Category: их-уншсан

“Сентерра голд”-той холбоотой Ноён уулын шүүх хурал 39 дэх удаагаа хойшиллоо. “Босоо хөх Монгол”-ынхон өнөө л цаазал, дүүжил гэх мэт айхавтар үгсээ хэлж цээжээ ханхалзуулж бухимдаад сүйд болов. “Сентерра голд”-оос өмнөх шигээ ямар нэг мэдэгдэл хийсэнгүй. Шүүх хурал хойшилсон цаад шалтгаан нь юу вэ гэсэн асуулт олны анхааралд байна. “Сентерра голд”-оос болж буцаад байх шиг. Ингэж хардахаас ч аргагүй.

Монгол Улсын төрийн бүх албан хаагчид үүнийг уншина уу…

Ардын намын Засгийн газар төрийн албан хаагчдыг нэгжиж архи, архины шил хурааж авдаг ажилтай болов. Анх Улаанбаатараас эхэлсэн энэ шалгалт орон даяар болж шилжлээ. Яам, тамгын газар, агентлагуудын албан конторыг нэг бүрчлэн шалгаж, нэгжиж байгаа юм байх. Төрийн албан хаагчдыг ажлын байран дээрээ эрүүл байна уу, ширээнийхээ нүдэнд архины шил хадгалж байна уу, үгүй юу гэдгийг нягталж байгаа гэнэ. Цагдаа нар зам дээр машин барьж яваа жолоочийг шалгаж байгаа мэт төрийн албан хаагчдыг ажлын өрөөндөө сууж байхад нь гүйж очоод согтуурал хэмждэг багаж руу үлээлгээд ч байх шиг. Үүнийгээ нийгмийн сүлжээнд баруун, солгойгүй зарлаж, үлээж байгаа төрийн албан хаагчийн зураг хөргийг нь хүртэл тавьсан харагдана. Засгийн газар өөрсдийгөө пиардаж буй энэ үйлдлээрээ төрийн албаны 400 мянган хүнийг гутаан доромжилж байгаагаа мэдэж байна уу.

Энэ шалгалтын цаад санаа нь “Улстөрийн томилгоогоор томилогдсон манай намын сайд, дарга нарыг авлига нэхэж архи уухаас өөр шидгүй төрийн албан хаагчид гутаан доромжилж байна” гэсэн үзэл бодлын үүднээс явагдаад байна. Уг нь засаг төрийн ажил амжилттай явах, намын мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх, улсыг улс шиг удирдан авч явах гол хүч нь төрийн албан хаагчид шүү дээ. Гэтэл намуудаас томилогдож, төрийн өндөр албанд очсон дарга нар салааныхаа цэргүүдийг загнаж буй мэт албан хаагчдыг зандарч, доромжилж, үгийн муугаар хэлдэг. Үүнийгээ болих хэрэгтэй. Төрийн албан хаагч гэдэг бол 13-р зуунд Чингис хааны цэргүүд шүү дээ. Их хаан дайн тулаанд орохоосоо өмнө цэргүүдээ элдвээр хэлж, аймхай, хулчгар, арчаагүй гэж зүхэж, зандарч байна гээд бод доо. Цэргүүд ингэж зэмлүүлж, гоочлуулж, доромжлуулж байсан бол дайнд ялалт байгуулж, дэлхийн талыг эзэлж чадах байсан гэж үү.

Зам, тээврийн хөгжлийн яамны хоёр ажилтан архидаж, нэгнийхээ аминд хүрсэн гэмт хэргээс үүдэлтэйгээр төрийн албанд архидалт байгааг шалгах ажил энэ засгийн үед сэдэрлээ. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын гол ажил нь энэ болж, өдөр шөнөгүй пиардах болов. Ингэхэд ийм эрх хуулиар зөвшөөрөгдсөн байдаг юм уу.

Орон нутаг дахь төрийн албаны конторуудыг шалгана гээд л мэдээлэх юм. Очихоосоо өмнө ингэж зарлачихаар ямар зөрчил илрэх юм бэ. Уг нь аливаа хяналт, шалгалтын ажлыг гэнэт, нууцаар хийдэг биш бил үү. Эсвэл шалгалтын багийнхныг ирэхийг нь мэдэхгүй сууж байдаг мэдээлэлгүй улс уу, хөдөөнийхөн. Та нарыг нэгжлэг хийх тэр ганц өдөр архидахгүй тэсчихэд л онц үнэлгээ авчихна биз дээ. Засгийн газар ийм дэмий ажил хийгээд юүхэв дээ. Ард түмний аяганд ямар ганц боорцогны нэмэртэй биш.

Засгийн газар өөрийнхөө дайчдыг доромжилж байна. Төрийн албан хаагчийг элдэвлэх нь төрийг дорой болгож харагдуулдаг гэж “Өдрийн сонин” хэдэнтээ бичиж байсан. Төр эрхэмсэг байх ёстой. Гэтэл төрийн албан хаагч бол ард түмний өмнө бөхөлздөг “Ширээний үйлчлэгч” гэсэн үзлийг нийгэм рүү хэтэрхий турхирснаас болж иргэн хүн албан конторт орохдоо өргөдөл биш, хутга барьж ордог болжээ. Захын нэг иргэн “Үүдэнд удаан зогсоолоо” гэж бухимдахдаа төрийн албан хаагчийг хутгалж, уураа гаргаж байх жишээтэй. Төрийн албан хаагч бол ширээний үйлчлэгч биш.

М.МӨНХ

Ирэх есдүгээр сард ОХУ, БНХАУ-ын хамтарсан томхон хээрийн сургуулилт зохион байгуулахаар болсон тухай мэдээлж байна. “Восток-2018” нэртэй хээрийн сургуулилтад Оросын талаас 300 мянган цэргийн албан хаагч, нэг мянга гаруй байлдааны онгоц, 36 мянган цэргийн зэвсэг техник, танк, байлдааны хуягт машинууд оролцоно гэсэн нүсэр тоо дурайж байна. Сибирьт болох энэхүү хээрийн сургуулилтад Хятадын талаас 3000 гаруй цэргийн албан хаагч, 900 гаруй цэргийн техник, 30 гаруй онгоцоо илгээх юм байна. Ийм хэмжээний том сургуулилт өмнө нь болж байгаагүй бөгөөд 1981 онд ЗХУ болон Варшавын гэрээний улсууд хамтран 150 мянган цэргийн албан хаагч оролцсон сургуулилт хийж байжээ. Энэ удаагийн арга хэмжээнд Монгол Улс оролцоно гэсэн албан бус мэдээлэл байна.

“Восток-2018” хээрийн сургуулилтын гол зорилго нь тун тодорхой. Зохион байгуулагч хоёр улс болох ОХУ, Хятадын зүгээс Америк болон НАТО, барууны орнуудад цэрэг, зэвсгийн сүр хүчээ харуулах зорилготой. Бид хоёр нэгдэж нийлбэл та нарт дийлдэхгүй шүү гэсэн улс төрийн утгатай нь хэнд ч ил харагдаж байна. Хэрэв үнэхээр энэ сургуулилтад манай улс оролцвол Америк тэргүүтэй барууны холбоотон орнууд төдийгүй сүүлийн 30 жилийн турш бий болгосон өөрийн үнэт зүйлийнхээ эсрэг хөдлөх гэж буй хэрэг. Сүүлийн 30 жил Япон, Өмнөд Солонгос, Америк, Европын орнуудын тусламж дэмжлэгийн хүчинд бид өдий зэрэгт хүрсэн. Хүнд цаг үед тусалсан хамтрагчийнхаа тус дэмийг бид мартах учиргүй. Мөн сүүлийн жилүүдэд монголчуудад үзүүлж буй Япон, Өмнөд Солонгосын хүмүүнлэгийн тусламжийг анзаарахгүй байх аргагүй юм. Хүмүүнлэгийн тусламж гэдэг нь манайханд олгож байгаа гурван сарын виз. Япон, солонгосууд л мэдэхгүйдээ биднийг гурван сар аялж, зугаалаад ирэг гэж виз олгов гэж. Энэ бол биднийг мөнгөтэй болгох гэсэн хүмүүнлэгийн тусламж билээ. АНУ-ын Мянганы сорилын сангаас хэрэгжүүлдэг хэдэн зуун сая ам.долларын өртөг бүхий төслүүдийг бодит дэмжлэг гэхээс өөр юу гэхэв.

Энэ бүх тусалж дэмждэг улс орнууд болон, өөрийн сонгосон ардчиллын үнэт зүйлийнхээ эсрэг “Восток-2018” хээрийн сургуулилтад оролцох хэрэг байна уу. Яагаад энэ ажиллагаанд оролцох гээд байна вэ гэсэн асуултад олон янзын таамаг байна. Үүнээс хамгийн бодитой таамаг нь нь сүүлийн 20 жил ярьсан хийн хоолойн асуудал. Орос, Хятадыг холбосон хийн хоолой Монголоор дамжина гэсэн горьдлогыг монголчууд 20 жил тээсэн. Манай газар нутгаар хийн хоолойг дайруулж тавьчихмаар ч юм шиг, үгүй ч юм шиг тодорхойгүй байсан асуудал сүүлийн нэг жилд албан бусаар сэргэсэн билээ. Өнгөрсөн зургадугаар сард Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Чиндаогийн уулзалтад оролцохдоо хийн хоолойн асуудлыг ярихад Путин анх удаа сонсч байгаа мэт “Сонин юм байна. Наадахыг чинь судалж үзье” гэж байв. Гэтэл энэ нь бидний 20 жилийн турш тасралтгүй ярьсан асуудал. Одоо судалж үзэх гэж 20 жил болно гэхэд эргэлзэх зүйлгүй.

Хэдхэн хоногийн өмнө Хятадын Гадаад хэргийн сайд Монголд айлчлах үеэр Хятадын хоёр компани “Монголоор хийн хоолой дамжуулах боллоо” гэж мэдээлэл гаргасан. Хятадын Гадаад хэргийн сайд нь албан ёсоор хэлээгүй ч “танайхаар хийн хоолой дамжуулахыг Орос зөвшөөрсөн” гэж манайханд албан бусаар хэлсэн байхыг үгүйсгэх газаргүй. Ийм л горьдлогыг Монголд төрүүлээд байна. Гэхдээ хийн хоолойг Монголоор дамжуулж тавилаа гэхэд бидэнд тавих шаардлага нь хэтэрхий өндөр байна. Эдийн засгийн ашгийн хувьд бол маргах зүйл байхгүй. Ном журмаараа, аль аль талдаа ашигтай хувилбарыг санал болгох юм бол Монголоор хийн хоолой дайрах нь олон талын ач холбогдолтой. Харин хоёр улстай үзэл бодол, үнэт зүйлээ ойртуулах, барууны орнуудаас зай барих, ардчиллын үзэл баримтлалаасаа ухрах шаардлага тавьж байгаа бол асар эрсдэлтэй юм. Бид хийн хоолой тавихын тулд Оюу толгойгоос хөрөнгө оруулагчаа хөөх, Эгийн голын цахилгаан станцаа барихаа болих, Оросын нүүрсэнд боломж олгох, нэг хүний засаглал тогтоох, барууны өндөр хөгжилтэй орнуудаас бүрмөсөн харилцаагаа зогсоож таг харанхуй болж магадгүй гэх мэт эрсдэлтэй. Ингэж цатгалан муур шиг явснаас өлөндүү ч гэсэн барууны маягаар амьдарч, ард түмэн нь эрх чөлөөтэй байсан нь дээр гэдгийг олон улс орны жишээ бидэнд баталж байна. Хуучин Оросын бүрэлдэхүүнээс салсан “стан”-уудыг ч бид өнөөдөр харж байна. Нэг хүн нь баяжиж, нийтээрээ ядуу амьдардаг тэр нийгмийг сонгохгүй гэж бид 30 жил хичээлээ шүү дээ.

Хийн хоолойг Монголоор дайруулна гэдэг нь нөгөө талаасаа зүгээр сууж байгаад мөнгө олох, бэлэнчлэх сэтгэлгээний маань л нэг хэлбэр юм. Зүгээр олдож байгаа мөнгө хоол болохоосоо хор болох нь их. Бид жаахан тэсч болдоггүй юм уу. Хойд, урд хоёр хөршийн дэглэм, улс төрийг “нэг их удаан тэсэхгүй” гэж улс төр судлаачид үздэг. XXI зуун гарч, хүн төрөлхтөн, шинжлэх ухаан ингэж хэт хөгжиж байхад нэг нам, нэг хүний эрхшээлд нэг улс үндэстэн баригдаад байхааргүй болно. Дэглэм өөрчлөгдөнө.

Монгол Улсын гадаад бодлого 1989 оноос хойш саяхныг хүртэл маш зөв зарчмаар явж ирсэн гэж судлаачид онцолдог. Хоёр хөрштэйгөө холдох ч биш, ойртох ч биш яг голыг нь олоод ойлголцож чадаад байж. Сүүлийн үеийн мунхаг удирдагч нар “байгаа үедээ өөрийн гэсэн гавьяа байгуулна” гэж хэт хөөрснөөс болж хоёр хөршийнхөө суганд өөрсдөө гүйж орсон. Энэ хоёр аварга хөрштэйгөө хэт ойртож ч болдоггүй, холдож ч болдоггүй зовлон байдаг. Үүнийг монголчууд дээр үеэсээ мэддэг байсан. Хөршүүдийн тэврэлт удах тусмаа өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцүүлэх, дэглэмээ тогтоохыг шаарддаг. Түүх ийм. Ийм бодлого буруу гэдгийг бид түүхээрээ туулаад ирсэн улс.

Манай эрх баригчид хийн хоолой гэх хий хоосон зэрэглээнээс болж Америк авгаа гомдоох хэрэг байна уу? Америк болон барууны хамтрагчдаа толгой сэгсрүүлэн байж, үнэт зүйлсийнхээ эсрэг Орос, Хятадын хамтарсан хээрийн сургуулилтад цэргээ оруулах гэж байгаа нь үнэн бол Монголын дэвшилтэт хүчин, тэргүүний сэхээтнүүд, барууны чиг хандлагыг баримтлагчид манай нийтлэлийг дэмжин, дээрх бодлогогүй алхамыг эсэргүүцэн болиулах шаардлагатай байна.

Ц.БАЛДОРЖИЙН НЭРЭМЖИТ ШАГНАЛ ҮҮССЭНИЙ 10 ЖИЛИЙН ОЙД

Бөхийн цол шиг юун сүр сүндэр эхэлдэг юм гэж хүмүүс гайхаж магадгүй. Гэвч, энэ түүнд зохисон үг гэж би хувьдаа боддог. Боддог ч юу байхав, миний өгсөн алдар гуншин юм. Шинэ мянган гарсны долоо дахь жилийн эхэн сарын 4-ний өдөр бид нүүр учирсан сан. Өмнө нь “Өдрийн сонин” дээрх Ж.Гангаа гэх нэрийг хараад бүсгүй хүн юм байх гэж боддог байлаа. Хуучин, шинэ оны заагт өдөр тутмын багашаархан сониноос халагдчихаад сэтгэл гундуухан явах үедээ эрхэм хүмүүнтэй учирч насан турш ах дүүгийн барилдлага тогтоох учиртай байжээ. Нийгэм, соёлын албаны дарга гэх шавилхан шар хүн нүдний шилнийхээ цаанаас цоргих мэт ширүүхэн ширтэж “Нөгөөдөр бичиг баримтаа, бичсэн зүйлтэйгээ аваад ир” гэж их л албархуу хэлсэн. Хэлсэн өдөр нь хавтас дүүрэн хайчилбараа бариад бэргэсэн шигээ л ирлээ дээ. Мань хашир тэгсэн “Наадахь чинь юу юм” гэж байна. “Та бичсэн юмаа авчираарай гэсэн дээ” гэтэл цаанаа л нэг ёжтой бас үнэн санаанаасаа инээж “Ийм цүнх дүүрэн бичсэн юмтай хүн үү. За наадахыг чинь харах гэж яршиг болох юм байна л даа. Өнөөдрөөс шууд ажилдаа орно оо хө” гэснээ нутаг ус асууж “Танай Баянхонгорт би тэр жил сониноо хониор захиалуулаад зунжин, намаржин туувар тууж ирж билээ” гэж их энгүүн хүүрнэлдэн сууж билээ. Тэгснээ үүдний буйдан дээр тамхилах зуур гарын үсэг зурж өгсөн номуудыг минь харснаа “Чи бас найрагчин уу” гээд нөгөө л ёжтой инээдээрээ намайг улалзтал мялаав. Хоёр хоногийн дараа коллегийн хурлаар орж Ерөнхий эрхлэгчийн тушаалаар ажилд ортол миний өмнөөс үнэн сэтгэлээс баярлаж “Өдрийн сонинд чам шиг дөрөвхөн хоногийн дотор жинхэлсэн хүн байхгүй. Би гэхэд сонины захиалга энэ тэр хөөцөлдсөн аж ахуйн ажлаас л гараагаа эхэлсэн. Одоо хэн болохоо л харуулна даа, хоёулаа” гэж гар барьсан сан. Ингэж аавын сургааль, ахын даруулгагүй өссөн надад тэр хүн ёсны өмөглөж түших өндөр нөмөрт уул минь болсон билээ.

Гангаа ах хүнд аливаа зүйлийг маш энгийн ойлгомжтой тодорхой хэлж өгнө. Түүнд даргархах албархаг зан нэгээхэн ч үгүй. Заримдаа ёжилно. Бүр элгээ хөштөл инээж байгаад “Ингэчихвэл яасан юм хө” гэхэд “Яаж хийнэ дээ” гэж халширч байсан зүйл хүртэл хурдхан бариад авмаар амархаан санагдана. Шинээр ажилд орсон хэнд ч чин сэтгэлээс хандана. Орой үдшийн цагаар хамт сууна. Бичснийг нь улаан эрээн болтол засна. Уйгагүй хэлж өгнө. Манай Б.Ганчимэг, Д.Оюунтуяа, Э.Энэрэл, Д.Мөнгөндалай нарын туршлагатай сэтгүүлчид ч мань эртэй хөөрөлдөнө, бичих зүйлээ усны чулуу шиг элтэл нь тал талаас нь ярилцана. Ямар ч хүнд үнэ төлбөргүй зөвлөгөөг өгсөн шиг өгнө дөө. Юм асууж ирсэн хүний савыг хоосон буцааж байхыг нь нэгээхэн ч хараагүй. Ундарга сайтай ухааны булаг байж дээ, тэр. Амьдралыг маш энгийн нүдээр харна. “Сэтгүүлч хүн бол мянган мэргэжилтэн байх учиртай. Гуталчинтай гуталчин шиг, малчинтай малчин шиг, Ерөнхийлөгчтэй Ерөнхийлөгч шиг ярьж байж ярилцлага материал гайгүй болно. Тийм биз” гэж асууна. Толгой дохихоос аргагүй. “Гоё үгээр бульдаж тоглож болохгүй. Үгээр наадаад урт бичихээр уншигч төөрөөд ороолдсон утас шиг юмны утгыг нь олохоо больчихно” гэнэ. Өөрөө ч үлгэрлэж, арын нүүрний бичлэгт хэрхэн бичихийг яруу тодорхой харуулна. Намайг ирснээс хойш удалгүй мань эр тушаал дэвшиж Хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга болов. Сонины гал тогооны А тогооч гэсэн үг л дээ. Дарга болоод л ширээн дээгүүр хэнхэглэсэн, дээгүүр зиндаатан болох байх гэсэн чинь харин ч жирийн бидэнтэйгээ тулж ажилладаг хэвээр барахгүй, бүүр ч ойртон шадарлах болов. Орсон гарсан хэнд ч нэг л зангаараа.

Сэтгүүлчдээ хүнтэй их танилцуулна. Танихгүй хүн ч гэж байхгүй. Ямар сайндаа л Алтайн цаадахь говьд явж байхад цэрэгт хамт байсан гэх байгаль хамгаалагч Доржсүрэн анд нь задгай түүдгийн дэргэд Гангаагаа дурсаж нулимс унагаж байхав. Өөрийнх нь нэр цохсон томилолтод хэнийг ч итгэл хүлээлгэн илгээнэ. Нэгэнтээ Эрээн хот дахь Монгол Улсын Консулын газрын нээлтийн баярт хамт явлаа. Сурвалжлагаа бичсээр оройтсон би нээлтийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг ажлын ширээн дээр мартаж орхисноо галт тэргэнд суусан хойноо л санав. Мань эр “Тэр урилга чинь л чухал байсан юм. Чамайг хятадууд хилээр гаргахгүй ээ” л гэж байна. Ч.Аннаг таксидуулан урилгаа авчруулахаар боллоо. Анна ч ирлээ. Галт тэрэг ч хөдөллөө. Цонхоор толгойгоо тонгойлгосон миний гарт хүслэнт урилга маань хүрэн алдаад, шүргэн алдаад хоцорлоо. Нүдний үзүүрт Аннагийн удаашруулсан мэт дүр киноны хальс урсах шиг гулсан үлдлээ. Сэтгэлээр унасан амьтан цонхон дээрээс бууж иртэл нүдний шилээ гартаа барьсан Гангаа ах нулимсаа гоожтол инээгээд өнхрөөд байх юм. Уур ч хүрэх шиг. “Анна та хоёр хайр дурлалтай кинонд тоглож байгаа юм шиг л харагдсан. Урилгагүй зочин татаараас юу гэдэг билээ” гээд инээх юм. Сүүлдээ ч миний сэтгэлийг засах болж вагон ресторан руу явлаа. Хил дээр тэр муу хөтөлбөрийг ямар балдууш нь шалгах вэ дээ. Хожим энэ тухай дурсах бүртээ элгээ хөштөл инээдэг сэн. Ай, сайхан ах минь!

Хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга болсноосоо хойш намайг дэргэдээ татлаа. Болоо ч үгүй нэрийн хуудас надад захиалж өглөө. “Хариуцлагатай нарийн бичгийн даргын зөвлөх” гэж бичүүлж, дугаарыг маань сонины хөлд зоолоо. Бид хоёр дамжиж ордог тусдаа өрөөтэй. Би нэг ёсондоо түүний туслах нь юм. Аян замын тэмдэглэл, арын бичлэгээ бичихдээ төвлөрөх ч гэдэг сэн үү, хаа хамаагүй хүнтэй тэр бүр уулзаад байхгүй. Гэхдээ бичихдээ огтхон ч түүртэхгүй. Хүн амьтан бужигнаж л байна, мань хашир инээж хөхрөнгөө ганц нэг өгүүлбэр тавьж л байна. Нэг л мэдэхэд сонины бүтэн нүүр туурвичихсан “Энийг сүлжээгээр шидээдэхээч хө” гэнэ. Зорьж ирсэн хүнийг зочлохдоо гар татахгүй. Гадаад томилолтоос ирэхдээ ганц юм тусад нь заавал ч үгүй гардуулна. “Ажлыг ял шиг биш амралт шиг бодож хийхэд сайхан байдаг юм. Идээгээ ч амсаж, мэдээгээ ч бичнэ шүү хө” гэж тэрүүхэндээ цэцэн үг зохиосон шиг сууна. Нэгэнтээ хурлаас өмнө бид хоёр “өглөөний цайгаа уух”-аар морьтой Чингис дөнгөж задлаад л хундагалж амжаагүй байтал Ерөнхий эрхлэгч ороод ирлээ. Сүнс зайлчихаа алдлаа. Гангаа ах руу харвал царай нь шаргалтан цайгаад үг дуу ч үгүй болжээ. Эрхлэгч харин азаар тавиур дээрх үдээсний сонин, ном сэлт сонирхон цааш харж байх зуур Гангаа ахын компьютерийн хажуудах хэцүү нэртийг шалавхан авч нөгөө өрөөн дэх ширээний нүд рүү шургуулж амжлаа. Миний энэ овсгоог мөн ч олон удаа бахдаж, “Айя” гэж дуу алдан олон ч хүнд ярьсан даа. Энэ бүхнийг санахад цаг хугацаа элэн одоогүй мэт, эрхэм ах минь гэгээн тунгалаг энх эсэн мэт юутай дотно бодогдоно вэ. Тэр холын хүн байтугай ойрын бидэн ч анзаарахгүй гуниггүй нэгэн байсан. Амьдралд тун бодитойгоор хандана. Хичнээн олон дүү, шавь нар нь түүнтэй хувь, хувьсгалын сэдвээ хуваалцан суусан гэх вэ. Өрөөнд нь А.Сүхбат аварга ч ороод ирчихсэн нижигнэтэл инээлдэн суух. Нөгөө барилдахгүй, ярилцлага өгөхгүй гэж тугаа нулимстай тойрч, дэвжээндээ сөгдөж байсан хүнийг чинь хэзээний амыг нь ангайлгаж, уруулыг угзарсаар дотор сэтгэлийг нь сэрээдэн гаргаж ирээд уншигч олонд бичиглэн хүргэж байх. Түүнд энэ мэт олон сайхан чанар цогцолсон нэгэн байсан даа.

Манай нэрт сэтгүүлч Пүрэвийн Хашчулуун бидэнд “хайрын шанаа” ч өгч, эрийн ёсоор сургаж байсныг эдүгээ нуух юм алга. Харин ч жулдрай бид өнөө хүртэл ахыгаа халуун дотноор дурсдаг нь хацар алгадах сэтгэлийн хал нь ил хайр байжээ гэж сүсэглэдэг. “Би цөөхөн шавьтай. Мөнхбаясгалан чинь миний шавь. Чи байна” гэсхийнэ. Би хэдий багш гэхгүй ч “Мань эрийн шавь нар ч Өдрийн сонинд шөнийн одноос олон байх аа” гэж дотроо л бодно. Өөрийгөө сэтгүүлч Н.Саранчимэгийн шавь гэнэ. Нөгөөх нь ч редакциар орж ирээд л “Шавь хаа байна” гэж талын нэг хадаана. Ёстой нэг сүртэй багш, шавь гэж тэр хоёрыг л хэлэх байх. Албаны дарга Дамбын Баатархүү ахыг ороод ирэхээр “гурван бар” даширласны баярыг сэмхэн тэмдэглэнэ. Зохиолч Дамбын Цэмбэлийг ирэхэд халимагаар тэр хоёр өвчилнө. Яруу найрагч Гантулгатай Булган хангай руу нь явж Норов эрдэнэ аавынд нь налайтал тухалснаа бичиглэнэ. Бичлэг нь заримдаа муухай хоржоонтой, хорлонтой. Цээл суманд очоод ирэхдээ ч бил үү “Нэг ангийнхан нэгүүлхнээ бужигнана” гэсэн гарчиг тавиад бичиж эхэлнэ. Гарчгийг нь бодохоос л инээд хүрээд асуухаар “Зургадугаар анги нь ганц бандитай юм байна. Тэр аавын цээж чинь багштайгаа нийлж тамхи баагиулаад сууж байна гээч” гэж хээв нэг хуучилна. Үнэн л байгаа даа гэж бодмоор юм их ярина.

Гангаа бол спорт, байгаль хоёрт нугасгүй элэгтэй хүн. Бүр нурж унана. Цасны хөв яаж тогтоох, үүл буудаж хур оруулахаас өгсүүлээд жилийн эхний өдөр нар харах аяллыг зохион байгуулахыг хүртэл төрийн бодлогын хэмжээнд тунхаглаж чадсан сэтгүүлч гэдэгтэй өнөө хэн маргах. Багахангай зөрлөг, Хустайн нуруу зэрэг газруудад ахтайгаа, сэтгүүлч Бадамаа дүү, Мөнхтөр нартайгаа олон ч он хамт явсан даа. Оны эхний нар харахаар явахдаа хоол, унд бэлтгээд их учир жанцантай хандана. Нар харсан тухайгаа уншсан хүний хорхой хүртэл, шинэ ондоо ямархан их өөдрөг бадрангуй аж төрөхөөр бичнэ дээ. Нэг жил нар харахаар явах үед бөө нарын асаасан задгай түүдгийн галд манай Б.Долзодмаагийн туулай хүрэмний үс хэрхэн хумиран хуйлран шатсан тухай нөгөөх л алдартай цайлган инээдээрээ хачирланхан хүүрнэнэ дээ. Утаа пүрхийгээ л, хярвас ханхлах шиг л санагдана. Тэр ер нь бичихээсээ илүү хүнийг өөртөө татаж байлдан дагуулах чадмаг илтгэгч, гайхамшигтай халуун дулаан сэтгэлтэй хүн байсан юм шүү. Циркэд болсон “Болор цом”-ыг хамт үзлээ. Тайзны урдхан завилаад суучихсан ч байх шиг янзтай л зураг дарсан амьтан. Чад чадхийлгээ л. Орой нь ирээ л “Асар, Басар хоёр арсалдан тэмцэлдэв” ч бил үү жигтэйхэн голыг нь олсон дүгнэлттэй сурвалжлага биччихсэн л байсан. Энэ чинь яруу найрагч Л.Хасар, О.Цэнд-Аюуш хоёр сүүлийн даваанд гурав гурван шүлэг уншиж ана мана үзэлцсэн жил шүү дээ. “Утгын чимэг”-т өгүүллэг бичиж өгнө гэж ярина. “Болор цом”-ын эзэн, хуурай дүү Л.Моломжамц бид хоёр тэрийг нь их дөгөөнө өө. “Өгүүллэг бичээд эхэлбэл танай зохиолчид үгээ барж ажилгүй болох байх аа” гэж үнэн санаанаасаа ч юм шиг, тоглоод байгаа ч юм шиг асууна. Нас буян байгаад зохиол бүтээл бичсэн бол яах ч байсан юм билээ дээ.

“Өвөө минь Богд хаант Монгол Улсын төрийн яамны тэргүүн зэргийн Шар бичээч хэмээх хүн байсан юм гэнэ лээ” гэж хүүрнэж асан ах минь 2014 оны өвлийн эхэн сарын ид хүйтэн ахуйд үзгээ орхин үзэхийн хязгаар руу одсон доо. Түүнийг тэнгэр зүг болсноос хойш сэтгэл нэг л эзгүйрч, өнөөг хүртэл бөглөө таглаатай юм шиг явж дээ. Харин ахыгаа дурсахуй дор бөн бөн сэтгэлийн нулимс бүжин туулай шиг дэгдэн одож байна. Сэтгэлд нэг гэрэлтэй санагдаж байна. Монгол даяарын арслан сэтгэгч Шар бичээч овогт Жамбалын Гангаа бол Монголын орчин үеийн сэтгүүл зүйн нэрт төлөөлөгч, аян замын тэмдэглэлийн уран дархан, мастер багш байсан. Түүний туурвисан “Хорь буриадын нутаг дүүрэн цагаан гунигтай”, “Далд Түвдийн далласан газар”, “Алтайгаас Хянган хүртэл”, “Баруун Монголыг зүүн Европ гэнэ”, “Алтайн цаад говиор”, “Амьдрахын бэрхшээлгүй Ар Асгат нутаг”, “Хүн хүрээгүй нутаг”, “Монгол хоёрхон хөрштэй, хоёулаа бидний мөнхийн дайсан”, “Буйр нуур нутгаа сахина, буцаж сэргэхгүй усаа шавхана” тэргүүт аян замын шилдэг туурвилууд нь Монголын сэтгүүл зүйд шинэ хуудас нээж, судлагдах хэмжээнд хүрсэн. Тэрээр “Хялганат талын цагаан зээр хар цээр биш ээ”, “Цагаан сарын үеэр л юм даг”, “Засаатай эмгэн буюу Монголын хошин урлаг” зэрэг даацтай нийтлэлүүд туурвиж сэтгүүл зүйн “Балдорж” шагналын гуравдахь тэргүүн гран-при хүртсэнээс гадна уг шагналын шилдэг аравт жил бүр шалгарч байв. Мөн Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн “Оны шилдэг сэтгүүлч” өргөмжлөл хүртэж, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор энгэрээ мялаасан билээ. Төрийн дээд шагнал хүртсэнийхээ дараа мань эр “Бид саяхан л ард түмэндээ шударга ардчилсан байдал, үнэний төлөө дуугарч байсныхаа төлөө юун төрийн шагнал хүртэх харин ч тэдний хөдөлмөрийг Монголын төр арай өөр байдлаар харж шүүх, хууль хяналтын байгууллагад уулзалдах юм ярьдаг байлаа. Тэр нь үнэн үг хэлсний төлөө гомдогсод биднийг доромжилсон, нэр төрд халдлаа гэдэг байдлаар хандаж бид шоронд орох шахам явж ирсэн. Үүний тод жишээ бол соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Дашрэнцэн, миний бие гэх мэтчилэн шударга үнэний төлөө дуугарах гэсэн оролдлогыг мохоох гэсэн явдал их байлаа” гэж ярьсан удаатай.

Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын Бор хужирт мэндэлсэн Жамбалын дөрөв дэх хөвүүн хүний богинохон тавиланг туулахдаа дунд, дээд боловсрол эзэмшин, “Ургац, “Алдар” спорт хороонд тамирчин, багш, дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан хүндийг өргөлтийн спортын мастер, аймгийн заан хүн байсан юм. Биеийн тамирын багш мэргэжилтэй тэрээр 1997 оноос сонин хэвлэлд “урваж” “Ардын эрх”, “Өдрийн сонин”-д сэтгүүлч, албаны дарга, хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, Ерөнхий эрхлэгчийн зөвлөх, “Нийслэл таймс” сонины зөвлөхөөр ажиллаж байсан бичгийн их авьяастан байлаа. Тийм ч учраас би эрхэм ахыгаа “Монгол даяарын арслан сэтгэгч” гэж амьд ахуйд нь хэлж чадсандаа баяртай явдаг юм. Тэр ч өөрөө нэрт сэтгүүлч Ц.Балдоржийн нэрэмжит шагнал, Монголын оны шилдэг сэтгүүлчийн алдрыг аваад орж ирэхдээ “Ах нь одоо Монгол Улсын арслан цолтон гэсэн үг биз дээ” гэж инээж байсан нь нүднээ тодхон үзэгднэм.

Сервантесийн “Дон Кихот”-ын гол дүр болох хижээл насны эр салхин тээрмийг хөлөг баатрууд гэж эндүүрэн харж “их тулаан” хийдэг дээ. Жирийн л нэг салхин тээрэмтэй тулалдаж байгаагаа их үйл хэмээн сэтгэж хөөрч дэвэлзсэн Кихот шиг харагдаад болдоггүй ээ манай засаг төр. Засаг төрийн эрхийг барилцаж суугаа улстөрчдийн ярьж, хэлж, дэвэргэж, тэмцэж яваа үйлдлүүдийг бодохоор л салхин тээрэмтэй байлдаж буй хөгжилтэй эр харагдаад хөх инээд барах юм. “Дон Кихот бол дэлхийн сонгодог. Энэ зохиол дээр гардаг “салхин тээрэм” гэсэн үгийг хүн төрөлхтөн “Ямар ч үр дүнгүй юм хийх”-тэй жишиж зүйрлэдэг. Ухаандаа хийж гавьсан юмгүй хэрнээ өөрийгөө мундаг гээд итгэчихсэн давхиж явдаг нөхдүүдийн үйлдлийг “салхин тээрэмтэй байлдаж байгаа юм шиг” хэмээн шоглодог. Театрт дурлагч нэг эрхэм блогтоо “Дон Кихот”-ын тухай “Кихот үгийг гайхамшигтай эзэмшсэн хүн. Гэхдээ үгийг гайхамшигтай эзэмшсэн байлаа гээд Кихотын өөртөө оршоосон тэр ертөнц байхгүй. Байх боломж, хувилбар нь элэглэл дооглол дунд байгаа л ертөнц. Үгийг гайхамшигтай эзэмшсэн хүн үгээр ялж болно. Гэхдээ тэр хүн Кихот байвал ялаад ч хэрэггүй. Амьдрал дээр ч ийм тохиолдол олон байдаг. Хэн ч үгийг гайхамшигтай эзэмшээд юуг ч итгүүлж, өөрөө итгэж болно. Гэвч тэр ертөнц нь Кихотынхтой адил байх нь инээдэмтэй. Гэвч инээх хүн цөөхөн” гэсэн удаатай. Энэ дүгнэлтээс гоё ярихаас өөрийг мэддэггүй манай улстөрчид бас харагдаад байдаг юм.

Эрх баригчдын тэмцэж байлдаж буй салхин тээрмийн нэг нь сүүлийн үед хүчээ авсан жаран тэрбумын улс төр. Сонгодог жишээ нь гэж хэлж болно. Жаран тэрбум бол хэн нэгний тарьсан балагтай хэрэг биш зүгээр л гоё улс төр. Жаран тэрбумаас болж хохирсон иргэн байхгүй. Харин жаран тэрбумаас болж УИХ-д сонгогдож, төрийн өндөрлөгт тухалсан улстөрчид бол бий. Манай улстөрчид сонгуулийн өмнө энэ дуулианыг дэгдээж байгаад зөөлөн суудалд тухлахыг л хүсдэг. Түүнээс биш халаасан дахь хэдэн төгрөгийнх нь үнэ цэн өдрөөс өдөрт уруудаж байгаа иргэдийнхээ орлогыг нэмэхийн төлөөх тэмцэл байлдаан огт биш. Жаран тэрбумыг ярихгүй л бол, энэ салхин тээрэмтэй тулалдахгүй бол улсаараа хэцүүдэх гээд байгаа гэвэл итгэж үнэмших хүн гарахгүй. Улстөрчдөд иргэдийг хэт гэнэн гэж төсөөлөөд явдаг алдаа бий. Тийм биш л дээ. Чуулганаар чухалчилж хэлэлцэхээс аргагүй аминд тулсан асуудал гэж юу болох, зөвхөн том бүлэглэл хоорондын зодоон, шоуны сэдэв гэж ямар асуудлыг хэлдгийг ялгаж салгах ухаан жирийн олонд бий. Жаран тэрбумыг иргэд УИХ-ын ээлжит бус чуулган зарлан барин яарч сандран чухалчлан хэлэлцэх сэдэв ерөөсөө биш гэж харж байгаа.

Ерөнхийлөгчийн хувьд гээд харахад л жаран тэрбумын шоу удаа дараа албан бичиг хүргүүлэн байж санаа тавих асуудал болоод хувирчихлаа. Уг нь жаран тэрбум Ерөнхий сайдын болон гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнийг дагасан Л.Оюун-Эрдэнэ мэтийн гишүүдийн хөмсгөө зангидан санаа зовоох асуудал хэтээсээ биш. Жаран тэрбум гэх мэт хий хоосон асуудлыг улстөржүүлж өөр зуураа хэмлэлдэхийн оронд иргэдэд хэрэгтэй зүйл ярьж карьераа өсгөвөл өөрсдөд нь хэрэгтэй.

Манай улстөрчдөд бас нэг алдаа бий. Ирэх сонгуулиар өмнөх шигээ жүжиглэж, попорч, хөөсөрч байгаад гараад ирнэ гэсэн төсөөлөл анзаарагдаад байна. Сонгогчдын насны бүтэц өөрчлөгдөж байгааг ажигласан нь хэд бол. 2020 оны сонгуулиар 18 нас хүрэх залуус саналаа өгнө. Өөрөөр хэлбэл 2002 онд төрсөн шинэ үеийнхэн улстөрчдийг сонгож эхэлнэ гэсэн үг. Өнгөрсөн сонгуулиар 18 хүрч сонгуулиа өгсөн залуус 22 хүрчихсэн байна. 20-той дэрвэж явсан нь 24-тэй, 24-тэй саналаа өгсөн нь 28 хүрчихнэ. Манайх залуусын орон. Тэгэхээр ирэх сонгуулиар саналаа өгөх ид насныхан 90-ээд оныхон байх нь. Гадаад дотоод явж галуу шувууны мах идсэн, англи хэл дээр дэлхийн мэдээллийг үзэж харж тунгааж боддог насныхан манай улстөрчдийг огт өөрөөр харна. Тэд Францын ерөнхийлөгчийн явуулж буй бодлогыг, Оросын Путины нөлөө дэлхийд хүчирхэг байдгийн шалтгааныг, Трампын алдаа оноог, Англи, Швейцарь, Канад, Австралийг хөгжүүлсэн улс төрийн бодлогыг шүүж харьцуулаад тунгааж чаддаг шинэ үеийнхэн. Ийм шижигнэсэн залуусын санал давамгайлна гэж бодож суугаа улстөрч саарал ордонд хэчнээн байгаа бол. Бараг л байхгүй гэхэд хэтрүүлэг болохгүй. Улстөрчид, дээр суугаа хэд маань энэ шижигнэсэн залууст яаж харагдахаа одооноос бодох л хэрэгтэй.

Зүй нь Ерөнхийлөгч арай том асуудал дээр УИХ-ыг ингэж шахсан бол нийгэмд гоё харагдана. Ирэх сонгуулиар саналаа өгөх шинэ үеийнхэнд ухаалаг харагдана. Жишээ нь Ерөнхийлөгч Зам тээврийн сайдыг өрөөндөө дуудаж ирүүлээд “Дарханы замыг засаж өргөтгөх биш дэлхийн жишигт хүрсэн том зам барь” гэж загнавал В.Путин шиг харагдана.

Зам тээврийн сайдыг дуудаж загначихаад Ерөнхий сайдад яг тэр асуудлаараа албан бичиг хүргүүлбэл бүр хүчирхэг харагдана. “Азийн хөгжлийн банкнаас ирж буй хөнгөлөлттэй зээлийг Хэнтийн шавар хэрэм гэх мэт дэмий юманд битгий зарцуулах гээд бай. Зүгээр л Дарханы замаа иж бүрнээр нь шинээр тавь” гээд явуулчихад л нийгэм эерэгээр хүлээж авна. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гурав биенээ ингэж ажил хэрэгчээр шахаж ажиллавал рейтинг нь цойлоод эхэлнэ гэдэгт эргэлзэх зүйл алга.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хөшөө чулуу руу хөнгөлөлттэй зээлийн мөнгөнөөс шилжүүлэх улс төр хийж суухынхаа оронд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазарыг дуудаж авчраад “Таван толгойн IPO-г гаргах ажил юу болж байна. Засгийн зүгээс үзүүлэх дэмжлэгүүдийг тодорхой болгож цаасан дээр буулгаад авчир. Төмөр замтай болох ямар шийдлүүд байгааг судал. Өмнөх шиг овоолсон шороонд хэдэн зуун тэрбумаар нь цацах дэмий ажил хийж болохгүй шүү. Төмөр зам дээр тэгж гоомой хандвал суудалтай чинь ярина” гэхэд л тодроод явчихна. Улсын хөгжилд нэмэртэй, иргэдийн авдаг хэдийг ахиулахад дэмтэй асуудлуудад хэд хэдэн удаа ингэж ухаалаг хандчихад л хөөргөн, сагсуу, Путиныг дуурайж зургаа авахуулдаг, намынхаа төлөө жагсч тэмцэж явсныг нь эс тооцвол төдийгөөс өдий хүртэл тэр гээд хийсэн том ажил байдаггүй гэх мэт шүүмжлэлүүдийн эрч суларч, У.Хүрэлсүхийн гэнэндүү, хар эр зориг бүхий булчинлаг имиж нь өөрчлөгдөнө. Ухаалаг, хэрсүү, юунд ч ганхахааргүй лидерийн төрх рүү ойртоно.

Уул уурхай дээр Ерөнхий сайдаас илүү тодорч харагдаж байгаа нь Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд байх шүү. Д.Сумъяабазар сайдад салбарынхан нь дажгүй үнэлгээ өгөөд эхэлчихсэн. Ерөнхий сайдын хамгийн ихээр анхаарах салбар уг нь уул уурхай. Гаднаас ахиухан доллар татах боломжтой ганц салбар учраас уул уурхай руу анхаарсан шийдлүүд гаргамаар л байгаа юм. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний онилох том асуудлын нэг нь өмнийн говийн уурхайнуудыг эрчим хүчээр хангах цахилгаан станцын бүтээн байгуулалт. Таван толгойн цахилгаан станцын төсөл үлгэр болчихсон. Сүүлдээ станц барих ачаа “Рио тинто”-гийн нуруун дээр бууж байх шиг байна. Оюу толгой урд хөршөөс цахилгаан худалдаж авахдаа жилд 200 гаруй сая ам. доллар урсгадаг гэсэн статистик бий. Өмнийн говьд цахилгаан станц барьчихвал энэ мөнгөнөөс эхлээд Монголд үлдэх өгөөж нь их. Ерөнхий сайд УИХ-ын даргад “Оюу толгойг шалгаж байгаа ажлын хэсгийнхээ дүгнэлтийг хурдлуул. Компанид дарамттай, үйл ажиллагаанд нь сөргөөр нөлөөлөхөөр үйл ажиллагаа явуулахгүй байхыг хүсье. Эрүүл саруул, нотолгоо тоотой дүгнэлт гаргана гэдэгт итгэлтэй байна. Оюу толгойн дүгнэлтэд улстөржиж хандаж болохгүй шүү. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтаа зэсийн үнийн өсөлтийн циклээс урьтаж хийх боломжийг олгомоор байна. Бас цахилгаан станц барих асуудал дээр нь төр засгаас дэмжих ёстой бүхнээрээ дэмжих хэрэгтэй” гэсэн үгтэй албан бичиг илгээвэл эрүүл, зөв харагдана. Жаран тэрбумтай тэмцэнэ гэж хоосон орилж, “Кихотлох”-оос тэс өөр ажил хэрэгч хандлага. Ингэж сэтгэж ажиллавал түүнийг нийгэм лидер гэж хүлээн зөвшөөрнө. Ерөнхий сайдын анхаарлын төвд байх ёстой дараагийн асуудал гээд яриад байвал багагүй жагсаалт гарна. Наад зах нь Газрын тос боловсруулах үйлдвэр дээр эрчтэй, ухаалаг ажилламаар байна.

Ерөнхийлөгчийг В.Путинтай ойр харилцаатай гэж ярьцгаадаг. ОХУ-ын төрийн тэргүүнтэй хамт авахуулсан зураг нь ч сүртэй л дээ. Булчинлаг, хөмсгөө зангидаж духаараа харсан төрхтэй улсын тэргүүнүүдийн зураг сүртэй харагдалгүй ч яахав. Гэхдээ В.Путиныг булчин нь гэхээс илүү төдийгөөс өдий хүртэл бий болгосон улстөрчийн хүчирхэг шинж чанарууд нь нухацтай, том харагдуулдаг. Манай ерөнхийлөгчид ч өөрийн гэсэн үнэ цэнээ бий болгох боломж бий. Жишээ нь В.Путинтай дажгүй харилцаагаа ашиглаад Эгийн голын усан цахилгаан станцыг хөдөлгөнө гээд дуугарчих хэрэгтэй. “Би зарчмын хувьд дэмжүүлээд өгье. Та нар хийх зүйлсээ тултал нь хий” гэж УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдыг шахвал Путинаас дутаагүй хүчирхэг харагдах боломжтой. Шөнөдөө эрчим хүчээ хойд хөрш рүү хий урсгаж өдрийн их ачааллын цагаар чамгүй үнэ төлж цахилгаан худалдаж авдаг асуудлаа шийдэх уг нь тийм хэцүү биш. Сэлэнгэ мөрөн дээрээ усан цахилгаан станц барьчихад л болоод явчихна гэж эрчим хүчний салбарынхан ярьдаг. Усан цахилгаан станц ажиллуулаад эхэлбэл хойд хөршөөс цахилгаан худалдаж авахгүйгээр амар жимэр аж төрөх боломжтой атал Эг, Шүрэнгийн усан цахилгаан станц яагаад ч юм өдий хүртэл баригдаагүй л байна. Хөдөлж өгдөггүй шалтгааныг нь өнгөц харахаар тун энгийн. Хойд хөрш Сэлэнгэ мөрөн дээр ямар нэг барилга байгууламж баривал Байгаль нуурт сөргөөр нөлөөлнө гээд хөдөлж өгдөггүй. Яг нарийндаа байгаль нуурт үзүүлэх нөлөөнөөс болж хойд хөрш гэдийгээд байдаг юм биш л дээ. Хойд хөршийн эрдэмтэд Эгийн усан цахилгаан станцыг барьчихвал харин ч Байгаль нуурт хэрэгтэй гэцгээдэг.

Сэлэнгэ мөрөн дээр усан цахилгаан станц барихыг эсэргүүцдэг Төрийн бус байгууллагын удирдлагад нь улстөрчдийн нэр дуулддаг. Буриадын хурлын депутатаас эхлээд томчуудын нэрс цөөнгүй бий. Тэдний хэлхээ холбоог хөөгөөд харвал Төрийн ДУМ хүрч ч магадгүй. Энэ мэтээр ухаад бодохоор усан цахилгаан станцгүй аж төрж яваагийн цаана хөршдөө үзүүлэх нөлөөгөө алдахгүй гэсэн Кремлийн сонирхол, санаа байгаа гэсэн дүгнэлт тодроод ирдэг. Хөрш улсаа үгэндээ оруулах хэрэгсэлтэй байна гэдэг аль ч орны гадаад бодлогод байдаг л зүйл.

Усан цахилгаан станцыг уяад байгаа хамгийн том, бодитой шалтгаан нь Монголд нийлүүлдэг цахилгааны бизнес гэсэн тайлбар бас бий. Өмнө нь Улаан-Үдэд төвтэй “Бурятия энергия Байкала” гэдэг байгууллага манай улсад цахилгаан нийлүүлж байсан бол өдгөө “Интер РАО” хэмээх арилжааны байгууллага Монголд цахилгаан нийлүүлж байна. Цахилгаанаа авдаг газар нь 100 хувь хувийн өмчийн “Иркутск энергия”. Оросын эрчим хүчний системүүдээс анхны бөгөөд одоохондоо ганцаараа байгаа 100 хувь хувийн өмч. Бүр тодруулж хэлбэл В.Путины ойрын хүн гэгддэг тэрбумтан Олег Дерипаскагийн өмч. Энэ компанийн хувьд цахилгааны чадлын нэлээд илүүдэлтэй. Хувьцаа эзэмшигчдийнх нь хэлснээр 500-600 МВт чадал зогсч байдаг аж. Гэсэн хэр нь сүүлийн үед чадлаа нэмсээр байгаа. Байгаль нуураас цааш Хойд мөсөн далай руу чиглэсэн Ангара гэж гол бий. Ангар мөрөн дээр Эрхүүгийн цахилгаан станц, цаана нь дөрвөн ч цахилгаан станц ажилладаг. “Иркутск энергия”-гийн хүчин чадал нь 12.7 гегават. Манай улсын системийн чадлаас арав гаруй том аварга чадал гэсэн үг. Товчхондоо ОХУ-ын хэмжээнд хамгийн хямд эрчим хүч үйлдвэрлэдэг систем. Оростоо цахилгаанаа маш хямд зардаг бол Буриад руу гурав дахин, манай улсад бүр ес дахин өссөн үнээр эрчим хүчээ худалддаг. “Иркуткс энергия”-гийн хувьд Монгол жижиг зах зээл ч цахилгаанаа үнэтэй зардаг, хэрэглээ нь жил ирэх тусам нэмэгдэх дажгүй зах зээл. Тэгэхээр Путины ойрын хүн гэгддэг тэрбумтны бизнесээ хамгаалах сонирхол, нөлөө Байгаль нуурын төлөөх эсэргүүцлийн цаана байж мэдэх л юм.

Ингээд харахаар В.Путинд нөлөөлж чадвал Эгийн голын усан цахилгаан станцын бүтээн байгуулалт саадгүй өрнөх боломж байна. Тэгэхээр жаран тэрбум гэж хий хоосон зүйлээр улстөржиж салхин тээрэмтэй байлдаж сууснаас усан тээрэмтэй л тулмаар байна. Эгийн голын усан цахилгаан станц гэх мэт том бүтээн байгуулалтын төлөө улстөрчид нь зүтгээд зориод эхэлбэл гуравхан сая хүнтэй, байгалийн асар их баялагтай Монгол шиг улсад үсрэнгүй хөгжих асуудал биш. Сүүлийн 30 жил ийм гэнэн тэнэг, сүржин, хий хоосон улстөржсөний балгийг эцсийн бүлэгт жирийн иргэд л үүрсэн. Зөвхөн ашиг сонирхлоо л бодсон улс төр, эдийн засгийн бүлэглэл хоорондын дайны хөлд ард түмэн л үрэгдэж байна.

Үерийн үеэр Хавдар судлалын үндэсний төвийн зооринд хав дараастай байсан гаднаас өндөр үнээр ирсэн хавдрын эмчилгээнд ашиглагдах цоо шинэ туяа эмчилгээний аппарат гэмтэж эмчилгээнд хэрэглэх аргагүй болсон гэх мэдээлэл сүүлийн хэд хоног чих дэлсэж байна. Яахаараа өндөр үнэтэй тоног төхөөрөмж эмнэлгийн нэг өрөөний буланд хадгалалтын хайхрамжгүй байдлаас улбаалж эвдэрч, наад зах нь 400 сая төгрөгөөр засах шаардлагатай болов гэдэг нь анхаарал татна. Хавдар судлалын үндэсний төвд 2009 онд Монгол Улсын Засгийн газар, Австри улсын Засгийн газрын хүрээнд хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд нийт долоон сая евро буюу 21 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй туяа эмчилгээний аппаратыг Монголын талд өгөхөөр болжээ. Ингээд Австри улсын “Вамед инженеринг” компани өнгөрсөн 2016 онд туяа эмчилгээний хоёр аппарат бүхий бусад тоног төхөөрөмжийг Хавдар судлалын үндэсний төвд хүлээлгэн өгсөн байгаа юм. Гэтэл олон хүний амь насыг аварч, эмчилгээнд ашиглах ёстой байсан хавдрын эмчилгээний шинэ аппаратыг Эрүүл мэндийн яамныхан гурван жилийн хугацаанд хав дарж иржээ. онд туяа эмчилгээний хоёр аппарат бүхий бусад тоног төхөөрөмжийг Хавдар судлалын үндэсний төвд хүлээлгэн өгсөн байгаа юм. Гэтэл олон хүний амь насыг аварч, эмчилгээнд ашиглах ёстой байсан хавдрын эмчилгээний шинэ аппаратыг Эрүүл мэндийн яамныхан гурван жилийн хугацаанд хав дарж иржээ. хариуцлагыг цагт нь тооцож, төрийн үйл ажиллагааг хэвийн хангаж явуулах сэтгэл, зүтгэл өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Монголын төрд байсангүй. Барилга нь чанаргүй, гаднах тавьсан зам нь ус зайлуулах хоолойгүй. Ингэж л төрийн мөнгөөр хувийн компаниуд ажил хийсэн нэр зүүж, үүнээс болж олон хүний эрүүл мэнд хохирох болсон. Монголын төр ингэж эзэнгүй болчихсон гэж үү. Ниргэсэн хойно нь хашхирав гэгчээр учирсан хохирлыг тогтоохоор Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын 15 байцаагч одоо ид газар дээр нь ажиллаж байгаа юм билээ. Ямартаа ч ирэх есдүгээр сараас эхлэн эмчилгээг эхлэхээр зэхэж байсан хорт хавдрын зайн туяа эмчилгээний шугаман хурдасгуурт хоёр аппаратын шаланд цутгагдсан төмөр суурийн цахилгаан моторууд гэмтэж, хөдөлгүүр, тэжээлийн кабелиуд усанд автаж суурийг нь тэр чигт нь дахин солихоос аргагүй болсон байгааг олж мэдэв. Азтай нь үндсэн тоног төхөөрөмжүүд хайрцагтайгаа, битүүмжтэй өөр агуулахад хадгалагдаж байгаа гэнэ. Эх сурвалжийн мэдээллээр үндсэн тоног төхөөрөмжийг хэдхэн хоногийн дараагаар суурилуулахаар зэхэж байсан аж. Хэрвээ суурилуулчихсан нь бол гурван сая ам.доллар буюу долоон тэрбум төгрөг салхинд хийсэх байсан гэцгээж байна. Ийнхүү гурван жилийн хугацаанд хав дараастай, ашиглахгүй байж байж арайхийн суурилуулж эхэлтэл ганц удаагийн усан борооноор эвдэрчихсэн эмгэнэлтэй хэрэг Хавдрын эмнэлэг дээр болж байна.

Туяа эмчилгээний аппаратхэний буруугаас болж эвдрэв?

Монголын төр засагт ажиллаж буй эрхмүүдийн хариуцлагагүй, хайхрамжгүй байдлаас болж олон монгол хүний амь нас хохирч байгааг уншигч та шууд харж болно. Хэрвээ манай улс аль гурван жилийн өмнөөс өндөр өртөгтэй туяа эмчилгээний тоног төхөөрөмжийг эмчилгээнд ашиглаад эхэлсэн бол олон хүний амь насыг аврах боломжтой байх байв. Хавдар судлалын үндэсний төвд жилдээ дунджаар 6000 хүн шинээр өвдөж ирж байгаагаас 4000 гаруй нь нас бардаг гэсэн сэрдхийм тоо баримт бий. Тэдний хэчнээн нь хавдрын эмчилгээнд хамрагдаж чадахгүйгээс болж амиа алдсан бол гэхээс зүрх зүсэм тоо гарна. Хорт хавдрын эмчилгээ буюу туяа эмчилгээнд орох гэсэн, амь тэмцсэн маш олон хүн Хавдрын эмнэлгийн үүдийг сахиад зогсч байгааг өдөр бүрийн дүр зургаас нь харж болно. Гэтэл хамгийн сүүлийн үеийн өндөр хүчин чадалтай туяа эмчилгээний тоног төхөөрөмж гурван жил өрөөнд хав дараастай шинээрээ “хэвтэж” байгаад эцэстээ арайхийн ашиглалтад оруулах гэтэл борооны усанд эвдэрчхэв. Энэ бол хариуцлагагүй гэх үг ч багадам, монголчуудын сэтгэлгүй хайхрамжгүй, харгис байгааг шууд харуулна. Жилдээ 500 гаруй хүн хавдрын туяа эмчилгээнд ордог гэсэн тоо баримт бол Хавдар судлалын үндэсний төвийн туяа эмчилгээний гурван аппараттайгаар үйл ажиллагаа хариуцлагыг цагт нь тооцож, төрийн үйл ажиллагааг хэвийн хангаж явуулах сэтгэл, зүтгэл өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Монголын төрд байсангүй. Барилга нь чанаргүй, гаднах тавьсан зам нь ус зайлуулах хоолойгүй. Ингэж л төрийн мөнгөөр хувийн компаниуд ажил хийсэн нэр зүүж, үүнээс болж олон хүний эрүүл мэнд хохирох болсон. Монголын төр ингэж эзэнгүй болчихсон гэж үү. Ниргэсэн хойно нь хашхирав гэгчээр учирсан хохирлыг тогтоохоор Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын 15 байцаагч одоо ид газар дээр нь ажиллаж байгаа юм билээ. Ямартаа ч ирэх есдүгээр сараас эхлэн эмчилгээг эхлэхээр зэхэж байсан хорт хавдрын зайн туяа эмчилгээний шугаман хурдасгуурт хоёр аппаратын шаланд цутгагдсан төмөр суурийн цахилгаан моторууд гэмтэж, хөдөлгүүр, тэжээлийн кабелиуд усанд автаж суурийг нь тэр чигт нь дахин солихоос аргагүй болсон байгааг олж мэдэв. Азтай нь үндсэн тоног төхөөрөмжүүд хайрцагтайгаа, битүүмжтэй өөр агуулахад хадгалагдаж байгаа гэнэ. Эх сурвалжийн мэдээллээр үндсэн тоног төхөөрөмжийг хэдхэн хоногийн дараагаар суурилуулахаар зэхэж байсан аж. Хэрвээ суурилуулчихсан нь бол гурван сая ам.доллар буюу долоон тэрбум төгрөг салхинд хийсэх байсан гэцгээж байна. Ийнхүү гурван жилийн хугацаанд хав дараастай, ашиглахгүй байж байж арайхийн суурилуулж эхэлтэл ганц удаагийн усан борооноор эвдэрчихсэн эмгэнэлтэй хэрэг Хавдрын эмнэлэг дээр болж байна.

Туяа эмчилгээний аппаратхэний буруугаас болж эвдрэв?

Монголын төр засагт ажиллаж буй эрхмүүдийн хариуцлагагүй, хайхрамжгүй байдлаас болж олон монгол хүний амь нас хохирч байгааг уншигч та шууд харж болно. Хэрвээ манай улс аль гурван жилийн өмнөөс өндөр өртөгтэй туяа эмчилгээний тоног төхөөрөмжийг эмчилгээнд ашиглаад эхэлсэн бол олон хүний амь насыг аврах боломжтой байх байв. Хавдар судлалын үндэсний төвд жилдээ дунджаар 6000 хүн шинээр өвдөж ирж байгаагаас 4000 гаруй нь нас бардаг гэсэн сэрдхийм тоо баримт бий. Тэдний хэчнээн нь хавдрын эмчилгээнд хамрагдаж чадахгүйгээс болж амиа алдсан бол гэхээс зүрх зүсэм тоо гарна. Хорт хавдрын эмчилгээ буюу туяа эмчилгээнд орох гэсэн, амь тэмцсэн маш олон хүн Хавдрын эмнэлгийн үүдийг сахиад зогсч байгааг өдөр бүрийн дүр зургаас нь харж болно. Гэтэл хамгийн сүүлийн үеийн өндөр хүчин чадалтай туяа эмчилгээний тоног төхөөрөмж гурван жил өрөөнд хав дараастай шинээрээ “хэвтэж” байгаад эцэстээ арайхийн ашиглалтад оруулах гэтэл борооны усанд эвдэрчхэв. Энэ бол хариуцлагагүй гэх үг ч багадам, монголчуудын сэтгэлгүй хайхрамжгүй, харгис байгааг шууд харуулна. Жилдээ 500 гаруй хүн хавдрын туяа эмчилгээнд ордог гэсэн тоо баримт бол Хавдар судлалын үндэсний төвийн туяа эмчилгээний гурван аппараттайгаар үйл ажиллагаа явуулж буй хүчин чадлын дээд хэмжээг харуулж буй хэрэг. Үүн дээр нэмж шинэ хоёр аппарат ажилласан бол ямар эерэг үр дүн гарах байсан гээч. Австрийн хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд ирсэн туяа эмчилгээний хоёр аппарат оношилгоо, эмчилгээг хийхдээ яг байг нь онож эмчлэх хүчин чадалтай, бусад эрүүл эрхтэнг гэмтээхгүйгээр ончтой эмчлэх гэдгээрээ манайд байгаа гурван аппаратнаасаа давуу талтай. Дэлхийн хамгийн сүүлийн үеийн хүчин чадалтай аппаратыг эрүүл мэндийн салбарт нэвтрүүлэн ажиллуулсан бол манай улс хавдрын өвчлөл, нас баралтын тоогоороо дэлхийд дандаа тэргүүлэх эгнээнд явахгүй байсан болов уу. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хавдар өвчнөөр нас барсан 12 мянган хүнээс наад зах нь 2-3 мянган хүн аврагдах боломжтой байсан ч юм бил үү. Хэдийгээр хавдрын хожуу үед эмчлэгдэж байгаа ч гэлээ хэдэн сар, хэдэн өдрөөр ч болов амьд байх нь үр хүүхэд, ойр дотныхонд нь хэчнээн их аз жаргал байдаг билээ дээ. Хорвоо ертөнцөд хүний амьд байх хугацаа нэг цаг, нэг минут, нэг хором ч байсан хамгийн үнэтэй эрхэмд тооцогддог. Гэтэл монголчууд бид хэн ч хариуцлага хүлээдэггүй хайхрамжгүй, зөөлөн суудалдаа тухалсан хөгийн зангаасаа болж дэргэдэх нэгнийхээ амьд байх, амьд үлдэх алтан боломжийг шууд тасдан хаяж байна. Монголчууд бид бие биедээ ийм л хайргүй, хорвоогийн хамгийн өөдгүй хүмүүс болжээ. Цөөхөн монголчууд бидний дунд аюулын харанга дэлдсэн хавдар гэх хорт өвчнөөр ойр дотныхноо алдаагүй хүн гэж нэг ч байхгүй ээ. Дэлхийд өвчин туссан хэнбугай ч эдгэдэг, анагаахын салбар эдгээж чадаж байна. Хавдрыг хожуу үед оношилж мэдэх нь эмчлэх боломжгүй, шууд үхнэ гэсэн үг хараахан биш. Гэтэл манайд туяа эмчилгээнд хамрагдах ээлж дарааллаа хүлээж чадалгүй нүдэн дээр ээлж дараагаараа үхэж, үрэгдэж байна. Урт оочер дарааллаасаа болж туяа эмчилгээнд хамрагдах боломж хомс, өртөг өндөр байна. Өнгөрсөн хугацаанд Хавдрын эмнэлгийн өргөтгөлийг хугацаанд нь ашиглалтад оруулж, мөн зам засахдаа үерийн ус зайлуулах хоолойтой хийчихсэн л бол Австри улсаас ирсэн өндөр үнэтэй сүүлийн үеийн туяа эмчилгээний аппаратын тусламжтайгаар олон хүнийг эмчилчихсэн, эмчлэх ч боломжтой байжээ. Хавдар судлалын төвийнхөн энэхүү тоног төхөөрөмжийг бодит байдал дээр захын агуулахдаа хийгээд хав дараад байсан ч биш юм билээ. Эрүүл мэндийн яам захиалагч тал гэсэн нэрийн доор эмчилгээний шинэ хоёр аппаратыг Хавдрын эмнэлгийн агуулахад байршуулахдаа өрөөг нь тас түгжиж, “Валмед” ХХК гар хүрнэ, өөр хэн ч онгойлгож болохгүй гэсэн хаалтыг хийсэн байгаа юм. Эмч бидэнд барилгын ажил огт хамааралгүй, бид мэдэхгүй асуудал. Гэвч бид ашиглалтад оруулахын тулд дотоод нөөц бололцоогоороо 300 сая төгрөг босгож, Хавдрын өргөтгөлийг ажиллуулахын төлөө ажиллаж байна. “Суурь” гэдэг компанийг Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн газарт шалгуулахаар нэг жил хөөцөлдөж байж саяхнаас шүүгдэгчээр татан шалгуулахаар болсон. Уг нь эмч бид хагалгаагаа хийгээд, эмнэлгийн дотоод үйл ажиллагаагаа хариуцан ажиллах ёстой байтал олон өөр асуудалд санаа зовнихоос аргагүй болсон гэж тус эмнэлгийн эмч ажилтнууд ярьсан нь нэгийг бодогдуулсан. Гашуун боловч хатуу үнэнийг хэлэхэд харилцан уялдаж ажиллах ийм л энгийн асуудлыг төр засагт ажиллаж буй төрийн албан хаагчид сэтгэл тавиагүйгээс болж өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хорт хавдрыг эмчлэх эмчилгээг явуулж чадсангүй. Дэлхийд цөөхүүлхнээ монголчууд бид нэгэндээ сэтгэл гаргаж, бие биедээ хайртай байх ёстойг энэ явдал тод сануулж байна. Монголчууд бид иргэншиж, ажил үүргийн хуваариа биелүүлдэг болмоор байна. Хүний л ертөнцөд өр зүрхнээс өөрийн эрхгүй ундран гардаг хайраар монголчуудаа өөриймсөж хайрлацгаая.

Шилдэг мэс засалчаар эмнэлэг удирдуулах нь ончтой юу?

Хавдар судлалын үндэсний төвийн ерөнхий захирал, профессор Ж.Чинбүрэн бол манай улсын төдийгүй Францын мэс заслын академийн гишүүнээр сонгогдож, дэлхийд нэрээ гаргасан чадалтай эмч нарын нэг. Тэрээр хорь гаруй жилийн хугацаанд хавдрын мэс засалчаар ажилласан туршлагатай сайн эмч нарын нэг. Дэлхийд монгол эмчийн мэдлэг, ур чадварыг хүлээн зөвшөөрсөн баталгаа болж Ази тивийн гурав дахь хүнээр тодорч, энэхүү хүндтэй шагналыг хүртсэн нь бидний сэтгэлд тодхон байна. Гадныханд хүртэл шагшигдахуйц сайн эмчээрээ бид эмнэлгийн үйл ажиллагааг хариуцуулан менежерийн үүргийг гүйцэтгүүлэх болсон нь бас л төрийн ончтой шийдвэр биш болж байна. Хэдийгээр салбарынхаа хүрээнд жаргал, зовлонг нь сайн мэдэрч, асуудлыг гярхай олж харж болох ч сайн менежерийн үүргийг алтан гарт мэс засалч эмчээрээ гүйцэтгүүлэх нь сайн жишиг биш юм. Эмнэлгийн үйл ажиллагааны ачаалал талаас нь аваад үзэхэд ч эмчийн хувьд үзлэгийн цаг нь дуусахгүй их, хагалгаандаа завсаргүй орно, үүнтэй зэрэгцээд эмнэлгийн дотоод аж ахуйн ажлыг хариуцна гэдэг ганц хүнд дэндүү ахдах ачаа. Сая эмнэлэгт үүссэн туяа эмчилгээний тоног төхөөрөмжийн гэмтэл осол үүнтэй бас шууд холбогдоно. Хэдийгээр үүссэн нөхцөл байдлыг судлахад чанаргүй барилга, замын буруугаас үүдэлтэй гэх боловч хариуцсан яам болох Эрүүл мэндийн яам энэ бүхэнд маш хариуцлагагүй хандсан нь харагдана. Хавдар судлалын үндэсний төвийн агуулахад гурван жил хадгалж байсан туяа эмчилгээний аппаратыг ажиллуулах тухай хариуцсан яам нь санаачилга ер гаргаагүй. Харин ч Хавдар судлалын төвийн эмч нарыг гар хүрч огт болохгүй шүү гэж дүрэмдээд хаалган дээр нь анхааруулга наагаад лацдаад орхисон байгаа юм. Барилга барина гэж төрийн мөнгийг авсан “Суурь” компанийн албан ёсны захиалагч нь Эрүүл мэндийн яам. 2009, 2010 оны үед сонгон шалгаруулалтаар шийдэгдсэн гэх энэхүү шийдвэрийн хариуцлагыг хүлээх хүн ч олдохгүй гэлцэж байна. Нохой хамартаа хүрэхээр усч гэгчээр ямартаа ч Хавдар судлалынхан бүх асуудлын араас хэрэндээ явжээ. “Суурь” гэх тэр компанийн араас уйгагүй хөөцөлдөж зарга үүсгэж, өөрсдөө ч гар хүрэх эрхгүй өнөөх тоног төхөөрөмжийг ирэх есдүгээр сараас ашиглалтад оруулахаар ажилласан болохыг сурвалжилга хийх явцдаа олж анзаарсан юм. Дэлхийн улс орнуудын жишгээс үзэхэд алтан гарт мэс засалч сайн эмчдээ цалинг нь харамгүй өндөр тогтоож өгдөг юм байна. Эрдэнэт хүний амийг аварч, мэс засал хийж буй эмч нарын цалин дэлхийд хамгийн өндөрт тооцогддог. Тэр жишгийн дагуу хамгийн өндөр цалинг мэс засалч, эмч нартаа өгдөг болох хэрэгтэй байна. Үнэндээ бодит байдал дээр манайд өндөр цалинтай эмч нараа захын нэг дарга нь хүрч ирээд “Чи яахаараа надаас өндөр цалинг хүртдэг юм бэ” гэж ирээд л ил, далд дарамтлах болдог. Тиймээс чадалтай, шилдэг боловсон хүчнүүд Монголын төрийн байгууллагад ажиллахаас татгалзаж, гадаад, дотоодод урилгаар ажиллахаар явцгаадаг юм. Сайн эмчийг үнэлдэг болох хэрэгтэй. Түмний төлөө ажиллах хамгийн чухал дээд мэргэжил болох эмчийн цалинд нь жишиг тогтоож, стандарт болгох ёстой юм. Монгол Улсын төрийн буруу тогтолцоо, ажлын хариуцлагагүй байдлын тод жишээ бол Хавдар судлалын өрөөнд түгжээтэй “хэвтсэн” тоног төхөөрөмж юм. Энэ тухай Бүгд найрамдах намын дарга Б.Жаргалсайхан сошиал хуудаснаа бичихдээ “Засгийн газрын хуралдааны байдлаас харахад нэг нөхөр босч ирээд Хавдар судлалын үндэсний төвийн зооринд байсан гурван жил болсон гурван сая ам.долларын хөнгөлөлтэй зээлээр авсан туяаны аппарат усанд автаад эвдэрчихлээ гэж хэлэхэд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх таг дуугүй л сонсоод байна. Цөмийн энергийн комиссын дарга Г.Манлайжав “Энэ аппаратыг засахад 400 сая гаруй төгрөг хэрэгтэй. Ерөнхийдөө 3-4 сарын хугацаанд засна” гэлээ. Хэрвээ би Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх байсан бол босч ирээд алгадчих байсан. Тус эмнэлгийн дарга Чинбүрэн “Маш чухал, олон хүний амь насыг аврах аппарат эвдэрчихлээ” гэж ярив. Би байсан бол “Тэр үнэтэй аппаратаа үерийн уснаас хамгаалах гэж та бүхэн яаж тэмцэв. Хэдий үед нь мэдсэн вэ” гэж асуух байлаа” гэж бичин өөрийн байр сууриа илэрхийлжээ. Б.Жаргалсайханы хэлсэн яах аргагүй үнэн үг. Хэрэв үйлдвэрийн дээврээс ус гоождог байсан бол ноолуурын машин дээрээ гялгар уут ч болох нь ээ гэрээсээ хөнжил авчирч тавиад харуул, үйлчлэгч нараа хувин алчуур бариулаад 24 цаг зогсоочихно. Юун унтах. Үхэх сэхэхээ үздэг юм байгаа биз дээ гэж цааш нь халаглаж бичжээ. Энэ бас л үнэн. “Соц” нийгмийн үед хариуцлагагүй зуд гэдэг зүйлээс болж олон хүн ажилгүй болдог, арга хэмжээ авхуулдаг байв. Тухайлбал цасаа цэвэрлээгүй, бохир заваан байсан гэх мэт. Одоогийнхоор бол нүдэнд өртөхөөрөөгүй жижиг сажиг зөрчлүүд байлаа. Гэтэл Ерөнхий сайд Хүрэлсүхийн тэвчээртэйг шалгасан олон олон асуудлын нэг нь энэ байв гэжээ. Түүнчлэн Баян-Өлгийд ус зайлуулах сувгийн мөнгө өгсөөр байтал бариагүй нөхөр өөдөөс нь хараад сууж байх юм. 200 гаруй айл орон гэргүй болж хүний амь нас эрсэдчихээд байхад шүү. Би байсан бол “Чи хувин бариад ус зайлуул” гээд хөөгөөд гаргах байлаа. 1990 оны эхээр бол арван жилийн төсөвтэй тэнцэх 3 000,000 ам.долларын улсын хөрөнгө эвдчихээд юу ч болоогүй мэт унзад хоолойгоор мэдээлэх сайд дарга нар, ус зайлуулсанд тусалсан Онцгойгийнхонд талархал илэрхийлэх захирал Чинбүрэн нарт санаа зовж байгаа шинж харагдсангүй. У.Хүрэлсүхийг нөгөө “сэлмээ” гаргаж ирээд зам тээврийн, Шадар сайдыг, Эрүүл мэндийн сайдыг цавчаад хаячих болов уу гэж харж суутал тэгсэнгүй дээ. Аргагүй л тэвчээртэй хүн юм” гэж Б.Жаргалсайхан бичжээ. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нээрээ л тэвчээртэй хүн юм. Гадны үнэтэй тоног төхөөрөмжийг хав дарж, үерийн усанд эвдээд хаячихсан байхад ч гамшгийн бэлэн байдалд бүгд бэлэн байхыг үүрэг болгож, бүр хүн бүрт зориулж цаг агаарын аппликэйшнтэй болох талаар ярьсхийгээд өнгөрөв бололтой.

АТГ-ын даргыг солино гэсэн улс төр хүчтэй байна. Ерөнхийлөгч өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын даргад ээлжит бус чуулганыг яаралтай хуралдуулах албан бичиг хүргүүлчихлээ. Төрийн тэргүүн албан бичигтээ хэзээнээс ярьсаар ирсэн жаран тэрбумын асуудлыг нь анхаарахгүй байна гэж АТГ-ын даргыг буруутгаж, ээлжит бус чуулганыг цаг алдалгүй хуралдуулах ёстой гэж үзэж байгаагаа илэрхийлж. Товчхондоо АТГ-ын даргыг огцруулахыг хүссэн албан бичиг УИХ-д очоод хэд хоночихлоо. Наад өнгөндөө “26 гишүүн ийм агуулгатай бичиг ирүүлсэн учраас” гэсэн тайлбар зүүсэн ч цаад утга нь Ерөнхийлөгчийн өөрийнх нь байр суурь гэдэг нь М.Энхболдод хаягласан албан бичгээс төвөггүй уншигдаж байна. АТГ-ын даргыг огцруулах тухай улс төр бүтэн нэг жил явсан хуучин сэдэв. Жилийн хугацаанд өрнөсөн улс төр өдгөө Ерөнхийлөгчийг УИХ-д албан бичиг хүргүүлэх шалтгаан болсон хэрэг. УИХ ч удахгүй ээлжит бус чуулган зарлах шинжтэй байна.

АТГ-ын даргыг солихын төлөөх улс төрийн бүлэглэлд багтаж буй Л.Оюун-Эрдэнийн хэлж байгаа шиг 26 гишүүн АТГ-ын даргыг огцруулах гээд байгаа юм биш л дээ, уг нь. Хаврын чуулганы үеэр энэ асуудлаар нийтийн сонсгол хийе гэсэн санааг анх 19 гишүүн гаргаж байсан юм. 76 гишүүний дөрөвний нэг нь санал гаргаж байж нийтийн сонсгол хийх эрх зүйн орчин бүрдэх учиртай. Хууль зүйн байнгын хороо ийм шалтгаанаар нийтийн сонсгол хийх боломжгүй гэж үзсэн юм. Дараахан нь наадмын өмнөх өдөр 19 гишүүн дээр зургаан гишүүн нэмэгдсэнийг тухайн үеийн хэвлэлийн хуудаснаас харж болно. Сүүлд Я.Санжмятав гишүүн нэмэгдсэнээр нээлттэй сонсгол биш ээлжит бус чуулган хуралдуулах саналыг УИХ-д хүргүүлэх боломж бүрдсэн юм. УИХ-ын гишүүдийн гуравны нэг нь санал гаргасан тохиолдолд ээлжит бус чуулган зарлах хууль эрх зүйн орчин нээгддэг. Эндээс гарын үсэг зурсан гэх 26 гишүүний лав л 19 нь зүгээр л нээлттэй сонсгол хийе гэж дуугарсан болж таарч байна. АТГ-ын асуудал, жаран тэрбум зэрэг анхаарал татсан мэдээлэл дээр нээлттэй сонсгол хийх, АТГ-ын даргыг огцруулах хоёр тэс ондоо асуудал. Гэхдээ л хууль эрх зүйн орчин бүрдсэн учраас ээлжит бус чуулган болох нь тодорхой.

Энэ үйл явдлыг өнгөц харсан хэнд ч дажгүй зураг харагдана. Шударга ёсны төлөө, шударга ёсыг тогтоохын төлөө хийж байгаа мундаг эх оронч ажил юм шиг харагдаж байгааг үгүйсгэхгүй. Яг учир утгыг нь ухаад хардаг хэсэгт бол хэнд ч хэрэггүй хийсвэр зүйл. Улстөрчид төдийгөөс өдий хүртэлх 30 жилийн турш шударга ёсыг тогтооё гэж сүрхий царай гаргаж, тод цоглог дуугарцгаасан. Дуугарч, тэмцсэнээр нь бол иргэдийн амьдрал хангалуун чинээлэг болчихоор байлаа. Харамсалтай нь өнөөдөр ядуурлын түвшин 30 хувь дөхөж яваа. Үндэсний статистикийн хороо УИХ-ын харьяанаас Засгийн газар руу шилжсэн учраас засаг дуртай тоогоо “зохиолгох” болсон гэх яриа учир мэдэх улсын дунд өрнөөд эхэлчихсэн. Тэгэхээр ядуурлын хувь 30-аар ч тогтохгүй цойлж явааг үгүйсгэх аргагүй. Ард түмний амьдрал хэцүү байхад шударга ёс ярих хэрэггүй гэсэн юм биш л дээ. Шударга ёс бол ярих учиртай зүйл, хөндөх шаардлагатай сэдэв. Гэхдээ улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн эрх ашгийг хамгаалсан шударга ёс уу, эгэл жирийн иргэд, татвар төлөгчдийн төлөөх шударга ёс уу гэдгийг эргэж харах учиртай. Шуудхан хэлэхэд улстөрчдийн дунд сүүлийн 30 жилийн турш эдийн засаг, улс төрийн бүлэглэлүүдийн эрх ашгийн төлөөх шударга ёсны тэмцэл л гаарч байна. Үр дүнд нь бидний авдаг цалингийн үнэ цэн долларын ханш дагаж өдрөөс өдөрт буурч байгаа нь гашуун гэлээ ч бодитой үнэн.

Өнөөдөр иргэдийн эрх ашгийн төлөө ярих шударга ёс гэвэл ганцхан сэдэв бий. Таван толгой мэтийн өндөр өгөөжтэй том төслүүдээ хөдөлгөх л жирийн иргэдийн төлөөх шударга ёсны жинхэнэ тэмцэл гэж харагдана. Таван толгойгоос бусад нь иргэдэд падлийгүй шударга ёс гэдгийг ард түмэн мэдэж байгаа. Бусад шударга ёс нь нэг бүлэглэл нь нөгөөгийнхөө хүчийг тарамдуулах арга төдий л хэврэг зүйл.

С.Баярт АТГ-ын ажилтан хоол зөөж буй бичлэг цахимаар тарсан нь мэдээж тохиолдлын хэрэг биш. Бүлэглэл хоорондын тэмцэлдээний зөвхөн нэг хэсгийнх нь жижигхээн төлөвлөгөө. Зохион байгуулалттай арга хэмжээ гэхэд дэгсдүүлэг болохгүй. Улс төр, эдийн засгийн аль нэг бүлэглэлд бичлэг худалдах явдал газар авсныг нийт олноороо мэдэж байгаа. М.Энхболдыг халз ярилцлагад орохын өмнө хөшигний цаана өрнөсөн яриа хөөрөө олонд цацагдснаас хойш бүр утгаа алдсан. АТГ бол төрийн байгууллага. Энэ байгууллагатай хамаатай дотоод асуудал төрийн нууцад зүй ёсоор хамаарна. Төрийн нууцыг үл тоосон энэ мэт үйлдэл газар авах нь лав сайны дохио биш.

Төр засгийн тулхтай байгууллагуудын өгч буй мэдээллээс анзаарахад С.Баярт эхлээд хор өгсөн гэж хэсэг шуугьсан. Сүүлдээ хоол өгсөн болоод хувирчхав. Сүүлийн өдрүүдэд ийм л улс төр өрнөж байна. Эдийн засаг, улс төрийн бүлэглэлүүдийн энэ дайны хөлд үрэгдэх хүмүүс нь ард түмэн. Зөвхөн нэг бүлэглэлийн хийсэн том наймаанаас болж 2000 төгрөг хүрээ ч үгүй байсан долларын ханш 2700 хүрч галзуурсан жишээ өнгөрсөн түүхэнд бий. Улстөр, эдийн засгийн том бүлэглэлийн хөлд жирийн иргэд үрэгдсэн ийм жишээг жагсаавал олон хуудас түүх өгүүлэх хэрэг гарна. Долларын ханш өсөж, төгрөгийн ханш сулрахын хэрээр халаасан дахь хэдийн маань үнэ цэн буурсаар байдаг. Долларын ханш 1800 төгрөгтэй дүйж байхад 600 мянган төгрөгийн цалин авч байсан Батын цалин өнөөдөр хэмжээгээрээ буураагүй ч үнэ цэн нь навс уначихаад буй. Ногоон валют 1800 төгрөг байхад 600 мянган төгрөгийн цалин авч байсан Бат 333 ам.доллартай дүйхээр цалин авдаг байж. Харин доллар 2500 дөхсөн өнөөдрийн хувьд 240 долларын цалинтай амь зогоож байна. Цалин нь 93 ам.доллараар буурчихсан гэсэн үг. Батын цалин 232 мянган төгрөгөөр үнэгүйдээд байна. 232 мянга гэдэг бол том тоо.

Улс төр, эдийн засгийн бүлэглэл хоорондын зодооноос үүссэн энэ мэт өөрчлөлтөд хариуцлага тооцдог болмоор байна. Жишээ нь яг өдийд гэхэд л татвар төлж төрийг тэжээдэг энгийн иргэн Батаас эхлээд компанийн захирлууд, компанид ажиллаж цалин хөлс авч ажилладаг баялаг бүтээгчид УИХ-д албан бичиг, шаардлага хүргүүлмээр байгаа юм. “АТГ-ын дарга, жаран тэрбумын асуудал бидний амьдралд ямар ч хамаагүй. Улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлийн зодооноор төрийн ажил явж болохгүй. Таван толгойгоо хурдан хөдөлгөмөөр байна. Таван толгойн асуудлаар ээлжит бус чуулган зарлаж, намраас өмнө гол шийдвэрүүдээ гаргах хэрэгтэй” гэсэн бичгийг татвар төлөгчдийн холбоо ч юм уу, иргэдийн төлөөлөл болсон байгууллагаас явуулбал эрүүл, зөв улс төр болно. Ерөнхийлөгч шиг УИХ-д албан бичиг өгөх бүрэн эрх нь тэдэнд бий. Учир нь албан бичиг хүргүүлж байгаа Ерөнхийлөгч ба түүний нөхөд, албан бичгийг хүлээж авч ээлжит бус чуулган зарлана гэж буй УИХ-ын гишүүдийн авдаг цалин, эдэлдэг хангамжийг нь иргэд, компаниуд төлдөг. Хөгжилтэй оронд бол өөрсдийг нь тэжээдэг баялаг бүтээгчдээ төр нь хүндэлж сонсдог нийтлэг жишиг бий. Татвар төлөгчид нь ч төрөө оршин тогтнуулах мөнгийг халааснаасаа гаргадгаа мэдэрчихсэн учраас төрийн аль нэг буруутай үйлдлийг дуугүй өнгөрөөдөггүй. Саяхны жишээнүүдийн нэг гэхэд л Ерөнхийлөгчөө авлигад холбогдсонд дургүйцсэн солонгосчуудын жагсаал байна. Иргэд нь, татвар төлөгчид нь ийм хүчирхэг байвал буруу булхай хийж, авлига авах орон зай тэр хэрээр хумигдаж улстөрчид нь яаж ч чаддаггүй. Нэлээд дээхэн уурхайчид касктайгаа жагсаж байсныг тод санаж байна. Компаниудаас мөнгө авахын тулд байгалиа бодсон дүр эсгэдэг иргэний хөдөлгөөнийхнөөс, аль нь илүү авах вэ гэсэндээ шударга ёс ярьдаг том бүлэглэлүүдийн тэмцлээс огт өөр, эрүүл зөв жагсаал болсон. Одоо ч гэсэн уурхайчид ганц амьтай байгаа Оюу толгойгоор битгий улстөрж гээд жагсвал чулуу шидэх хүн гарахгүй. Юмны учрыг ухаж, цаанатай наанатай сэтгэдэг хэсгийн хувьд алгаа ташиж хүлээж авна.

Дахиад хэлэхэд иргэд, компани, баялаг бүтээгчдийн тэмцэл үгүйлэгдээд байна. Том мөнгө, том ашиг сонирхол, том зодоонтой том бүлэглэл хоорондын дажныг зогсоох хүч тэдэнд л бий. Тэгэхгүй бол энэ удаагийнх шиг жүжиг давтагдсаар, үр дүнд нь иргэдийн халаас нимгэрсээр байх болно. Яг өнөөдрийнх шиг эхлээд хор өгөөд дараа нь хоол өгдөг улс төрийн жонхуу зутан хэзээ ч дуусахгүй.

Мэдээллийн технологийн дэвшлийг ашиглан иргэдийг хууран мэхлэх систем өндөр түвшинд хөгжиж байна. Хэн дуртай нь хүссэн хүнийхээ дүрд хувиран хуурамч видео бүтээх боломжтой болжээ. Технологийн ийм шийдлийг мэргэжилтнүүд “Deepfakes” гэж нэрлэж байгаа юм. Энэ нь хиймэл оюун ухаан дээр суурилсан хүний дүрийг бүтээх техникийн арга ажээ. Тодруулбал, энгийн иргэд олны танил эрхмийн дүрд хувирч, түүний дуу хоолой, нүүрний хувирал, тэр бүү хэл үрчлээс, амны хайрцаг зэргийг нь хүртэл ялгахын аргагүй дуурайдаг гэсэн үг. Сүүлийн үед ийм төрлийн технологи дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад улс төрийн зорилгоор илүүтэй ашиглагдах болсон юм. Саяхан АНУ-ын ерөнхийлөгч Д.Трампыг хэл амаар доромжилсон Б.Обамагийн яриа бүхий бичлэг олон нийтийг ихэд цочирдуулав. Үнэн хэрэгтээ энэ нь “Deepfakes” байсан нь нотлогдсон. Мөн хэдэн жилийн өмнө ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путины хэлээгүй үгийг нь ярьсан болгож хуурамч бичлэг цацагдаж байв. Харин өнгөрсөн оноос дэлхийн оддыг эротик кинонд тоглосон мэт харагдуулах хиймэл видео цахим орчинд нэлээд дэлгэрсэн. Энэ мэтчилэн “Deekfakes”-ыг ашиглан хүссэн хүнийхээ дүрийг бүтээж, юу дуртайгаа ярьж, мэдэгдэж ард түмнийг төөрөгдүүлж байгаа юм. Гагцхүү дүрс бичлэгийн жинхэнэ, хуурамчийг мэргэжлийн программистууд л ялгаж чадна. Гол таних тэмдэг нь дүрсний нягтаршил юм билээ. Өнөөдөр хүн төрөлхтөн цахим мэдээллийн эрин зуунд амьдарч байна. Цаг хугацаатай уралддаг бид завгүй амьдралын хэв маягтаа мэдээллийн шуурхай чанарыг хадгалсан онлайн ертөнцтэй алхаагаа нийлүүлдэг болоод удлаа. Орон зайнаас үл хамааран мэдээллийг хүссэн газраасаа авах тэр боломжийг технологийн хөгжил бидэнд мэдрүүлдэг. Орчин цагт бараг л хүн бүр мэдээлэгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг болсон гэхэд хэлсдэхгүй биз. Гэвч сайнаасаа муу нь түрүүнд цойлж, цахим мэдээлэл тараа таниулж байна. Харсан, үзсэн, бодсоноо ямар ч цензургүйгээр цахим ертөнцөд түгээдэг нэг төрлийн тархи угаалт давалгаалдаг болов. Авууштай нь хэт нэг талыг баримталсан, хувийн үзэмжээрээ баталгаагүй, хуурамч мэдээллийг олон түмэн ялгаж, таньж чаддаг болсон. Тэр хэрээр цахим мэдээллийн нэр хүнд унаж, иргэдийн итгэл үнэмшил ч буурч байна. Дээрээс нь “Deekfakes” буюу хуурамч дүрс газар авлаа. Хэн дуртай нь хүний өмнөөс дүрд нь хувираад ярих боломжтой болчихлоо. Цахим ертөнц дэх эдгээр хуурамч мэдээлэлд ард түмэн нэг удаа хууртсан байж болно. Дараагийн удаад хичнээн үнэн зүйл гаргасан ч иргэд итгэдэггүй гэдэг нь хэд хэдэн удаагийн судалгааны дүнгүүдээс харагдаж байгаа юм. Хуурамч бичвэр, дүрс бичлэгүүдээс залхсан иргэд зөвхөн цаасан хэвлэлийг илүүд үздэг юм. Ялангуяа урт хугацаанд оршин тогтносон, буурьтай суурьтай хэвлэлийг сонгодог. Сэтгүүл зүйн түүхэнд нэрээ тамгалж чадсан цаасан хэвлэлүүд бүгд л цахим хувилбартай байдаг. Жишээлбэл, үндэсний өдөр тутмын хэвлэл “Өдрийн сонин”-ы цахим сонин эх орондоо төдийгүй дэлхийн өнцөг булан бүрт хүрч байна. Гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа монголчууд маань улс эх орондоо болж буй өдөр тутмын үйл явдлууд, төрийн бодлого шийдвэрүүдийг зөвхөн төв хэвлэлээсээ авахыг хүсч ийнхүү алс холоос цахим “Өдрийн сонин”-оо захиалан уншдаг юм. Интернэт орчинд тархдаг эрээвэр, хураавар мэдээллүүдийн цаана хариуцлага хүлээх эзэн бие байдаггүй. Тиймээс хэн дуртай нь амныхаа зоргоор донгосдог тэр орон зайг сошиал медиа бүрдүүлээд байгаа хэрэг. Харин түүхийн аль ч үед оюунлаг, ухамсартай хүмүүсийн сонголт нь сонин байсаар ирсэн юм шүү. Баримттай, мэдээлэл сайтай, олон ургалч үзлийг шингээсэн төв хэвлэлүүд өнөөдрийг хүрэхдээ нэлээд бартаатай замыг туулсан. Сонин хэвлэлийн амыг таглах гэж төрийн эрх мэдэлтнүүд сүрийг үзүүлж, элдэв хуулиар боомилох гэж оролдоно. Эсвэл улстөрчид өөрсдийгөө магтуулах зорилготой түр зуурын сонин хэвлэл байгуулна. Мэдээллийн эрин зууны шуурганд зөвхөн буурьтай цаасан хэвлэлүүд л хөл дээрээ бат зогсч, шалгарч үлддэг. Улстөрчид нэг нэгийгээ намнахдаа пиарын хар технологийг түлхүү ашигладаг болсон. Сонгуулийн үеэр бүр ч их дэлгэрдэг. Ийм худал хуурмаг мэдээлэл тараах гол хэрэгсэл нь цахим орчин болоод байгаа. Тэгвэл “Deekfakes” буюу хуурамч дүрс бүтээх техникийн аргыг пиарчид хамгийн их ашиглах нь мэдээж. Нэгэн цагт цаасан хэвлэл эд мандаж байх үед ведио зурагтай, мэдээллийгэх баримт болгоно гэдэг туйлширдаг байсан бол өнөө цагт энэ нөхцөл байдал эсэргээрээ болжээ. Хэн нэгнийг үнэмшихийн аргагүй адилхан бүтээдэг болсон хиймэл дүр бүхий видео дэлхий дахинд дэлгэрсэн болохоор хүмүүс итгэхгүй. Тиймээс хамгийн найдвартай мэдээллийн хэрэгслээр гарт баригддаг цаасан хэвлэл лцагийн цагт тодордог юм. “Deekfakes”-ыг манайд хөгжүүлэх чадварлаг программистууд хангалттай олон бий. Хуурамч видео хийх арга нэлээд олон жилийн өмнөөс эхлэлтэй. Анхандаа хиймэл дүрсийг анимейшнээр бүтээдэг байсан гэнэ. Саяхныг хүртэл ашиглаж байсан ийм арга нь тун болхи, хугацаа их зарцуулдаг байжээ. Учир нь IT-гийн компаниуд өөрсдөө тэр программаа бүтээдэг байв. Тэгвэл орчин цагт соурс кодоо нээлттэй тавьдаг болсон бөгөөд дэлхийн өнцөг булан бүрт ашиглах бүрэн боломжтой. Уг хуурамч дүрсийг “Tensortflow” программын тусламжтайгаар бүтээдэг байна. Ерөнхийдөө системийн ажиллах зарчим нь анимэйшнтэй төстэй. Тухайн хүний бодит ярианы бичлэг, үйл хөдлөлийг хиймэл оюун ухаан шинжлээд мэдрэлийн импульс, хоолойн кодуудыг бүрэн таниад авчихдаг гэнэ. Ийнхүү хиймэл оюун ухааны тусламжтайгаар богино хугацаанд хуурамч дүрсийг бүтээх боломж бүрдсэн байна. Түүнчлэн “Hologram” гэдэг технологи сүүлийн үед дэлгэрч, хөгжих хандлагатай болохыг мэргэжилтнүүд сануулж байгаа юм. Энэ нь хүнийг байхгүй газар нь байгаа мэт харагдуулдаг аж. Тэгэхээр энэ технологийг “Tensortflow” программтай хослуулаад хөгжүүлбэл хэн нэгнийг видеогоор нь биш, амьдаар нь дуурайж болох юм байна. Нэг ёсондоо хэн нэгний дүрд хувирсан хуурамч хүн биетээрээ яг дэргэд байгаа мэт гарч ирнэ гэсэн үг. Мэдээллийн технологи цаашид улам боловсронгуй хөгжиж, та бидний санаанд ч багтамгүй, төсөөлөлд ч байгаагүй тийм зүйлсийг бүтээх нь ойлгомжтой. Сануулахад ирэх аравдугаар сарын эхээр УИХын 42 дугаар тойрог буюу Хэнтий аймгийн гурван суманд нөхөн сонгууль болно. Нэр дэвшигчид хасах оноо авахыг хүсэхгүйн тулд сонгуулийнхаа сурталчилгааг хэрхэн хаагуур яаж явуулахаа зөв сонгох нь чухал. Нэгэнт сонгогч олон түмэн цахим ертөнцийн сурталчилгаанд итгэл алдарсан. Хэрэв нэр дэвшигчид аливаа мэдээлэл, мэдэгдэл хийвэл сонгогчид “Deekfakes”-ийг ашиглажээ гэж эргэлзэж, төөрөгдөхийг үгүйсгэхгүй. Өнөө цагт иргэд зөвхөн цаасан хэвлэлд итгэж үнэмшиж байгаа. Иймд нөхөн сонгуульд нэр дэвшигчид баттай, барьцтай сонин хэвлэлийг сонгож сурталчилгаагаа явуулбал амжилтад хүрч чадна.