Category: их-уншсан

Монголын бөхчүүд хоёр хуваагдчихлаа. Хоёулаа Монголын үндэсний бөхийн холбоо нэртэй. Холбоод аль аль нь нөгөөгөө хүлээн зөвшөөрөхгүй. Чамгүй удаан хугацаанд хэрэлдэж талцлаа. Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ түүний ард хуучин энэ холбооны тэргүүн байсан Д.Данзан, Р.Нямдорж, улсын заан Ц.Магалжав, улсын заан Б.Сайнбаяр, нөгөө талд нь бас тамга тэмдэг авчихсан Гачууртын Л.Чинбат бизнесмэн тэргүүнтэй бөхчүүд. Түүний ард дархан аварга Х.Баянмөнх, дархан аварга А.Сүхбат, улсын арслан Д.Мөнх-Эрдэнэ, улсын заан Д.Ганболд, Улсын начин С.Дуламсүрэн, Х.Пүрэв тэргүүтнүүд жагсаж байна. Нэг ёсондоо баруун, зүүн аймгаараа талцсан шахуу юм уу даа.

Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ тэргүүтнүүд нь улс, аймгийн цолтой бүх бөхчүүдийн 80 хувь нь хуралдсан, албан ёсны ирцтэй гэгдэж байгаа үндэсний бөхийн Их эеэс сонгогдсон улс гэж өөрсдийгөө хэлээд байгаа. Л.Чинбатын талын улс, аймгийн цолтой бөхчүүдийн 20 хувь оролцсон гэх их хурлаас нь сонгогдсон талынхан. За ингээд хоёр бие рүүгээ хэвлэлээр бичиг цаас шидэлцэж, зодоон нүдээний ч сураг сонсогдож, сүүлдээ хоёр талаас төлөөлөл оролцуулж Ерөнхийлөгч хүртэл хүлээж авч уулзлаа. “Ойлголцож чадахгүй энэ мэт байдал үргэлжилвэл улсын цолыг чинь хураана” гэж Ерөнхийлөгч сануулсан. Гээд нэмэр болсонгүй. Хэрүүл үргэлжилсээр. Муу дээр муухай, муухай дээр улцан нэмэр гэгчээр уул уурхай, авлигын хэргээр хэдэн Ерөнхий сайд аснуудаа барьж хорьсон нь дотоод, гадаад ертөнцөд шившгээ хутгаж дуусахгүй байхад монголчуудын өв соёл, уламжлалын нэг бөхийн спортын хэдэн аваргууд нь ингэж талцаад муу муухайгаа дуудалцаж дуусахгүй нь.

Монголын төрийн бус байгууллагууд дотроо ганц том үндсэн хөрөнгөтэй нь угтаа Бөхийн холбоо байсан юм. Энэ нь Бөхийн өргөө. Бөхийн өргөө хэмээх өнөө муу дугуй байшингаа булаацалдаад, тэрийгээ сүүлдээ лацдуулаад, орлого олж байсан ганц эх үүсвэрээ хаагаад эцэстээ өөрсдийн ганц ажил болох улсын баяр наадмаар бөхөө барилдуулах уу, үгүй юу даа тулав. Бөхгүй наадмыг наадам гэх үү. Эрийн гурван наадмаас хамгийн их үзэгчтэй нь бөхийн барилдаан. Бөхийн хорхойтнуудад хөгшин, залуугүй багтана.

Тэгээд одоо энэ зуны наадмыг энэ их эвдрэлцлээрээ бөхийн барилдаангүй болгох вий. Монголын төр ч наадмаа хийдгээрээ хийх байх. Харин энэ хоёр холбоо нь наадам хийх нь үү. Бөхгүй бол наадам ямар ч сүр хүчгүй, амтгүй, утгагүй болно. Бөхийн барилдаан, бөхийн эрэмбэ гээч нь олон зуун жил уламжилж ирсэн. Дархан аваргууд нь өнөөдөр барилдаж байгаа залуу бөхчүүдийнхээ багш. Казакуудын хэлдэгчлэн аксакал нь. Увсын гаралтай улс, аймгийн цолтой, өнөөдөр ид барилдаж байгаа залуу бөхчүүдэд дархан аварга Х.Баянмөнх яалт ч үгүй нөлөөлнө.

Төв аймгийнханд А.Сүхбат аварга нөлөөлнө. Аварга биеийн тамирын төгсөгч бөхчүүд болоод зүүн аймгийн бөхчүүдэд Б.Бат-Эрдэнэ аварга яалт ч үгүй нөлөөлнө. Энэ аваргуудын талцал хуваагдал өсөрхүү байдал нь үнэхээр чинээндээ тулж Х.Баянмөнх аварга нь “Шударга бус наадамд барилдаж болохгүй” гэчихвэл улсын аварга С.Мөнхбат, улсын арслан П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь нар барилдахгүй. Монгол наадмыг ид чимж, үзэгчид барилдааныг нь харахыг хүсэн хүлээдэг аварга, арслангууд барилдахгүй бол ямар наадам болох билээ.

Өнөөх арслан Э.Оюунболдоо Б.Бат-Эрдэнэ аварга нь “битгий барилд” гэвэл наадам юу болохов. Эсвэл тус тусдаа наадам хийнэ гэх үү. Энэ янзаараа бид өнөө жилийн наадмыг үзэх нь үү. “Эрүүл явбал улсын наадам үзнэ” гэдэг сэн дээ. Японы сумогийн их аварга Ёкозүна нар сумогоо хөгжүүлэхийн төлөө хичээн чармайдаг бол Монголын их аваргууд улсаа тараах, ёс заншил уламжлалаа үгүй хийх л юм хийж байх юм.

Гэтэл ард түмэн энэ хэдэн бөхөө яаж бөөцийлж, яаж хайрлаж хүндэлдэг билээ. Нутгийн зөвлөл нь “Манай нутгийн бөх гайгүй барилдлаа” гээд аймгийнхаа аль өнгөтэй өөдтэй яваа хэдээсээ хэдэн төгрөг цуглуулж, үнэтэй чамин машин, байр орон сууц, мөнгө төгрөг өгнө. Монголын хэдэн бөхөд ард түмний хайр лав багадаагүй. Хөлстэй биеэс нь адис авч баярлаад, гэрт нь зочилвол хоймроо суулгаад хамаг байдгаа барьдаг. Монгол эрчүүдийн хамаг хийморь лундаа нь энэ хэдэн бөхчүүдэд л байдаг юм шиг дээшээ залахыг нь яана гээч. Сум орондоо бол сумын бөх нь нутгийн настны дараа л хүндлэгдэнэ. Засаг дарга бол бүүр хэддүгээр зэрэгт ч юм жагсана шүү. Аймгийнхан ч сүйд болно. За тэгээд улсын цолтой бол дээдэлнэ гэж сүйд. Ингэж хайр хүндлэлийг хүртэх хэрнээ манай энэ хэдэн бөхийн байж байгааг хар.

А.Сүхбат аварга Төв аймгаа залгих нь. Аймагтаа юу хийж гийгүүллээ. Бөхийн төлөө хийсэн гэхээсээ хэрүүл маргаан, хийснийг нь түмэн олон мэдэх боллоо. Нөгөө л хорин жилийн өмнө Бөхийн холбоо, Нямдорж гээд л хэрүүл хийж явсан. Өнөөдөр УИХ-ын гишүүн болчихоод өнөөхөө л яриад явах юм. Яасан ч мартдаггүй гомдол, хэрүүл, тэмцэл вэ. Хорин жилийн өмнөх байтугай хоёр хоногийн өмнөхөө ч мартаж л орхидог биз дээ, эр улс чинь. А.Сүхбат аваргын уран барилдаанч, дархан аварга, гавьяат тамирчин гээд шагшаад байгаа нь хувь хүний өөрийнхөө төлөө хийсэн л гавьяа. Улс орны хөгжилд тэр цол гуншин нь ямар ч нэмэртэй юм. Харин ч бөхийнхөө тэр олж авсан нэр төр дээрээ дөрөөлөөд УИХ-ын гишүүн болсон. Ингэж УИХ-ын гишүүн болж, хууль баталж, төр барилцах хэмжээнд хүргэчихээд арай өөр юм яриад явж баймаар. Улс орны хөгжлийн төлөө хөдөлмөр, цаг хугацаа, нервиэ зарцуулж болмоор юм. Гэтэл өнөөх л хорин жилийн өмнөхөө яриад явж байх гэж. Увсын бөхчүүд зөвхөн өөрийн аймгийн бөхийг л бөх гэж үздэг. Монгол бөхийг зөвхөн энэ нутгийнхан л эзэлж байх ёстой мэт аяглах юм.

Увсын бөх түрүүлвэл стадион дүүрэн “Увс нуур”-аа дуулна. Монголын Үндэсний бөхийн холбоо ч Увсынхнаар л дүүрэх ёстой мэт аяглана. Ингэж болохгүй ээ. Монгол бөхөд Монголын уламжлал нэвт шингэсэн байдаг. Монгол бөх бол Монголын л уламжлал, ёс заншлыг тээж явдаг том соёл. Хоёр талын хэн нь хэн байх нь пад алга. Увс нь байна уу, Хэнтий нь байна уу ард түмэнд хамаа ч байхгүй. Жалга доворхож, аймаг хошуурхаж, сүүлдээ ёс заншил, уламжлалаа, үндэсний дархлаагаа үгүй хийх нь. Монгол бөхөөр дамжуулж Монгол хэмээх цул үндэстнийг ястнаар нь хагалах олон жилийн бодлогыг энэ хэдэн аваргын нүүрэн дээр үзэх вий гэж эмээх юм. Манай улс хаа очиж үндэстэн ястнаараа, шашин шүтлэгээрээ дайн байлдаан хийгээд байдаггүй, дотоодын зөрчилгүй, энх тайван орон. Гэтэл энэ хэд маань нойроо хасан байж дугуй байшингаа тойрч нэг хэрэлдэж, дотор нь орж нэг заамдалцсаар өдийг хүрэв.

Ерөнхийлөгчийн хэлдгээр цол гуншинг хурааж хашраахгүй бол яваандаа гадны жаахан түлхээс ороход улсаа сүйрүүлэх нь байна. Өнгөц харахад бөхийн өргөөг тойрч хэрэлдсэн эдийн засгийн ойлголт юм шиг ч эдний энэ талцал, хэрүүлийн үр дүн цаагуураа Монголыг бутаргах нь. Энэ хэд маань эвтэй байвал улсын наадмаа уламжлал ёсоор сэтгэл тэнүүн үзэхсэн дээ.

Иргэд ажилгүй ядуу байхаасаа ичдэг байсан бол одоо үгүй болжээ. Харин ч ядуугаараа бахархаж, гул барьж, ажилгүй учраас архи ууж байна, хулгай хийхгүй бол яаж амьдрах юм гэхчлэн ярих болж. Ийм хэсгийнхний яриаг нийгмийн сүлжээ, сошиал ертөнц маш ихээр дөгөөн дэвэргэж байна. Ялангуяа телевизүүд тэднийг бүр ч ихээр өдөөж, нийгмийг хамарсан шинжтэй болгож байгаа нь эмгэнэлтэй. Телевизүүдийн орлогын эх үүсвэр болох реклам сурталчилгааг зөвхөн ядуучууд өгдөг болчихоогүй биз дээ. Гэтэл тэд ядуу дорой гэж ярьж байгаа бүгдийг үндэсний баатар болгож, ядуу хүмүүсийн нуруун дээр улс орон тогтож буй мэт ойлголт төрүүлэх боллоо.

Ингээд яг эсрэгээрээ хөрөнгө чинээтэй, хөдөлмөрлөж буй хүнийг үзэн ядах хөдөлгөөн нэлээд эрчээ авч байна. Үүнд сошиалынхан, телевизүүд их үүрэг гүйцэтгэж байна. Үзэн ядаад байгаа баячууд нь үнэхээр ард түмний хөрөнгийг луйвардаж баян болцгоосон байвал шүүмжлэлтэй хандаж болно. Тэрнээс биш ажил олгогч, татвар төлөгч, баялаг бүтээгч энэ хүмүүсийг элдвээр шүүмжилж, нийгмийн шоовдорлогдсон давхаргынхан мэт үзэх нь улс оронд маш аюултай.

Ер нь энэ ажилгүй, хоосон байгаагаараа бахархах нь нийгмийн эмгэнэл юм. Нийгмээрээ уруудан доройтохын шинж. Бас дээр нь эх захгүй үймээн самууны эхлэл. Энэ байдал газар авсаар төрийн хяналтаас гарвал юун долдугаар сарын нэгэн, аймшиг л авчирна. Учир нь Монголын нийгэмд ингэж ядуу муугаараа бахархахын, гул барихын эцсийн зорилго бол хөдөлмөрлөж буй хэсгийнхээ хөрөнгийг булааж, өөрсдөө хөдөлмөрлөхгүйгээр зүгээр хоол идэх гэсэн атгаг үзэл санаа юм. Хүмүүс хөрөнгө хураахад маш дуртай. Ерөөсөө хүн төрөлхтний хамгийн дуртай үзэл санаа бол хэн хэндээ атаархах зүйлгүй болж (угтаа нийтээрээ гуйлгачингууд болж), өөртэйгөө адилхан болгох явдал юм. Хүн төрөлхтний түүхэнд гарсан Октябрийн хувьсгалаас эхлээд аймшигт нийгмийн өөрчлөлтүүдийн дийлэнх нь энэхүү үзэл санаанд тулгуурласан, ядуусыг хөрөнгөтнүүдийн эсрэг турхирсан хөдөлгөөн байлаа. Эцсийн үр дүн нь улс орноо авч явсан ажил олгогч, татвар төлөгч, чинээлэг хэсгүүдээ цусан далайд живүүлж, дараа нь нийгмээрээ нэг зиндааны статустай, дарангуйлагчийн чанга хатуу гарт, үзэл суртлын хүлээсэнд, хоногийн хоолтой, сэлгээний хувцастай насыг авдаг тийм л нийгмийг авчирдаг. Хүний эрх чөлөө, үзэл бодол, гурав дахь ч хөршийн сайхан харилцаа, дэлхий хавтгай байгаагийн гайхамшиг бүгд үгүй болж, хөмөрсөн тогоон доторх монголын нийгэм угтах бөлгөө.

Гэхдээ монголчууд бид хувь заяатай ард түмэн. Бүтэн 70 жилийн эрх чөлөөгүй нийгмийн байгууллаас бараг нүд ирмэхийн зуурт салж чадсан юм. Ардчилсан хувьсгал буюу ардчилал нь, тэгж ярих юм бол бүр Ардчилсан нам нь монгол хүн бүрт сайхан амьдрах боломжийг дүүрэн олгосон. Хамгийн гол нь эдийн засгийн эрх чөлөөтэй болгосон. Монгол хүн бүр ажил хийх дуртай л болчих юм бол ямар ч бизнесээ хийгээд сайхан амьдарч болно.

Ийм эрх чөлөөт нийгэмд ядуурчихаад, буруугаа бусдаас хайгаад байж болохгүй юм. Таны ямар амьдрах нь зөвхөн таны гарт, таны зан чанарт л байгаа. Үүнийгээ монголчууд бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Бидний гурван сая Монголын 900 мянга орчим нь ядуу байна гэсэн статистик саяхан гарсан. Өнөөдөр хүн амын маань 35.2 хувь нь ядуу гэсэн манай өөрийн судалгаа бий. Дэлхийн банкныхаар бол бүр 38.6 хувь нь гэж байгаа. Ядуурлын түвшинд байгаа иргэд гэж өдөр тутмын зайлшгүй шаардлагатай хүнснийхээ зүйлсийг худалдан авах чадваргүй хүмүүсийг хэлдэг. Тэгэхээр та бидний гурван хүн тутмын нэг нь өдөр тутам өлөн зэлмүүн байна гэсэн үг үү. Нэг л сонин санагдаад байгаа юм даа. Гадны хүмүүнлэгийн байгууллагын ажилтан гэр хороолол дахь нэгэн ядуу өрхийнд ороход гэрийн эзэгтэй чихэндээ алтан ээмэгтэй, хуруундаа монетон бөгж гялалзуулчихсан “Бид үнэхээр ядуу амьдарч байна” гээд сууж байсан гэдэг. Үнэхээр ч амьдарч буй орчин нь хэцүү. Хашааных нь хаалга яйжийгаад уначихсан, хиртэй хувцастай, гэр орон нь авах юм байхгүй. “Энэ айлыг одоо ядуу гэх үү, надад лав байхгүй алтан ээмэгтэй юм байна шүү дээ” гэж тэр хүмүүнлэгийн ажилтан, хорооных нь Засаг даргаас асуухад өмнөөс нь “Ядуу, ядуу айл байгаа юм” гэжээ. Энэ бол төр нь ч, иргэн нь ч оюун санааны ядууралд орчихсоны шинж биз ээ.

Тэгэхээр олон улсад хоёр төрлийн ядуурал байна гэж томьёолдог. Нэгдүгээрт, Энэтхэг ядуурал буюу өөрийнхөө ядуу хувь заяатай эвлэрч, түүндээ хэнийг ч буруутгадаггүй хэсэг. Төрөөс нь дэмжээд ч сэхэл авахгүй. Тэр хүмүүст осолдохгүй нуудгай эрхтнээ халхлах төдий хувцасны оронцог л бий. Байгаа хөрөнгө нь тэр. Хоёр дахь нь оюун санааны ядуурал буюу сэтгэлгээний ч гэж хэлдэг.

Монголын ядуугаараа гайхуулаад, гул бариад буй нөхдүүд бол оюун санааны ядууралд бүрэн автсан хүмүүс. Монголын энэ байдалд төр, УИХ-ын хэдэн гишүүд ч буруутай. Тэд хэдэн биенээ, хэдэн бизнесмэнээ олигархууд хэмээн нийгмийн өмнө дуудаж цоллодог. Үүнийг нь сошиал ертөнц, телевизүүд дөгөөн дэвэргэж, ялангуяа залуу үеийнхний сэтгэхүйд “Миний ядуу байгаа нь энэ муусайн олигархуудаас болж байна” гэсэн үзлийг суулгаад өгчихсөн. Гэтэл үнэндээ монголын ядуу гэж байгаа бүх хүнд баян амьдрах боломж хангалттай бий. Тэр бүү хэл төрөөс мөнгө өгч, мэргэжил, ажилтай болгоё гэхэд бүгд зугтааж, нэг газар ялхайтал сууж байгаад ажлын байр бий болгож, татвар төлж байгаа “олигархууд”-аа цахим сүлжээгээр зүхэж суудаг. Худлаа гэвэл өнөөдөр МСҮТ-үүд ямар ч оюутангүй болчихоод байна шүү дээ.

Манай ядуугаараа бахархдаг хэсгийнхний залхуу хойрго, бэлэн хоол идэх хүсэл, ядуу байгаагийн буруугаа хэн нэгнээс эрж хайдаг арчаагүй зан, дээр нь өөрөөсөө дээр амьдарч буй нэгнээ үзэн ядаж, атаархан хорсдог байдал нь үнэндээ Сахарын цөлөөс урагших Африкийн туйлын ядуу зарим орны иргэдийн үзэл бодлоос ч долоон дор байгаа юм. Иргэний дайн, байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн орны иргэдэд хэн нэгэндээ атаархан хорсох тухай ойлголт байдаггүйг судлаачид олонтаа бичдэг. Тэдгээр орны ядуу иргэд харин хөрөнгө чинээтэй хүмүүстээ үнэнч шударга хөдөлмөрлөж, өгсөн ажлыг нь гололгүй хийж, мөрөөрөө амьдрах хүсэлтэй байдаг юм билээ. Монгол оронд ямар ч дайн байлдаан болоогүй, ямар ч цунами, аймшигт газар хөдлөлт болоогүй. Гэтэл ядуурлын түвшин ийм өндөр байгаа нь ажил хийх хүсэлтэй монгол хүн цөөхөн болсонтой холбоотой гэхээс өөрөөр яаж дүгнэх билээ.

Тэгэхээр монголчууд бид ажил хийдэг болцгооё. Хүнд ажиллах дургүй байдаг юм бол өөртөө ажил гаргаж амьдралаа авч явцгаая. Өнөөдөр улс оронд маань төрийн хүнд суртал, дарамт, авлига, банк санхүүгийн тогтолцоо… гээд хүндрэл их байна. Энэ бүхэн цаг хугацааны л асуудал. Орлого бага, цалин хөлс хүрэлцэхгүй байна. Яваандаа цалин хөлс нэмэгдэнэ, эдийн засаг тэлнэ. Бид юу ч байхгүй, гуяа ганзагалсан ард түмэн биш шүү дээ. Бас чиг буурлын буян, аавын хишигтэй ард түмэн. Цаг алдалгүй хурдхан шиг бүгдээрээ ажилтай, орлоготой болж аваад дээшээ мацъя. Өдөр шөнө, өглөө оройгүй ядуу гуйлгачингаа ярьж бахархаад, түүнийг нь мэдээллийн бүх сувгууд сурталчилаад байвал ядуу ард түмэнтэй ямар улс орон найзалж нөхөрлөж, хөрөнгө оруулах юм бэ. Ядуу хүнтэй ярьж хөөрдөг хүн ч цөөхөн байдаг биз дээ.

Таван толгойн ногдол ашгийг ард түмэнд тараах тухай яригдаж байна. “Эрднэс-Таван толгой” компани өнгөрсөн гуравдугаар сард 1072 хувьцаа эзэмшигчдийг бүртгэснээр иргэд ногдол ашиг хүртэх боломж нээгдсэн. Гэвч энэ нь шууд бэлэн мөнгө гар дээр ирнэ гэсэн үг биш. Зөвхөн хувьцаа эзэмшигч гэдгээ баталгаажуулсан хэлбэр юм. Тэгвэл иргэдэд ногдол ашиг тараах асуудал нь хувьцаа эзэмшигчдийн хурал юм уу, Засгийн газрын шийдвэрийг дагах учиртай. Уг нь “Эрдэнэс-Таван толгой”-н хувьцаа эзэмшигчид хуралдаад ногдол ашиг тараахгүй байхаар тогтсон юм билээ. Харин Ерөнхийлөгч Х.Баттулга тус компанийг ард түмэнд ногдол ашиг тараа гэж нэлээд шахаж байна. Энэ компани сая “ТОП-100” аж ахуйн нэгжийн хоёрдугаарт эрэмбэлэгдсэн. Тэд өнгөрсөн онд татвараас гадна 461 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашигтай ажилласан гэнэ лээ.

Өнөөдрийн байдлаар 15 тэрбум зарласан хувьцааныхаа 12 тэрбумыг нь гаргасан байна. Үүний 85 хувь нь төрийн мэдэлд байдаг бол 14.6 хувь нь буюу 2.5 сая гаруй хувьцаа иргэдийнх гэсэн. Хэрэв иргэн бүрт ногдол ашиг хүртээвэл нэг өдрийн ч өл залгуулах хэмжээний мөнгө авахгүй. Тооцооллоос харахад нэг хүнд гуравхан мянган төгрөг ногдох юм байна. Энэ бол ердөө гуравхан хуушуурын л мөнгө. Ерөнхийлөгчийн хувьд ногдол ашгийг нэмэгдүүлэх боломжтой гэж “Эрдэнэс-Таван толгой”-н удирдлагуудтай уулзахдаа хэлж байсан. Сонгуулийн үеэр ард түмний өрийг тэглэнэ гэсэн амлалтаа биелүүлэхийн тулд Таван толгойгоос иргэдэд ногдол ашиг тараах өөрийн хувилбараа ч танилцуулна лээ. Тэрбээр иргэдийн хувьцааг 100 хувь болгож өсгөх хуулийн төсөл боловсруулж УИХ-д өргөн барина гэдгээ дуулгасан. Улмаар Ерөнхийлөгч Х.Баттулга тус компанийн ТУЗ-д өөрийнхөө хувилбарыг цаасан дээр буулгаж ирэхийг тулгав.

“Эрдэнэс-Таван толгойн”-н ногдол ашгийг одоо иргэн бүрт тараавал аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй гэдгийг бүгд мэднэ дээ. Эдийн засагчид, бизнесийнхний гаргасан тооцооллыг энгийн хүн ч уншаад ойлгочихно. Тэр гуравхан мянган төгрөг бидний амьдралд ямар ч баялаг бүтээж чадахгүй. Захын рестораны аяга кофены ч үнэ хүрэхгүй шүү дээ. Ард түмэн өнөөдөр ийм мөнгө авсан ч яалаа, байсан ч ялаа. Авахгүй байлаа гээд амьдрал нь доройтчихгүй нь лав. Харин хүн бүрт өгөх гурван мянган төгрөг нийт дүнгээрээ компанидаа бол асар их мөнгө. Гурван сая иргэнд тэгш хүртээлээ гэхэд арваад тэрбум төгрөг болно. Ийм хэмжээний мөнгийг нэг дор зарлагадвал бизнесийн чадамж нь суларч, үйл ажиллагаанд нь мэдээж нөлөөлнө.

Харин энэ мөнгө компанидаа байвал том утгаараа эргээд Монголын эдийн засагт дэмтэй. Бизнес нь тогворжиж, үйл ажиллагаагаа тэлж, ашиг орлогоо нэмэгдүүлбэл манай улсад орж ирэх валютын урсгал тэр хэрээр нэмэгдэнэ. Ядаж л нүүрсээ угаах үйлдвэр барих, компаниа бэхжүүлэх, хуримтлал үүсгэхэд нь нэмэртэй юм биш үү. Харин тэр мөнгийг луйвардуулчихгүйхэн шиг компанидаа ашигтай хувилбараар авч үлдье гэвэл хяналтаа л чангатгах хэрэгтэй.

Ард түмэн Таван толгойгоосоо гурван хуушуурын мөнгө авахгүйгээр нэг, хоёр жил тэснэ. Өргүй, дээр нь өнөө жил ашигтай ажилласан гэж байгаа “Эрдэнэс-Таван толгой” компанийн чадавхыг харин ч бэхжүүлэх ёстой. Хэрэндээ л зүтгэж явахад нь гуравхан мянган төгрөг нэхээд татаж унагаагаад яахав. Тэрний оронд энэ эрчээр нь гурван жил ажиллуулсны дараа зургаан хуушуурын мөнгөтэй болсон дээргүй юу. Газрын доорх баялаг ард түмний өмч гэж Үндсэн хуульдаа тунхагласан монголчуудын хувьд угаасаа Таван толгойгоос ногдол ашиг хүртэх нь зүй ёсны асуудал. Энэ боломжоо зөв цагт нь ашиглаж чадвал улсдаа ч, ард түмэндээ ч хэрэгтэй.

Гадны улс орнуудын жишгийг харахад иргэд нь уул уурхайгаасаа наад зах нь жилдээ 1000 ам.долларын ногдол ашиг хүртдэг. Ийм улс гэвэл АНУ-ын Аляска байна. Бид тэдэн шиг ногдол ашиг хүртдэг болъё гэвэл эхлээд Таван толгойгоо томруулах хэрэгтэй. Мянгуужингийн үлгэр мэт яригдсаар ирсэн төмөр замын асуудлыг нь юун түрүүнд шийдээд өгчихвөл дараа нь ногдол ашгийн тухай яриахад арай өөр дүн сонсогдоно доо.

Улс төрийн очкоов авахын тулд Таван толгойн ногдол ашгийг ард түмэнд тараана гэж байгаа үйлдэл бол Монгол Улсын эдийн засагт үнэхээр хохиролтой. Ийм хорлонтой байж болохгүй ээ. Сонгуулиар ард түмэнд өгсөн амлалтаа гүйцэлдүүлэхдээ улстөрчид эдийн засгаа элгээр нь хэвтүүлэх дайны шийдвэр гаргах нь олон. Бас хүүхдийн мөнгөний асуудал дээр энэ байдал тод харагдаад байх юм. Хүүхдийн мөнгийг ялгаварлалгүйгээр 100 хувь олгох саналыг Ерөнхийлөгч дэвшүүлж, Их хуралд өргөн барьсан. Харин Засгийн газраас 80 хувьд нь олгох ёстой гэсэн шийдвэр гаргасан. Үнэн хэрэгтээ 20 мянгыг нийт хүүхдэд олгож байх үед 90 хувь нь авдаг байсан гэсэн судалгааг МАН-ын бүлэг танилцуулсан шүү дээ. Нэгэнт тэр арван хувь нь мөнгөө авахгүй гэж байхад нь заавал өгөх гэж намууд талцах хэрэг байгаа юм уу. Эдийн засгийн үзүүлэлтийг харахаар хүүхдүүдийн 80 хувьд нь энэ мөнгийг олговол нэмээд 41 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн. Энэ бол 60 хувьд олгож байсан мөнгө хорин хувиар өсөхөд нэмэгдэж байгаа дүн. Тэгвэл бүх хүүхдэд ялгаварлалгүйгээр 20 мянгыг нь олгох юм бол 82 тэрбум төгрөг хэрэгтэй болно. Энэ мэтчилэн хүүхдийн мөнгө, Таван толгойн ногдол ашиг зэрэг нийгэм рүү чиглэсэн асуудлууд руу улстөрчид санаа тавин орж, дуугардаг нь ердөө л оноо цуглуулах гэсэн арга. Сонгуулийн амлалт болсон тэр их мөнгө иргэдийн гар дээр очоод дэмий жорлон дүүргээд байна. Үүний оронд төсөвтөө, компанидаа байвал олон баялгийг бүтээхэд зориулагдана.

Ер нь парламентад суудалтай намууд нэгийгээ муухай харагдуулах гэж хоорондоо талцаж, эдийн засагт хорлонтой шийдвэрүүд гаргадгаа болих хэрэгтэй. Эдгээр үйлдэл чинь та нарын хэлдгээр “Жоомоо устгах гээд байшингаа шатаав” гэгч болоод байна. Үүнээс болж Монгол орон тамирдаж дууслаа. Энэ улстөржилт ард түмэнд ашиггүй, улсад ч хохиролтой. Сонгогчид тэнэг биш. Та бүхний юу хийж байгааг нэвт мэднэ. Аль ч нам гарсан ард түмэнд ээлтэй гэхээс илүү ашигтай нь харж сонголтоо өгдөг болсон. Учраа олохгүй, өөрсдөд нь сайн хандаж, хэлсэн болгоныг нь биелүүлнэ гэсэн амлалтад шуурдаг цаг өнгөрсөн шүү дээ.

Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Иргэн бүрт нэг удаа үнэ төлбөргүй газар өмчлүүлэх хуулийн хугацаа ирэх тавдугаар сарын 1-нд дуусгавар болохтой холбогдуулан Засгийн газраас шинэ төсөл өргөн мэдүүлсэн нь энэ юм. Одоогоор нийт хүн амын ердөө 20 хүрэхгүй хувь нь газраа өөрийн болгожээ. Тэгвэл өрхийн хэмжээнд газар өмчилсөн байдал 60 гаруй хувьтай байна. Хэрэв иргэд хуулийн хугацаанд багтаж газраа албажуулахгүй бол улсаас арав орчим сая төгрөгөөр худалдаж авах нөхцөл байдал үүсээд байгаа билээ. Иймд иргэн бүр нэг удаа үнэ төлбөргүй газар өмчлөх хуулийн хугацааг арван жилээр сунгах саналыг Засгийн газраас оруулж ирлээ. Санаачилсан хуулийн төслөөс нь харахад хот суурин газар, орон нутгийн иргэдэд олгох газрын хэмжээнд огт өөрчлөлт оруулаагүй байна лээ. Иргэнд өмчлүүлэх газрын дээд хязгаар нь нийслэлд 0.07 га, аймгийн төвд 0.35 га, сумын төв, тосгонд 0.5 га хүртэл гэж байнэ лээ. Уг нь манай улс 1.5 сая гаруй хавтгай дөрвөлжин газар нутагтай орон доо. Ийм өргөн, уудам нутагтай, цөөхөн ард түмэнтэй байж алга дарам газар өгөх гэж ингэж сүржигнэх хэрэг байна уу. Нийт газар нутгийнхаа хэмжээг хүн амдаа харьцуулах юм бол нэг км хавтгай дөрвөлжин газарт ердөө хоёрхон хүн л ногдож байгаа шүү дээ. Гэтэл дэлхийд хөгжлөөрөө тэргүүлэх зарим улс өшөө тэлж, томрохыг хичнээн хүссэн ч хилийн зурвастаа тулчихсан зовлонтой байна. Жишээлбэл, Сингапур гэхэд 4.7 сая хүн амтай, 693 км хавтгай дөрвөлжин нутаг дэвсгэртэй. Нэг км хавтгай дөрвөлжин газарт 6800 орчим хүн ногддог гэж байгаа. Бас Өмнөд Солонгос байна. Ердөө манай нэг аймгийн дайтай, 98480 км хавтгай дөрвөлжин газарт 50 сая иргэн нь амьдардаг. Нэг км хавтгай дөрвөлжин талбайд 500 орчим хүн ногддог. Энэ мэтчилэн бусад улс орнууд алга дарам газар дээрээ хэрхэн шигүү амьдарч байгааг графикаас харах боломжтой.

Гэтэл манай улс иргэддээ өмчлүүлэх газрын хэмжээг дэндүү багаар тогтоож, хуульчлах юм. Ёстой л хоосон ядуу улсын зан байх даа.

Хуулиар тогтоосон тэр хэмжээ, дамжаагаараа зөвхөн хот доторх газраа өмчлүүлж болно. Харин төв суурингаас гадна байгаа цэлгэр, уудам газраа иргэддээ чөлөөтэй өгмөөр байна. Юуны тулд монголчууд бид зах хязгаар нь харагдахгүй, уудам сайхан нутагтай билээ. Эзгүй зэлүүд нутгаа эзэнжүүлэх хэрэгтэй байна. Тав, арван га-гаар нь иргэддээ өгч, эдлэн газартай болгоё. Өөрийнхөө өмчийг хүн хэнээс ч илүү хайрлаж, хамгаална. Хүний тав тухтай байдлыг хангадаг гол хүчин зүйл болох дулаан хангамж, гэр цахилгаан, цэвэр усны гээд дэд бүтцийн асуудлуудаа түвэггүй шийдэх боломжтой эрин зуунд бид амьдарч байна. Техник, технологийн хөгжлийг ашиглаад хүн хаана ч сайхан амьдраад байж чадна. Хувийн эдлэндээ дурын аж ахуйгаа эрхэлж, ажин түжин амьдрах боломжоор төр ард иргэдээ хангаж өгөх ёстой. Адаглаад л өмчилж авсан эдлэн газар нь үр хойчдоо өвлүүлэх том хөрөнгөтэй болно шүү дээ. Ер нь иргэн хүн өмчилсөн газраа хувийн зориулалтаар ашиглахаас гадна захиран зарцуулж, арилжаалж, барьцаалж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах бүрэн эрхтэй. Харин гадаадын иргэн болон харьяалалгүй хүнд шилжүүлэх нь угаасаа хуулиар хориглосон байдаг. Бас газар эзэмших асуудал дээр ч ялгаагүй гадаадын иргэдэд боломжгүй. Тэгвэл одоо хэлэлцэж байгаа хуулийн төсөлдөө алс ирээдүйгээ харсан шийдлүүдийг тусгах хэрэгтэй байна. Хэдий болтол бид нүүдэлчин сэтгэхүйгээр юм болгонд хандах юм бэ. Нөхцөл байдлыг өөрөөр харж, зоригтой шийдвэрүүдийг гаргамаар байна. Газрыг эргэлтэд оруулах нь чухал. Тэртээ тэргүй алслагдмал нутагт хүн тэр бүр очихгүй байгаагаас хойш Монгол Улсын иргэн өмчилж авсан эдлэн газраа гадаадын иргэнд түрээслэх эрхийг нь өгчих л дөө. Монголын харьяат бус хүмүүс газар өмчлөх эрхгүй юм чинь мөнгөө төлөөд ашиглах газар дээр нь хатуу гэрээ байгуулчих ёстой.

Улаанбаатарын агаар, хөрсний бохирдол, замын түгжрэл, хүн амын хэт төвлөрөл зэрэг асуудлуудаас улбаатай хотыг тэлэх бодлого явж байгаа. Газар олголтын ажлыг зохион байгуулахдаа хотоос зайдуу бүсэд газар авах гэсэн иргэдэд аль болох хүссэн хэмжээгээр нь чөлөөтэй өгөх зохицуулалт тусгавал хэн хэндээ дэмтэй. Энэ нь хот тэлж, хөгжих нэг үндэс болно.

Суурьшлын бүс болох боломжтой газар Улаанбаатарыг тойроод Төв аймгийн нутаг дэвсгэрт хангалттай бий. Тэр сайхан хөндийнүүдийг том, томоор нь өмчлүүлэх шийдвэр гарвал иргэд дуртай очно шүү дээ. Гэтэл нэг хүнд 0.07 га газрын квот өгчихөөр хэн ч гэсэн төв рүүгээ л тэмүүлнэ. Ганц олдсон боломжоо ашиглаж, аль болох худалдаа, үйлчилгээгээ ойрчилно. Тэгээд ч хотын гадна иймхэн газарт юу хийж амьдрах билээ дээ. Харин суурин бүсээс гадуурх газрыг эдлэн хэлбэрээр өмчилж, ашиглах тэр эрхийг нь хуулиар зөвшөөрчихвөл иргэд хотоос дорхноо гараад явчихна. Гэхдээ стратегийн зориулалтаар ашиглах газруудаа улс мэдэлдээ байлгах ёстой. Хэтдээ хийн хоолой татах, төмөр зам, авто зам, инженерийн дэд бүтэц хийгдэхээр төлөвлөсөн газруудаа иргэдэд өмчлүүлэхдээ хатуу гэрээлчихвэл хожим гэнэт газар чөлөөлөлт явагдахдаа тулбал хүндрэл үүсэхгүй. Ийм асуудал дээр манайхан замбараагүй газар олгосныхоо горыг амссан гашуун түүх байгааг санахад илүүдэхгүй биз ээ. Хотод бүтээн байгуулалт өрнөж, тэлнэ гэсэн ямар ч тооцоо судалгаагүйгээр иргэдийн хатгасан газар болгоныг өмчилж байсан үе бий. Дараа нь тэнд зам гүүр барих болонгуут эзэд нь амандаа орсон мөнгөө хэлж, гэдийж хэвтчихээд улсын ажлыг гацаах явдал олонтаа л тохиолдож байв. Тиймээс иймэрхүү сургамжаа тооцож, “Стратегийн ач холбогдолтой газруудыг иргэд өмчлөхөөр болбол дараа нь ямар ч маргаангүйгээр чөлөөлж өгнө” гэсэн амлалтыг нь авах ёстой гээд байгаа юм.

Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуультай бэлчээрийн асуудлыг ч уялдуулах шаардлагатай байна. Манай улс газар нутгийнхаа цар хүрээгээр дэлхийд 19 дүгээрт эрэмбэлэгддэг. Тархмал, нүүдэлчин уламжлалтай малчдын хувьд дуртай газартаа суурьшиж, оторлож ирсэн. Малын тоо толгой огцом өсөхийн хэрээр бэлчээрийн даац, цөлжилтийн нөхцөл байдал тулгамдсан асуудлуудын нэг яах аргагүй мөн. Дээрээс нь малын халдварт өвчин ч хүчрэгдэхээ байлаа. Малчид хаа дуртай газраа биш, өөрт оногдсон эдлэндээ малаа өсгөж, үржүүлэх тэр боломжийг нь хуулиар зохицуулмаар байгаа юм. Малчид заавал суурин газартаа гэлтгүй бэлчээрийнхээ талбайг өмчлөөд аваг л дээ. Ингэж байж эзгүй хээр нутгаа эзэнжүүлье. Ядаж л малчид маань нүүдлийн мал аж ахуйгаас фермерийн аж ахуйд шилжих алхам болох юм биш үү.

Дэлхийн хамгийн сэтгэл татам, үзэсгэлэнтэй, жуулчдыг ихээр татдаг суурин газруудыг хараад байхад бүгд уул, усандаа ойрхон төвлөрсөн байдаг. Хаана сайхан байгаль байна, тэнд хүн ард нь суурьшин тогтножээ. Нэг ёсондоо ийм байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн газарт амьдрахад таатайн дээр эрүүл орчинтой болохоор сонгож амьдардаг. Харин монголчууд аль болох уул уснаасаа зугтааж, сум суурингаа байгуулсан байгаа юм. Нүүдэлчин түмний хувьд мал аж ахуй эрхэлж ирсэн уламжлалтай учир цэлгэр уудам талыг сорчилж төвхнөдөг. Энэ нь ч тэгээд бэлчээр, адуу малаа аргамжих талбай, малынхаа хойноос байнгын хараа гүйлгэх боломж, жилийн дөрвөн улиралд нүүж, суух зэргээ бодолцдогтой холбоотой юм.

Ингэж явсаар байгаад уул, ус, ой модноосоо дэндүү хөндийрсөн. Юун уул модондоо амьдрах нь битгий хэл “Лус савдагтай” гээд айж, зугтдаг шүү дээ. “Ойн савдаг догшин. Хамаагүй ойртох юм бол мал хунар, хүүхэд, хөгшидийг авдаг” гэсэн айдас, цээр монголчуудын ухамсарт гүн бат шингэжээ. “Мод огтолж, газар сэндийчиж, гол горхио сэвтүүлбэл уул, усны эзэн савдгууд хилэгнэнэ” гэсэн мухар сүсэг хүн ардыг байгалийн сайхнаас холдуулсаар ирсэн юм. Энэ мунхаглал явсаар байгаад уул ус руугаа хүн, амьтныг ч хавьтуулахаа байлаа. Үүний тод жишээ бол “Дархан цаазат”, “Төрийн тахилгат” гэсэн нэрийн дор уул, овоод руугаа ойртохыг хориглосон шийдвэрүүдээр илэрч байна. Дээрээс нь иргэний хөдөлгөөнүүдийн “Байгаль экологио хайрлан, хамгаална” гэсэн хийрхэл ч эсрэгээрээ ард иргэдийг уул уснаас улам зааглаж байгаа юм. Тэд энэ үйлдлээ зөвтгөж, одоо бүр Туул голын хөвөөнд хүн амьдарч болохгүй, Богд ууланд мал, амьтны хөл хүргэхгүй гэж туйлширцгаах боллоо.

Туулын хөвөөнд орон сууцны хороолол боссоноос болж улаан голыг нь тасдаж байгаа мэт шуугьж байна. Үнэндээ хавар цагийн ус татралт тэдгээр хорооллуудаас болно гэж юу байхав. Гачууртаас доош хоёр, гуравхан жижиг булаг, зүүн баруун Сэлбийн гол Туул руу нийлдэг. Одоо эдгээр гол бүгд л урсч байгаа. Өдийд ямар зунтай адил шаагьтал бороо орж, голын түвшин нэмэгдэнэ гэх биш. Туулын ус багассан нь хаврын улирал болон түүн рүү нийлж байгаа гол, горхины урсацтай л холбоотой байдаг. Дээрээс нь томоохон голууд тасарч, шургахдаа тулдаг нь тухайн жилийн цаг агаарын нөхцөл байдал, ган гачигаас үүдэлтэйг бүгд мэднэ. Шинжлэх ухаанчаар харах юм бол энэ зэрэг олон хүчин зүйл голын урсацад нөлөөлж байна. Ийм байхад Туулын хөвөөнд амьдарч байгаа айлуудыг буруутгах ямар ч боломжгүй шүү дээ. Тэнд гэр хороолол гэж байхгүй. Харин дэд бүтцийн асуудал нь бүрэн шийдэгдсэн орон сууц, хотхонууд сүндэрлэсэн. Бохир нь газар доогуурх хоолойгоор гүйсээр шууд Төв цэвэрлэх байгууламж руу очдог. Туул гол руу цутгаж, бохирдуулах асуудал огт байхгүй.

Тэгэхээр Туулын эрэг орчмын хорооллуудаас болж гол ширгэсэн гэдэг нь худлаа юм. Агаарын бохирдол багатай энэ бүсэд мэдээж орон сууц илүү үнэтэй байдаг. Боломжтой, мөнгөтэй хүмүүс ихэвчлэн ийм л газарт амьдрахыг хүснэ. Гэтэл нийгмээрээ баячуудыг үзэн яддаг давлагааг иргэний хөдөлгөөнийнхөн өдөөж, Туул голыг иргэдээсээ харамлах юм. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд том, том хотууд голынхоо эргийг дагаж боссон байдаг. Ойрын жишээ гэхэд Москва хот байна. Европ тив дэх хамгийн томд тооцогддог энэ хот Москва голын эрэгт байршсан болохоор ингэж нэрлэсэн түүхтэй. Мөн Германы Некар голын хөндийд сунаж тогтсон Хайдэлбэрг хот байна. Аглаг ногоон ой модоор хүрээлүүлсэн энэ хотын дундуур Некар гол намуухан урсдаг нь амар амгалангийн орон мэт. Уулын энгэрт болоод голын эрэг дагуу баригдсан байшин барилгууд байгалийн үзэсгэлэнтэй өнгө хосолж, үлгэрийн ертөнцийг санагдуулдаг сан. Бас Белгийн Льеж хот байна. Модтой уулан дунд баригдсан барилга байгууламж дундуур төмөр зам, авто зам сүлжилдэн цогцлоосон байдаг. Энэ мэтчилэн уулын модон дотроо, голын эрэг дагаж суурьшин хөгжсөн дэлхийн том том хотуудыг дурдвал олон бий. Азийн улс орнууд тэр дундаа Солонгос, Хятадын хот, тосгод эрт цагаас ууландаа суурьшин амьдарч ирсэн түүхэн уламжлал ч бий. Тухайн он цагийнхаа дайн байлдаант нөхцөл байдал зэргээс шалтгаалж, хадархаг газар, өндөр ууланд төвхнөсөн тосгод ч байгаа. Одоо тэдгээр газрууд нь жуулчдын хөлд дарагддаг бүс нутаг болон хөгжиж байна.

Дэлхийн жишгээр бид Туул голоо дагаж хөгжихөөс гадна Богд уулынхаа ам болгонд суурьшлын бүс байгуулах хэрэгтэй. Хөндийнүүдээр нь хотууд сүндэрлэж, хүн ардынхаа амар тайван амьдрах бүс болгож яагаад болохгүй гэж. Энэ хотуудаа төвлөрсөн шугам сүлжээ, зам гүүр гээд дэд бүтцээр холбож хөгжүүлье. Ууландаа дугуйн болон явган хүний зам тойруулан барьж, тэр дагуу төвлөрсөн бие засах газар, үзвэр үйлчилгээний төвүүдийг байгуулах юм бол ард түмэн байгаль дэлхийтэйгээ улам ойртож чадна. Ингэж амьдарч байж бид уул, усаа хамгаалж, онгон дагшиныг нь хүртэл мэдэрнэ. Ер нь хүн хэрэглэж байгаа зүйлдээ гамтай ханддаг шүү дээ. Үүнтэй адил бид байгальдаа ойр амьдрах тусам хайрлан хамгаалах сэтгэлтэй болно. Гэтэл манайхан уул, усаа зураг мэт хөндлөнгөөс харж байх ёстой юм шиг хавьтуулдаггүй. Бид өргөн уудам нутагтай, байгалийн үзэсгэлэн цогцолсон оронд амьдарч байгаа гэж цээжээ дэлдээд байдаг хэрнээ тэр сайхныг нь үнэндээ мэдэрч, хүртэж, очиж чадахгүй байгаа нь эмгэнэл юм. Яг л ил захидал уншиж байгаагаас өөрцгүй байна. Ил захидлыг хүн эхнээс нь дуустал уншчихаад ураад л хаячихдаг шүү дээ. Үүнтэй адил уул, уснаасаа зугтаах тусам хэн нэгэн газрыг нь ухаж төнхөчсөн ч үхэн хатан тэмцэж чадахгүй. Ирээдүй хойчдоо “Тэр уулыг ухаад дууссан юм гэсэн. Энэ гол нь ширгэчихсэн байна лээ” гэж ярихаас цаашгүй. Харин уул, устай ойр амьдарснаар ядаж л эзэн суухаас гадна ан амьтад нь хүртэл хүнд дасдаг.

Дэлхий дахин байгаль экологитойгоо түшилцэн хөгжиж байна. Тэгвэл бид ой модоо эзэнгүйтүүлж, хар буруу санаатнууд хөндийлөх үүр болгож хувиргаад байгаа юм. Тийм болохоор байгальдаа ханддаг нүүдэлчин сэтгэлгээнээсээ салж, Богд ууландаа шигдэн амьдарч, Туул голоо дагуулж хотоо хөгжүүлмээр байна.

Жаахан хүүхдийг худлаа ярих, муухай үг хэлэх үед дахин ингэж хэлэх юм бол аманд чинь халуун цог хийнэ шүү гэж айлгадаг. Нээрэн ч тэгэх юм болов уу гэж бодоод өнөө хүүхэд дахин муу үг хэлэхээ больдог. Хүмүүжлийн нэг арга юм даа. Үүн шиг монголчууд бид дургүй хүргэсэн нэгнээ эрлийз хурлийзаар нь дуудахдаа гаргууд. Ялангуяа хятадын эрлийз гэвэл хамгийн муухай доромжлол мэтээр хүлээн авдаг. Ер нь Хятадтай холбоотой бүх мэдээлэлд манайхан муугаар ханддаг. Тэгснээ бүр “Хятадын аюул, хятадын эзэрхийлэл, Монголыг хятадууд эзэлнэ” гээд дээр дооргүй хийрхэцгээнэ. Ор үндэсгүй ийм цуу галзуу үгсийг одоо хязгаарлах хэрэгтэй болжээ. Алив юм хэрээс хэтрэхээрээ амьтны элэг доог болоод л өнгөрдөг. Бид олны нүдэнд нэг тиймэрхүү л байдалтай харагдаж байх шиг байна.

Эдийн засгийн өсөлт, хөгжил цэцэглэлтээрээ дэлхийд тэргүүлж буй Хятад улс XXI зуунд хөрш улсаа эзлэн түрэмгийлнэ ч гэж юу байхав. Хятадын дарга нар ч ийм утгатай үг хэлдэг. Монгол Улс бол хоёр хөрштэйгөө хилийн маргаангүй. Хил хязгаараа тогтоогоод бататгачихсан болохоор хэрүүл үүсэх, эзлэн түрэмгийлэх бодит нөхцөл байхгүй гэж хэлж болно. Хятадын дарга Си Жиньпин Монгол Улсад айлчлахдаа “Хятад улс хэзээ ч хөршүүд рүүгээ газар нутгаа тэлэх, эзлэн түрэмгийлэх бодлого барихгүй” гэдгээ мэдэгдсэн. Мөн тэрбээр “Хамтдаа түлээ цуглуулбал гал өндөр бадарна. Хятад улс Монгол Улсыг оролцуулаад хөрш орнууддаа хөгжлийн боломж, хөгжих орон зайг олгоно. Та бүхнийг Хятадын хөгжлийн галт тэргэнд суухыг урьж байна. Галт тэрэг хурдан ч бай, удаан ч бай бид Та бүхнийг урьж байна. Ганцаар явбал хурдан явна. Олуулаа явбал хол явна” гэж уриад явсан. Бодвол “Та нар биднийг муулах яахав ээ, өөрсдөө жаахан хөгжөөч, биднээс зүүгдээд ч болов наад амьдрал ахуйгаа сайжруулаач” гэсэн санаа биз.

Хятадын аюул, эрлийз хурлийз гэж дээрээсээ эхлээд ард нийтээрээ хийрхэж хашгирахаа ер нь боливол яасан юм. Хэт хийрхэгчдийнхээ амыг хязгаарлаж, анхааруулж баймаар болжээ. Магадгүй энэ хийрхлийг хятадууд улам дөвийлгөн, дараа нь “Та нар ингэдэг байсан, тэгж манай ард түмнийг доромжилдог” хэмээн боож хаахдаа хэрэглэх ч юм бил үү, ямар бодлого байгааг хэлж мэдэхгүй юм. Мөн монголчуудыг нийтээр нь Хятадыг үзэн ядуулах өөр улсын хатгаас ч явж байдаг биз. Тусгаар тогтносон Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах, газар нутгаа бүрэн бүтэн байлгах, аюулгүй байдлаа бататгах төрийн хар хайрцагны бодлоготой. Түүнийгээ л чанд сахин мөрдөх нь чухал болохоор дээр дооргүй хөрш улс орноо үзэн ядаж хашгиралдах нь эрүүл үзэгдэл биш. Гудамжинд хөршөө муулж хашгирснаар улс орноо хамгаалж байгаа гэж бодож байвал том эндүүрэл болно. Харин ч эдийн засгийн хөгжлөөрөө тэдний зиндаанд биш юм гэхэд одоогоосоо урагшилж байж л бид улсын дайтай улс гэж бусдад хүндлэгдэнэ.

“Монгол адууг Хятад руу амьдаар нь гаргахгүй” гэж цээжээ дэлдэн хамгаалж байсан У.Хүрэлсүх сайд урд хөршдөө ямар нүүрээрээ очиж, гуйлга гуйж яваа бол. Ямартаа ч энэ удаагийн айлчлалаараа Хятадаас хоёр тэрбум юанийн буцалтгүй тусламж авчээ. Мөн 450 орчим сая долларын санхүүгийн эх үүсвэрийг тодорхой төслүүдэд зарцуулахаар Хятадын талтай тохирсон байна. Мөн Монгол, Хятадын бизнес форумын үеэр хоёр улсын бизнес эрхлэгчид 4.6 тэрбум ам.долларын санхүүжилт бүхий 36 гэрээ, хэлцэл байгуулсан байна. Монголчууд Орос руу адуугаа амьдаар нь өгч байсан нь одоогийн нүүр тахлах ганц жишээ нь болдог. Үүний буруу гэж юу байхав. Гэтэл бид одоо өөх өгсөн хүний өмнөөс хэрүүл зарга хийгээд сууж байна. Өнгөн дээрээ дургүй царайлж, есөн шидээр нь муулдаг хэрнээ өгсөн бүгдийг нь аваад байдгаасаа ичдэггүй юм уу. Дэлхийн супер гүрэнтэй хил залгаа амьдарч байж бид өөрөө өөрсдийнхөө сэтгэлгээнд хаалт хийгээд, өөрсдөдөө чөдөр зүүчихээд хөдөлж чадахаа байжээ. Хятадууд биднийг “Хамт хөгжье. Хөгжлийн галт тэргэнд хамт суу” гээд уриад байхад “үгүй” гэж хойш суун зулгарах шалтгаан юу билээ. Монгол, Хятадын одоогийн байдал баян, ядуу хөрш айлуудын амьдрал шиг санагддаг. Баян айлдаа муу хөршийнх нь хүүхдүүд гэр рүү нь чулуу нүүлгэж, гадуур хагалж бутлах юм байвал юу ч үлдээхгүй сүйдэлнэ. Бага хүүхдүүдийг нь шоглоно. Сэмхэн хэрнээ байж суух аргагүй хорлоно. Гэхдээ гэрийн эзэн уулзахаараа “Амьдрал хүнд байна, бидэндээ тус дэмтэй байгаарай” гэж хөрөнгөтэй найзаасаа гуйна. Мэдээж нөгөөх нь тусалж дэмжихээ мартахгүй ч хүүхдүүдийнх нь сахилгагүй байгааг хэлж, цаашид анхаарахыг хүснэ. Хэрэв өмнөх байдал бахь байдгаараа давтагдаад байвал ядуу эцэг хэдэн сахилгагүй, ноорхой хүүхэдтэйгээ буурин дээрээ өлөн зэлмүүн үлдэх нь тодорхой. Хөрөнгө мөнгөтэй айл арай тухтай, өөрсдийг нь байнга хорлоод байдаггүй нутаг руу нүүгээд одно. Үүн шиг л бид хоцрогдсон буурай хуучин буурин дээрээ торойгоод үлдэх нь байна шүү.

Монгол Улс гадаад худалдааныхаа 80 орчим хувийг урд хөрштэйгөө хийдэг. Хүссэн ч, эс хүссэн ч байдал ийм л байна. Үүнийг бид одоохондоо яагаад ч өөрчилж чадахгүй. Харин ч хүчирхэг эдийн засагтай, том улстай хөрш байгаагаа давуу тал болгон хөгжих хэрэгтэй юм. Бид Хятад улсыг, хүмүүсийг нь муулж суухаасаа өмнө тэднийг том зах зээл, том боломж гэж харж сурах хэрэгтэй. Тэр том боломжийг яаж ашиглах санаагаа өөр хоорондоо уралдуулъя. Хүн муулж сууснаас хавьгүй үр дүнтэй. Ийм боломж, том зах зээлээ мэдэрч ашиглаж чадахгүй, хятадын эрлийз, хятадууд муу муухай гэж ярьж байгаа хүмүүсийн аманд халуун цог хийе гээд байгаа маань ийм учиртай юм.

О.ТУЯА

1990-ээд оноос хойш Оюу толгойн орд улстөрчдийн хувьд хэрүүлийн алим, талцах талбар нь байсаар ирсэн. Тал талаас нь шүүмжилж, хөрөнгө оруулагчдыг үргээж байснаас биш ажил хэрэг болгохоор сэтгэл, зориг шулуудсан хүн үгүй байлаа. Тэгтэл 2009 оны намар тухайн үед Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан С.Баяр Оюу толгойн гэрээнд гарын үсэг зурснаар уул уурхай, эдийн засаг төдийгүй улс эх орны ирээдүй, иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүлэх маш том ажлыг эхлүүлсэн юм. Үүгээрээ түүхэн болоод гавьяатай үйл хэргийг С.Баяр Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа эхлүүлсэн. Эрдэнэтээс дөрөв дахин их ашигт малтмалын нөөцтэй Оюу толгойн ордыг ашиглаж эхэлсэн нь Монголын төдийгүй дэлхийн хэмжээнд томоохон үйл явдал болсон. Тийм ч болохоор С.Баяр “Оюу толгойн гэрээнд гарын үсэг зурсан минь том гавьяа” хэмээн ярьсан нь яалт ч үгүй үнэн. Оюу толгойгоос өөр ийм хэмжээний өөр ямар том төсөл хөдөлснийг хэлэх хүн байна уу.

Оюу толгой хөдлөхөөс өмнө 2008 онд манай улсад нийт 709 тэрбум төгрөгийн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирж байсан бол 2009 онд 801 тэрбум, 2010 онд нэг их наяд 25 тэрбум төгрөг гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын шугамаар улсын эдийн засагт шингэж байжээ. 2011 онд Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалт эрчимжсэнтэй холбоотойгоор гадаадын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ дөрвөн их наяд төгрөгт хүрсэн нь Монгол Улсын хувьд дээд амжилт болж тэмдэглэгдсэн гэж болно. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ дөрвөн их наядад хүрсэн 2011 оноос монголчууд “Хүний хөгжил” сангаас сар болгон 21 мянган төгрөг авч, оюутан, өндөр настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд ч тодорхой хэмжээний мөнгийг сар бүр олгож, аймаг, сум бүрт төсвөөс олгох хөрөнгийн зардлыг нэмэгдүүлж, манай эдийн засаг тухайн онд 17.3 хувиар өссөн нь мөн л хамгийн дээд үзүүлэлт болсон. Эдийн засаг 17.3 хувиар өслөө гэдэг сайхан мэдээг бүгд сонсоод баярлаж “Хүний хөгжил” сангийн мөнгөнд дугаарлаж, сар болгон Оюу толгойн үр шимээс хүртэж байснаа та бүхэн санаж байна уу. Хоёр жил гаруй хугацаанд улсаас ингэж мөнгө авч байснаа мартаагүй биз дээ. Энэ бүхэн бол Оюу толгойг хөдөлгөсний л ач тус байсан. Одоо ч Оюу толгой хөдөлж байгаагийн хүчинд Монголын ард түмэн хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүй болоод л байна.

2012 оны сүүлээс ажиглагдаж эхэлсэн дэлхийн эдийн засгийн хямрал Монгол Улсад нөлөөлж 2013 онд байдал хэцүүдэж эхэлсэн. Эдийн засгийн бүхий л салбар уналтад орж, Монголын эдийн засаг дэлхийн уул уурхайн зах зээлийг дагаад хямарсан. Оюу толгойн ордын 20 хувь болох ил уурхайг ажиллуулж эхэлснээр эдийн засгаа бид 17.3 хувьд хүргэж байсан. Энэ хямралаас болж Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил гацаж, 80 хувийг бүрдүүлж байсан далд уурхайг ашиглалтад оруулах зайлшгүй шаардлага тулгараад байсан юм. Ингээд 2015 оны сүүлээр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Оюу толгойн далд уурхайн 4.4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын гэрээг Дубайд үзэглэж эдийн засгийн гацааг арилгасан бас нэгэн гавьяатан.

Хэрвээ 2015 онд Дубайн гэрээг байгуулаагүй байсан бол Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хямралд өртөх байтугай, дампуурахад сүүлчийн ганц шидэмс нь тасрахад бэлэн байсан. 2008-2009 онд үргэлжилсэн дэлхийн эдийн засгийн хямрал, 2013 оноос одоо хүртэл үргэлжилж байгаа олон улсын хямралд Монгол Улс Оюу толгойнхоо хүчээр л хөл алдахгүй, элгээрээ мөлхчилгүй явсаар ирсэн. Нийгэм, эдийн засгийн хямралт хэдэн жилийн хар бараан шөнийг та бид Оюу толгойн нөмрөөр л давж үүр хаяарууллаа. Одоо эдийн засагт өсөлт ажиглагдаж, гэгээ тусч эхэллээ. Монголчуудын хувьд хямрал цагийн жамаар, аяндаа арилж байна гэхээсээ илүүтэй Оюу толгойн далд уурхай хөдөлж эдийн засагт өсөлт гарч байна гэж тайлбарлах нь зүйтэй. Гэтэл улс эх орноо, ард түмнээ хүнд үеүдэд чирч гаргаж гавьяа байгуулсан Ерөнхий сайд нараа гэмт хэрэг хийсэн хэмээгээд шоронд хорьж байна.

Өнгөрсөн оны байдлаар Оюу толгойн Монгол Улсад зарцуулсан мөнгөн хөрөнгө долоон тэрбум ам.доллар, гүний уурхайн төсөл дээр монгол компаниудтай байгуулсан гэрээний дүн 1.4 тэрбум ам.доллар давж 2017 онд л гэхэд 180 сая ам.долларыг татварт төлж, 5.7 сая ам.долларыг Өмнөговь аймгийн тогтвортой хөгжлийн төслүүдэд оруулаад байгаа аж. Нийтдээ 2010-2017 оны хооронд дотоодын худалдан авалтдаа 2.2 тэрбум ам.доллар зарцуулчихаад байгаа юм байна.

Оюу толгойг хөдөлгөх ёсгүй, хэвтэж л байх ёстой байсан гэж эх орончид хэлдэг. Хэвтэж болно л доо. Хэрвээ хэвтэж л байсан бол Монгол Улс эдийн засгийн хямрал, донсолгоонуудыг яаж туулж гарч ирэх байсан бэ.

Оюу толгойг хөдөлгөсөн, ард түмнээ хоолтой байлгасан Ерөнхий сайд нарыг шоронд хийсэн бол араас нь “Таван толгойн хөрөнгө оруулагчийг сонгож, хэлэлцээр хийх” үүрэг бүхий Ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байсан Монгол Улсын сайд асан М.Энхсайханыг чичлээд эхэллээ. Байдал нь бүр дэн дун болоод ирж байх шиг байна. Яагаад ч юм Эрдэнэт, Таван толгой, Оюу толгой гээд бүгдийг гацаах гэсэн гинжин хэлхээ яваад байх шиг байна. Эрдэнэтэд хулгай нүүрлэчихээд байгааг та бид харж байна. 49, 51 хувь гэж хуваагдчихаад хоёр талаас нь хулгайлцгаасан байгаа бол Оюу толгойг улстөржилтөөр гацаачихаад байна. Эрдэнэтэд хийсэн хулгайн хэргээ дарахын тулд Оюу толгой дээр ингэж зориудаар шуугиан дэгдээж байгаа юм.

Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкныхан удаа дараа бидэнд “Танай улс Оюу толгойнхоо хүчинд амьдраад байна шүү” гэдгийг сануулаад байгаа. Өөрсдийн хулгайгаа нуух гэж Оюу толгой дээр гаргаж байгаа улстөржилтөөс үүдэж дэлхийд нэр хүндтэй Рио Тино компанийн хувьцааны үнэ ханш буурч байна. Бага багаар сэргэж байсан гадны хөрөнгө оруулагчдын нааштай байсан хандлага үүнээс болж татрахыг үгүйсгэх аргагүй. Монголчууд аа, цаашид хэдүүлээ яаж амьдрах болж байна аа. Эрдэнэт, Оюу толгой, Таван толгой, төмөр зам, цахилгаан станд гээд бүтээн байгуулалт, уул уурхайг хөдөлгөсөн болгоныг шоронд хийгээд байхаар юу болох вэ. Ажил хийсэн болгоныг барьж хориод байвал энэ улсад чинь юм хийх эр зоригтон үгүй болох нь. Эсвэл ОХУ, БНХАУ-ын тусламжаар амиа зогоох хувилбарыг сонгож хоосон хармаандаа гараа хөлөргөж гудамж метрлэх болж байна уу. Шонгийн модны ухсан нүхээ бүтээн байгуулалт хэмээн ойлгож сүү дусааж, нийтийн бие засах газар байгууллаа гээд тууз хайчилсаар байх юм уу.

Ерөнхий сайд Ү.Хүрэлсүх юуг ч хөдөлгөж чадахгүй. Улстөрийн оноо авахын тулд яахав авлигатай тэмцэж байна гэж шуугиан дэгдээсээр хугацаагаа өнгөрөөх байх л даа. Яагаад вэ гэвэл тэр айж байгаа, юм хийхээс эмээж байгаа. Хэрэвзээ зоригтой хөдөлж, шийдвэр гаргаж ажиллавал дараагийн Засгийн газар гарч ирээд өөрийг нь өчиггүй баривчилж хийрхсэн ард түмэн нүүр рүү нь нулимна гэдгийг мэдэж байгаа.

Юм хийсэн хүмүүсийг ингэж баривчилж шоронд хийгээд байхаар эх орон, ард түмнийхээ төлөө зоримог шийдвэр гаргах Ерөнхий сайд гарч ирэх үү. Лав л ойрын арван жил С.Баяр, Ч.Сайханбилэг шиг Ерөнхий сайд дахин төрөхгүй шүү.

Ийм их улстөрждөг, хийрхсэн ард түмнийг хоолтой байлгахын тулд ажил хийгээд хариуд нь шоронд орохыг хэн хүсэх юм бэ.

Монголын хамгийн анхных гэж хэлж болохоор том хөрөнгө оруулалт, барууны гуравдагч хөршийн дэмжлэгээр хөдөлсөн Оюу толгой гацах шинжтэй болчихлоо, эх орончид оо. Монгол Улс яаж хөгжих юм? Оюу толгойн гэрээг байгуулахад байлцсан Б.Бямбасайхан, С.Баярцогт нарыг ч хорьчихлоо. Өрнөж байгаа үйл явдлыг гайхан харж суугаа Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчид “Бидэнтэй гэрээ хийсэн болгоныг шоронд хийгээд байх юм уу. Бүх гэрээ хэлцлээ Арбитр дээр тохиролцож байя” гэж байна.

Хийрхсэн ард түмнийг хоолтой байлгах гэхдээ л хийсэн ажлууд шүү дээ, уг нь. Хулгайгаа нуух гэсэн, атаа жөтөө, хувийн өс хонзонгоо тайлах гэсэн хэсэг бүлэг этгээдүүдийн захиалгаар л энэ хүмүүсийг ар араас нь шоронд хийж байна. Хийж, бүтээсэн хүнээс алдаа олох шиг амархан юм үгүй. Юм хийж байгаа хүн л хамгийн их шүүмжлүүлдэг хойно. Бурхныг ч хүртэл шүүмжилдэг ард түмний төлөө ямар ч Ерөнхий сайд чөмгөө дундартал, үсээ цайтал зүтгэлээ ч хожим нь ингэж зэмлэл хүлээх байтугай төмөр торны цаана суудгийг бүгд харж байна. Алдаа олъё гэвэл юунаас ч алдаа олдоно. Өө эрвэл өндөгнөөс өө гардаг гэдэг дээ. Ард түмнээ хоолтой байлгах гэж толгойгоо гашилгаж, томоохон төслүүдийг хөдөлгөсөн Ерөнхий сайд нарыг бөөнөөр нь барьж аваад хориод байгаа нь үнэхээр ч Монгол Улсын гадаад нэр хүндэд халтай л даа.

Нөгөөтэйгүүр хойшид Монгол Улсад юм хийх Ерөнхий сайд нарын зоригийг энэ бүхнээрээ мохоож байна. Зүтгүүргүй, хүчгүй галт тэргийн цуваа хаана хүрнэ гэж вэ. Зүтгүүргүй бол тэр галт тэргүүд зам дээрээ зэвэрнэ. Хүчит хөдөлгүүр, зүтгүүрээ тасалж хаяад байвал байрнаасаа хөдлөхгүй шүү.

Улаанбаатарыг минь амар амгалангийн хот гэж дэлхийгээрээ нэг ярьж байна. Амар амгалан хотын тухай энэ яриа Хойд Солонгосын удирдагч Ким Жөн Ун, АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамп хоёрын уулзалт болно гэснээс эхтэй л дээ. Өөрөөр хэлбэл Өмнөд Солонгосын төлөөлөгчид өнгөрсөн гуравдугаар сард АНУ-ын Ерөнхийлөгчтэй уулзах үеэрээ Хойд Солонгосын удирдагчийн уулзах хүсэлтийг уламжилсан юм. Хариуд нь Д.Трамп ч зөвшөөрсөн хэрэг. Гэхдээ уулзах газар, хугацаагаа товлоогүй.

Хэрэв энэ хоёр уулзвал түүхэн уулзалт болно. АНУ-ын түүхэнд ерөнхийлөгч нь Хойд Солонгосын удирдагчтай уулзаж байсан удаагүй. Тэр хоёрын уулзалт хаана болох вэ гэдэг одоо ч халуун сэдэв хэвээрээ байгаа. Хэдийгээр Хойд Солонгосын тал Пхеньянд уулзах хүсэлт тавьсан гэсэн мэдээлэл явж байгаа ч үүнийг Д.Трамп хүлээж авахгүй болов уу гэсэн ажиглагчдын байр суурь их байна. Ингээд дэлхийн хэвлэлүүд Ким Жөн Ун, Д.Трамп хоёрын уулзаж болох хамгийн тохиромжтой улс орнуудыг нэрлэж эхэлсэн. CNN, ИТАР ТАСС, Вести, Newsru.com, BBC мэдээллийн хэрэгслүүдийн хамгийн сүүлийн мэдээллүүдэд уулзалт Монголын нийслэл Улаанбаатарт болох магадлалтай талаар дурдаж байна. Олон улсын тоймч, судлаачид ч Улаанбаатарыг хамгийн байж болох хувилбар гээд чухам яагаад уулзалдаж болохоор тоймлож байна.

Дэлхийн хэвлэлүүд уулзаж болох хамгийн тохиромжтой, амар амгалан хотоор манай нийслэлийг нэрлээд байгаа нь учиртай. Бид хэнтэй ч мууддаггүй. Хойд, Өмнөд Солонгос, Орос, Хятад, Америк, за тэгээд ер нь аль ч улстай найрсаг харилцаатай явж ирсэн шүү дээ. Манайхан өөрсдөө нийслэлээ түгжрэлтэй, утаатай, тоостой, өмхий үнэртэй гэлцдэг. Тэр яахав бидний асуудал. Харин дэлхий бидний амар амгалангийн хот гэж байгаа нь үнэхээр бахдууштай. Манай улс дайн дажингүй, терроризмгүй, шашин хоорондын мөргөлдөөн, шашны хэт үзэл, дотоодын самуун байхгүй, цөмийн зэвсэггүй. Ойрын бараг зуун жил дайн тулаангүй байсан. 1990 онд нэг нийгмийг огт өөр нийгмээр солихдоо оготны хамраас цус гаргалгүй хувьсгал хийсэн дэлхийн цорын ганц улс. Тэр ч бүү хэл хүн ам цөөн хэрнээ гадны цагаач иргэд ч байхгүй. 2016 оны байдлаар хоёрхон цагаач иргэн бүртгэлтэй гэсэн статистик байдаг. Тэр хоёр нь насаараа 32-ын тойрог хавьд амьдраад тэндээсээ ч бараг холдохгүй насыг барж байгаа хоёр хятад иргэн. Уулзалт болох боломжтой гэж ам өрсөн шаагиад байгаа ийм шалтгаанууд бий.

Энэ уулзалт болох талаар анхны мэдээлэл гарахад Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж өөрийн твиттер хуудаснаа “Санал байна: АНУ-ын Ерөнхийлөгч Трамп Хойд Солонгосын удирдагч Ким нар Улаанбаатарт уулзаж болно. Монгол бол хамгийн тохиромжтой, төвийг сахисан нутаг дэвсгэр юм. Бид өмнө нь Япон-Хойт Солонгосын Улаанбаатарын чухал уулзалтыг зохион байгуулж байсан. Монгол орны хойшдын үлдээх өв бол Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ юм” гэж жиргэсэн. Трамп цөмийн зэвсэггүй бүсэд уулзах санал хэлсэн. Хоёр талын төлөөллүүд хэд хэдэн удаа нууц уулзалт хийсэн ч уулзах газраа эцэслээгүй учраас дэлхийн хамгийн амар амгалан хот гэсэн мессэж энэ хугацаанд илүү их явж л байг. Энэ нь дэлхийд биднийг сурталчилж байгаа юм. Хэдийгээр бидэнд түм буман асуудал бий ч, түүнээс олон сайн сайхнаа дурдаж болно.

Манай улс АНУ-тай найрсаг харилцаатай. АНУ-ын талаас манайд олон удаагийн өндөр түвшний айлчлал хийж байсан. Ерөнхийлөгч нь ч, төрийн нарийн бичгийн дарга нь ч айлчилж байлаа. АНУ манайд төдийгөөс өдий хүртэл тусламж дэмжлэг үзүүлж байсан. Манай улсыг ардчиллыг тууштай баримтлагч, “Ардчиллын баянбүрд” гэж нэрийддэг. Нөгөөтэйгүүр Хойд Солонгостой манай улс мөн л найрсаг харилцаатай явж ирсэн. Дайны үед Монголд Хойд Солонгосын олон өнчин хүүхэд өссөн гэдгийг уншигчид мэдэх биз ээ. Тэгэхээр уулзалт нэгэнт Ази тивд, тэр тусмаа цөмийн зэвсэггүй нутаг дэвсгэрт гэвэл амар амгалан Улаанбаатарт яагаад байж болохгүй гэж. Хоёр удирдагчийн уулзалтын гол сэдвийн нэг нь цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх талаар. Манай улс цөмийн зэвсгээс ангид статустай. Олон улсын уулзалт, АСЕМ зэргийг хийж байсан туршлагатай.

Хойд Солонгосын удирдагч Ким Жөн Уны өвөө Ким Ир Сен нь Монголд ирж байсан. Бүр хоёр удаа. 1956, 1988 онуудад ирэхдээ эхний удаа нь онгоцоор дараагийнхад нь вагоноор ирж байсан. Ким Ир Сен Монголын нэгэн үеийн удирдагчид болох Ж.Самбуу, Ю.Цэдэнбал нартай Хар далайд амарч, түүний хүү одоогийн удирдагч Ким Жөн Уны аав Ким чин Ир нь манай удирдагчдын хүүхдүүдтэй тоглож явсан нандин дурсамж бий.

Магадгүй Трамп, Ким Жөн Ун хоёрын уулзалт огт болохгүй байж ч болох юм. Эсвэл Улаанбаатарт уулзалтаа хийхгүй ч байж болно. Хамгийн гол нь энэ хоёрын уулзалт Монголын нийслэл Улаанбаатарт болж болох боломжтой. Учир нь амар амгалан газар гэж дэлхийгээр ярьж, томоохон хэвлэлүүд уулзалт болох газар Улаанбаатар байж болох хамгийн магадлалтай гэж үзээд тэр нь мэдээлэгдэх нь л чухал байгаа юм. Тиймээс тэр хоёрын ирэх ирэхгүй хамаа алга. Ирвэл сайн л биз. Энд уулзалт болохгүй байсан ч амар амгалангийн хот гэдгийг гадныхны хэлдгээр бол брэнд болгох хэрэгтэй. Амар амгалангийн хот гэдэг бол биднийхээр бэлгэ тэмдэг юм. Энэ давуу талаа улам сайн сурталчлах хэрэгтэй.

Дэлхий энэ уулзалтыг улс төрийн талаас нь харж байгаа. Скандиновын орнуудыг дэлхийн амар амгалангийн бүс гэдэг ч Хойд Солонгос бол энэ улсуудыг барууны ертөнц л гэж харна. Трамп барууны бус орнуудыг пост коммунист бүс гэж харж байгаа. Тэгэхээр түүний сонголт биш болж таарна. Дээрх улсууд улс төрийн талаасаа хоёулангийх нь боломжит сонголт биш болж таарч байна. Улаанбаатар бол өөрөө энэ хоёр бүсэд алинд нь ч дангаараа харьяалагдахгүй. Ямар ч зөрчилгүй байдаг улс. Уулзалт хийх газар луу хүрнэ гэдэг Ким Жөн Ун-д хүндхэн. Тэгэхээр тэртээ он жилд Монгол руу ирсэн өвөөгийнхөө замаар хуягт галт тэргээр хүрч ирэх боломжтой. Монгол бол улс төрийн хувьд уулзалт хийгээд явахад амар амгалан хот шүү. Уулзах цэг чинь Улаанбаатар байг. Тэр болтол дэлхий биднийг амар амгалан диваажингийн улс гэж шаагьж л байг.

Авлигатай тэмцэх газрын Мөрдөн байцаах хэлтсээс Оюу толгойн төсөлтэй холбогдуулж Сангийн сайд асан С.Баярцогт, “Эрдэнэс Монгол” компанийн захирал асан Б.Бямбасайхан, Татварын ерөнхий газар, Тагнуулын газрын даргаар ажиллаж байсан Б.Ариунсан нарыг баривчилж хорьсон. Мөн Ерөнхий сайд асан С.Баяр, М.Энхсайхан нарыг гадаадаас дуудан авчирч мэдүүлэг аван байцааж байна. Одоо Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэгт дуудах хуудас хүргүүлчихээд хүлээгээд сууж байгаа. Эдгээр баривчилгаануудыг өнгөцхөн харахад АТГ болоод хууль шүүхийнхэн Монгол Улсад шударга ёсыг тогтоон ажиллаж байгаа мэт.

Гэвч үнэн хэрэгтээ Оюу толгойн асуудлаар голлож Эрдэнэтийн 49, 51 хувийг саармагжуулах, барууны хөрөнгө оруулалтынхны эсрэг хонзонгоо авах гэж баруунд боловсрол эзэмшсэн сэхээтнүүдийг шоронд тарчилгах гэсэн эрх баригчдын бодлого. Маш ойлгомжтойгоор хэлбэл Эрдэнэтийг дүйвээн болгож өнгөрөөх, Оюу толгойгоос өмнө нь хоосон хоцорсон хүмүүс дахин хувь хүртэх гэсэн ийм л зүйл болж байна.

Гадаадаас дуудагдан ирж шоронд хоригдоод байгаа нөхөд бол 1990 оноос хойш Монголын нийгмийг бүтээн байгуулалцсан, төрийн өндөр алба хашиж байсан хүмүүс. Үндсэндээ өнөөгийн эрх баригчдаас алд дэлэм илүү амжилттай явсан эрхмүүд. Сүүлийн үеийн эдгээр баривчилгаанууд Монголын нийгэм, улс төрийн хүрээнд нэгэнт тогтсон механизмын дагуу явагдсан. Манай хууль шүүх, хүчний байгууллагууд үеийн үед эрх баригчдын өрсөлдөгчөө барьж, хорьж, дарж авах занга байсаар ирсэн. Аливаа асуудалд үнэн шударга хандаж байсан тохиолдол хууль хүчнийхэнд бараг л үгүй. Зөвхөн эрх баригч бүлэглэлүүдийн дохио зангаагаар явж гол өрсөлдөгчийг нь намнан буулгаж өгдөг. Үүнийг Монголын улс төрийн хүрээнд тогтсон механизм гээд байгаа. Шоронд хоригдоод байгаа, дуудагдаж байцаагдаад байгаа хүмүүс бүгд төр засгийн эрхэнд байсан. Тиймээс өрсөлдөгчөө намнаж шоронд хатаах гэсэн эрх баригчдын ажиллагааг тэд сайн мэдмээр юм. Гэвч яасан гэнэн хонгор юм бэ. Зангиагаа зүүгээд, онгоцоор нисч ирээд, шалгуулаад үнэн зөвөө шууд тэр дор нь олчихно гэсэн гэнэн бодолтой байх юм.

Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан С.Батчулуун агсны хэлсэн үг бий. “Би ч энэ савнаас амьд гарахгүй дээ. Бид энэ савандаа үнэн зөвийг нь олох гэж хийдэггүй юм шүү дээ. Нийгмээс арилгах гэсэн хүмүүсээ хийдэг сав. Би хууль шүүхэд ажиллаж байсан хүнийхээ хувьд сайн мэдэж байна” гэж хэлсэн байдаг. Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Шадар сайдаар ажиллаж байсан, одоо Элчин сайдын албыг хашиж буй М.Энхсайханы ерөнхий прокурорт хандсан захидлыг уншаад өөрийн эрхгүй өрөвдлөө.

“Бүх асуудлаар хариултыг өгсөн тул урьдчилан төлөвлөсний дагуу Швед улс руу гуравдугаар сарын 29-ний өдөр нисэх гэж буйгаа мэдэгдэж, байцаагч нартай ойлголцсон. Гэтэл нийслэлийн прокурор Ширэндэв нь буцах нислэгтэй өдөр давхцуулан АТГ дээр дахин гэрчийн байцаалт авах мэдэгдэл ирүүлэв. Нислэгээ гурав хоногоор хойшлуулж дурдсан цагт нь АТГ дээр ирсэн боловч уулзах учрах хүн гарсангүй…”. Яалаа гэж уулзах билээ дээ, Энхсайхан минь. Та ийм гэнэн.

Хууль шүүхийнхэн эрх баригчдын хонзонг авч сонгууль хүртэл шоронд нь хатаана гэсэн бодолтой л байгаа. Түүнээс тухайн асуудлын үнэн зөвийг олохдоо биш байх аа. Төрийн өндөрлөгт ажиллаж байсан Н.Алтанхуяг шударга бусын хонгил буюу коридор гэж яриад байгаа. Ерөнхийлөгч байсан Ц.Элбэгдорж энэ хонгилоор бүгдийг шийтгэдэг хэмээн ярьж хэлээд байгаа. Энэ юуг хэлээд байна вэ гэхээр өөрсдийнхөө хонгилыг байгуулъя гэж хэлээд байгаа юм биш үү.

Одоо төрийн өндөрлөгт байгаа гурван эрхэм гурван хонгил бий болгочихсон шиг байна. Шүүх, цагдаа, АТГ гэх гурван хонгилоор өөрсдөдөө таарамжгүй, өрсөлдөгч гэж үзэж байгаа хүмүүсээ гүйлгэж амийг нь чангааж байна. Хууль шүүхийнхний хуучин дарга нар нь хэвээрээ, солигдоогүй байхад төрийн гурван өндөрлөг өөрсдийн хонгилыг бий болгоно гэж үү гэх асуулт гарна. Тэгвэл баривчилгаатай холбоотой улс төрийн асуудлыг доод талын албан тушаалтнууд даргадаа хүргэлгүйгээр зохицуулчихаж байгаа байлгүй. Жишээлбэл, АТГ-ын даргаар Ганболдыг байхад дэд даргаар нь Хурц байдаг шиг. АТГ-ын даргаар одоо Энхжаргал байгаа. Түүний хувьд бараг л мэдэлгүй болчихсон байгаа даа. М.Энхболдынхоо жаран тэрбумыг л хариуцаад байж байгаа байх.

Улс төрийн өнгө аясаар дуудагдаад буйгаа Энхсайхан, Баярцогт, Сайханбилэг аль аль нь мэдэхгүй байгаа нь харамсалтай. Өнөөдөр АТГ-аас дуудаж асууна, маргааш нь яг тэр асуултыг прокуророос асууна. Сонгууль хүртэл ийм занганд байна гэдгээ тэд огтоос гадарлахгүй байна. Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, залхаан цээрлүүлэлт гэдэг нарийн технолиготой. Н.Энхбаярыг байцаагдаж байхад өлсгөлөнтэй нь холбоотой үнэн худал нь эс мэдэгдэх янз бүрийн зүйл шар хэвлэлээр бичигдсэн.

Улс төрийн залхаан цээрлүүлэлтийн эсрэг хэрхэн яаж тэмцдэгийн бэлээхэн багш нь яах аргагүй Н.Энхбаяр мөн. Оймсоо гозолзуулаад ачигдах хүртлээ тэр эрх баригчидтай хатуу тэмцсэн. Ийм ийм нэр бүхий хүмүүс намайг шоронд хийж байна гэдгийг ачигдахынхаа өмнөхөн зурагтаар мэдэгдсэн. Шоронд ороод ганц хором ч чимээ аниргүй байгаагүй. Өмгөөлөгч, ар гэрийнхэн нь зай чөлөөгүй хэвлэлийн хурал зарлан мэдэгдэл хийж, бараг л үхэж байна хэмээн уйлан майлаан болон хэлж байсан. “Хэрвээ миний хань, миний аав амиа алдах юм бол Монголын төрөөс бид амийг нь нэхнэ” гээд л шүдээ зуугаад үзэж байсан. Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын жишээ байна. Хууль хүчнийхэн Баянголд очин нэгжлэг хийж, баривчлах гэхэд нь баахан жүдочдыг цуглуулаад, хэвлэл мэдээллийнхнийг дуудаад нийгэмд цочрол өгч дуулиан шуугиан болгож байсан.

Улс төрийн хэрэгт унасан хүн улс төрийн акцыг ингэж зогсоо зайгүй хийдэг болохоос энэ хэдэн нөхөд шиг дуудахаар нь сүрхий зангиа занаа болон гүйж очин байцаалт өгөөд хоригдчихдог юм биш л дээ. Тэгээд дараа нь уйлагнасан нэг муу захиа бичих төдийхнөөр аргална гэвэл том эндүүрэл. Ч.Сайханбилэг “Би удахгүй Монголд очно. Үнэн зөвөө шалгуулна” гэж хэлсэн байна лээ. Түүнийг уншаад мөн ч гэнэн байна даа гэж бодсон. Адаглаад тэр жил Гүндалайг онгоцны буудал дээрээс баривчилахад юу болсныг бид мэднэ. Олон улсын хуралд явахаар нисэх гэж байхад нь баривчилж бөөн дуулиан болсон биз дээ. Намаас нь хэвлэлийн хурал зарлаж юу юу ч болсон билээ. Улс төрийн хонгилоос ийм замаар л амьд мэнд гарч ирнэ, тэсч үлдэнэ. Үнэн зөвөө шийдүүлнэ хэмээн ном журмаар нь явбал тэр хүн тэгээд л улс төрийн золиос болоод дууслаа гэсэн үг.

Сүүлийн бодит жишээ Гантулга байна. Их хурлын гишүүнээсээ түдгэлзэн гэнэнтэж балардгийн даваан дээр намын архагууд нь арайхийн авч үлдэх шиг боллоо. Намынх нь бүлэг хүртэл шийдэж чадалгүй мухардалд ороход парламентад насаараа суусан архагууд нь авч үлдэж байна. Тэд ингэж зоримог шийдээгүй бол Гантулга гэсэн энэ залуу улс төрөөс бүрмөсөн арчигдаж, тэр чигээрээ дуусна. Улс төр л орчихсон болохоос уул нь залуу хүний явдал шүү дээ.

Эцэст нь хэлэхэд, Монголын нийгмийг бүтээсэн, улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг бий болгосон хүмүүс өөрсдөө зангандаа унаж байна. Монголын нийгэм, улс төрийн бодит хөрс ийм гэдгийг тэд өдий хүртэл мэдээгүй явж ирсэн нь гунигтай гэхээс өөр аргагүй. Амьдралаас дэндүү хол хөндий явж, дандаа дарга сайд хийж хэрвээ идэж уудаг юм бол идэж уугаад, бодит хөрсөндөө огтоос сууж өгөөгүйнх нь гор гарч байна.

“Жаст” групп Өмнөд Африкийн “Стандарт” банкнаас зээл авахдаа “Эрдэнэт” үйлдвэрээр баталгаа гаргуулж өгсөн нь өнөөдрийн учир нь олдохгүй хэл ам, хэрүүл заргын эхлэл болжээ. Ямартаа ч өнөөдрийн байдлаар Лондонгийн Арбиртийн шүүхийн шийдвэрээр Монгол Улс Стандарт банкинд 109 сая ам.доллар төлөхөөр болоод байгаа нь үнэн юм. Ийм мэдээлэл цацагдсанаас хойш маш олон асуултын хариу бүрхэг, тодорхой бус хэвээр байна.

Үйл явдал яаж өрнөснийг эхлээд эргэн саная. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг “Зэс” корпораци хууль бусаар худалдан авсан гэх маргаан өнгөрсөн хоёр жилжингээ өрнөлөө. Эцэст нь Засгийн газраас “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг буцаан төрийн мэдэлд авах шийдвэр гаргасан ч энэ асуудал шүүх дээр шийдэгдээгүй хэвээр байгаа. Өнгөрсөн оны сүүлчээр гарсан Засгийн газрын энэ шийдвэртэй зэрэгцээд “Эрдэнэт” үйлдвэрийг “Стандарт” банкны өрөнд тавьсан, Арбитрийн шүүхэд ялагдаж ихээхэн хэмжээний мөнгө төлөхөөр болсон тухай мэдээлэл цацагдаж эхэлсэн юм. 2018 оны нэгдүгээр сард Арбитрийн шүүхийн шийдвэр гарсан бөгөөд үндсэн зээл, хүү, бусад зардал зэрэгтэйгээ нийлээд Монголын тал Стандарт банкинд 109 сая ам.доллар төлөх болсон билээ. Үүний дараахан Засгийн газар хуралдаж үүнийг яаралтай төлж барагдуулах шийдвэр гаргасныг буртуутгах хүмүүс бий. Учир нь Монголын тал Арбитрийн шүүхэд ялах бүрэн магадлалтай байсан бөгөөд хэрэгтэй мэдээллийг гаргаж өгөөгүйн улмаас ялагдалд хүрсэн гэх. Энэ мөнгийг яаран төлөх хэрэггүй, дахин нягталж, өөрийн хууль шүүхийн байгууллагаар үнэн мөнийг нь тогтоож байж, асуудлыг эцэслэх ёстой гэдэг.

ХУУРАМЧ, ҮНЭНГЭХ ХОЁР ГЭРЭЭ

“Жаст” групп “Стандарт” банкнаас нийтдээ 170 гаруй сая ам.долларын зээлийг дөрвөн үе шаттайгаар авсан байдаг. Тодруулбал, 2009 онд 36 сая ам.доллар, 2010 онд 75 сая ам.доллар, 2010 онд 27 сая ам.доллар, 2011 онд 34 сая ам.долларыг тус тус авчээ. “Жаст” зээлээ төлж явсаар үлдэгдэл 71 сая ам.долларын өрийг төлж чадахаа байгаад 2013 онд “Стандарт” банк “Эрдэнэт” үйлдвэртэй ирж уулзсанаар анх асуудал дэгдсэн гэдэг. Ингээд хэн гэгч нь “Жаст”-д Эрдэнэтээр баталгаа гаргуулж өгсөн тухай асуудал боссон юм. Тухайн үеийн “Эрдэнэт” үйлдвэрийн дарга Ч.Ганзориг, Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар нарын гарын үсэг баталгаа гаргаж өгсөн гэрээн дээр байгаа ч тэд үүнийг “хуурамч гарын үсэг” гэдэг. Тэгвэл дэлхийд алдартай Лондонгийн Арбитрийн шүүх хуурамч гарын үсэгтэй гэрээгээр асуудлыг шийдэж, Монгол Улс мөнгө төлөх болоод байна уу?

Өнөөдрийн байдлаар “Жаст” групп Эрдэнэт үйлдвэрээр баталгаа гаргуулж, Стандарт банктай хийсэн гэрээ хоёр янз байгаа тухай баримт гарч ирж байна. Үүнийг нэг нь 28 хуудастай жинхэнэ гэрээ, нөгөө нь 40 хуудас бүхий хуурамч гэрээ. Лондонгийн Арбитрийн шүүх 40 хуудас бүхий хуурамч гэрээгээр асуудлыг шийдсэн бөгөөд тэд гэрээн дээрх гарын үсэгнүүд хуурамч гэдгийг тогтоосон гэнэ. Тийм учраас Монголын талаас жинхэнэ эх гэрээг нь явуулаач гэхэд хэн ч түүнийг тоож, явуулаагүйд хамаг хэргийн учир зангилагдаж байна. Жинхэнэ, хуурамч гэх хоёр гэрээний талаар “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хуулийн хэлтсийн дарга асан Б.Мөнхжаргал манай сонинд тодорхой тайлбар өгч байв. Тэрбээр “2009 оны зургадугаар сард “Жаст” ХХК-ийн захирал Ш.Батхүү “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ерөнхий захирал Ч.Ганзоригтой ирж уулзсан юм. Ч.Ганзориг захирал намайг дуудаад Батхүүгийн гэрээг үзээд болох, болохгүйг нь хянаад өг гэсэн. Уншсан чинь “Эрдэнэт” үйлдвэр баталгаа гаргана гэсэн утга бүхий өгүүлбэр явж байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн баталгаагаар зээл авч болохгүй, надад болон Ганзориг захиралд ийм шийдвэр гаргах эрх мэдэл байхгүй гэдгийг түүнд хэлсэн. Ш.Батхүүгийн барьж ирсэн гэрээн дээр гарын үсэг зурахгүй гээд “хөөгөөд” явуулсан. Гэтэл хэсэг хугацааны дараа эргээд ирж уулзсан. Тэгэхдээ баталгаа гаргана гэдэг өгүүлбэрийг хасчихлаа. Одоо энэ гэрээн дээр гарын үсэг зураад өгөөч хэмээн дахин нэг гэрээ барьж ирсэн. Энэ гэрээний агуулгыг тайлбарлая л даа. “Жаст” ХХК “Эрдэнэт” үйлдвэрээс зэсийн баяжмал худалдан авдаг байсан. Зэсийн баяжмал худалдан авах гэрээнийхээ эрхийг “Стандарт” банкинд шилжүүлэх болж. Ер нь зэсийн баяжмалыг “Эрдэнэт” үйлдвэр 95 хувийн урьдчилгаа авч ачуулдаг болохоор “Эрдэнэт” үйлдвэрт ямар нэгэн эрсдэлгүй бас “Эрдэнэт”-ээс гарч буй баяжмалыг хэн ямар компани авах эрх нь нээлттэй байдаг. Гэрээг уншиж үзээд нэг заалт нэмж оруулахгүй бол наад гэрээн дээр чинь гарын үсэг зурахгүй гээд 18 дугаар заалтыг оруулах шаардлагыг тавьсан шаардлагын дагуу дээрх заалтыг нэмж оруулаад гарын үсэг зурсан. “Эрдэнэт” үйлдвэр гэрээн дээр гарын үсэг зурахгүй байсан бол “Эрдэнэт” үйлдвэрээс гарч буй зэсийн баяжмалын гэрээ ачигдахгүй болно. Манайх мэдээж баяжмалаа гаргахыг эрмэлзэнэ. “Жаст” ХХК-д баталгаа гаргаж өгөхгүй, бас “Эрдэнэт” үйлдвэр тэдний өмнөөс үүрэг хариуцлага хүлээхгүй гэдэг заалттай гэрээн дээр гарын үсэг зураад явуулсан нь үнэн. Ингэхдээ нэг хувийг нь бид авч үлдсэн. Тэгээд өгсөн хувиуд дээр “Стандарт” банкаараа зуруулаад ир гээд явуулсан. Тэгсэн Ш.Батхүү буцаж ирээгүй. 2009 онд болсон энэ гэрээний төслөөс хойш 2013 он хүртэл эргэж энэ талаар нэг ч яригдаагүй, бид ч гэрээ хийгдээгүй гэж ойлгож ирсэн. Гэтэл үнэн хэрэгтээ Ш.Батхүү гэгч нөхөр гарын үсэгтэй хамгийн арын хуудсыг салгаж аваад, одоогийн яригдаад байгаа баталгаа гаргана гэсэн утга бүхий заалттай 40 хуудастай гэрээн дээр ашиглачихсан байсан нь хожим ил болсон” гэж ярьсан юм.

Тухайн үеийн Эрдэнэтийн захирал Ч.Ганзориг болон гэрээн дээрх хуулийн хэлстийн даргын гарын үсэг хуурамч гэдгийг Лондонгийн хараат бус шинжээч тогтоосон гэдэг. Хэвлэлд гарч байгаа мэдээллээс харвал Арбитрийн шүүх Эрдэнэтийн хөлсөлсөн Английн “Taylor Wessing” хуулийн фирмээс “Санхүүгийн баталгаа гаргахгүй” гэсэн 28хуудас бүхий гэрээг гаргаж өгөхийг хүсчээ. Харин Эрдэнэтийн удирдлагууд, хуулийн байгууллага аль аль нь гаргаж өгөхөөс татгалзжээ. Хэрэв тэр гэрээ Арбитрийн шүүхэд очсон бол Монголын тал ялах боломжтой байсан гэх.

АРБИТРИЙН ШҮҮХЭД ЯАГААД ЖИНХЭНЭ ГЭРЭЭГ ЯВУУЛААГҮЙ ВЭ?

“Эрдэнэттэй адилхан процесс Улаанбаатар төмөр зам дээр гарахад тэдний хуулийн хүмүүс нь шүүх дээр нь очиж холбогдох материалуудаа үзүүлээд, Стандарт банкныхныг ялаад, ямар ч байсан гарын үсэг хуурамчаар үйлдсэн байна гээд Улаанбаатар төмөр зам өргүй үлдсэн гэж ойлгосон” гэж УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг манай сонинд ярилцлага өгсөн байдаг. Хуурамч гэрээ, гарын үсэгний асуудалд тухайн үеийн Улаанбаатар төмөр замын дарга Очирхүүгийн нэр холбогдож байгаад чимээгүй болсон нь хэрэгтэй цаг үед шаардлагатай материалыг шүүхэд гаргаж өгөөд асуудлыг үнэн мөнөөр нь шийдүүлж чадсан бололтой.

“Эрдэнэт” үйлдвэрийнхэн Улаанбаатар төмөр замынхан шиг жинхэнэ эх гэрээгээ Арбитрийн шүүхэд нэхсэн үед нь өгсөн бол Монгол Улс ямар нэгэн маргаан, өр ширэнд орохгүй байх боломж байжээ. Энэ маргаан Арбитрийн шүүхэд 2013 оноос хойш хэлэлцэгдэж байхад манай тал цаг хугацаа алдаж, холбогдох материалуудаа хүргүүлээгүйн улмаас шүүх дээр ялагдсан байх вий гэсэн хар байгаа. Гэхдээ олон улсын шүүхэд Монголыг зориудаар ялагдуулах сонирхол хэн нэгэн, эсвэл хэсэг бүлэг хүмүүст байсан юм биш үү гэдэг хар илүү хүчтэй төрж байна. Эрдэнэт үйлдвэр, “Жаст”, Стандарт банктай холбоотой жинхэнэ эх гэрээг хэн Арбитрийн шүүх рүү явуулахаас татгалзав. Үүнийг тухайн үеийн эрх баригчид л хийх боломжтой. МАН нь байна уу, АН нь байна уу, эрх барьж байсан хүмүүсийн хийсэн ажил болж таарч байна. Түүнээс биш жирийн нэгэн ийм үйл явдлыг саатуулах, бичиг баримт гаргаж өгөхгүй гүрийх боломжгүй юм. Үүнийг л өдгөө манай хуулийн байгууллага маш шударгаар тогтоох хэрэгтэй байна. Олон түмэн шударга шийдвэрийг хүлээж байна.