Category: их-уншсан

график 1

У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” гэж зарлалаа. Монгол Улсыг хөгжилд хүргэх гурван тулгуур нь хүн төвтэй нийгэм, олон тулгуурт эдийн засаг, шударга ёсыг дээдэлсэн, хариуцлагатай, сахилгатай, тогтвортой засаглал байх ажээ. Энэ гурван тулгуур дээрээ 27 зорилтыг дэвшүүлэн хэрэгжүүлснээр Монгол Улс 2020 он гэхэд хөл дээрээ босох юм байна.

ХҮН ТӨВТЭЙ НИЙГЭМ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Энэ бол хүнээ бүх талаар нь хөгжүүлж, ажилгүйдэл, ядуурлыг бууруулсан нийгмийг цогцлоохыг хэлж байгаа юм. Хөгжлийн нэг тулгуур болсон хүн төвтэй нийгмийн төлөө гүйцэтгэх засаглал есөн зорилт дэвшүүлсэн юм билээ. Мэдээж, нэн тэргүүнд хүн ардынхаа эрүүл мэнд, аюулгүй амьдралын баталгааг бүрдүүлэхийг чухалчилжээ. Мөн оюунлаг, мэдлэгтэй, бүтээмжтэй нийгмийн гол суурь баазыг зузаатгахын тулд боловсролын хүртээмж, чанарын асуудалд анхаарах юм байна. Хүнээ хөгжүүлэхэд хамгийн чухал нь ажлын байрыг нэмэгдүүлж, иргэдийнхээ ашиг орлогыг арвижуулах. Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогын чихэнд чимэгтэй мэдээ нь 263 мянган ажлын байрыг бий болгоно гэж байсан. Татварын болон татварын бус дэмжлэг үзүүлэхээр иргэдийн цалин хөлс, ашиг орлого нэмэгдэж, амьдралын түвшин сайжирна гэсэн эерэг дүр зураг харагдаж байгаа. Иргэддээ эдийн засгийн бодит өсөлтийг хүргэх нийгмийн бодлогын шинэчлэлийг хийснээр цалингийн хэмжээг инфляцийн түвшинтэй уялдуулж индексжүүлсэн байдлаар нэмэхээр хөгжлийн бодлогодоо тусгажээ. Тэгэхээр ажилгүйдлийн тоо ирэх онуудад хэдий хэмжээгээр буурч, ядуурлын түвшин хэрхэн буурахыг график 1-ээс харах боломжтой.

график 2

ОЛОН ТУЛГУУРТ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ХҮРЭЭНД ЯМАР АЖЛУУД ХИЙГДЭХВЭ?

Уул уурхайгаас хэт хамааралтай манай улс эдийн засгаа солонгоруулж, өнгө нэмэх тухай байнга ярьдаг. Бодлогын баримт бичгүүд ч олонтаа боловсруулсан байдаг. Тэгвэл Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогын нэг хөл нь “Олон тулгуурт эдийн засгийн хөгжлийн бодлого” юм. Энэ хүрээнд хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, аж үйлдвэржилтийг хөгжүүлнэ гэсэн зорилт тавьжээ. Мөн олон тулгуурт эдийн засгийн хөгжлийн бодлогын салшгүй хэсэг нь Улсын хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөө. Хөрөнгө оруулах шаардлагатай, ТЭЗҮ хийгдсэн 70 орчим төсөл байгаа юм билээ. Тухайлбал, “Эрдэнэс таван толгой” компанийн концессоор хэрэгжих дэд бүтцийн багц төслүүд байгаа гэсэн. Таван толгойн ордыг олон гарцтай болгохын тулд авто зам, төмөр замын төслүүдийг хэрэгжүүлэх юм байна. Мөн Улаанбаатарын утааг арилгах, 21 аймагт шинэ хөдөө, газрын тос боловсруулах үйлдвэр, “Төв цэвэрлэх байгууламж” болон “Говийн хөгжил” төсөл багтжээ. Дээрхээс гадна хэд хэдэн багц төслийг явуулах аж. Тухайлбал, Хөшигтийн хөндийн олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудлын, Эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих,бүс нутгийн интеграцид нэгдэх тээвэр, логистик, дэд бүтэц, Эрчим хүчний багц төслүүдийг нэрлэж байгаа юм.

Олон тулгуурт эдийн засгийн хөгжлийн бас нэг хөл нь эрүүл хүнсээр хүн ардаа хангаад зогсохгүй экспортлогч улс болох зорилт дэвшүүлсэн байгаа юм. Мөн орчин үеийн мэдээллийн технологи, тээвэр, логистикийн дэд бүтэц, кластерыг хөгжүүлж, аж үйлдвэржилтийн дөрөвдүгээр хувьсгалыг эхлүүлнэ гэжээ. Баялаг бүтээгчдийг дэмжих багц бодлого, хуулийн төслийг боловсруулан төр, бизнесийн үүрэг хариуцлагыг зааглаж, бизнесийн орчныг таатай болгохоор төлөвлөжээ. Ингэснээр нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 2020 он гэхэд 4018 ам.доллар болох юм байна. Одоогийн байдлаар 3600 ам.доллар байгаа аж. Эдийн засгийн өсөлттэй уялдаад нэг хүнд ногдох ДНБ хэрхэн өсөхийг график 2-оос тодорхой харж болно.

ШУДАРГА ЁСЫГ ДЭЭДЭЛСЭН, САХИЛГА, ХАРИУЦЛАГАТАЙ ТОГТВОРТОЙ ЗАСАГЛАЛЫГ ТОГТООХ ГАРЦ

Авлига бол хорт хавдартай адил. Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогын нэг багана нь засаглалыг сайжруулах тодорхойлолт юм. Ерөнхий сайд ч өөрөө авлигатай хатуу тэмцэнэ гэж мэдэгдэж гарч ирсэн. Тиймээс авлига, хүнд суртлыг халснаар сайн засаглалтай болно. Манай улс Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг хоёр үе шаттайгаар боловсруулахдаа эхнийхийг нь 2016-2019 он хүртэл авч үзжээ. Дараагийн үе нь 2020-2023 онд хэрэгжих юм байна. Бүх салбар, байгууллага, ажил мэргэжил рүү чиглэсэн авлигатай тэмцэх бодлого учраас цул хүчээр энэхүү “хорт хавдар”-тай тэмцэнэ гэсэн үг. Иймд Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогын хэрэгжилттэй уялдаж Монгол Улсын авлигын индексийг тодорхой хэмжээнд буулгах зорилт тавьсан байна. 2016 онд хөтөлбөр хэрэгжиж эхлэхэд авлигын индекс 38 байсан бол жилийн дараа хоёр байраар ахисан үр дүнтэй байгаа юм. Энэ эрчээрээ Монгол Улсын авлигын индекс нэлээд хэдэн байраар ахина гэсэн төсөөлөлтэй байгаа юм билээ. Өнгөрсөн жилүүдэд авлигын индекс ямар байсныг график 3-аар харуулъя.

Монгол Улсын Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогын зорилтод сайн засаглалтай болохын тулд “Бодлогын тогтвортой байдал”, “Төрийн институцийн тогтвортой байдал”, “Ёс зүйтэй, шударга, ил тод төрийн алба”-ыг төлөвшүүлэхээр тусгажээ. Энэ хүрээнд Санхүүгийн сахилга хариуцлагыг дээшлүүлж, төсвийн алдагдалгүй болно гэж онцолсон байна. Тиймээс хэд хэдэн хуулийг шинэчилж, боловсруулах зайлшгүй шаардлага тулгарах нь ээ. Төрийн албаны хариуцлагын тухай хууль боловсруулж, Төрийн албаны ёс зүйн дүрмийг шинэчилэх юм байна. Үүнтэй уялдуулж, одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хөгжлийн бодлогын баримт бичгүүдийг шинээр гаргахаар болжээ. Цаашлаад сонгодог парламенттай, сайн засаглалтай улс болъё гэвэл Үндсэн хууль, Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намуудын тухай хуулиудаа ч шинэчлэх шаардлага гарах байх.

график 3

Ерөөсөө Засгийн газрын тодорхойлж байгаагаар Монгол Улсын хөгжлийн үндэс нь сайн төр, монгол хүн, Монголын баялаг юм. Хөгжлийн энэ гурван баганыг тулж Монгол Улс босч ирэх нь ээ. Үүнийг зарим улстөрчид ялангуяа сөрөг хүчнийхэн шүүмжилж, тохуурхах хэрэггүй. Ямар ч удам сайтай хурдан хүлэг дөнгөж төрөнгүүтээ эхлээд гурван хөл дээрээ босдог шүү дээ. Унага ингэж анх тэнцвэрээ олж байх зуур дөрөв дэх хөлөөрөө тулаад ухасхийн чавхаддагсан. Монгол Улс Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого дээрээ босч ирэхийн тулд Төрийн гурван өндөрлөг нэг тийш харах ёстой. Юутай ч Ерөнхий сайд Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогоо зарлачихлаа. Ерөнхийлөгч хүртэл энэ бодлогыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлж байна. Тэрбээр эдийн засгийн форумын хаалтын ажиллагаанд оролцож үг хэлэхдээ “Маш хүнд үед би Төрийн тэргүүн боллоо. У.Хүрэлсүх ч гэсэн хүнд үед Засгийн газрын тэргүүн боллоо. Одоо хүчээ нэгтгэн хамтраад зоригтой хөдлөхөөс өөр аргагүй болсон” гэлээ. Эндээс манай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр хөгжлийн замд дөрөө нийлж буй нь харагдаж байна. УИХ-ын дарга М.Энхболдын хувьд ч натур нь зөрж, гөжөөд байх хүн биш. Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого гэдэг бол намууд, хувь хүний амбиц гэхээсээ илүү Монгол Улсын хувь заяа болчихоод байна.

Монголын үндэсний бөхийн холбооны дээд хурал болох “Их эе”-ийн хурал өнгөрөгч амралтын өдөр боллоо. Ямар нэгэн хэрүүл маргаан, талцал будилаангүй болж өнгөрлөө. Юуны учир ингэж тодотгов гэхээр бөхийн холбоо руу хэсэг бүлэг хүмүүс хэзээнээсээ дайрч давшилж, Бөхийн өргөөний үүд хаалгыг эвдэлж, цагдаа сэргийлэх, шүүх гээд нийгэмд дуулиан шуугиан тарьдаг. Саяны “Их эе”-ийн өмнөхөн ч шүүхийн шийдвэрийнхэн болоод тус холбооныхны дунд үл ойлголцол үүсч хэрдээ л бужигнаан болсон. Тэгвэл энэ удаагийн хурлаар олон жилийн маргаан, үл ойлголцлыг маш ухаалгаар шийдэв бололтой. Үндэсний бөхийн холбооны дүрмэнд өөрчлөлт оруулаад тэргүүн, дэд тэргүүн нь орон тооны бус хүн байхаар зохицуулалт хийсэн байна. Төрийн болоод төрийн бус байгууллагын сонгуульт ажилтай, дарга, сайд хэн ч болов Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүнээр ажиллаж болохоор тийм л зохицуулалтыг хийж өгчээ. Ингээд тус холбоог Монгол Улсын Их хурлын гишүүн, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ удирдахаар болов.

Олон жилийн ужгирсан хэрүүл тэмцэл, талцал хуваагдал одоо л нэг арилж, тэр бүхэнд эцсийн цэг тавигдаж байна уу даа гэх бодол төрсөн. Учир нь дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийг үл хүндэтгэх, үл тоох, дорд үзэх асуудал монгол бөхөд бүү хэл Монголын ард түмэнд байхгүй байлгүй. Тэр бол ард түмний машид их хүндэтгэлийг хүлээсэн хүн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж нийт сонгогчдын 41.97 хувийн санал авч байсан.

Ард түмний энэ их итгэлийг хүлээсэн тэрээр Хан Хэнтий нутгаасаа Монголын парламентад дөрвөн удаа сонгогдсон. Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн Батлан хамгаалах яамны сайд, УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга гээд төрийн өндөр алба хашиж байсан. Улстөрчийн хувьд ийм замнал түүхтэй. Харин бөхийн хувьд бол яалт ч үгүй цагийг эзэлсэн их хүчтэн. Монгол төрийн наадамд 12 удаа түрүүлсэн. Цагаан сарын баярт 13 удаа түрүүлсэн. Монголын төрт ёсны их баярт түрүүлсэн түүний үндэсний бөхийн амжилтыг давтана гэдэг хэцүү.

Ийм л дахин давтагдашгүй амжилтыг монгол бөхөд бий болгосон хүчит их аваргыг хэн яаж ч эсэргүүцэх билээ. Тэгэхээр баруун зүүн, халх дөрвөдөөрөө талцдаг яриа хөөрөө энэ цаг мөчөөс бүрмөсөн зогсох байх. Хэрүүл тэмцэл, талцал хуваагдалд эцсийн цэг тавигдлаа гэдэг нь ийм учиртай. Үнэхээр монгол бөх ёс жудаг, ах зах, цол эрэмбээ дагадаг нь үнэн юм бол энэ хүний үгийг сөрөх, элдэв муу муухайгаар хэлэх, дайрч давшлах хүн гарахгүй байлгүй. Энэ удаагийн “Их эе”-ийн хуралд Увс нутгийн бөхчүүд болох дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын аварга С.Мөнхбат, Увсын хүргэн дархан аварга А.Сүхбат нар ирээгүй. Тэд бол өмнөх тэргүүн Р.Нямдорж, Д.Данзан нартай үзэж тарж ирсэн хүмүүс гэдгийг олон түмэн мэднэ. Харин Бат-Эрдэнэ аваргатай асуудалгүй хамтарч ажиллах болов уу. Монгол бөхийн дэвжээнд хамт зодоглож, төрийн наадмын түрүү үзүүр булаалдаж, бөхийн жаргал зовлон, алдаа оноо, алдар гавьяаг хамтдаа хүртэж ирсэн хүмүүс. Баянаа аварга, Сүхбат аварга хоёр монгол бөхийн дэвжээн дээр үргэлж дээрэлхүүлж, гадуурхагдаж явсан мэтээр нэг л туньсан, гомдсон хүмүүс харагддаг. Ерөөс бөхийн энэ гадуурхлаас болж амь амьдралаараа хохирсон хүмүүс шиг юм яриад байдаг. Үүнийг нь үнэндээ сайн ойлгодоггүй юм. Энэ хоёр хүнд Монголын төр, Монголын ард түмэн хамаг л гавьяа шагнал, хайр хүндэтгэл дээдийн бүхнээ л өгсөн. Түүнийг бол сайн мэдэж байна. Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, монгол бөхийн зуун жилийн од хүчит их аварга бөхийн дэвжээнд би бүх насаараа гадуурхагдаж ирлээ гэж ярихыг сонсоод хэн ч гэсэн гайхна биз дээ. Одоо бол торгон зодогны садан болсон Бат-Эрдэнэ аваргатайгаа хүчит их аваргууд минь нийлж бөхийнхөө хөгжлийн төлөө зүтгэх байлгүй. Шавь нар нь ч увс, халхаараа хуваагдахгүйг хичээх биз. Бөхийн холбооны ээлжит их хурлын удирдлагын тухайд ийм байна.

Харин бөхчүүдийн “Их эе”-ийн хурлаас монголчуудын эвтэй байх, жудагтай, эрэмбэ дараатай байх олон зүйл анзаарагдлаа л даа. Хурал ямар сайхан тайван, нам гүм, ямар сахилга баттай, ажил хэрэгч, ёс жудагтай болов. Монголчууд бидэнд тогтсон сүүлийн нэг том ойлголтоор бол аливаа хурал цуглаан алаан, галзуу хүмүүсийн цугларалт мэт болдог жишиг тогтсон. Тамгаа аваад зугтана, саналын хайрцгаа аваад зугтана. Намын дотоод сонгуулиар сая Баянзүрх дүүрэгт юу болов. Саналын хайрцгаа бариад сурцтай нь аргагүй зугтаж байна.

Зугтахаас гадна нэг нэгнээ барьж идэхээ алддаг. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр нэгнийхээ нэр хүндийг гутаан доромжилж есөн шидээр хэлдэг. Манайд хурал ийм л дүр зурагтай болсон. Ямар сайндаа галзуу хүмүүсийн цугларалт гэхэв дээ. Гэтэл бөхийн холбооны “Их эе” ийм болсонгүй. Хурал даргалагчаас асуулт асууж байгаа нь маш тодорхой бөгөөд товчхон. Хариулт нь ялгаагүй товч тодорхой. Хэнд ч ойлгомжтой. Бөхийн “Их эе”-ээс УИХ суралцах хэрэгтэй болжээ. Яг л Их хурлын чуулганы дэгийн дагуу бөхийн хурал явагдсан. Гурав, дөрөвхөн минутанд гишүүд нь асуултаа асуугаад хариултаа авч байна. Дараагийн асуулт асуух хүн “Миний асуултыг өмнөх хүн маань асуугаад тодруулчихлаа. Надад одоо асуух зүйл байхгүй. Та бүхний хуралд амжилт хүсье” гээд хүндэтгэлтэйгээр хэлж байна.

Их хурлын чуулган тэгвэл юу болдог гэж санана. Чуулганы дэгийн дагуу дөрвөн минутад багтаан асуулт тавьж, үгээ хэлж буй гишүүн гэж байхаа больсон. Дэвэн дэлхийн хэрэгтэй хэрэггүй юм донгосоод асуух асуултаа ойлгомжтойгоор асууж чадалгүй хий дэмий шүлсээ үсчүүлээд дуусдаг. Их хурлын гишүүн бүр нийгэмд тодрох гээд хаа хамаагүй хөөрхийлөлтэй жүжиг тавьдаг. Ярьж байгаа сэдвээсээ хазайгаад өнөө “өвөл болохоор хүйтэрнэ” гэдэг шиг элий балай юм ярьж амьтны элэг доог болно.

“Би асуулт асуухаа болилоо. Миний асуух гэснийг тэр гишүүн сая асуучихлаа” гээд нэрээ татаж байгаа гишүүдийг хараагүй. Өмнө нь нэг нь асуугаад, нэг нь хариулчихсан байхад л давтаж асуугаад чалчаад байдаг. Улс төрийн хоёр том хүчинАрдчилсан нам, Ардын намын улс орны хувь заяаг шийдэх хуралд галзуу солиотой юм шиг хүмүүс суугаад хууль дүрэм батлаад байдаг нь эмгэнэлтэй. Тэгэхэд бөхийн холбоо гэдэг байгууллагын хурал ийм л сахилга баттай болж байна. Монголчууд хурал хийхдээ эвтэй байдгийг харууллаа. Бүгд ч галзуурчихаагүй юм байна гэдгийг мэдрүүллээ. Хуучин монголчууд бид ямар хүлээцтэй байж үг өнгөрөөж, үг дааж, хэн нэгнийхээ хэлсэн зүйлийн төлөө гонгинож гоншигоноод байдаггүйг “Их эе” эргэн санууллаа. Хэрүүл хараалгүй, мэдэгдэл, эсэргүүцэл, өлсгөлөнгүй хурал харах гоё байна. Бид буцаад ийм болох хэрэгтэй гэдгийг нийгэмд ойлгууллаа.

Эцэст нь нэг үг хэлэхэд, хууль бус хурлаар монгол бөхийн тэргүүнээр сонгогдсон гэгдэх Л.Чинбатын жиргээ байна. Бид ямар хүмүүс болчихсон бэ гэдэг нь энэхүү жиргээ буюу ноён Чинбатын үгнээс нэвт уншигдана. Тэрээр “Зүдэрлээ зүдэрлээ гэхэд арай ч бөхийн өргөөнд шунаж буяндаа бузар хийхдээ тулаагүй. Шударга бус юманд үнэн голоосоо дургүй би” гэж хэлжээ. Түүний энэ үгийг сошиал ертөнцийн нөхөд нүднийхээ нулимсыг унагах нь холгүй магтацгааж байна. “Хамгийн ухаалаг, хамгийн жудагтай, гоё үг” гэж ирээд л нийгэм даяараа сүйд болцгоож байна.

Яг жинхэнэдээ Чинбатын энэ үг бол өөрийнхөө үнэн дүр төрх, мөн чанарыг харуулсан үг юм. Энэ бол баярхаж ядахдаа монгол бөх, монгол бөхийн өргөө, Монголын ард түмнийг доромжилсон үг юм. Хэрвээ Чинбат монгол бөхийг хөгжүүлэхийн төлөө чин хүсэл эрмэлзэлтэй байсан нь үнэн юм бол бөхийн өргөө гэсэн үг түүнээс гарах ч учиргүй. Бөхийн өргөөг эзэмшсэн хүний буянд бузар орохгүй ээ. Бөхийн өргөө шиг байрлал, багтаамж сайтай, менежмент сайтай ийм газар Улаанбаатарт хаана байгаа юм. Ер нь “Гацуурт”-ын Чинбат гэх хүн сүүлийн үед ингэж аархаад байдаг болсон байна лээ. Түүнийх нь ээлжит аархал энэ болчихов уу даа. Монголын үндэсний бөхийн парламент буюу бөхийн холбооны “Их эе”-ийн хурлаас ийм л сэтгэгдэл төрлөө. Монголчуудын эв найрамдал, хурал хийх дэг жаяг монгол бөхийн “Их эе”-ээс харагдлаа.

УИХ-ын гишүүн Нямбаатар “Цензургүй яриа” нэвтрүүлэгт оролцохдоо “…..Зарим шүүгчийн дансанд сая ам.доллар байсан шүү. Хэдхэн жилийн өмнө шүү дээ. Эхнэр, хүүхэд нь нотариат ажиллуулдаг. Нотариатын орлогоос сая.ам доллартай болсон гэж байгаа юм. Таван настай хүүхдийнх нь дансанд 500 сая байна. Өөрийнх нь дансанд сая.ам доллар байна. Бид ийм шүүгч нартай шударга ёс яриад яах юм. Өнөөдөр Захиргааны хэргийн шүүх дээр илт хууль бус эвлэрлийг баталдаг шүүгч маш олон байна. Маргааш магадгүй, намайг энийг ярилаа гээд ШЕЗ-өөс мэдэгдэл хийгээд Захиргааны хэргийн шүүхийнхэн хүн гүтгэсэн гэдгээр шалгуулж болно. Ийм тохиолдолд би баримт гаргана” гэж ярьсан билээ. Мөн сая ам.доллартай өнөөх шүүгч нь шалгагдаад эхэлмэгцээ ажлаа өгсөн гэж ирээд л ярьсан. Үнэхээр ч түүний хэлсэн ёсоор болж Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс уг ярилцлагын маргааш нь л УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатарт шаардлага хүргүүлсэн. Шаардлагад “….Хууль сахиулах, авлигатай тэмцэх байгууллага, прокурорт уг баримтаа өгч шалгуулах, хэрэв мэдээллийнхээ үнэн зөвийг нотолж чадахгүй бол шүүхийн шүүн таслах ажлын нэр хүнд, шүүгчийн нэр төрд халдсан үйлдэлдээ уг мэдээллийг түгээсэн арга хэлбэрээр уучлал гуй” гэсэн байв. Мөн Шүүхийн ерөнхий зөвлөл энэ бүхний дараа бүх шатны шүүхийн шүүгчийн хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг нийтэд ил болгов. Ингээд шүүгч нарын хөрөнгө орлогын мэдүүлэг ил болж, олон нийт энэ талаар шаагиад эхлэх нь тэр.

Хэдэн жилийн өмнө хэл амтайхан баталж байсан шүүгчдийн цалин нэмэгдээд дунджаар гурван сая төгрөг болсон. Шүүх засаглал шударга хараат бус байх, авлига хээл хахуулиас ангид байх ёстой хэмээн амьдралд нь хүрэлцэхүйц боломжийн цалин өгөх хэрэгтэй гэж үзсэнээс ийн УИХ тэдний цалинг нэмж, баталсан билээ. Ажилласан жилийн нэмэгдэл зэрэг ороод зарим шүүгч нь гурван саяас илүү ч авдаг юм байна. Гэвч хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт өнөөх хараат бус байдлаа баталгаажуулмаар байна гэж цалингаа нэмүүлсэн шүүгчид чамгүй баян, олон зуун саяын хадгаламжтай, үл хөдлөх хөрөнгө нь нэгээр тогтохгүй нь ойлгомжтой боллоо. Үүний дараа Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч Ц.Зориг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд албан бичиг илгээв. Х.Нямбаатар гишүүний ярьсан шат шатны шүүгчдийн авдаг авлига гэх тоог дурдаад өөрөөр хэлбэл анхан шатны шүүгч 50 мянган ам.доллар, давж заалдах шатных 100 мянган ам.доллар, хяналтын шатных 200 мянган ам.доллар авдаг ханш тогтоосон байна гэж хэлсэн нь шүүхийг болон шүүгчийн нэр хүндэд халдаж, шийдвэрлэсэн болон шийдвэрлэж буй хэргийн өмнөөс тэднийг гүтгэж, шүүхийн хараат бус байдалд шууд болон шууд бус байдлаар нөлөөлж Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжийг зөрчлөө. …Иймд Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжоор хүлээсэн шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах үндсэн үүргийнхээ хүрээнд УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатарын зохих баримттай үйлдлийг эрх бүхий байгууллагад уламжлан шалгуулах, цаашид давтагдахгүй байхад анхаарах, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах, шүүгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах арга хэмжээг авч энэ талаарх хариуг ирүүлнэ үү” гэжээ. Х.Нямбаатар гишүүн энэ бүхэнд бас л хариу өгөв. Тэрээр “УИХ-ын гишүүн нь хуулиар олгогдсон бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ төрийн хуулийг дээдлэн сахих, аливаа асуудалд шударга байр сууринаас хандах, бусдын нэр төр, эрх эрх чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэх зарчмын хүрээнд төр, олон нийтийн холбоог бэхжүүлэх, нууцад хамаарах аливаа мэдээлэл, бичиг баримттай танилцахдаа нууцын талаарх хууль тогтоомжийг баримтлах, хууль зөрчсөн шударга бус явдалтай эвлэрэхгүй байх ёс зүйн хэм хэмжээг баримтлан ажиллах ёстой. Миний бие нэвтрүүлэгт оролцон олон нийтэд мэдээлэл хийсэн үйлдэл нь дээрх ёс зүйн хэм хэмжээг зөрчөөгүй тул ямар нэгэн хэлбэрээр хэн нэгнээс уучлал гуйх шаардлагагүй гэж үзэж байна. Шүүгчдийн хууль бусаар хөрөнгөжсөн, авлига авсан байж болзошгүй, гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүдийн талаар өгсөн мэдээллийн эх сурвалж, баримт нотолгоог олон нийтэд ил болгож, хууль сахиулах байгууллага, Авлигатай тэмцэх газар, прокурорт өгч шалгуулах болно гэдгээ үүгээр мэдэгдэж байна” гэсэн юм.

Шүүгчийн хөрөнгө орлогын мэдүүлэг, тэдний олон байр, Х.Нямбаатар гишүүн, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Дээд шүүхийн хооронд бичиг цаас шидэлцсэн шуугиан өнгөрсөн долоо хоногт яах аргагүй анхаарал татсан. АТГ-т хөрөнгө орлогоо бүх шатны шүүгч мэдүүлдэг ч Дээд шүүхийн шүүгчдийнх олон нийтэд ил болдог. Харин анхан, давж заалдах шатны шүүгчдийнхийг нийтэд ил зарладаггүй байж. Авлигын эсрэг хуулийн 14.2-т зааснаар бусад албан тушаалтны хөрөнгө орлогын мэдүүлэг олон нийтэд нээлттэй байна гэж заасан байдаг. Энэ талаар Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга “ Шүүгч, прокурорын хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг нийтэд зарлаад байдаггүй. Шаардлагатай бол ил гаргаж тавьдаг “ гэж ярьсан.

Шүүгчдийн цалин нэг хүнийх дунджаар гурван сая гэвэл жилд гуч гаруй сая төгрөг авч таарах нь. Монголд, төрийн албаныхны авдаг цалинтай харьцуулахад чамгүй өндөр цалин. Мэдээж өөрсдөө бөглөж өгдгийг бодоход худлаа биш байж таарна. Хөрөнгө орлогын мэдүүлгээс нь харахад нь шүүгч нараас нэг байртай хүн ганц нэгхэн л харагдах юм. За тэгээд нэг хүн нөгөө айхтар үнэтэй машинуудыг марк маркаар нь цуглуулсан нь ч байна. Харин ихэнх нь 2-4 байртай гэж мэдүүлсэн байх юм. Энэ мэдүүлгийг нь хараад шүүгчид дөрвөн орон сууцтай байх нормтой юмуу гэж ярьцгааж байна. Угтаа норма гэж хэв хэмжээ гэсэн утгатай орос үг л дээ. Монголчлоод хэрэглэж заншсанаар нь энд бичлээ. Хүнд хортой нөхцөлтэй зарим байгууллага ажилчдадаа тогтсон хугацаанд тогтсон хэмжээний сүү өгдөг. Үүнийг ажилчид нь нормын сүү гэж ярьцгаадаг. Мөн дүрэмт хувцастай байгууллагууд тодорхой хугацаанд ажиллагсдадаа хувцас олгодгийг нормын хувцас гээд хэлээд заншчихсан. Тэрэн шиг шүүгчид маань нормын байртай юм биш биз гэж л тэдний хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг харсан хүмүүс уулга алдаад байгаа хэрэг. Ерөнхийдөө шүүгчид дөрвөн байртай байх хэмжээ тогтоочихсон мэт хөрөнгө орлогын мэдүүлгээс нь ойлгогдоод байгаа юм. Яагаад шүүгчид ийм олон байртай байдаг болчихов. Монголд 120 мянган төрийн албан хаагч байдаг. Хэрэв нормтой юм бол тэд ч бас адилхан нормын байр авах ёстой болж таарна.

Монгол хүний онцлог уу, байр их чухал юм байна гэсэн ойлголтоор цуглуулгатай болчихов уу. Эсвэл элдэв нөлөөллөөр байр авахад ямар ч хориглодоггүй хуулийн заалттай хэрэг үү. Авлигад байр авч болдог хуулийн цоорхой байна уу гэж хүртэл бодогдох юм. Эндээс харахад барилга байртай холбоотой хэрэг маргаан их гардаг юм байна гэсэн сэжиг таамаг шууд л төрөөд явчихлаа. Эсвэл барилгын шугам сүлжээ, цахилгаан, аюулгүй байдал гээд гомдол шүүхээр тасардаггүй байх. Оршин суугчид гомдол гаргахаар тухайн барилгын компаниас нь шүүгч авлигад байр авчихдаг юм болов уу. Эс бөгөөс барилгын компани өрсөлдөгчөө шүүхэд өг гэж шүүгч нар захиалдаг хэрэг үү. Энэ олон байрнаас болж элдвийн л хар сэр төрөх юм. Ямартаа ч шүүгчид яалт ч үгүй олон байртай юм байна. Шүүхийнхэнд байр өгдөг ямар нэг асуудал байна. Хуулийн цоорхой юу, их хэмжээний мөнгө банкинд байршуулснаас энэ нь арай хал балгүй байдаг юм болов уу гээд л олон нийт таамаг дэвшүүлсээр байна. Түүнээс биш жилд авдаг 36 сая төгрөгөөр шүүгч тус бүр дөрвөн өрөө байр аваад байна ч гэж юу байхав. Нэг өрөө байр авахад хүрч болох ч хоол унд хувцас, бензин, сургалтын төлбөр ер нь юунд ч зарцуулахгүй бүсээ чангалж байж л нэг өрөө байр авах байх.

Тэгэхээр нэг л учир байна. Хэрэв барилгын компаниуд шүүхээр шийдэгдсэн асуудлаа шийдүүлэх гэж байр өгсөн бол шударгаар хүлээе. Авлигад өгсөн зүйлийг нь буцаагаад авчихдаг болъё. Хэрэг биш юмыг хэрэг болгож байгаад байр авдаг юм биш биз. Үгүй бол шүүгчээр дарамтлуулж тэдэнд байр өгсөн бол өгснийг нь шийтгэхээ болимоор юм. Авлига авсан өгсөн хоёулаа шийтгүүлэхээр яаж авлига илрэх вэ дээ. Авсныг нь шийтгэдэг хуультай болъё. Өгсөн хүн ажлаа хурдан бүтээх гээд арга ядаад өгсөн байж таарна шүү дээ. Түүнээс илүүдээ гарсан юм гэж хаана байхав дээ. Ямар ч байсан Х.Нямбаатар гишүүний ярианаас үүдэлтэй энэ асуудал шалгагдаж, нэг тийш болох биз ээ. Тэр үед шүүгчдийн нормын гэмээр энэ олон байр, их хадгаламж, орлогын учир тайлагдах л учиртай.

Б.ДОНРОВ

Одоо бол сошиал мэдээллийн эринд амьдарч байна. Өнөөдрийн мэдээллийн урсгал бол хаалт нь сэтэрсэн үерийн ус шиг сад тавьж, зах замбараагаа алдсан. Энэ эх захгүй мэдээлэл дотор хүн төрөлхтөн мэдээллийн төөрөгдөл гэдэгт орчихлоо. Ийм төөрөгдөлд орохоороо мэдээллийн аль нь үнэн, аль нь худал болохыг мэдэхээ байдаг. Ганцхан Монголд болж буй үйл явц биш юм. Хүн төрөлхтний 70 хувь нь ийм болчихлоо гэсэн ОУ-ын байгууллагын судалгаа бий. Нэг зүйлийг нэг нь хар, нөгөө нь цагаан гэж хэлээд, түүнийгээ яах аргагүй хоёр талаас нь батлаад, мэдээлээд байхаар мэдээллийн хоосон орон зай буюу хаос үүсдэг. Маш олон улс орны нийгэмд ийм хаос үүсчихлээ. Нэг үгээр бол ямар ч мэдээлэлд итгэхээ байчихсан гэсэн үг. Үнэн байсан ч худлаа, худлаа байсан ч худлаа. Ийм мэдээллийн хямрал энэ дэлхийд бий болчихлоо.

Үүнээс гарах, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг зарим улс орнууд авч эхэлсний ойрын жишээ бол ОХУ юм. Тус улсын хууль, шүүхийн байгууллагууд сошиал дахь мэдээллийн сувгууд дээр гарсан мэдээ, материал, нийтлэлүүдийг албан ёсны эх сурвалж, баримт нотолгоо гэж үзэхгүй гэдгээ мэдэгдлээ. Иргэн, хуулийн этгээд нь хууль, шүүхийн байгууллагад хандахдаа зөвхөн цаасан хэвлэл, сонин сэтгүүлд гарсныг баримт, хэрэг үүсгэх нотолгоо болгоно гэдгийг албан ёсоор мэдэгджээ. Ингээд цахим хэвлэлүүдтэй харьцахгүй гэдгээ мэдэгдсэнийг манайхан сонсож мэдсэн байх. Үүгээр ч зогсохгүй барууны хөрөнгө оруулалттай, Америк зэрэг улс орны санхүүгийн дэмжлэгтэй вэб сайт, TV-үүдийг албан ёсоор хааж эхлээд дөрвөн сар орчим болж байна. Ганц ОХУ-д ийм юм болж байгаа юм биш, манайтай ойролцоо хөгжилтэй Непал зэрэг улсад мөн л сошиал дахь мэдээллийн бүх сувгуудыг хуулийн өмнө албан ёсоор хариуцлага хүлээх чадваргүй, зөвхөн сонин сэтгүүл, цаасан хэвлэл л Шүүхийн өмнө баримт болно гэдгийг албан ёсоор зарлалаа. Энэ хандлага Европ тив рүү хүрээгээ тэлж байна. Манайхан хэл ус сайтай болсон нь уншиж мэдэж л байгаа байх.

Дэлхийн мэдээллийн урсгалын чиг хандлага, үнэлэмж ингэж өөрчлөгдөж байна. Хамгийн сайн цахимжсан улс орны нэг болох Хонконгт өдөр тутмын тав дахь сонин өнгөрсөн жил шинээр мэндэлж, Япон, Солонгос… зэрэг Азийн өндөр хөгжилтэй орны иргэдийн өдөр тутмын амьдралынх нь салшгүй нэг хэсэг сонин хэвлэл байсаар байгаагийн цаад утга учир юу вэ. Бид анзаарч мэдрэх л ёстой. Дэлхийн хоёр дахь том эдийн засаг Хятад улс албан ёсны бүх мэдээлэл, байр сууриа зөвхөн цаасан хэвлэлээр нийгэмдээ эхэлж хүргэж байна. Сонин хэвлэлээс телевиз болон цахим хэвлэлүүд нь эх сурвалжаа авдаг. Эндээс харахад эдгээр улс орны олон сая иргэд цахим мэдээллийг цагийн зугаа, TV-ийн шоу нэвтрүүлгүүдэд хөнгөн зуушны төдий байр сууринаас хандаж эхэллээ.

Үүнээс зайлсхийхийн тулд дэлхийн нэр хүндтэй цахим мэдээллийн хэрэгслүүд баталгаатай мэдээллийн эрэлд хатаж, томоохон сонин сэтгүүлүүдтэй хамтарч ажиллахыг эрмэлзэх болов. Тэд тухайн улс орныхоо томоохон сонин хэвлэлүүд болох “Нью-Йорк таймс”, “Вашингтон пост”, Японы “Аsahi Shimbun”, Хятадын “China Daily”, Английн “Daily Mail”, “The Times”, Францын “Le Monde” гэхчлэн олон сониныг албан ёсны эх сурвалж болгодог болжээ. Үүгээр ч зогсохгүй фэйсбүүк хүртэл тухайн орны хамгийн баталгаатай эх сурвалжаас мэдээллээ цуглуулахыг мэдэгдэж, youtube ч гэсэн баталгаагүй мэдээллийг авахаа больж, сошиал дахь хуурамч мэдээллийг таньдаг шинжлэх ухааны дэвшил нэвтэрч эхэллээ. Худал мэдээллийг хянах программчлалыг ашиглах боллоо. Эдгээр дотор яагаад телевизийг оруулж байна гэхээр тэд буурь суурьтай, нийгэмд нөлөөлөх хэмжээний контент үйлдвэрлэж чадахаа больж, оронд нь үзэгчдээ алдахаас айсандаа элдэв шоу нэвтрүүлэг, интертаймент тал руугаа түлхүү яваад өгсөнийг мөнөөх л ОУ-ын байгууллагуудын судалгаанаас харж болно.

Энэ бүгдийн буянаар дэлхийд цаасан хэвлэлийн үнэ цэнэ, нэр хүнд өсөж, нийгмийн хандлага эрс өөрчлөгдөж, сонин дээрээс л зөвхөн үнэнийг мэднэ гэх үзэл санаа газар авч эхлэв. Мэргэжлийн хүрээндээ “Сэтгүүл зүй гэж өдөр тутмын сонины редакцийг хэлнэ. Мэргэжлийн сэтгүүлч гэж өдөр тутмын сонины гал тогоонд буцалж үзсэн хүнийг хэлнэ” гэсэн нэр томьёо хүртэл гарч байна.

Дэлхийн энэ хандлага Монгол Улсад ч ялгаагүй мэдрэгдэж эхэллээ. Монголын нийгэмд цаасан хэвлэлүүд буюу буурь суурьтай гол хэдэн сонинд итгэх итгэл сэргэж байна. Наад захын нэг жишээ хэлье. Отгонтэнгэр хайрханд 17 уулчин осолдлоо гэх мэдээлэл сошиалд битүү явсан. Ийм олноороо, нэг дор яаж байх юм бэ… худлаа байхаа гэсэн эргэлзээ бас битүү байсан. Ийм л эргэлзээн дунд үнэн худлыг ялгахаа больсон. Харин “Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлчдийн баг газар дээрээс нь, цаг алдалгүй сурвалжлагаа хүргэж эхлэхэд нийгэм сая итгэж “Өдрийн сонин”-д гарчихаж үнэн байжээ” хэмээн сонины редакци руу шуурч, монгол даяар шуугьж эхэлсэн билээ. Мэргэжлийн сэтгүүл зүй, мэргэжлийн редакци гэж үүнийг хэлнэ. Ийм л мэргэжлийн редакцид хүмүүсийн итгэх итгэл сэргэж, үүнийгээ дагаад нийгмийн сэтгэл зүй цаасан хэвлэл, сонин руу хошуурч байна. Тэд үүнийгээ юу гэж тайлбарлаж байна гэхээр “Цахим хэвлэлд итгэж үнэмших арга алга, тавьсан мэдээллээрээ яаж ч хуурч болдог, яаж ч өөрчлөн сольж болдог, баримт, зураг, дүрс бичлэг, үг үсэг, утга санаа… бүгдийг минут секунд тутам өөрчилж, дуурайлгаж, сольж болдогоороо аймшигтай байна” гэж. Үнэн л дээ, дэлхийн улс оронд цахим мэдээллийн ийм хуурамч аюул занал нүүрлэчихээд байхад монголынхоо цахим мэдээлэлд яаж итгэх билээ. Монголд бүр цахим хэвлэл илүү замбараагүй болж, хуурамч мэдээллийн цунами үүслээ хэмээн иргэд ярьж байна. Монголчуудын цахим сүлжээнд, цахим мэдээллийн сувгуудад итгэх итгэл нэгэнт алдарсан нь эргээд цаасан хэвлэл, сонинд итгэх итгэлийг сэргээж, “Өдрийн сонин”-д л эхлээд гаргачихмаар байна, хүмүүс итгэнэ, түүний дараа сайтуудад өгье, сошиалд тавья гэх болжээ. Нийгмийн энэ хандлага заримдаа бидэнд эрсдэл авчрах гэдэг. Гэвч бид мэргэжлийн ёс зүй, зарчмаараа заавал хоёр талын эх сурвалжийг авдаг нь “Өдрийн сонин”-д итгэх нэг үзүүлэлт болдог юм.

Ийм эх захаа алдсан мэдээллийн аян дайнд дэлхий ертөнц живж байна. Тийм болохоор зарим улс орны боловсролын сургалтын программд “Мэдээлэл гэж юу вэ?”, “Ямар мэдээлэл үнэн байдаг вэ?” “Сонин-Сошиал хоёрын ялгаа ба сонины мэдээлэл яагаад үнэн бодитой байдаг вэ?” гэсэн тусгай сэдэвчилсэн хөтөлбөр, хичээл ордог болжээ. Тэгэхээр үнэн бодит мэдээлэл гэдэг, түүнд итгэх итгэл үнэмшил гэдэг улс орны хувь заяанд ямар чухал болохыг эндээс харж болно. Сонин гэдэг нь үнэн бодитой мэдээлэл нийгэмд түгээнэ гэж төрөөс лиценз авсан албан ёсны газар. Дээр нь мэргэжлийн редакци бүхий толгой байгууллагатай, мэргэжлийн сэтгүүлчидтэй, гаргасан мэдээлэлдээ хуулийн өмнө хариуцлага хүлээнэ хэмээн тодорхой нэр хаягаа тавьдаг тийм л байгууллага. Ийм л мэргэжлийн байгууллагад ард түмэн итгэхээс өөр аргагүй болж байна даа.

У.Хүрэлсүхийг Монгол Улсын 30 дахь Ерөнхий сайдаар тодроход ард түмэн хурайлан угтсан юм. “Одоо л нэг эрмэг зоримог хөдлөх, ард олны ахуй амьдралыг дээшлүүлж, улс орноо зөв шударгаар удирдах залуу гарч ирлээ” хэмээн баяртайгаар хүлээн авсан. У.Хүрэлсүх өөрөө ч шударга ёсыг тунхаглаж, авлигачидтай, төрөөс хулгай хийдэг гэмт этгээдүүдтэй эцсээ хүртэл тэмцэнэ гэдгээ мэдэгдэн эхнээсээ зөв хүн, зоригтой, шударга залуу гэдэг имижийг бүрдүүлсэн.

Ерөнхий сайдын тамга аваад Их хурлын индэр дээрээс “Ард түмэндээ худлаа амлаж хуурдаггүй, ард түмнээ өмгөөлдөг, авлигачидтай хатуу тэмцдэг Ерөнхий сайд байх болно. Монгол Улсыг хуульгүй мэт авирлаж байгаа этгүүдэд хууль байгаа, төр байгаа, ард түмэн байгаа гэдгийг мэдрүүлэх болно” гэдгээ зоригтойгоор хэлсэн. Түүний хэлсэн үг, ард түмэндээ өгсөн андгай тангарагтай нь бараг л зэрэгцээд Эрдэнэт үйлдвэрийн асуудал нийгэмд шуугиан дэгдээв. Монгол Улсын ганц саалийн үнээ гэгддэг Эрдэнэтийг барьцаалан хэсэг нөхдүүд Өмнөд Африкийн “Стандарт” банкнаас 109 сая ам.доллар зээлсэн нь ил болсон. Английн худалдааны шүүхээс Эрдэнэт үйлдвэрийг битүүмжилсэн. Улс орны эдийн засгийн амин чухал уг асуудлыг Ерөнхий сайд хуулийн хүрээнд шударгаар шийдвэрлэх байх. Хэрвээ Эрдэнэтийн асуудалд хөнгөн гоомой хандаж, намынхаа нөхдөд найр тавьж, өмнөх олон олон хэргүүд шиг нуун дарагдуулаад өнгөрвөл өнөө амь насаараа дэнчин тавьсан ард түмний итгэл алдарна. Шударга имижийг бүрдүүлсэн Хүрэлсүх өөрөө өөрийгөө егүүтгэлээ гэсэн үг. Тэгэхээр Эрдэнэтийн асуудлыг эцсийг нь үзэж, үнэн мөнийг нь тогтоох байлгүй.

“Стандарт” банкны дуулианыг Монголын хэвлэл мэдээлэл сайндаа олоод гаргачихсан юм биш л дээ. Энэ бол Ардын нам, Ардчилсан намынхны эхтэй 49, 51 хувийнхан дотроосоо зориудаар задалсан асуудал. Бүр тодорхой хэлбэл АНын чиглэлтэй 49 хувийнхан энэ том галыг бодлоготойгоор нийгэмд дэгдээж орхисон. Олон улсын арбитрийн шүүхийн шийдвэрийн тухай өмнө нь манай сонин хэд хэдэн удаа сөхөж бичиж байв. Хэн ч ганхийж дуугардаггүй, таг дарчихаад өнгөрдөг байсан. “Стандарт” банкны асуудал Хүрэлсүхийн эдийн засгийн үлгэрүүдийн нэг яах аргагүй мөн. Гол нь үг яриа нь үнэн байж, үлгэр битгий болоосой гэж горьдох юм. Сүүлийн үед анзаараад байх нь ээ, энэ Засгийн газрын эдийн засгийн асуудлууд үлгэр мэт нэг л сонин төгсөөд байх шиг. Эдийн засгийн коридор байгуулах, Ази Европыг холбосон хурдны зам бий болгох гээд том том төслүүд яригдаж байсан. Гэтэл хэд хоногийн өмнөх Засгийн газрын хуралдаанаар

“Авто замын концессын шалгаруулалтыг хүчингүй болголоо” гэх сэтгэл гонсойлгож, урам хугалсан мэдээлэл гарсан. Тодруулбал, УлаанбаатарДархан чиглэлийн 204.6 километр замыг дөрвөн эгнээтэй, цемент бетон хучилттай нэгдүгээр зэргийн авто зам болгон өргөтгөж шинэчлэх төслийг “Төрийн өмчийн концессын жагсаалт”аас хасаж, сонгон шалгаруулалтыг хүчингүйд тооцохоор болсон. Тэгээд Азийн хөгжлийн банкнаас зээл авч УлаанбаатарДархан болон ДарханАлтанбулаг чиглэлийн авто замд засвар шинэчлэл хийх юм гэнэ. Засвар үйлчилгээ гэхээр хонхор хотгорыг нь дүүргээд, хажуу талын шороог нь тэгшилсэн тийм л юм хийх байх. Уул нь “Эдийн засгийн коридор” байгуулах хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол Улсад үр өгөөжөө өгөх эдийн засгийн интеграци бүхий 32 төслийг хэрэгжүүлэхээр болоод байсан. “Мянганы үйл явдал” хэмээн нэрлэгдэж Монголын талын “Талын зам”төслийг“Чингис ленд Девелопмент групп” хариуцан ажиллаж Улаан-Үд-ХиагтАлтанбулагДарханУлаанбаатар-Сайншанд-ЗамынҮүдийн чиглэлийг дамжин өнгөрч, Эрээн-Бээжингийн гаднах тойрог-Тяньжин хүрэх хурдны авто зам барих гол үндэслэл байсан.

Азийн хөгжлийн банкнаас зээл авч байгаа юм чинь баахан хятадууд ирж ажиллаж таарна. Хэдэн хятад авчирснаар Дархан, Сэлэнгэ чиглэлийн нохой муураар хооллож, охид хүүхнүүдийг жирэмсэн болгож бузарлаж хаяад буцах дүр зураг харагдаад байна. Авто замын энэ ажил Хятадын компанийн ажилчны хэлсэн онигоо шиг юм болох байх. Ямар нарийхан, нимгэхэн чанар муутай зам тавьдаг юм бэ гэхэд “Танай дарга дээрээс нь идэж нимгэлсэн, манай дарга хажуунаас нь идэж нарийсгасан” гэж хятад компанийн ажилчин хэлсэн юм гэнэ лээ. Олон улсын хурдны зам үлгэр болоод өнгөрч байна уу. Авто тээвэр, аж үйлдвэрийн салбар, хилийн боомтыг шинэчлэх гээд олон чиглэл хөтөлбөрөөр хийгдэх 32 төсөл “Эдийн засгийн коридор” юу болсныг Ерөнхий сайд ард түмэнд тайлагнах хэрэгтэй. Энэ засгийн эдийн засгийг хамгийн гол үзүүлэлт, бодит ажил болгох зүйл тэр мөн.

Улаанбаатар хотын шинэ цэвэрлэх төхөөрөмжийн тухай Ерөнхий сайд газар дээр нь очиж танилцаад хотын дарга Су.Батболд, барилгын сайд Х.Баделхан нарыг аваачиж, омогдож үүрэгдээд, сүр жавхлантай юм болж байсан. “Шинэ цэвэрлдэх байгууламжийн ТЭЗҮ хийгдсэн. Энэ хавар гуравдугаар сард багтаан ажлаа эхлүүлнэ. Барилгын сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг гарна. Ажлын хэсэг ажлаа хийж чадахгүй бол хариуцлага тооцно. Баделхан сайд ажлаа хийж чадахгүй бол солихоос өөр аргагүй” гээд л омогтойхон авч өгсөн. Францын төслөөр шинэ цэвэрлэх байгууламжтай болж Улаанбаатар хот өмхий үнэрээсээ салах нь гэж бодож байтал өнгөрөгч долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар юу ярив.

Төв цэвэрлэх байгууламжийн лагийг үнэргүйжүүлэх, усгүйжүүлэх, хатаах, шатаах технологи бүхий тоног төхөөрөмжийг худалдан авч, суурилуулах тухай ярилаа. “Цэвэрлэх байгууламжийн шинэчлэл, хуримтлагдсан лагийг хэрхэх талаар олон жил яригдаж байгаа ч шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадалгүй өнөөг хүрлээ” гээд Баделхан сайд баахан зовлон тоочсон мэдээлэл өгсөн. 2019 онд багтаан хотын захиргааг Яармаг руу нүүлгэнэ гэж мэдэгдсэн. БатҮүлийн Баянхошуунд нийслэл хотыг захиргааг аваачна гэх шийдвэртэй энэ Засгийн газар зөрж байгаад Яармаг руу нүүх болсон. “Утаанаас салах дараагийн төгс шийдэл бол Улаанбаатар хотыг барилгажуулж, төвлөрлийг сааруулах юм. Энэ ажлыг 2019 онд төгс хийж, ард түмнээ баярлуулъя. 2020 он гэхэд Улаанбаатар хотын утааг 50 хувь багасгая. Хоёрт, цэвэрлэх байгууламжийн асуудал 100 хувь нийслэлийнх биш, улсын асуудал болсон. Олон жил ярьж байгаа цэвэрлэх байгууламжийн ажлыг эхлүүлнэ, бүтэн байгуулалтыг явуулна. Энэ ажлыг толгойгоороо хариуцаж байгаа хүн бол Х.Баделхан сайд. Бүх ажлыг эзэнтэй болгоно. Улаанбаатар хотын утааны асуудлыг Н.Цэрэнбат, хотын захирагч С.Батболд хоёр толгойгоороо хариуцна. Өгсөн үүрэг даалгаврын дагуу ажлаа хийж чадахгүй бол энэ хүмүүс хариуцлагаа хүлээж, дараагийн чадах хүнд шилжүүлнэ” гэж Ерөнхий сайд маань баахан л дарга сайдын “толгой”той яриад байгаа. “Нийслэл Яармаг руу нүүх ажлаа зоригтой зохион байгуулж чадвал араас нь Засгийн газар бүх яам, агентлагаа аваад нүүхэд бэлэн байна” гэж мэдэгдсэн. Тэгтэл Улаанбаатар хотынхны ярьж байгаагаар Яармаг руу нүүх асуудал тооцоо нь хийгдээгүй, төлөвлөгөө нь гараагүй байгаа юм байна. Төсөв мөнгө нь шийдэгдээгүй, ямар ч ажил урагшлаагүй байна. Тэгэхээр Ерөнхий сайдын хэлсэн үг ажил хэрэг болохгүй, зүгээр л хий хоосон шударга дүр байгаад байна уу. Өөрийн эрхгүй ингэж хардахад хүргээд байна. Бусдын толгойтой биш, эцэстээ өөрийнхөө толгойтой л яригдах нь мэдээж.

“Газрын доорх баялагаа газрын дээрх баялаг болгохын төлөө ажиллана. Уул уурхайн салбараа хөгжүүлэхийн зэрэгцээ хөдөө аж ахуй, газар тариалан, эрчим хүч, аялал жуулчлал, мэдээллийн технологи зэрэг эдийн засгийн тэргүүлэх салбаруудаа зоригтой гаргаж ирнэ.Тэр тусмаа хүн ардаа эрүүл, аюулгүй хүнсээр бүрэн хангаж, цаашид хүнс экспортлогч орон болохын төлөө ажиллана.Хөдөө аж ахуй, газар тариалангаа сэргээж махаа экспортолно.Улаанбаатар хотод цахилгаангүй амьдарч буй таван мянган орчим өрхийг ирэх хоёр жилд цахилгаантай болгоно.Гурван ээлжтэй сургуульгүй болно, хүүхдүүд цэцэрлэгт алагчлалгүй явна. 2018 онд 59 сургууль, 90 цэцэрлэгийг шинээр барина. Газрын тосны үйлдвэр бариана. Дулааны III, IV станцуудад өргөтгөл хийнэ” гэж мэдэгдсэн энэ бүх ажил чинь зүгээр популист амлалт, үлгэр биш байгаа. Ард түмэн Ерөнхий сайд танд маш их итгэж байгаа. Ард түмнийхээ амьдралыг өөд татна гэж хэлсэн үгийг чинь үнэн гэж бодож байгаа шүү.

Монгол улс хүн амын нарийвчилсан тооллогоо 2020 оны нэгдүгээр сард хийнэ. Долоо хоног үргэлжилнэ. Жил бүрийнх бол бүртгэл л юм. Бас завсрын тооллого гэж таван жил тутамд хийдэг. Харин 2020 оны хүн амын тооллого бол эд эс, ширхэг бүрээр нь бүртгэж авна гэсэн үг. Дэлхийн улс орнуудад арван жилийн давтамжтай томоохон тооллого явуулаад дараа нь түүвэр маягаар явуулдаг тогтолцоотой. Тэр л жишгээр гэсэн үг.

Тэгэхээр монголын төр энэ удаагийн чухал тооллогоороо гадаадад байгаа монголчуудаа л онцгой сайн тоолж, бүртгэж авмаар байна. Өнгөрсөн хугацаанд бол гадаадад байгаа хэдийгээ тэгж ингээд тоолсон болдог байлаа. Тооллогын дараа ГХЯ-наас заавал “Энэхүү тоонд албан ёсны зөвшөөрөлтэй болон хууль бусаар (хараар) оршин сууж буй нийт иргэдийг багтаасан учраас нэг бүрчлэн нарийн тоо гарах боломжгүй байна” гэсэн мэдэгдэл заавал дагалддаг байлаа. Харин 2020 онд л ингэмээргүй байна даа.

Учир нь өнөөдөр монгол хүн гадаадад явах нь төрийн хэрэг болжээ. Дээр нь эдийн засгийн үр дүн ч яригдана. Манайхан гадагшаа их ч явах болсон. Хүн амын маань арав гаруй хувьтай тэнцэх буюу 200 гаруй мянган монгол хүн дэлхийн өнцөг булан бүрт ажиллаж, сурч байна. За ер нь сурч байгаа нь их цөөхөн дөө. Бараг 90 хувь нь ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа байх. Үүнийг юугаар батлах вэ гэвэл гадаадад байгаа монголчуудаас эх орон руугаа ирүүлж буй мөнгөн урсгал өнгөрсөн жилийн дүнгээр 220 сая ам.долларт хүрсэн статистик байгаа юм. Сурч байгаа хүн мөнгө явуулах уу. 220 сая ам.доллар гэдэг бол 600 тэрбум орчим төгрөг. Манай улсын төсвийн 1/7 гэсэн шахуу үг. Энэ том хөрөнгө оруулалтыг анзаардаг хүн цөөн. Бүр сүртэйгээр ярьвал өнөөдөр Монгол улсад орж ирж буй гадаадын бодит мөнгөн хөрөнгө оруулалт гэвэл нэгдүгээрт, Оюутолгой орно. Хоёрдугаарт, Бороогоулд гэж ойлгож байгаа. Тэгээд гадаадад махаа зулгаан хөдөлмөрлөж буй хэдэн монголчуудын минь ар гэр рүүгээ явуулж буй 220 сая ам.доллар орно доо. Үүнийг анзаарч буй дурак саарал ордон дотор байхгүй байгаад гол харлах юм. Монгол хүн гадагшаа явах нь улс төр-эдийн засгийн ямар том ач холбогдолтой болохыг эндээс ойлгох цаг болсон.

Бодит байдал нэгэнт ийм байгаа хойно монголчуудыг гадагш нь явуул. Тэртэй тэргүй ажлын байраар хангаж чадахгүй байна. Аж ахуй эрхэлж баялаг бүтээе гэсэн нь авлига, хүнд сурталыг давж хүчрэхгүй байна. Эх орондоо турж үхэх юм уу. Монголчуудад хамгийн их таатай ханддаг улсууд болох Америк, Солонгос, Япон, Швед, Чех, Канад, Герман, Франц, Англи, Турк, Австрали, Испани, Унгар, Бельги… бүгд рүү нь монголын иргэд гарч ажиллах хэрэгтэй байна. Тэд бүгдээр мөнгө олох гэж явдаг. Хамгийн бахархмаар нь олсон мөнгөө эх орон руугаа шууд явуулдаг зүрх сэтгэл. Тэр 220 сая ам.долларыг нэг тэрбум болгоё л доо. Тэр мөнгийг нь харин өнөөдрийн засаглагчид хуваагаад идчихгүй, Эрээний бараа болгочихгүй байх бодлого дээр нь ажлаад сууж бай.

Гэхдээ энэ бүхэнд ганцхан асуудал бий. Мэдээж визний асуудал. Үүн дээр л төр онцгой анхаарч ажилламаар байна. Монгол хүн гадаадад явах нь төрийн хэрэг болсон гээд байгаагийн учир энэ. Төр бол ард түмнээ амар тайван байлгаж сайн сайхан амьдруулах л үүрэгтэй. Төрийн хэрэг гээд байгаагийн бас нэг учир нь дээрх Америк, Солонгос нарын улс орнууд манайд маш нааштай, таатай ханддаг. Тийм болохоор визний асуудлыг нааштайгаар шийдэх бүрэн боломжтой. Визгүй болох, визний хөнгөлөлт эдлэх. Гэтэл саад болдог зүйл нь хууль бусаар буюу хараар ажиллаж буй монголчууд. Харласан нөхдүүд хулгай зэлгий хийж, элдэв хэрэг түвэгт орооцолддог. Дээрх улс орнууд монголын төрд ганцхан шаардлага тавьж байгаа. Ямар шаардлага гэвэл харласан хүмүүсээ эргүүлж тат, ядаж цөөл, бүр харласан иргэнгүй болго гэж. Энэхүү тавьж байгаа шаардлага нь үндсэндээ хариуцлагатай аялж, ажил гэсэн үг. Үүнийг л Америк, Солонгос, Япон, Швед нарын бусад улс орнууд хүсээд байна даа. Энэ шаардлагыг нь биелүүлбэл эдгээр улсуудад визгүй болно. Ердөө л энэ.

Ийм учраас монголын төр гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа хүмүүстэйгээ тулж ажиллах хэрэгтэй байгаа юм. Үүний үндэс нь монголын төр гадаадад байгаа монголчуудаа харласан, “шүдний өвчин” болтол нарийн зохион байгуулалтад орчихсон байна. Тэр бүү хэл Европын орнуудад аялал зохион байгуулдаг манай жуулчны зарим компанийн хөтөлбөрт “Парисын тэр гудамжны тэр газраас дэлхийн брэндийн бараануудыг 50 хувийн хямдралтай авч болно” гэж бичсэн нь монголчуудын хулгай хийж хураасан агуулахууд юм. Тэр агуулахуудад нь үнэхээр дэлхийд нэртэй брэндүүдийг манайхан хулгай хийгээд овоолчихсон, очсон монголчууддаа худалддаг сүлжээ. Энэ бол шившиг. Хууль бусаар амьдарч буй монголчуудын ил цагаандаа гарсан үйлдэл учраас дээрх хөгжилтэй орнууд болгоомжилж байна шүү дээ. Юун визгүй болгох. Ийм л учраас Америк, Солонгос, Япон, Швед, Англичүүд “Эхлээд иргэдээ эмхэлж цэгцлээдэх. Тэгээд визний асуудал ярья” гэсэн шаардлага тавиад байгаа юм.

Шаардлага ийм тодорхой. Манай Элчин сайдууд ямар эдийн засгийн том гэрээ хэлцэл хийж чадах биш. Тэдний ч буруу биш, жижиг орны Элчин сайдын зовлон. Ямар геополитикийн улс төрийн тоглолтод оролцох хэмжээнд байгаа биш. Тийм болохоор байгаа, байгаа улс орондоо хар, цагаан бүх иргэдээ нэг бүрчлэн тоолж, бүртгэлжүүлэх ажлыг л онцгой сайн хийж харалсан, харлаагүй бүгдийг нь алган дээрээ тавьсан юм шиг харж байх ажлыг хийх цаг нэгэнт болж дээ. Хүн нэг бүрээ олж авч, харласныг нь эх орон руу нь буцааж, зөрчилтэй нэгнийг нь хууль ёсны болгож, бүгдийг эмхэлж цэгцэлж авах ийм л ажлын гол дүн нуруу нь өөрөө 2020 онд хийгдэх Монгол улсын хүн амын тооллого боллоо. Одоо та нарын хийх хамгийн гол, чухал ажил энэ шүү. Ард түмэн ч үүнийг л хүсч байгаа. Энэ ажлыг 100 хувь хийж чадах аваас монголчуудын хүслэн болсон Америк, Англи, Солонгос, Япон… гэх мэт мөнгө олж болдог улс орон бүрд визгүй зорчих цаг хугацаа тун ойрхон байна. Монголчуудын маань амьдрал сэв хийгээд л явчихна шүү дээ.

УИХ-ын гишүүн Д.Гантулга өнгөрсөн оны зургадугаар сард хүчингийн хэрэгт холбогдон шалгагдаж эхэлсэн. Хэргийг харьяаллын дагуу Баянзүрх дүүргийн цагдаагийн газар шалгаж, Шүүхийн шинжилгээний хүрээлэнгийн шинжээчдийн дүгнэлтийг үндэслэн УИХ-ын гишүүн Д.Гантулгыг буруугүй гэж үзэн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Мөн нотлох баримтыг Шүүх шинжилгээний хүрээлэнгийнхэн устгаж, хуурамч дүгнэлт гаргасан байна гэж үзэн дахин шалгуулахаар хохирогчийн талаас Сүхбаатар дүүргийн цагдаа, прокурорт хандсан. Сүхбаатар дүүргийн прокурор, цагдаагийнхан шинжээчдийн гаргасан дүгнэлтийг үнэн зөв байна гээд гаргачихав. Хохирогчийн тал дахин ерөнхий прокурорт хандсанаар хэргийг сэргээн шалгаж эхэлсэн юм. Ингээд Шүүх шинжилгээний хүрээлэнгээс шинээр шинжээч томилтол гишүүн Д.Гантулгын ДНК нотлох баримтуудтай таарч байна гэсэн дүгнэлт гарлаа. Тухайлбал, нэг байгууллага хэдхэн сарын дотор хоёр өөр дүгнэлт нэг хэрэг дээр гаргасан. Зарим мэдээллээр Шүүхийн шинжилгээний хүрээлэнгийн нэр бүхий шинжээчийг уг хэрэг дээр ажиллуулж, УИХ-ын гишүүнийг буруугүй гэж нотлох дүгнэлтийг зориуд гаргахын тулд өөр байр суурьтай шинжээчийг тэр үеийг тааруулж байгаад амралтанд явуулсан гэх. Ямартай ч сүүлийн гаргасан дүгнэлтээр гишүүн Д.Гантулгад эрүүгийн хэрэг үүсгэн, яллагдагчаар татан зохих байгууллага мэдүүлэг авахаар дуудсан ч эрхэм гишүүн дуудсан цагт ирэхгүй шалтаг шалтгаан тоочсоор байгаа аж. Мөн хэрэгт Шүүх шинжилгээний байгууллагын хэд хэдэн хүнийг холбогдуулан шалгаж байгаа. Энэ байдлаас харахад хэрэг ер нь зөв шийдэгддэг болов уу гэсэн эргэлзээ төрж байгаа биз.

Өнгөрсөн онд 13 настай охиныг зочид буудалд хүчирхийлж амь насыг нь хөнөөсөн гэх хэрэг ч олны анхаарал татаж байгаа. Охинд архи их хэмжээгээр уулгаж, хүчирхийлэн үхэлд хүргэсэн гэх хэргийг ч мөн л хуулийнхан өөрсдөө яаран дүгнэлт хийж олон нийтэд өөрөөр мэдээлсэн. Тухайлбал, охиныг сайн дураараа архи ууж, насанд хүрсэн хүмүүстэй бэлгийн харьцаанд орж, хэтрүүлэн хэрэглэсэн архи нь үхэлд хүргэсэн мэтээр эхний мэдээллийг өгсөн.

Г.Номуундарь охины олон нийтэд хүргэсэн лайвыг үндэслэн хар тамхи болон хүчирхийллийн хэрэг шалгагдаж байгаа. Гэвч прокурор тухайн үедээ шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад яаран олон нийтэд хохирогч гэгдэх нэг охиныг нь хүчирхийлэлд өртөөгүй гэж шууд зарласан. Хууль хяналтынхан мэдээлэл авах гэхэд бөөн хүнд суртал гаргадаг хэрнээ өөрсдийн зорилтот мэдээллээ яаран нэг талаас нь дүгнэн нийтэд хүргэсний дараа нөхцөл байдал өөр байсан нь ил болдог энэ мэт тохиолдол бишгүй гардаг.

Долдугаар сарын нэгний хэргийг олон хүн санаж байгаа. Хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн, таван хүний амь насыг авч одсон энэ аймшигт хэргийн олон зүйл таавар хэвээр үлдсэн. Үүрэг өгсөн хүн яг хэн байсан нь одоо хүртэл тодорхой биш. Буудсан хүн нь олдоогүй. Тухайн үеийн цагдаагийн удирдлагад байсан зарим хурандаа, чулуу нүүлгэсэн гэж хүүхэд залуус хэдэн зуугаараа ял авснаар энэ хэрэг дууссан. Хэн нэгэн улстөрч ямар ч хариуцлага үүрээгүй өнгөрснийг бид санаж байна.

Мөн олны анхааралд өртсөн нэг хэрэг бол С.Зоригийн хэрэг. Түүний амь насыг бүрэлгэсэн гэх хэдэн хүнд ял өгсөн боловч одоо болтол захиалагчийг зарлаагүй байгаа. Үе үеийн эрх баригчид шинээр ажлын хэсэг байгуулж, удахгүй алуурчдыг болон, захиалагчийг зарлана гэдэг ч он улирсаар саяхан шийдэгдсэн. Гэвч олон хүн жинхэнэ захиалагч хэн бэ, ял авсан хүмүүс алуурчид мөн үү гэдэгт эргэлзсээр байгаа. Алуурчид нь тодорсон бол хэргийн захиалагч тодорхой л баймаар юм. Хэргийн чухам юу нь нууц юм бол. Захиалагчийг нуух ямар шалтгаан байна.

Олны анхааралд өртсөн хэргүүдээс цөөхнийг дурдахад ийм эргэлзээтэй, зарим нь шүүхийн шинжилгээний дүн ингэж зөрүүтэй гараад байхаар иргэд хэнд итгэх юм. Энэ мэтээс харахад манай цагдаа, шүүх, прокурор, шүүхийн шинжилгээний байгууллага улстөрчдийн эсвэл нөлөө бүхий, эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй хүнд үйлчилж, нөлөөнд автдаг уу, аль нэг хэрэгт хөндлөнгөөс нөлөөлдөг үү гэсэн асуулт гарч ирж байгаа. Мэдээж хуулийнхан тэрний үгэнд ороод ингэлээ, эсвэл тэг ингэ гэж тэр улстөрч захиалсан гэж хэлэхгүй. Захиалагч нь ч албан бичиг өгч хэрэгт нөлөөлөхгүй. Албан бусаар, нууцхан далд, гэрчгүй л уулзаж ярилцдаг биз. Болж байгаа үйл явдлын өрнөлөөс хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө дүгнэж, эргэлздэг, хэвлэл, мэдээлэл өөрийн өөрийнхөөрөө олсон мэдээллээ түгээдэг. Ямар ч байсан нотолж чадахгүй ч эргэлзсээр үлдсэн энэ мэт олон хэрэг бий.

Энэ бүхний дараа шүүх, прокурор, цагдаагийнхны нэр хүнд унадаг. Улс төрийн нөлөөлөл орсон, хэргийг үнэн зөв шийдсэн гэж үздэггүйтэй холбоотой. Хүн бүхэн шударга биш шийдлээ гэж гадарлаад байдаг. Нотлоход хэцүү. Гардан гүйцэтгэсэн хуулийн зарим хүн нэр төр, алба ажлаараа хохироод үлдэх нь бий. Хамгийн аюултай нь хүмүүс хуулийг сахих, түүнд итгэх итгэл буурдаг. Буруутгая гэвэл буруугүйг ч буруутан болгож, гэмгүй болгоё гэвэл буруутныг ч цэвэр ариухан амьтан болгочихож байгаа учраас. Бүгд аргалах, аргацаах, үнэнийг худал болгох, худлыг үнэн болгох нь ядах юмгүй мэт ойлгоод эхэлнэ. Одоо үүнийгээ болимоор байгаа юм. Нийгэмд шударга ёсны хэмжүүр тогтоох ёстой хүмүүс бол хуулийнхан. Тэдний шийдвэр шударга байж л шударга ёс тогтоно.

Хэвлэл мэдээлэл ямар нэг хэргийн талаар мэдээлэл хүргэхэд шүүхийн шийдвэр гарахаас өмнө тухайн хэвлэлийг болон сэтгүүлчийг яллах нь бий. Гэвч хэсэг хуцгацааны дараа сэтгүүлчийн хөндсөн сэдэв үнэн болох нь бий. Харамсалтай нь нэгэнт сэтгүүлч буруутгагдсан бол дараа нь гэмт хэрэгтэн буруутай нь тогтоогдсон ч сэтгүүлчийн нэр хүнд авсан ялын талаар хэн ч сөхдөггүй.

Олон жилийн өмнө манай сонины сэтгүүлч Г.Дашрэнцэнгийн Гаалийн ерөнхий газрын удирдлагуудын авлига, хээл хахуультай холбоотой бичсэн баримтат нийтлэлийн эсрэг нэр дурдагдсан хүмүүс зарга үүсгэж шүүхийн шийдвэр Өдрийн сонины эсрэг гарч мөнгөн торгууль оноосон. Төд удалгүй сэтгүүлчийг буруутгаад шүүхэд гомдол гаргаж байсан албан тушаалтан авлига авсан нь тогтоогдоод шоронд ял эдэлсэн. Угтаа шүүхийн шийдвэрээс өмнө сэтгүүлч баримтад тулгуурлан мэдээллийг олон нийтэд хүргэсэн ч ийнхүү буруутаад л өнгөрсөн. Жинхэнэ хэргийг мөрдөж шалгаад шүүхийн шийдвэр гарахаас өмнө сэтгүүлчийг буруутгааад гүтгэсэн хэргээр яллачихаж байгаа юм. Одоо ч ийм явдал тохиолддог.

Энэ мэтээр дуулиант хэргийн талаар хэвлэлийнхэн мэдээлэл хүргэхээр нийтлэл мэдээлэлд нэр дурдагдсан хүн өөрийгөө хамгаалж, нэр төрөө сэргээлгэнэ, гүтгэлээ гээд л шүүхэд ханддаг. Нотлох баримтаа авчир гэдэг. Нэгэнт шүүхийн шийдвэр гараагүй шалгагдаж байгаа болохоор тэрийг нь авчирч өгч чадахгүй л бол тухайн хэвлэл шууд л буруутаж байгаа юм. Ингээд хэргийн эзнийг шалгагдаж шийтгүүлэхээс өмнө сэтгүүлч аль хэдийнээ буруутан болоод шийтгүүлчихдэг. Энэ бүхнийг аажуу уужуу харж шийддэг болмоор байна. Үнэн хэрэгтээ сэтгүүлчид ч гэсэн дотоод итгэл үнэмшил гэж бий. Олсон мэдсэн баримт сэлтдээ тулгуурлан мэдээ материалаа нийтэд хүргээд буруутан болоод байвал хэн үнэний төлөө явах болж байна. Үүнд таарсан хууль, эрх зүйн орчин дутмаг.

Хүчирхийллийн хэрэг ч мөн адил гэрчгүй л бол ихэнх тохиолдолд хохирогчийг гүжирдээд, эсвэл тохиролцсон болоод өнгөрөх тохиолдол их. Шүүх хуулийнханд шүтдэг дарга, албанд тушаалд хүргэсэн хүн, танай, манай нам, танил тал гэсэн ойлголт байх ёсгүй. Ингэвэл хууль дээдлэх, хуулиа сахих ёсонд хор хөнөөлтэй. Мөн шүүхэд хэрэглэгддэг процессын хуулиудад хэргийн оролцогчийн нотлох баримтыг тал бүрээс нь бодитойгоор харьцуулан үзсэний үндсэн дээр шүүх өөрийн дотоод итгэл үнэмшлээр шийднэ гэсэн заалт байдаг. Зарим тохиолдолд шүүгчид өөрийг нь томилсон даргад, эсвэл улс төрийн нөхцөл байдалд тааруулан тэр дотоод итгэл үнэмшлээрээ хандаад байдаг юм биш биз. Хууль, хяналтынхан даргын тушаалаар биш, хуулийн дагуу л шийдвэр гаргах ёстой.

Өнөөдөр “Тийн унжлагат” хэмээх шар нохой жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн тавны билэгт өдөр. Монгол төрийн гурван өндөрлөг сар шинийн босгон дээр ард түмэндээ хандаж уламжлал ёсоор мэндчилгээ дэвшүүлсэн юм. Төрийн өндөрлөгүүдийн хэлж байгаа үгнээс тухайн жил улс оронд ямар ажил өрнөж, ард түмний амьдралд хэрхэн үр өгөөжөө өгөх вэ гэдэг нь тодорхой уншигддаг. Тиймээс төр засгийг удирдаж байгаа эрхмүүдийн олон нийтэд хандаж хэлсэн үгийг бид анхааралтай ажигладаг. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга товчхон мэндчилгээ дэвшүүлсэн. Тэрээр төрийн есөн хөлт цагаан тугны өмнө зогсоод “Ирж буй шороон нохой жилд иргэдийн аж амьдрал өөдлөн дээшлэх сайхан жил болоосой” гэдгийг онцлон хэлсэн.

Иргэдийн амьдрал яаж өөдлөн дээшилдэг вэ гэхээр ердөө л орлоготой болох ёстой. Ард түмэн орлоготой болохын тулд мэдээж ажилтай, ажлын байраар хангагдсан байж таарна. Ерөнхийлөгч сүүлийн үед төмөр зам барина гэдгийг идэвхтэй ярьж байгаа. Тодруулбал, өнгөрсөн онд ОХУ-д айлчилж “Восточный” боомтын үйл ажиллагаатай танилцах үедээ Таван толгойгоос Сайншанд хүртэлх эхний хэсгийн 458 километр төмөр замын ажлыг энэ онд эхлүүлнэ гэдгээ хэлсэн. Таван зуун километр төмөр замын ажил өрнөөд эхэлбэл бэлтгэгч, ханган нийлүүлэгчээс эхлээд нэг хэсэг хүн ажилтай болно. “Иргэдийн амьдрал дээшилнэ” хэмээх төрийн тэргүүний үгнээс хамгийн түрүүнд санаанд буусан нь төмөр зам. Олон улсад зарлаж, танилцуулсан ажлаа Ерөнхийлөгч эхэлж таараа.

УИХ-ын дарга М.Энхболд “Улиран одож буй гал тахиа жил Монгол Улс, монгол түмэнд минь үр өгөөж, буян хишгээ хайрласан сайхан жил болж өндөрлөж байна. 2017 оны жилийн эцсийн хүн амын тооллогоор монголчууд бид гурван сая 200 мянгуулаа болжээ. Эрдэнэт мал сүрэг маань өсөн үржиж 66.2 саяд хүрлээ. Газрын шимийг тэтгэгч тариаланчид маань 223 мянган тонн үр тариа, үүнээс 216.2 мянган тонн улаанбуудай, 113.9 мянган тонн төмс, 75.8 мянган тонн хүнсний ногоо хураан авч хүн амынхаа хүнсний хэрэгцээг хангахад жинтэй хувь нэмэр орууллаа. Бизнес эрхлэгчдийн бүтээлч хөдөлмөрийн үр дүнд барилга, уул уурхай, аж үйлдвэр, үйлчилгээний салбаруудад нааштай, өсөлттэй олон ахиц өөрчлөлт гарлаа. Улсын эдийн засаг өрийн дарамтад туйлдаж, аж ахуйн нэгжүүдийн ашигт ажиллагаа хумигдсан, ард түмний аж амьдрал доройтон, улсаараа төлбөрийн чадваргүйд тооцогдох хэмжээнд хүрээд байсан хүнд цаг үеийг бид туулан давж чадлаа” хэмээн өнгөрөгч жилийн амжилт ололтоо дурдсан. Олон жилийн дунджаас аваад үзэхэд 300 мянган тонн үр тариа улс орны дотоодын нийт хэрэгцээнд хангалттай гэж үздэг. 200 гаруй мянган тонн төмс, 150 мянган тонн хүнсний ногоо байхад хэрэгцээгээ хангана хэмээн эдийн засагчид тооцоолдог.

Эрхэм спикер хэлсэн үгэндээ Монголын эдийн засгийн өсөлт, төсвийн орлого зэргийг тоо баримттайгаар хэлсэн. “Хасах үзүүлэлттэй байсан эдийн засгийн өсөлт 2017 оны гүйцэтгэлээр 5.1 хувьд хүрч өсөв. Нэгдсэн төсвийн орлого 660.0 тэрбум төгрөгөөр давж биеллээ. Гадаад валютын нөөц 2016 оныхоос 2.3 дахин нэмэгдэж, 3.0 тэрбум долларт хүрчээ. Улс гэрээ өөд татахын төлөөх төр, засгийн зөв тууштай бодлого, нийт иргэдийн хамтын хүчин чармайлтын үрээр 1.1 тэрбум доллар буюу 2.6 их наяд төгрөгийн өрийг төлж барагдуулснаар өр, зээлийн дарамтаас гарч чадлаа. Ийнхүү дотоодод сэргэлт бий болж, гадаадад улсын маань нэр хүнд өсөж, хөрөнгө оруулагчдын итгэл идэвхжин, зээлжих зэрэглэл нэмэгдэж байна” гээд угтан золгож буй нохой жилд хариуцлага сахилгыг эрхэмлэн, үргүй зардал, үрэлгэн байдлаас бүрмөсөн татгалзаж, зөвшилцөл ойлголцлоор аливаа асуудлыг хамтран шийдэх замаар эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийн нөхцөл, эргэлт буцалтгүй хөгжлийн суурийг тавьж чадна гэдгийг сануулсан юм. Мөн эвдрэл талцал, ганцаарчилсан тоглолт, дүрэмгүй улстөржилт бидэнд сайныг авч ирэхгүй. Монголоороо нэгэн сэтгэлтэй, Монголоороо нэгэн зүгт харж, бурууд нүд хурц, зөвд итгэл хамт байж чадах аваас та бид гэрэлт сайхан ирээдүйгээ бүтээж болохыг тодотгож хэлсэн.

Тэрээр нохой жилд яг ийм ийм ажлыг хийж, бүтээн байгуулалт ингэж өрнөх болно гэж тодорхой хэлээгүй. Хамгийн гол нь улс төр тогтвортой байж, улс төрд хэн нэгэн ганцаарчилсан тоглолт хийхгүй байхыг айхтар сануулж байна лээ. Харин Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн хувьд “Монголчууд бид эдийн засгаа дөрвөн хувиар өсгөж чадлаа. Энэ бол манай улсын эдийн засаг сэргэж эхэлсний бодит нотолгоо юм. Гадаад валютын нөөц нэг жилийн дотор 2,5 дахин нэмэгдэж 3,2 тэрбум доллар боллоо. Монгол Улсын экспорт анх удаа зургаан тэрбум долларт хүрч өслөө. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 1.1 тэрбум долларт хүрлээ. Чингис бондын 500 сая долларын төлбөрийг Засгийн газар цаг хугацаанд нь төллөө. Ингэснээр олон улсын хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээж манай улсын зээлжих зэрэглэлийг дэлхийн голлох үнэлгээний агентлагууд нэг шат ахиулан, Монгол Улс тогтвортой улс гэсэн ангилалд орлоо. Төсвийн сахилга батыг сайжруулснаар төсвийн алдагдлыг өмнөх жилтэй харьцуулахад хоёр дахин бууруулж, ДНБ-ий есөн хувьд хүргэлээ” хэмээн мөн л өнгөрөгч жилийнхээ амжилтаас дурдсан.

Ерөнхий сайдын үгэнд ард түмний ахуй амьдралтай шууд холбоотой хэд хэдэн зүйл туссан. Тэрээр Монгол Улсаа хүнсний орон болгох, эрчим хүчний хэрэгцээгээ бүрэн хангах, газрын тосыг дотооддоо боловсруулах, агаар орчны бохирдлыг бууруулах, хөдөө аж ахуй, газар тариалан, хөнгөн үйлдвэрлэл зэрэг гол ажлуудаа эрчимжүүлэх болно гэдгээ хэлсэн. Мөн ард түмнийхээ бодит орлогыг өсгөх, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, сургууль цэцэрлэгээр хангах, тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх, авто зам, төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх зэрэг дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын томоохон ажлуудыг хэрэгжүүлж, газрын доорх баялгийн иргэдэд оногдох өгөөжийг нэмэгдүүлэх болно” гэдгийг ч ард түмэндээ сар шинийн босгон дээр дуулгалаа.

Улс орноо хүнсний орон болгоно гэдэг бол хөдөө аж ахуйг улам эрчимжүүлнэ гэж ойлгож болно. Мах, сүү, гурил, төмс хүнсний ногоо, жимс жимсгэнийн хэрэгцээг ард иргэддээ бүрэн дүүрэн хангана гэсэн үг. Тэгэхээр хөдөө аж ахуйн салбарт ажлын байр нэмэгдэх нь гэх хүлээлт нийгэмд бий болж байна. Гэхдээ нарийвчлан аваад үзбэл бас асуудалтай. Учир нь манайд махны хэрэгцээ болоод тариа будааны хувьд асуудалгүй. Хэрэгцээгээ бүрэн хангаад ирсэн. Гол нь газар тариалан эрхэлдэг компани, аж ахуйн нэгжүүд ургацаа тогтмол авах л хэрэгтэй. Хүнсний ногооны хувьд шилэн дарлаганаас аваад жижиг сажиг ажлын байр нэмэгдэж магадгүй гэх горьдлого төрж байна. Засгийн газрын тэргүүн ам бардам хэлсэн бас нэг зүйл нь эрчим хүчээр дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангах тухай юм. Монгол Улс өнөөдрийн байдлаар нийт хэрэглэж буй цахилгаан эрчим хүчнийхээ 20 хувийг Орос, Хятадаас авч байгаа. 144 төгрөгийн үнэтэй цахилгааныг 122 төгрөгөөр борлуулж, нэг кВт цаг тутамд 22 төгрөгийн алдагдал хүлээн үндсэндээ Оросод гэхэд жилд 50 тэрбум төгрөгийг цахилгааны алдагдалд төлдгийг мэргэжилтнүүд хэлдэг. Цахилгаан эрчим хүчээр бусдаас хараат биш болохын тулд мэдээж эрчим хүчний томоохон станцууд байгуулж таарна. Гэвч Монголд үүн шиг бүрхэг асуудал байхгүй. Ерөнхий сайдыг эрчим хүчээ дотооддоо бүрэн хангана гэж мэдэгдсний дараахан Таван толгойн цахилгаан станцыг болино гэдгээ Оюу толгой компаниас албан ёсоор мэдэгдсэн. Таван толгойн цахилгаан станц олон жил яригдаж байгаа том төслийн нэг. Гэтэл бүтэлгүй дуулдаж байна. Дээрээс нь тавдугаар цахилгаан станц гэж үлгэр домог байна. Барих газраа тогтож чадахгүй олон жил болж байж Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед “Ургах наран” хорооллын Хөлийн голын хөндийд баригдахаар болсон. Английн “Интернэшнл Пауэр Жи Ди Эф Суэз”, Японы “Сожитц”, Солонгосын “Поско энержи” болон Монголын “Ньюком” компанийн хамтарсан консорциум тавдугаар цахилгаан станцыг барих тендерт ялж концессын гэрээ байгуулахаар боллоо гээд хэвлэлээр бичигдэж байсан зэрэг нь үлгэр болж дууссан. Энэ оны эхээр Эрчим хүчний яамны сайдын зөвлөлийн хурлаар тавдугаар цахилгаан станцыг барих шаардлагагүй гэж үзсэн. Улаанбаатар хотын ачааллыг тодорхой хэмжээнд хангах станцын хувь заяа хэдэн жил баригдах гэж байгаа юм шиг ард түмнээ хуурч мэхэлсээр дууслаа. Уг нь Налайхын урд талын хөндийд барьчихбал тун тохиромжтой санагддаг юм. Улаанбаатарын дагуул хот тэнд бий болж, Богд уулын урд талаар шинэ шинэ хотхонууд үүсээд маш сайхан дүр зураг харагддаг. Гэвч харамсалтайгаар төгсч байна. Тавдугаар цахилгаан станцыг барих шаардлагагүй гэх мэдээтэй хамт Эгийн голын усан цахилгаан станцын асуудал 30 жилээр хойшилсон тухай дам яриа сонсогдож эхэллээ. Хамгийн боломжтой хоёр том станцын хувь заяа ингээд төгсч байдаг, дээрээс нь Таван толгой больсон гэх дараалсан энэ мэдээллүүд гараад эхлэхээр Ерөнхий сайдын үг нэг л үнэмшилгүй, итгэл төрүүлэхгүй байгаа. Монгол Улс яагаад станцтай болж чаддаггүй юм бэ. Гадаад дотоодын хавчилт, шахалт байдаг бол түүнийгээ төр засгийн зүгээс зоригтой зарлаж, хэвлэл мэдээллээр ярьж, улс орон даяар хэлэлцүүлэг өрнүүлмээр байна. Асуудлыг ийм байдлаар хурцаар тавьж, сонин хэвлэлээр дэлхий нийтэд зарлаж, олон улсын дэмжлэг туслалцаа авах хэрэгтэй. Монголыг Орос, Хятад хоёр үнэхээр хавчин гадуурхаад байдаг юм бол олон улсын хууль дүрмийн хүрээнд шийдэх учиртай. Дэлхийн том гүрнүүдэд хажуу хавийнхаа улс орнуудыг дээрэлхэхгүй, хяхан хавчихгүй байх дэлхийн хууль дүрэм гэж бий. Ийм үл ойлголцол байдаг бол төр засгийн өндөрлөгүүд зоригтой хэлэх цаг нь болсон.

Ерөнхий сайд яаж эрчим хүчээр улс орноо бүрэн хангана гэдгээ ард түмэндээ тодорхой тайлбарлаж өгмөөр байна. Сонин хэвлэлээр хийх ажлаа тодорхой ярих хэрэгтэй. Нэг л битүү хатуу, дээгүүр дүүлсэн хүн харагдаад байх юм. Монголынхоо хэвлэлд биш гадны сонинуудад яриа өглөө л гэнэ. Юу ярьдаг юм бол, цаашдаа ямар бүтээн байгуулалт хийх гэж байна гээд сонирхохоор гадны хэвлэлд өгсөн гэх яриа нь хэвлэгдэж гарч ирэхгүй юм. Газрын тосыг дотооддоо боловсруулна гэж Энэтхэгийн нэг тэрбум ам.долларын зээлийн мөнгөөр нефтийн үйлдвэр барихаа хэлж байгаа байх. Энэ нь бас зогсчих вий дээ. Хэрвээ нефтийн үйлдвэртэй болчихвол ерөнхий утгаараа ард түмний амьдралд дэм болж магадгүй. Түүнээс сүйдтэй ажлын байр нэмэгдэхгүй. Шатахуунаа тасралтгүй өгч, гадны хавчилганд оролгүй өөрсдөө толгой мэдэж юмаа хийх цаг ирэх байх.

Төв цэвэрлэх байгууламж, авто зам, сургууль, цэцэрлэг барих гээд Ерөнхий сайдын хэлсэн үгэнд гарсан бодит орлого бий болгох ажлууд явагдах биз ээ.

Тэгвэл ард түмний ааш араншин ч засарна. Ажилгүй дээр нь ядуу, хажууд нь баян улсууд яаж амьдарч байгааг хараад монголчууд бухимдаад байгаа. Нэг үгээр хэлбэл, атаархаад нийгэм тэсэрчих гээд байна. Ард түмэндээ та нар ч ажиллаад ингэж баян болж болох юм гэх бололцоог нээж өгөх хэрэгтэй. Ганзагын наймаа буюу нэгээс авч нөгөө рүү зарж ашиг олдог зурвас үе өнгөрсөн. Хөдөлмөр хийж амьдардаг, бүтээсэн зүйлээ зарж бусдын хэрэгцээг хангадаг тийм цаг үе ирээд байна. Монголд юм хийгээд хэрэггүй зах зээл жаахан, хүн ам цөөн гэдэг яриа ч худлаа талдаа орж байгаа. Гурван сая иргэн гэдэг тийм ч бага хүч биш. Дэлхийд цөөхөн хүн амтай асар баян улсууд олон байна. Бүгд хуулиа дээдэлж, хөдөлмөр эрхлэх хэрэгтэй. Энэ бүхний гарцыг төр засаг хангаж өгөх хэрэгтэй. Ард түмнээ хөдөлмөр эрхлүүлэхгүй, ажлын байр бий болгохгүй, зүгээр халамжаар амьдруулна гэвэл Каддафигийн эмгэнэлт хувь заяа ирнэ. Ливийн удирдагч Каддафи улс орныхоо иргэн бүрийн аманд алт доллар хийх нь холгүй халамжилж байсныхаа хүчинд бөгс рүүгээ хутга шаалгуулж үхэхийн муухайгаар үхсэн. Тэгэхээр хүн бүр хөдөлмөр эрхэлж түүнийхээ үр шимийг хүртэн, бүгд эдийн засгийн эрх чөлөөтэй болсны хүчинд улс орон хөгжин дэвждэг хуультай. Энэ үүднээс сар шинийн босгон дээр төрийн өндөрлөгүүдийн хэлсэн үгийг шинжиж, тоймлон хүргэлээ. Үндсэндээ “нөхөрсөг” хэмээх шар нохой жилд Монголын төр ард түмэндээ хэр найрсаг байж ажилтай, орлоготой болгохыг таамаглалаа.

Өнгөрөгч долоо хоногийн Их хурлын чуулганаар Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг баталсан. Уг хуулийг одоогоос таван жилийн өмнө буюу 2013 онд “Банкны мөнгөн хадгаламж эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах, санхүүгийн зах зээлийн тогтвортой байдлыг хангах зорилго бүхий банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн албан журмын даатгалын эрх зүйн үндсийг тогтоож, хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагаатай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино” хэмээн зорилго, нийтлэг үндэслэлийг нь тодорхойлон УИХаар шинэчлэн баталж байсан юм.

Хадгаламжийн даатгалын хуультай холбогдуулж зарим нэг мэдээллийг хүргэхэд Монгол Улсын арилжааны 14 банкинд байгаа нийт харилцах хадгаламж 17.5 их наяд төгрөг бөгөөд үүний 4.3 их наяд төгрөгийн хадгаламж даатгуулсан байдаг аж.

Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн албан журмын даатгалын үйл ажиллагааг эрхлэн явуулах тусгайлсан чиг үүрэг бүхий хуулийн этгээд болох Хадгаламжийн даатгалын корпораци нь сандаа 337 тэрбумын хөрөнгөтэй гэж албан ёсоор мэдэгдсэн.

Энэ нь даатгагдсан хадгаламжийн 7.8 хувийг хангах хэмжээний хөрөнгө. Хэрвээ даатгагдсан хадгаламжийг хангах хэмжээний сан бүрдүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл 3.2 их наяд төгрөг хэрэгтэй болно гэдгийг ажлын хэсгийнхэн хэлж байв. Мөн хууль санаачлагч төрийн түшээд болон мэргэжилтнүүдийн хэлж байгаагаар ямар нэгэн эрсдэл үүслээ гэхэд Хадгаламжийн даатгалын корпораци нь хадгаламж эзэмшигчдийн тухайн банкин дахь төгрөг ба валютын нийт 20 сая хүртэлх төгрөгийн хадгаламжийг нөхөж төлнө. Үндсэндээ 20 саяас дээш төгрөгийн хадгаламжтай иргэдийн эрсдлийг төр хариуцахгүй гэсэн үг.

Энэ талаар ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд багтаж байгаа, УИХын гишүүн Б.Баттөмөрөөс тодруулахад “20 сая төгрөг хүртэлх хадгаламжийг төр хариуцаж байгаа. Түүнээс илүүг хариуцах эдийн засгийн боломж алга. Манай иргэд гадны сайн банкинд мөнгөө хадгалуулбал дампуурах магадлал бага байж болно. Гэхдээ хадгаламжийн хүү маш бага. Дундаж нь 2-3 хувийн хүүтэй. Манайд бол хадгаламжийн хүү 15 хувь орчим байна. Саяхан ОУВС-гийн шаардлагаар арилжааны банкуудад хийсэн активын үнэлгээгээр хангалттай дүн авсан. Сүүлийн үед банкны эрх зүйн шинэчлэл маш сайн хийгдэж байгаа. Монголд банк дампуурах магадлал бага болсон. Тиймээс иргэдэд эрсдэл учрахгүй” гэх хариултыг өгч байна.

Сонирхолтой нь нийт хадгаламж эзэмшигчдийн 10 хувь нь хадгаламжид байгаа мөнгөний 90 хувийг эзэмшдэг байна. Эдгээр мэдээлэл, хуультай холбоотой асуудлуудыг чуулганаар хэлэлцэх үед эрхэм төрийн түшээд маань хадгаламж эзэмшигчдийг Монголын дайсан мэтээр үзэж, улс орноо мөлжин сорж байгаа муу муухайгийн жишээ болгон ярьсан нь хачирхалтай. “Анод”, “Зоос”, “Хадгаламж” зэрэг банкууд дампуурснаар Монголын төрийг 630 гаруй тэрбум төгрөгийг алдагдалд оруулсан, арилжааны банкууд дампуурсны гол шалтгаан нь удирдлага, хувь эзэмшигч нөхдийн хариуцлагагүйн алдаатай холбоотой. Шунал нь дэндсэн эдгээр хүмүүст үүрүүлэх хариуцлага, хяналтыг чангатгах хэрэгтэй гээд л бүгд ээлж дараалан элдвээр зүхэж, уул уурхайн болон үндэсний сүлжээ компанийн эзэд, хадгаламж эзэмшигчид рүү дайрцгаасан. Эдгээр гишүүдийн дунд Их хуралд хэд хэдэн удаа сонгогдсон тулхтай, нуруутай гэгддэг бөх тэх, дарга сайд гишүүд ч байлаа.

Мөнгө нь бурзайчихсан нэг гишүүн авгай хүртэл “Хадгаламжийн хүү өндөр байгаатай холбоотойгоор мөнгө угаах гэмт хэрэг гарч болзошгүй. Хадгаламжиндаа төдөөс дээш төгрөг хадгалуулбал төр хариуцахгүй гэдгийг хуулиндаа сайтар тусгаж өг” гээд л байдгаараа орилж байна. Хадгаламж эзэмшигчид рүүгээ ингэж увайгүй дайрч байгаа гишүүдийг хараад өрөвдөж байна. Хадгаламжинд байгаа нийт мөнгөний 90 хувийг эзэмшдэг, ад шоо үзээд байгаа арван хувийнхны эзэмшлийн мөнгөөр л Монголын банк санхүү цус сэлбэж амьдарч байна. Хэрвээ шулаач, луйварчнаараа дуудуулж байгаа тэр арван хувь арилжааны банкинд хадгалуулсан мөнгөө татах юм бол эдийн засгийн эргэлт зогсож, банк санхүүгийн системд шууд доголдол үүснэ. Мэдэхгүй зүйлдээ хүн дуугүй байдаг. Аливаа асуудалд мэдэмхийрээд, хийрхээд, хий хоосон ярьж болно. Харин банк санхүүгийн асуудлыг мэдэхгүйгээр ярьж болохгүй. Ялангуяа эрх баригч, хууль шийдвэр гаргагч төрийн түшээд хаа хамаагүй зүйл ярина гэдэг хамгийн аюултай. Санхүүгийн асуудал гэдэг амьдралын бодит үнэнд тулгуурладаг. Алаг үзэж, хавчиж гадуурхагдсан тэд мөнгөө татбал их хурлын индэр дээрээс эрээ цээргүй орилж байгаа нөхөд Монголын эдийн засгийг сэргээх үү.

Санхүүгийн системийн доголдлыг арилгахын тулд банкны хүүг багасгаж таарна. Иргэд өөр зүйлд хөрөнгө оруулалт хийнэ гэж үзэх байх. Хувьцаа худалдаж авна гэж эрх баригчид хэлж байгаа. Тэгвэл Монголд хувьцааны ногдол ашиг гэж жилдээ хэдэн төгрөг байдаг билээ. Тухайн компани нэг сая төгрөгийн ногдол ашиг тараах боллоо гэж үзье л дээ. Нийт гаргасан хувьцааны тоо 100 мянган ширхэг бол нэгж хувьцаанд 10 төгрөг ногдоно. Ямар ч ашиг байхгүй. Хэн үүнийг авах юм. Тэгээд ч наад компаниуд чинь Монголын бирж дээр хувьцаагаа арилжиж байгаа нь гээд улаан луйвар болдог биз дээ. Наад захын жишээ гэхэд Хөдөө аж ахуйн бирж дээр юу болдог гэж санана. Нэг килограмм нь 90 мянга байсан ноолуурын үнэ ХААн биржийн оролцоотойгоор 40 мянга болж тавин хувь буурсныг бид өнгөрсөн жил харсан. Зуун мянган төгрөгөөр зүв зүгээр арилжаалагдаж байсан ноолуурын асуудалд төр засаг хар савраа шургуулан, хил гаалиар гарахад заавал ч үгүй биржийн бичигтэй байна гэсэн тээг тавиад ард түмнийхээ хоолыг ичгэвэртэйгээр булаасан.

Ингээд бодохоор хадгаламж эзэмшигчдийг хараан зүхэж, элдэв дээдээр хэлэхийн хэрэг байна уу. Төрийн түшээд тэднийг луйварчнаар нь цоллож ад үзэх биш харин ч дэмжих хэрэгтэй байна. Тэд мөнгөө эрхтэн дархтнууд шиг оффшор бүсэд байрлуулсангүй. Эх орныхоо банк санхүүд хадгалуулж, монголчууддаа хэрэглүүлж байна. Хадгаламж эзэмшигчдийн нийт мөнгөний 90 хувийг арван хувь эзэмшиж байна л гээд байх юм. Бусад нь яагаад хуримтлал үүсгэж, хадгаламж бий болгодоггүй юм бэ. Хоёр жилийн өмнөх судалгаагаар Монгол Улс 820 мянгаад айл өрхтэй, бараг хүн бүр банкинд данстай боловч 90 хувь нь хадгаламжгүй гэж гарсан. Муу хэлэгдээд байгаа энэ арван хувийн нөхөд идэж уух, өмсөж хэрэглэхээ танаж байж хуримтлал үүсгэсэн байж таарна. Эх орноо, ард түмнээ гэх сэтгэлтэй байгаагийнх нь төлөө эрхэм түшээд баалж болохгүй. Тиймийн учир Улсын их хурал Хадгаламжийн даатгалын тухай хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй байна.

Хамгийн ноцтой нь 20 саяас дээш төгрөгийн хадгаламж эзэмшигчдийн эрсдлийг төр хариуцахгүй гэдэг чинь Монгол Улсын хуулийг зөрчиж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлд заасан “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна” гэсэн заалтыг зөрчиж байна. Хөрөнгө чинээ гэдэг бол хадгаламж эзэмшигчдэд холбоотой заалт мөн биз дээ. Тэгэхээр хуулиа дээдэлдэг ард түмэн хууль зөрчсөн Хадгаламжийн даатгалын хуультай холбоотой асуудлыг Үндсэн хуулийн Цэцэд өгч үнэн мөнийг нь шалгуулмаар байна.

Д.БАТБОЛД

Өнгөрсөн оны сүүлээр Монгол Улсын Засгийн газраас АНУ-д хандан “Н2 түр ажилчны визний хөтөлбөр”-т Монгол Улсыг хамруулах хүсэлт гаргасан. Монгол Улсад суугаа АНУ-ын Элчин сайдын яам ч уг хүсэлтийг дэмжсэн бөгөөд Вашингтон дахь Төрийн департамент үүнийг баталснаар монголчууд Америкт албан ёсны визтэй ажиллах эрхтэй боллоо. Энэхүү түр ажиллах визний хөтөлбөр нь дотроо хоёр янз. H2A ангиллын визээр хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллах бөгөөд ажиллах хүчний тоо хязгааргүй. Мөн хэлний шаардлага тавьдаггүй. H2B ангиллын визээр хөдөө аж ахуйн бус ажлыг эрхлэх бөгөөд ажиллах хүчний тоо хязгаартай.

Ийн холын Америк монголчуудад илүү ойртож байна. Хуучин бол Америк явах тухай ойлголт энгийн хүмүүст мөрөөдөл байсан юм. Дарга нар, хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийн ах дүү, хамаатан садан, үр хүүхдүүд л ардчиллын өлгий оронд очдог байлаа. Тэгвэл одоо Америк явна гэдэг мөрөөдөл байхаа больж, жирийн малчин залуу ч тэнд очоод албан ёсоор ажиллах боломж нээгдэж байна. АНУ-ын Элчин сайдын яамны Консулын хэлтсийн дарга Жэйсон П.Спэлберг манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Монголын Засгийн газрын хүсэлтийг манай ЭСЯ АНУ руу дэмжиж санал болгож явуулсан. Тиймээс H-2 визний зөвшөөрлийг олгохдоо Монголын Засгийн газрын манайхтай хамтарч байгаа үр дүнтэй хамтын ажиллагааг үндэслэж дэмжсэн. Тэдгээр ажлуудын нэг Америкт хараар үлдэж байгаа хүмүүсийн тоог багасгахад Монголын засгийн газар хамтарч ажиллаж байгаа. Миний хувьд дөрөв дэх орондоо Консулын алба хашиж байна. Монголын Гадаад харилцааны яам манай Элчин сайдын яамтай сайн хамтарч ажиллаж байгаа явдал бол надад тохиолдож байгаа анхны орон гэж хэлж болно. Иймд Монголын төр засгийн зүгээс одоогийнхоо хийж байгаа ажлыг үргэлжлүүлээд явах ёстой. Монголын Засгийн газар “Хариуцлагатай аялцгаая” аяны хүрээнд монголчуудын ухамсарт нөлөөлөхөд маш сайн хамтарч ажиллаж байгаа. Гэнэтхэн нэг өдөр визний зөрчилгүй иргэдийн тоо тэг болно гэж байхгүй. Энэ ажлыг тасралтгүй алхам алхмаар урагшлуулах хэрэгтэй” хэмээн ярьжээ.

Манай Гадаад харилцааны яамнаас АНУ-ын виз мэдүүлэх, тус улсын виз авсан иргэдийг Америкт зорчихдоо визний хугацаагаа хэтрүүлэхгүй байхыг уриалсан “Хариуцлагатай аялцгаая” аян эхлүүлээд байгаа билээ. Энэ хүрээнд баримтат кино хүртэл хийсэн бөгөөд визний хугацаандаа мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэн, эх орондоо ирж амжилттай ажиллаж байгаа залуусын төлөөллийг оруулсан байна. Хэрвээ монголчууд Америк явахдаа хариуцлагатай аялж сурвал бүр илүү өргөн боломж бидэнд нээгдэх юм. Харамсалтай нь “Би л болж байвал бусад нь хамаагүй” гэсэн бидний хар амиа бодсон араншин Америкийн визний бодлогод ч нөлөөлдөг. Америк явсан хүмүүсийн дийлэнх нь тэндээ харлаж, хууль бусаар ажиллаж, амьдарч байгаа болохоор америкчууд бидэнд виз олгохдоо харам байдаг. 2016 онд АНУ-ыг зорьсон монгол иргэдийн талаарх таагүй статистик мэдээ байна. Түүнд дурдсанаар АНУ-д ажил болон аяллаар зорчигсдын найман хувь нь хугацаа хэтрүүлэн үлдсэн. Оюутан болон солилцооны хөтөлбөрөөр зорчигсдын 20 орчим хувь нь хугацаагаа хэтрүүлэн үлдсэн байна. АНУ-ын ЭСЯ-ны тооцоолсноор 2016 онд цагаачлалын бус визээр Америкт зорчсон Монгол иргэдийн гуравны нэг хувь нь зөвшөөрөлгүй ажил эрхэлсэн гэжээ. Зөвхөн амин хувиа хичээж, өөрийгөө бодсон энэ хүмүүсийн балгаар Америкийн виз хүссэн бусад нь татгалзсан хариу авч байна. Тэгэхэд Хятад улсын иргэд визний хугацаа хэтрүүлдэг тохиолдол 0.9, Солонгос гэхэд 0.46 гэсэн хувьтай гарчээ.

Тиймээс Америк явж байгаа монголчууд маань хар амиа бодож, харлаж үлддэгээ болих хэрэгтэй. Монгол Улс ч гэсэн иргэнээ бүртгэж, хэн хаашаа хэзээ явж байна. Хэзээ эргэж ирэх ёстой гэдгийг мэддэг байх ёстой. Ялангуяа Америк явж байгаа хүмүүсээ мэддэг, ар гэр, амраг садантай нь харилцаа холбоотой байдаг болъё. Гадаадад гарч хараар амьдарна гэдэг хэн нэгний дур зоргын асуудал байдгийг жаахан ч болов цэгцэлмээр санагддаг. Энэ нь хувь хүний эрх, эрх чөлөөнд халдаж байгаа хэрэг биш бөгөөд Монгол Улсын нэр хүнд, монголчуудын хувь заяанд ч эергээр нөлөөлөх бодлого болох учиртай. Монголын төр гадаадад, ялангуяа Америкт хууль бусаар амьдарч байгаа монголчуудаа бүртгэж, бүгдийг нь биш юм гэхэд заримыг нь эх орондоо авчрах гэх мэт ажлаа тасралтгүй хийж байх ёстой. Мөн Америкт зорчиж байгаа иргэддээ визний хугацаагаа хэтрүүлэхгүй, хууль бусаар ажиллаж, амьдрахгүй байх талаар зөвлөж, ухуулж сэнхрүүлж байя. Үүний үр дүн бол монголчууд АНУ-ын виз авах нөхцөл хөнгөрөх, улмаар ирээдүйд Монгол Улс АНУ-ын “Визээс чөлөөлөх хөтөлбөр”-т хамрагдах бодит нөхцлийг бий болгоход чиглэгдэх ёстой. Америк руу визгүй зорчих эрхтэй болохын тулд улс орнуудад үүнээс өөр олон шалгуур тавьдаг. Тухайлбал, аялал жуулчлалын “В” ангиллын визний татгалзал гурваас доош хувьтай байх, Терроризмын эсрэг, хууль сахиулах, хилийн хяналт, мөн бичиг баримтын аюулгүй байдлын өндөр стандарттай байх гэх зэрэг шаардлагууд багтдаг. Энэ бүхнийг бид бодлогоор зорилго, дэс дараалалтай аажим аажмаар хэрэгжүүлж эхэлбэл Америкт визгүй зорчих өдөр холгүй байна. Тэгвэл тэнд хараар амьдарч байгаад ирсэн монголчууд ч эргээд албан ёсоор очих эрхтэй болно.

Аль юм болгонд бид хар амиа хичээж, өөрийгөө бодож амьдрах билээ. Нэг хүний хугацаа хэтэрсэн визний ард нэлээд олон хүний виз гарахгүй үлдэж байна. Нэг монгол Америкт харлаж, хууль бусаар ажиллаж амьдарч болоод байгаа мэт. Тэгвэл яг тийм хүмүүсээс болоод нэлээд хэсэг хүн тэнд сурах, аялах, бизнес хийх боломжоо хаалгаж байна. Энэ бүхнийг ойлгож, хаана хаанаа жаахан хариуцлагатай байя. Ингэж чадвал Америк орон бидэнд хаалгаа нээхэд ойрхон л байна даа.