу доллар болдог. Энэ мөнгөний тодорхой хэмжээг дотооддоо үлдээх боломж занараа ашигласнаар нээгдэнэ. Хоёрдугаар давуу тал гэвэл байгаль орчинд харьцангуй ээлтэй арга. Дахин хэлэхэд том карьер үүсэхгүй. Дэлбэрэлт болохгүй. Газар дээр ил гаргаад шатаахгүй. Гуравдугаарт занар ашиг­лас­ны дараа байгаль унаган хэлбэрээрээ үлдэнэ. Үйлд­вэрлэл нь 300-400 метрийн гүнд хийгддэг. Дээрээ ямар ч өөрчлөлт гарахгүй. Занарын нөөц их учраас олон төрлийн хэрэглээ гарах байх. Германчууд занараар байшингийн дээвэр гэх мэт барилгын материал хийдэг юм билээ. Манайх ч тэгж болно. Ямар байдлаар яаж ашиглах нь хувийн хэвшил, засгийн бодлогоос хамаарна. Орон нутаг ч хөрөнгө оруулалтаа хийж ашиглаж болно. Цахил­гаан станц ажиллуулах, барил­гын материал хийх, түлш үйлдвэрлэх боломж нь нээлттэй. Төрөл бүрийн боломж бий. Манайхан занарыг хог гээд хаячихдаг. Багануурын уурхайн дэргэд занарыг овоолоод хаячихсан байдаг. Энэ хогийг ашиглаад хүнд хэрэгтэй юм хийх нь зөв л байх. Ер нь манайх шатахууны хэрэглээгээ дотоодоосоо хан­гах чиг барих ёстой. Тэгвэл маш их хэмжээний мөнгө хэмнэнэ. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт дөрвөн тэрбум гэж ирээд ярьдаг. Гэтэл бид жилд тэрбум долларын шатахуун гаднаас авч хэрэглэж байна. Занараа шатахуун болгож ашиглаад эхэлбэл таван жилийн дотор Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтаасилүү хэм­жээний мөнгө хэмнэнэ гэсэн үг.

–Газрын тосны хууль шинэчлэгдсэнээр занараа ашиглах боломж нээгдлээ гэж байгаа. Занарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой улсын хувьд хууль эрх зүйн орчнытал дээр ямар нэг асуудал байх­гүй гэж ойлгож болох уу?

-Хөрөнгө оруулагчдад болгоомжилж харж байгаа өнцөг бий. Ер нь бол өнгөрсөн жилээс эхлээд уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалтын орчин бага зэрэг сайжирсан. Хоёр чухал хууль батлагдсан. Нэгдүгээрт Газрын тосны тухай хууль байна. Занар, нүүрсний давхаргын хий, бусад төрлийн эрчим хүчний эх үүсвэрийг яаж ашиглах вэ, хэн ашиглах ёстой юм, хяналт нь хаана байх вэ зэрэг бүх асуудал хуульд тодорхой туссан. Хөрөнгө оруулах гэж байгаа хүний хувьд харахад хэнд хандах вэ, ямар дэс дарааллаар зөвшөөрөл авах вэ, ямар нөхцөлд зөвшөөрөл авахгүй байх вэ гэдэг бүх юм нь маш тодорхой болсон. Энэ бол томдавуу тал. Хоёр­дугаар онцлох зүйл бол Хөрөнгө оруулалтын хууль. Ордоо олсны дараа олборлож ашиглах болно. Ямар нөхцөлд ажиллах, татварын орчин ямар байх вэ гэдэг нь тодорхой болсон. Үйлдвэр байгуулъя гэвэл занарын үйлдвэр хөрөнгө оруулалтын хуулийн хүрээнд багтана л даа. Их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийвэл тэр хэрээрээ гол гэж хэлж болох дөрвөн төрлийн татварыг тодорхой хэмжээнд өөрчлөхгүй байх нөхцөл үүснэ. Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс харахад хоёр зүйл дээр болгоомжтой ханддаг юм билээ. Нөөц ашигласны төлбөр хуулиндаа 5-15 хувь гэж байгаа байх. Яг тодорхой заагаагүй.

–Заагтай тавьчихаар ямар нөхцөлд тавыг, ямар нөхцөлд арвыгтөлөх нь ойлгомжгүй болчихож байгаа гэсэн үг үү?

-Яг тийм байдал үүсээд байгаа. Хөрөнгө оруулагчдын болгоомжилж буй хоёр дахь зүйл нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээтэй холбоотой.Хуульд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр шийднэ гээд заагаад өгчихсөн. Газрын тостой адил гэж үзээд тэгсэн байх. Гэхдээ бүтээгдэхүүн хуваалаа гээд асуудал төвөгтэй болж магад­гүй. Яагаад гэвэл улс нефть бүтээгдэхүүний худалдаа хийхгүй. Бүтээг­дэхүүн хуваана гэдэг нефть бүтээгдэхүүнийг аваад, өөр нэг газар борлуулах үүрэг хүлээнэ гэсэн үг.

–Нэгэнт хэрэгцээ нь бай­гаа тохиолдолд шатахуун бор­луулахад асуудал гарна гэж үү?

-Тийм ч муу зүйл биш л дээ. Гэхдээ борлуулалт дээр гарч ирж байгаа багц асуудал бий. Нүүрс шингэрүүлэх, нүүрс хийжүүлэх, занар боловс­руулахад улсын бодлогоор дотоод­доо шатахуун үйлд­вэр­лэхийг дэмжих нь тодорхой. Яг борлуулъя гэхэд гадаадаас орж ирж байгаа бензин, дизель гэнэт хямдраад зах зээлийн үнийг унагаавал яах вэ гэдэг асуудал тодорхой бус байгаа. Улс та нар ийм юм хийцгээ гээд маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалтаар баахан юм хийлгэчихдэг. Дараа нь Орос ч юм уу аль нэг улсаас орж ирж байгаа нефтийн бүтээгдэхүүн ямар нэг шалтгаанаар гэнэт огцом хямдарвал яах вэ гэдэг асуудал бий. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад тодорхой бус байдлыг бий болгож байгаа хүчтэй шалтгаан. Шатахууны хувьд өнөөгийн үнэ өсөөд байх нь сайн зүйл биш. Хамаа­гүй буураад байвал хөрөнгө оруулагчид төслийн үр ашгаа тооцож чадахаа больдог. Монгол банкнаас шатахууны үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа. Шүүмжлэлтэй ханддаг зүйл бий л дээ. Гэхдээ нэг сайн тал нь шатахууны үнийг барьж чадаж байна. Хэрвээ шатахууны үнийг бариагүй бол өдийд инфляци хорь, гучин хувьд хүрэх байх. Үүнтэй адил цаашдаа шатахууны үнийг өсгөхгүй байх, тогтвортой байлгах нь маш чухал. Энэ тохиол­долд хөрөнгө оруулалтын тооцоогоо хийгээд үр ашгийг нь тооцох боломжтой. Ийм нөхцөлд хөрөнгө хийх бололцоо нэмэгдэнэ.

–Америк, Хятад занарыг ашиглахаар эрчимтэй ажил­лаж эхэлсэн гэж та ярилаа. Эстони занараа түлж эрчим хүч гаргаад экспорт хийж даж­гүй мөнгө олчихож бай­на. Өөр ямар улсууд занар руу хошуурч байна вэ?

-Дэлхийн хандлагыг хара­хад хөгжиж байгаа орнууд занарт маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж бай­на. Египет, Иордан байна. Сүүлийн үед Энэтхэгт занарын ордод лиценз олгох, ашиглах гэрээ байгуулагдах тал дээр эрчимтэй ажиллаж байна. Египетэд 2010 онд занарын олон улсын хамтын судалгааны төв байгуулагдсан. Ялангуяа Арабын улсууд занарт их анхаарч байна. Саудын Араб газрын тос экспортолдог гол улс. Занарын анхны хоёр лицензийг олгосон байна лээ. Ордуудын талбайгаа хуваарилж эхэлсэн байна. Газрын тосны нөөц дуусах тал руугаа хандсан, хорь, гучин жилийн дараа дуусна гэж ярьдаг. Энэ утгаараа эдгээр улс занараа ашиглах гээд байх шиг байна. Египет, Иорданд газрын тос угаасаа байхгүй. Израйль занарын технологиороо сайн. Үйлдвэрээ байгуулж эхэлж байгаа. АНУ занараа ашиглаж, 2020 он гэхэд импортоос бүрэн татгалзана гэж байна. Шатахуунаа зуун хувь дотоодоосоо хангана гэдгээ мэдэгдчихсэн. Польш, Герман зэрэг улс дөчөөд оноос занарын ашиглалтад чухал ач холбогдол өгч эхэлсэн. Эстони манайх шиг жижиг улс. Гэсэн хэр нь манайд үйлдвэрлэдэг цахилгаан эрчим хүчнээс дөрөв дахин их хэмжээний цахилгаан үйлдвэрлэж байна. Занараа ашиглаад цахилгаан үйлдвэрлэдэг.

–Та саяхны нэг хурал дээр Орос, Украйны зөрчил­дөөний бас нэг том шалтгаан нь Украйны занарын нөөц гэсэн сонирхолтой таамаг хэлж байсан…?

-Сүүлийн үед геополитик гэж их ярих болсон. Украйн байгалийн хий, нефтийн бүтээг­­дэхүүнээ дандаа Оросоос авдаг байсан. Сүүлийн жилүүдэд хоёр улсын харилцаа эрс муудсан. Украйн сүүлийн үед занарын судалгаа руу орж байна. АНУ, бусад улсаас компаниуд урьж хайгуул хийлгэж байгаа. Хайгуул хийж байгаа газар нь дайн болж буй хэсэг. Крымийн арал, Украйны зүүн хэсэг. Занарын хамгийн их нөөцтэй хэсэг нь. Зарим судлаач Орос, Украйны мөргөлдөөний цаана их хэмжээний занарын нөөц хэний мэдэлд үлдэх вэ гэдэг асуудал байна гэдэг. Украйны зарим мэдээг уншихад Крымд Оросын цэргүүд орж ирэхэд нэн тэргүүнд газрын тос, занарын орд дээр харуулуудаа тавьсан байдаг юм билээ. Сонин л тохиолдол. Манайх занарын асар их нөөцтэй. Занараа ашиглах тал руу алхам алхмаар явж байна. Хоёр жилийн өмнөтэй харьцуулахад занарын тухай ойлголт нэлээд сайн дэлгэрч байна. Жилийн өмнөхтэй харьцуулахад хууль нь батлагдаад эрх зүйн орчин нь нээгдэж байна. Энэ эрчээрээ явбал магадгүй хэдэн жилийн дараа занараа ашиглаж үйлдвэрлэсэн бензин дилзель хэрэглэж, шатахуун тасрах вий гэсэн айдасгүй болчих байх.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж , Италийн Милан хотноо хуралдсан АСЕМ-ын дээд түвшний уулзалтыг өндөрлүүлээд Унгар улсын Будапешт хотноо ажлын айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Унгар Улсын Ерөнхий сайд Виктор Орбан, Парламентын ордныхоо өмнө хүндэтгэн угтаж, өргөтгөсөн уулзалт хийв.

Унгар Улсын Ерөнхий сайд Виктор Орбан, Эрхэмсэг Ерөнхийлөгч таныг манай улсад хүрэлцэн ирсэнд таатай байна гээд Монгол улсын талаар сайн мэдээ байнга сонсож байдаг. Ялангуяа эдийн засгийн өсөлтийн талаар тоо баримтыг үзэж танай ард түмэнд талархаж байгаа.

Бидний өвөг дээдсийн 1100 жилийн өмнө нүүдэллэн ирсэн үүх түүх, дотоод сэтгэлд түүхэн улбаатай төдийгүй Унгар Монгол хүмүүс ах дүү ,дээд овгийнхоо тухай ярьж яриагаа эхэлдэг.

Манай хоёр улсын хувьд хамтын ажиллагаагаа бүхий л хүрээнд өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь зүй ёсны хэрэг. Манай улс хөдөө аж ахуй, инженерийн технологийн салбарт туршлагатай.

Одоогоор 72 монгол оюутан сурч байна.Гадаад оюутнуудад тэтгэлэг олгох хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Танай талаас хүсэлт гаргавал тэтгэлэгтэйгээр оюутан хүлээж авахад бэлэн байна.

Энэ онд Монгол, Унгар хоёр улсын дипломат харилцаа тогтоосны 64 жилийн ой тохиож байна. Улаанбаатар хотноо элчин сайдын яамаа дахин нээхээр бид төлөвлөж байгаа гэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж, Эрхэмсэг ноён Виктор Орбан танд чин сэтгэлээсээ талархлаа илэрхийлье.Таны хэлсэнчлэн бидэнд олон зуун жилийн түүх соёл бий. Мөн шинэ үеийн ч олон зуун жилийн түүх бий. Олон салбарт хамтран ажиллаж байсны тод жишээ нь биокомбинат юм. Бид мал аж ахуй,малын эрүүлжүүлгийн асуудал дээр хамтран ажиллах бүрэн боломжтой. Мөн хүнсний үйлдвэр,усны аж ахуй, боловсрол, геологи,аялал жуулчлалын олон салбарт хамтран ажиллахад бэлэн байна. Суралцаж төгссөн оюутан эргээд дадлагажих боломж олгох тал дээр ажиллах хэрэгтэй гэв.

Хоёр тал өргөн хүрээний сэдвээр ярилцаж санал нэгдлээ.

Уулзалтын дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдоржийг Унгар улсын Ерөнхийлөгч Янош Адер хүлээн авч ганцаарчилсан уулзалт хийн зоог барилаа.

Маргааш 10-р сарын 18 Унгар,Монголын бизнес форумд оролцож үг хэлнэ. Мөн Өтвөш Лорандын нэрэмжит их сургуулийн Дорно дахины тэнхимийн дэргэд байгуулагдах “Монгол Судлалын Төв”-ийн нээлтийн ажиллагаанд оролцож, Унгар улсад ажиллаж сурч буй Монгол ирэдтэйгээ уулзана.

Айлчлалын төгсгөлд Төв Европын Их сургуульд зочилж “Монголын ардчилал ба сургамж” сэдэвт лекц уншина.