Category: их-уншсан

УИХ-ын дарга Г.Занданшатар БНАСАУ-аас манай улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд О Сын Хо-г хүлээн авч уулзахдаа БНАСАУ-ын Төрийн зөвлөлийн дарга Ким Жөн Ун ОХУ-д айлчлах урилгатай байгааг дурдаж, айлчлах замдаа Монгол Улсад саатан морилбол Монголын төр засаг, ард түмэн баярлах болно гэж хэлж байх юм. Ойрын үед манай төр засгийн удирдлагууд Хойд Солонгосжих гэж их хичээх боллоо. Төр засгийн гаргаж байгаа шийдвэрүүд ч Хойд Солонгосын дэглэмтэй төстэй болж байгаа. Өнөөдрийн төр засаг үүндээ баярлаж байж магадгүй ээ. Үүнийгээ дэг журам тогтоож байна гэх биз. Төв талбайдаа мянган албан хаагчийг дасгал хийлгэж, 3333 сурагч төрийн тэргүүнтэйгээ шүлэг уншиж, цэргийн холбоо байгуулж, тэр холбоогоороо залуусыг соён гэгээрүүлэх юм ярих болов. Яг л социализмын үеийн дүр төрх тодроод байгаа юм. Тэр нэгдсэн журмаар дасгал хийлгэж, нэн олноор нь шүлэг уншуулах бол Майн баяр, Октябрийн баярын нэг хэсэг шүү. Бүр болоогүй ээ, “Хувьсгалын удирдагчийн үгийг хана таазан дээрээ бичээд, өглөө бүр унш” гэж УИХ-ын гишүүн нь үүрэгдлээ. Сургууль, цэцэрлэг, албан байгууллага, айлын орон сууц хаана л бол хаана , хана тааз, хаалга хатавчгүй улаанаар бичсэн уриа лоозонтой үе дурайтал орж ирж байгаа биз дээ. Бас болоогүй өглөө бүр өнөөх суртал ухуулгын үгнүүдийг залхтал уншуулж, лекцдээд байсхийгээд л мартсан эсэхийг нь шалгадаг байсан аа даа. Ардчиллын төлөө жагсаж тэмцэж, эхний эгнээнд явсан хүн ийм үеийн талаар тийм бахтай хэлж суух гэж.

Улс орнууд нүдэн дээр тасраад явчихлаа. Тэд салбар салбарт гайхамшгийг бүтээж байна.Манай ардчилагчид нүдэн дээр өөрчлөгдөж, социализм коммунизм ярих болов. Ярихаар барахгүй тэр үеийг санагдуулам үйлдлүүдийг тасралтгүй хийж байна. Оросын шинэ үеийн залуус Лениний тухай асуухад ихэнх нь мэдэхгүй байна лээ шүү. Харин манай улс ямар нэг хувьсгал яриад эхлэв. Өнөөх хувьсгал нь биднийг мэдээ ч үгүй байхад болоод хувьсгалын удирдагчтай ч болчихсон байх жишээтэй. Хэрэв бид мэдээгүй байхад хувьсгал болчихсон юм бол тэр лавтай урагшаа биш, арагшаа ухарсан коммунизмаа санаж санагалзсан л хувьсгал байх. Иймэрхүү хандлагатай төр засаг Хойд Солонгосын удирдагчийг буугаад мордоход магнай тэнийн баярлаж хөөрөөд байж магадгүй. Харин ард түмэн тэр дарангуйлагчийг вокзал дээр буугаад мордохын төлөө тэгтэл их баярлах уу. Дуу хөгжим, бүрээ бөмбөр болж, нус нулимсандаа холилдож, манай хүүхнүүд хормой хотноос нь зууралдаж орилолдох болж байна уу. Хүний улсын удирдагч байтугай өөрийнхөө улсын удирдагчдыг элдвээр нь шүүмжлээд суудаг ард түмэн шүү дээ. Таны хүслээр болж манай ард түмэн нулимс унаган баярлаж хөөрөхгүй бол яана аа, Занданшатар дарга аа. Их сайндаа л тэр хавьд яваа ганц нэг хүн “Ямар пацаан байдаг юм, харчихъя” гэж л магад. Үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг мэдэрчихсэн, дэлхийгээр нэг тэнээд үзчихсэн ард түмэн хэрийн юманд хөл алдахгүй л дээ. Баттай хэлэхэд баярлаж хөөрөх хүн ёстой байхгүй шүү. Сайндаа л нэг өдөр сошиалаар шаагиад хов жив, доог тохуу, сонин хачин болгоод ярина л биз.

Саяхан даа, хэдхэн жилийн өмнө. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин манайд айлчлахад өөдөөс нь үзэл бодлоо үйлдлээрээ илэрхийлж, төрийн тусгай хамгаалалтыг сөрөөд гүйж байсан парламентын гишүүнтэй, ийм л ардчилсан орон байсан шүү дээ. Бид мартаагүй л байна. Магадгүй Г.Занданшатар дарга Хойд Солонгосын удирдагчийг буугаад мордоход нь урьдаас бэлдсэн хэдэн хүнийг цэцэг хуар, туг бариулж зогсооё гэж бодъё. Ард нь таван алхамын зайд иргэд харин эсэргүүцлийн жагсаал хийгээд зогсож байж чадна. Манайхан чинь хаа очиж жагсаж, тэмцэж сураад бүр гаршчихсан шүү дээ. Өнгөрсөн онд Трамп Англи, Шотландад айлчлах үеэр юу боллоо. Эдгээр улсын иргэд хөл гишгэх зайгүй болтлоо олноороо цуглаж жагсаж, эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Түүний явуулж буй бодлого, цагаачдын эсрэг авч буй арга хэмжээ нь ардчиллаас ухарсан хэрэг гэж тэдгээр орны иргэд эсэргүүцсэн. Ардчиллын өлгий АНУ-ын Ерөнхийлөгчийг ардчилсан орны иргэд ингэж л угтаж, ингэж л шүүмжилж байдаг. Ким Жөн Уныг тэдгээр улсуудад очвол яаж угтах нь бүр тодорхой. Тиймдээ ч Ким Жөн Ун дуртай улсдаа айлчлаад байдаггүй.

Яг тэрэн шиг баярлаж гүйлдэнэ гэж бодоод байгаа иргэд чинь хүний эрх зөрчиж, ардчиллыг байхгүй болгож байна гээд өнөөх урьж залаад байгаа хүнийг чинь хөл гишгүүлэхгүй эсэргүүцвэл яах вэ. Аль эсвэл Г.Занданшатар дарга та өөрийгөө Монголын дарангуйлагч болчихсон гэж бодоо юу. Яагаад ардчилсан Монголын иргэд Г.Занданшатарын үгэнд орж, Хойд Солонгосын удирдагчийг үзэгдээд өнгөрөх зуурт бөөн хөөр баяр болно гэж. Тиймээс УИХ-ын дарга таны хэлсэн үг улс төрийн алдаатай, бодлогогүй яриа байна лээ. Тэр хүн дайрч өнгөрлөө гээд улс төр, эдийн засгийн хувьд чухал ач холбогдол үгүй. Бүхнийг хүчээр шийддэг тогтолцоо биднээс ихээ хол гэж боддог. Сүүлийн үед болж өгвөл хүчээр шийдчихдэг төртэй болж байх шиг. Дэмжихийг хүсээгүй хуулийг нь ЖДҮ-гийн зээлийнх нь хэргээр барьцаалж, УИХ-ын гишүүдээр кнопдуулж батлаад, тусгайгийнхныг дагуулж уул уурхайн ордыг булааж аваад л…. Эцэст нь баярлаж хөөрөх, гуньж гутрах эсэхээ бид өөрсдөө мэдье. Бид чинь тусгаар тогтносон, ардчилсан Монголын иргэд шүү дээ.

Өнөөдрийн Монголд улс төр, бизнесийн бүлэглэлүүд бие биетэйгээ арсалдан, нэгнийхээ ажилд дэгээ гох тавьж ямар ч ажлыг урагшлуулсангүй. Юу ч хөдлөхөө болилоо. Энэ байдал сүүлийн хэдэн жил үргэлжлэв. Таван толгой-Гашуунсухайтын төмөр зам хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр тавигдчих боломж аль эрт байлаа. “MCSийн толгойлсон МАНАНгийн бүлэглэл одоо дийлдэхээ больчихно” хэмээн шинэ Ерөнхийлөгчийн талынхан буюу шинэ МАНАН-гийнхан тухайн үед уулгалан дайрч зогсоосноор өдгөө арван жилийн нүүр үзэх нь. Угтаа бол Монгол Улс шинэ төмөр замтай болох нь л нэгдүгээр асуудал хэвээрээ байна. Бусад нь огт хамаагүй гээд хэлчихэд болно. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс эргээд харахад тэр үедээ MCS нь байна уу, ямар МАНАН нь байна хамаагүй төмөр замаа бариад ашиглалтад оруулчихсан бол өнөөдөр монголчууд маш их хожчихсон сууж байх байж.

Төмөр зам барих ажил өрнөхөөр эхлээд өргөн, нарийн царигийн маргаан дэгддэг. Дараа нь барьж дуусаагүй төмөр замынх нь эзэмшлийн хэрүүл өрнөдөг. Тэр бүлэглэлийн, энэ бүлэглэлийнхэн авах нь гээд. Дараа нь ачиж буулгах анги, энэ тэр гээд маргах асуудал мундахгүй, бөөн маргаан. Сүүлдээ танк энэ тэр орж ирнэ, үндэсний аюулгүй байдал гээд явчих нь даа. Ингээд нэг өглөө босох нь ээ өнөө төмөр зам нь яагаад ч хөдлөхөөргүй болчихсон, төмөр зам төгсгөл болсон нь тодорхой болсон байдаг. Өмнөх түүх ийм л юм. Үүнд хэвлэл мэдээллийн бидний оролцоо ч бий. Нэр бүхий телевизийн хэдэн студи “MCSийн толгойлсон МАНАНгийнхан бүгдийг эзэмших гэж байна, идэх гэж байна” гэсэн пиарыг онцгой явуулж, Монгол Улс шинэ төмөр замгүй байх үйлсэд их гавьяа байгуулсан даа. Ингэж л 200хан км төмөр зам тавьж чадахгүй хэрэлдсээр… цаг хугацаа урссаар өнөөдөрт иржээ. Зуу зуун сая ам.доллараар хийсэн ажил нь үнэндээ овоолсон шороо. Одоо бараг тэр нь идэгдэж эвдэрч байгаа байх. Уг нь тэр овоолсон шороон дээрээ цэргүүдээр төмөр зам тавиулчихъя гэтэл бас бөөн юм болж байсан. Нийгэм даяараа шахуу цэргийн коммунизм байгуулах нь, Венесуэлийн социализм бий боллоо хэмээн сурталчилж ургаш нь ер хөдөлгөөгүй дээ. Энэхүү инээдтэй, эмгэнэлтэй түүх давтагдмааргүй байна.

Сая Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын зүгээс чихдээд авсан У.Хүрэлсүхийнхээ Засгийн газраар Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлд 414,6 км төмөр замыг цэргээр бариулах шийдвэр гаргуулчих шиг боллоо. Төмөр замыг цэргээр бариулах нь хамаагүй хямд зардалтай юм билээ. Төмөр замын бүтээн байгуулалтад урьдчилсан байдлаар 1800 гаруй цэргийн албан хаагч, 450 гаруй нэгж, техник хэрэгсэл оролцох нь. Таван рот цэрэг 30, 30 км төмөр зам хариуцан барьж эхлэх урьдчилсан төлөвлөгөө танилцуулагдлаа. Цэргүүд дунджаар хоёр сая төгрөгийн цалин авна гэж тооцжээ. Нэг км төмөр замыг 1,2 сая ам.доллараар тавина гэж байгаа нь дотоод, гадаадын компаниудын өгсөн үнийн саналаас даруй гурав дахин бага гэнэ. Нэгэнт төсвөөс мөнгө нь гарч байгаа болохоор хямдыг нь харалгүй яахав. ТавантолгойЗүүнбаянгийн төмөр замаа Ерөнхийлөгчийн зүгээс ингэж хамгаалж байгаа, нэгдүгээрт, Таван толгойн бүлэг орд, Оюу толгой, Хармагтай, Цагаан суварга, Хүрмэн… гэх мэт ирээдүйд улс орны эдийн засагт онцгой нөлөө үзүүлэх орд газруудыг дайран өнгөрнө. Төмөр зам тавигдах бүсэд ашиглалтын 37, хайгуулийн 39 тусгай зөвшөөрөл олгогдсон. Хоёдугаарт, Үндэсний хэмжээний бүтээн байгуулалт өрнөнө. Дотоодын нөөц бололцоо хүч хөрөнгөө гаргаад хийхэд хөрөнгө оруулалтынх нь үр өгөөж дотогшоо урсгалтай байна. Цалинг төгрөгөөр, худалдан авалт дотоодоос, цаашид олон том бүтээн байгуулалтад ашиглах мэргэжлийн инженерийн байгууламжийн цэргийн томоохон анги нэгтгэлүүдтэй болно. Цаашлаад аж үйлдвэржилтийг дэмжихэд энэ замын ач холбогдол өндөр. Урагшаа чиглэлд хаана ч хүрэх боломжтой. Хойшоо СүхбаатарНаушки чиглэлд шууд ХангиМандал гээд явна. Зүүн тийш Эрээнцаваар Находка буюу Владивосток чиглэлд гурав дахь ч зах зээл болох Япон, Солонгос хүрнэ… гэхчлэн алсыг харсан олон сайн төсөөллийг ярьж байгаа. ОХУын төмөр замаар нэвтрэх нэгдсэн тарифаар 66,4 хувь хүртэл хөнгөлөлтийг эдэлж болно гэдгийг хүртэл ярьж байна. Энэ бол сайн ирээдүй.

Тэгвэл энэ төмөр замын чиглэлийг шүүмжлэгсэд их байна. Суурь бүтцийнх нь 56.6 хувь нь баригдчихсан Таван толгойГашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг эхлээд ашиглалтад оруулах ёстой байсан юм гэж. Зөөх ачаа нь бэлэн, энэ төмөр замаар жилд 30 орчим сая кокосжих нүүрс зөөвөрлөх боломжтой, дотоод болон гадаадын хөрөнгө оруулагчид шууд сонирхох зам гэж үзжээ. Зүүнбаянгийн төмөр зам нь Эрээн дээр очоод нунтаг ачаа хориглосон ОУын хоригтой нүүр тулна гэж үзэхсэд байна. Очоод нарийн цариг солино… гэхчлэн олон бэрхшээлийг шүүмжлэгчид цувуулж эхэллээ. Дээр нь нөгөө цэргүүдээр зам тавиулж цэргийн коммунизм байгуулах нь гэсэн шүүмжлэл. Бие биенээ дэглэхээс өөр ажилгүй суугаа цэргүүдээр элс овоолуулахад юу нь болохгүй байна. Яахаараа коммунизм болчихдог юм. Өнөөдөр ашиглаж буй Монголын ганц төмөр замыг чинь Власовын армийн хоригдол цэргүүд тавьсан гээ биз дээ. Одоо муудсан нь хаа байна. Монголчууд бүгдээрээ ашиглаж, биднийг өрнө дорнотой холбож байна. Гээд яривал их юм байна.

Шинээр барих гэж буй төмөр зам дээр мууг нь түрүүлж яриад, сөрөг асуудал үүсгээд, өө хайгаад, түүнийг нь олон нийт дэвэргээд л эхэлбэл өмнөх төмөр зам шиг юу ч биш болно. Түүх давтагдана. Үүнд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхэн маань зөв мэдрэмжтэй, эх оронч, ямар ч байсан ажил хийе гэсэн хүсэл эрмэлзлийг дэмжсэн байр суурьтай баймаар байна. Тэгэхгүйгээр хэн нэг мэргэн ардын, мэргэн санаа нийгэмд хүчээ авбал монголчууд ирэх арван жилд дахиад л төмөр замгүй сууж байна шүү.

Ер нь тэгээд одоо юуны ч коммунизм байсан, цэргийнх нь байна уу, венесуэлийнх нь байна уу хамаагүй, ер хэн юу ч ярьдаг байсан хамаагүй Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ярьдаг санаагаар энэ төмөр замын ажлыг эхлүүлье. Бодит ажил хийдэг, пракматик Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг байгаа дээр, түүний үгнээс гардаггүй, сахилга баттай Засгийн газар байгаа дээр, ЖДҮгээрээ дөрлөгдсөн парламентын 50 орчим гишүүн байгаа дээр энэхүү төмөр замын ажлыг шуурхай эхлүүлэх нь зүйтэй санагдана. Аргаа барсан хүний л үг юм даа. Ямар нэг ажил заавал хийгээсэй гэсэн хүсэл юм. Төмөр замаа яаж ийж байгаад бариад, түүгээр нүүрс урсаж байвал ард түмний амьдралд л нэмэртэй, тустай. Ямар ч хэл ам, хийрхэл попрол, жагсаал цуглаан, тэмцэл хөдөлгөөн өрнөсөн бай тоохгүй төмөр замын ажлаа зүгээр л хийгээд эхэл… ард түмэн ач тусыг нь аандаа ойлгож дэмжээд эхэлнэ. Арван жилийн дараа гэхэд бид говиороо дүүрэн төмөр замтай болчихсон тачигнуулж баймаар байна шүү дээ.

Улс төрийн попрол хүн төрөлхтний түүхэнд гай болж байснаас тус болсон удаа байхгүй. Улс үндэстний хөгжил дэвшлээс хойш нь яхийтал чангаадаг хамгийн хор хөнөөлтэй зүйл нь улстөрчдийн хийрхэл, попрол юм. Гэвч поп улстөрчид хүн төрөлхтөнд гамшгаа дэлгэсээр байна. Дэлхий нийтээрээ попрол ямар аюултайг мэддэг болсон. Тэдний эрин үе дуусч, төгсгөл болж байгаа нь олон зүйлээс харагдаж байна. Хүн төрөлхтөн ухаалаг хэрсүү болж байна. Хэн нэгний нэр хүнд олж, ардын баатар болохын тулд юу ч хамаагүй ярьж байгааг гадарладаг болж. Хэн тухайн улс үндэстэнд хортой, буруу зүйл ярьж, хийгээд байгааг ч ойлгодог, ялгадаг болсон байна. Гэтэл манай хэдэн залуус дэлхий нийтийн чиг хандлагыг сөрөөд л, бүр хол хадуураад байх нь сонин. Ард иргэдийг өөрсдийнх нь попролыг ойлгож, ялгаж салгахгүй, нэг ийм юм яриад явбал алдар хүндэд хүрч болно, улс төрийн попрол Монголд цоо шинэ зүйл, дөнгөж эхэлж байна гэж ойлгоод байгаа бололтой. Нийгэмд таалагдах нэг сэдэв олж аваад хэн хэр сайн хийрхэж, попорч чадна, төдий чинээгээрээ ашиг хонжоо авчирна гээд бат итгэчихсэн хүн ч цөөнгүй байх шиг. Бүр попорсон дүрдээ эргэлт буцалтгүй ороихон, уйлж дуулж, хашгирч, шүлсээ үсчүүлж байна. “Поп”-чдын барьж авч байгаа бараг ганц сэдэв нь уул уурхай. Тэр тусмаа манай улсын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч томоохон төслүүдийн нэг болох Оюу толгой, Таван толгой гэх мэт орд газруудыг онилчихсон. Олонх нь “Оюу толгойг хаая, хөрөнгө оруулагчдыг Монголоос хөөж гаргана. Таван толгойн нүүрсийг зарж болохгүй. Монголд ямар ч ашиг байхгүй” гэж хашгирдаг. Уул уурхайн үйл ажиллагааг зогсоох нь Монголд ямар ч ашиггүй, цаг хугацаа алдсан дэмий зүйл гэдгийг монголчууд мэддэг болсон. Уул уурхай Монголын эдийн засгийн ихэнх хувийг бүрдүүлж байгаа. Уул уурхай поп улстөрчдийн хэлээд байгаа шиг муухай зүйл биш. Зөв зүйтэй ашиглаж чадвал тухайн улс оронд олон төрлөөр үр ашгаа өгнө.

Харин ч байгаа уурхайгаа хаана гэж байхаар байхгүйг нь шинээр бий болгож, илрүүлмээр байна. Геологийн нэгдсэн хайгуул эхлүүлмээр байна. Монгол орны хаана ямар баялаг нуугдаж байгаа вэ гэдгийг цоо шинээр нээж илрүүлэх цаг нь болсон. Оюу толгой, Таван толгой, Цагаансуварга, Эрдэнэт, Дорнод аймгийн Матад сумын газрын тосны орд шиг өөр дэлхийд гайхагдсан шинэ орд Монголд дахиад хэчнээн байгааг таамгаар хэлэх боломжгүй. Харин судалж, олж, нээж илрүүлээд уул уурхайн салбарт хөгжил дэвшил бий болгох хэрэгтэй юм. Геологчид сүүлийн үед Алтайн цаад говь, Хэнтий нуруу, Дорнод аймгийн зүүн хэсэг хилийн ойролцоо бүсүүдэд алтны томоохон орд байгаа гэх мэдээлэл өгөх болсон. Мөн Дорноговь аймагт сайн чанарын нүүрсний хэд хэдэн томоохон судал байгаа, Өмнөговь аймгийн Ноён, Сэврэй сумын нутагт стратегийн ач холбогдолтой нүүрсний орд ч бий гэгдэж буй. Эдгээр газарт ашигт малмалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байгаа компаниуд нь нөөцийг нь дутуу тогтоосон асуудал байгаа гэсэн. Дээрх хоёр нүүрсний орд Таван толгойтой дүйцэх хэмжээний нөөцтэй гэх судлаач, эрдэмтэд ч бий. Жишээ татахад, Баянхонгор аймагт “Алтан нар” гэж орд бий. Тус ордод өрөмдлөг хийхэд 19 метрийн гүн дэх нэг тонн хөрс тутамд 8.9 грамм алт, 66 грамм мөнгө болон бусад металл, долоон метрийн гүнд тонн хөрс тутамд 20.2 грамм алт, 138 грамм мөнгө байгаа нь тогтоогдсон байна. Түүнчлэн Өмнөговь аймагт хоёр ч том алтны нөөц илэрсэн. Хармагтайн ордын нөөцийг дахин шинээр тогтоох ажил хийгдэж, Оюу толгойгоос их ашиг хүртэх боломж байгаа гэдгийг геологичид онцолж байсан. Үүнээс гадна Хэнтий нуруу Сэлэнгэ аймгийн гурван сумын нутаг дамнасан газар нутагт алтны маш их нөөц бүхий орд байгаа. Нинжа нар зөвхөн өнгөн хэсгийнх нь алтыг ухсан нь тогтоогдсон гэдэг. Мөн дэлхийд хаана ч байхгүй ган үйлдвэрлэх боломж Монголд байгаа гэж буй. Хамгийн сайн чанарын ган үйлдвэрлэхэд 20 гаруй нэр төрлийн байгалийн баялаг ордог байна. Ган үйлдвэрлэхэд шаардлагатай бүх химийн элментүүдийн нөөц манайд байгаа нь тогтоогдсон аж. Иймд эрдэмтэд ган үйлдвэрлэх нарийвчилсан судалгаа хийж эхэлсэн бөгөөд монголчууд ган үйлдвэрлээд хэдэн зуун жил ашиг хүртэх боломж байгаа хэмээн албаны эх сурвалжууд онцолж байна лээ. Энэ мэтээр нээж илрүүлээгүй хэдэн арван Оюу толгой, Таван толгой Монголд байгааг бид мэдэхгүй.

Монгол Улс газрын доорх баялгаа зөв зүйтэй ашиглах ёстой гэж хүн бүр ярьдаг. Гэвч яаж хэрхэн зөв ашиглах ёстой талаар олигтой шийдэлд хүрчихээр зүйл өнөөдрийг хүртэл ярьдаггүй. Жишээ нь, уул уурхайн баялгийг худалдан борлуулаад олсон ашгаараа сан бий болгож болно. Уул уурхайг түшиглэсэн сангийн мөнгийг улстөрчид захиран зарцуулдаг бус, луйварчин улстөрч, бизнемэнүүдийн бүлэглэлийн тавьсан өр зээлийг төлдөггүй, ард түмний эрүүл мэнд, боловсролыг сайжруулж, дэмжихэд зарцуулах хэрэгтэй. Одооны уул уурхайгаас олж байгаа ашгийг ард түмэн дөнгөж амсаад л өнгөрч байгаа. Тэгвэл үүнээс шал өөрөөр ул суурьтай, иргэн рүүгээ чиглэсэн бодлоготойгоор сангийн мөнгийг зарцуулж яагаад болохгүй гэж.

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд иргэнээ эрүүл байлгахын төлөө бүхнийг хийдэг. Манайхан шиг ганц эмнэлэг барьчихаад асуудлыг нь шийдсэн гэх ойлголт ард иргэдэд өгөхийг оролддогоос тэс ондоо. Эрүүл мэндийн салбар нь цогц бодлоготой байдаг. Хүүхдийг эхийн хэвлийд бүрэлдэж эхэлсэн цагаас эрүүл мэндэд нь онцгой анхаарал хандуулдаг. Мөн суурь өвчний эх үүсвэр болох шүдний өвчлөлөөс эхлээд бусад өвчин эмгэг тусахаас урьдчилан сэргийлж, цаг тухайн үед нь чадварлаг эмч нараар эмчилгээ хийлгэдэг. Иргэнээ бага нас, өсвөр үе, нас биед хүрсэн гээд л ангилан ялгаж байгаад эрүүл мэндийн салбар нь бодит үйлчилгээ үзүүлдэг. Үүнд нь тохирох санхүүжилтийг улсынх нь удирдлагууд зүй зохистой хуваарилаад өгчихдөг жишээ олон. Үүнээс гадна өсвөр насны хүүхдүүдийг эрүүл чийрэг иргэн болгохын тулд спортын маш олон дугуйлан секц ажиллуулж байна. Үгүй ядахдаа,хөлбөмбөгийн талбай, усан сэлэлт бассейныг хэдэн зуугаар нь бий болгочихдог. Ингэж төр засгаас анхаарч байж иргэд нь өвчин зовлонгүй эрүүл, саруул байдаг. Гэтэл манай эрүүл мэндийн салбар бидэнд ямар дампуурсан үйлчилгээ үзүүлдэг вэ гэдгийг та бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа биз ээ.

Хамгийн наад захын жишээ нь, монголчууд хорт хавдар гэх аюулт өвчнөөр хэдэн мянгаараа хиарч байна. Бусад төрлийн цөөнгүй өвчлөлөөр дэлхийд тэргүүлж байна. Ямар нэгэн өвчин эмгэггүй эрүүл чийрэг хүн бараг байхгүй болж, өнөө үед. Эрүүл мэндийн асуудлаас гадна боловсролд онцгой анхаарал хандуулах цаг нэгэнт ирсэн. Мөнгөтэй хүмүүс нь өндөр төлбөртэй цэцэрлэг, сургуульд хүүхдүүдээ явуулдаг. Үлдсэн нь улсын цэцэрлэгт сугалаагаар хүүхдээ өгч, нэг ангид 50-60-улаа шахалдан сууж байна. Тэднийг буруутгах аргагүй юм. Хувийн сургуулийн багш 15 хүүхдэд хичээл зааж байхад улсын сургуулийн багш 45-50 хүүхдэд хичээл орж байна. Цэцэрлэг, сургуулийн хүрэлцээ байхгүй байна. Нийслэлд нэг ч сургууль, цэцэрлэг байхгүй хороо хэд хэд байдаг. Багш нарын авч байгаа цалин амьдралынх нь хаана ч хүрэхгүй гээд олон асуудал боловсролын салбарт бий. Тэгвэл уул уурхайн сангийн мөнгийг дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд иргэнээ эрүүл чийрэг биетэй, өндөр боловсрол эзэмшүүлэхийн тулд хэрхэн хуваарилж байгааг анхаарч, түүнээс дутахааргүй зарцуулах нь хамгийн зөв шийдэл. Уул уурхайгаас олох ашгийг жирийн иргэн бидэнд тэгш хүртээж байна гэж аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй хэдхэн төгрөг тараасан болж байхаар эрүүл мэнд, боловсролын салбарт нэгдсэн бодлоготойгоор зарцуулаад үр ашгаа өгчихвөл олон томоохон асуудал давхар шийдэгдэнэ. Эрүүл чийрэг, эрдэм боловсролтой иргэд бий болсон цагт уул уурхайн баялаг дууссан ч хамаагүй. Ард түмний амьдралд нөлөөлөхгүй хэмжээнд хүрнэ. Эрүүл чийрэг, эрдэм боловсролтой, хүмүүжилтэй иргэнтэй болчихсон байхад юун уул уурхай. Түүнээс хэд дахин их хэмжээний мөнгө олох боломж бүрдэнэ. Энэ хоёр салбарыг манай улс цогцоор нь дэлхийн жишигт нийцүүлж чадвал оюуны асар их баялагтай болно гэсэн үг. Монгол Улс уул уурхайн баялгаа оюуны баялаг бий болгоход зарцуулж байж хамгийн зөв, их үр ашиг хүртэнэ. Хүн төрөлхтний түүх, туулж өнгөрүүлсэн амьдралаас харахад иргэд нь эрүүл, өндөр боловсролтой улс орон л дэлхийг удирдаж байна. Үгүй ядахдаа, эрүүл, боловсролтой аав, ээжээс хулгайч хүүхэд төрөхгүй. Хүмүүсийн хүсдэг диваажин гэдэг чинь иргэд нь эрүүл чийрэг, боловсролтой, шороон түмэн биш, цөөхөн хүн амтай улс орнуудыг хэлдэг байж мэдэх юм. Норвеги, АНУ, Швед, Швейцарь, Финланд гээд орны иргэдийн амьдрал, амьжиргаа, аз жаргалын индексийг та бүхэн бод доо. Тус орны удирдагчид дээрх замналаар ард иргэдээ анхаарсан түүхтэй. Тиймээс дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнуудын иргэд рүүгээ чиглэсэн эрүүл мэнд, боловсролын бодлого, цогц үйлчилгээг уул уурхайгаас олсон ашгаараа Монголд бий болгоё. Тэгж чадвал хэдхэн жилийн дараа талын Монгол диваажин болчихно шүү дээ.

Одооны төр барьж байгаа нөхөд 30 айлын мөлжлөг, олигархиудын дарлалаас иргэдээ чөлөөлж, шударга ёсыг тогтоож өгнө гэх мэтээр ард түмний чихэн дээр цэцэг ургуулж гарч ирцгээсэн. Ард түмэн юу яриулахыг хүснэ, тэр бүгдийг нь эд нар ёстой нэг сайхан ярьж өгдөг. Амаараа бол аль хэдийнэ диваажин бүтээгээд амьдралыг нь дээшлүүлээд, дундаж давхаргын хүрээг тэлчихсэн л дээ. Гэтэл бодит байдал дээр ард түмний амьдрал улам дордчихоод байгааг бүгд мэдэж байгаа.

УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Ерөнхийлөгчийн өргөн мэдүүлсэн Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг хэлэлцэж, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл (ҮАБЗ)-ийн зөвлөмжөөр Авлигатай тэмцэх газрын дарга, шүүх, прокурорын удирдлагыг хугацаанаас нь өмнө чөлөөлдөг болгохоор баталчихлаа. ҮАБЗ нь гурван гишүүнээс бүрддэг. Тэргүүн нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, гишүүд нь УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд. Ийм бүрэлдэхүүнтэй ҮАБЗ зөвлөмж гарган прокурор, шүүх, АТГ-ын удирдлагуудыг чөлөөлдөг болох өөрчлөлтийг хийсэн нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл гэдгийг хуульчид хэлж байгаа. УИХ-ын чуулган дээр Д.Лүндээжанцан гишүүн ярьсан шүү дээ, “ҮАБЗ-д Ерөнхий сайд ордог. Энэ хүн бол гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн шүүх, прокурор, АТГ-ын даргыг солино гэхээр эрх ашгийн зөрчил үүсч мэднэ. Эрх ашгийн энэ зөрчил нь Үндсэн хуулийн зөрчилд хүргэнэ” гэж. Үүнтэй холбоотой “Шүүх засаглалын хараат бус байдал алдагдлаа” гэдгийг нийтээрээ шахуу хэлж, үүнд яаралтай анхаарал хандуулж засах ёстой гэцгээж байна.

Хуульд орсон энэ өөрчлөлтөөр шинэ дарга гарч ирээд өөрсдийнхөө хүмүүсийг томилдог болж байна л даа. ҮАБЗ-ийн гурав гурвуулхнаа ширээ тойрч суугаад “Энийг тавина, тэрийгээ тавья. Чиний хүн, миний хүн” гээд дуртайгаараа бүхнийг хийх боломжийг нь бүрдүүлээд өгчихлөө. Ингэхээр Монгол Улсын асуудлыг ҮАБЗ-ийн гурван айл л ерөнхийдөө шийдэх болчихлоо доо.

Юун 30 айлаасаа салах вэ, эсрэгээр нь энэ гурван айл бүгдийг мэдэх болов. Хамаг эрх мэдлийг энэ гурван айлдаа атгуулж оройдоо залсан нь ямар учиртай юм бэ. Учирсаад ч байх юм байхгүй л дээ. Хуульд ийм өөрчлөлт оруулахыг дэмжсэн, хаалтгүйгээр шууд батлах боломжийг чуулган дээр гаргаж өгсөн хүмүүс бол ЖДҮ-д барьцаалагдсан УИХ-ын өнөө 40 гишүүн. Ард түмэн хэн хэн кнопоо дарж дэмжиж байгааг харж л суусан. Харсаар байтал ийм увайгүй, Үндсэн хуультай зөрчилдсөн хуулийг инээж байгаад л баталчихсан.

Гэхдээ ингэлээ, ингэлээ гээд эрх баригчид чадахгүй л дээ. Чадахгүй шүү. Жилийн дараа сонгууль болно. Дахиад цаана нь жилийн дараа бас нэг сонгуультай. Энэ дараалсан хоёр сонгуулиар эд нар арчигдана. Үйлийн үрийн хууль гэдэг шиг сонгууль бол нэг ёсны цэвэрлэгээний маш том механизм шүү дээ. Сонгууль бол болох цагтаа болдог, маш хүчирхэг цэвэрлэгээ. Энэ цэвэрлэгээгээр арчигдах ёстой нь арчигдаад, дэвсүүлэх нь дэвсүүлээд ор мөргүй болдог.

Ард түмний аж амьдралыг сайжруулах талаар юу ч хийгээгүй, зөвхөн үзвэр л үзүүлж байгаа эрх баригчид дараа жилийн сонгуулиар арчигдаад алга болно. Ийм ч прокурор, тийм сайдын элдэв бичлэг, ийм ноцтой үйл явдлын баримт энэ байна гээд гаргаж тавиад байх. Зүгээр үзвэр үзүүлсээр байгаад л хоёр жил гарны хугацааг үр дүнгүй гээчихлээ. Ард түмний амьдрал сайжрахгүй, аяган дахь боорцогны хэмжээ нэмэгдээгүй байхад мянга үзвэр үзүүлээд тэр чинь худлаа л болно шүү. Сонгуулиар та нарыг арилгаад хаячихна.

Ямар юмных нь 30 айлын мөлжлөгөөс салгах вэ, гурван айлын дарангуйлалд аваачих л мөрөөдөлтэй. Энэ гурван айл нь Монголыг мэддэг байх тийм мөрөөдөл тээсэн, Монголыг дарангуйлах гэж горьдож байгаа улс сонгуулиар тэсэхгүй. Юу ч хийгээгүй, үзвэр л үзүүлсэн улс яаж тэсэх юм бэ. Үзвэр үзлээ гээд ард түмний сэтгэл нэг удаа цадаад хоёр дахь удаагаа бол үгүй. Тэгээд л дургүй нь хүрч эхэлдэг. Үнэндээ эд нар үзвэрээс өөр юм юу ч хийгээгүй. Өнөөдрийн Монголын улс төр, улс төрийн амьдрал, улстөрчдийн хийдэг юм нь нэг үзвэрээс нөгөө үзвэрийн хооронд л хий дэмий сэтгэгдлээ ярих. Ингэж ард түмний эсрэг, аль муу муухай болгоныг хийж байгаа этгээдүүдийг сонгуулиар аваад хаячихдаг нь Ардчилсан нийгмийн давуу тал. Ямар нийгэмд амьдарч байгаагаа хүртэл мартсан эрх баригчид өнөөдөр Монгол Улсыг гурван айлын дарлалд аваачих хуулийг баталсан ч жилийн дараа ардчилсан сонгууль та нарыг хүлээж байгаа гэдгийг сана.

“Геологи хайгуул-2019” чуулган өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв баасан гаригт даруухан болж өнгөрөв. Чуулганы үеэр хайгуулын төсөл хэрэгжүүлж яваа компанийн төлөөлөлтэй уулзаж жаргал, зовлонг нь яриулах санаа байсан ч бүтсэнгүй. Хандсан болгон “Асуудал бэрхшээлээ ярьчихаар сум, орон нутагт хэцүү байдаг юм” гэсэн утгатай шалтгаан хэлээд үг унагасангүй. Засгийн газрын төвшинд хайгуулын төслөө хэрэгжүүл гээд зөвшөөрөл өгчихдөг ч орон нутагт очоод баргар царайлдаг нь геологийнхны нийтлэг зовлон. Тодруулж хэлбэл орон нутгийн засаг дарга, ИТХ-ын удирдлага, гишүүд гэсэн “өндөр” босгыг давж чадахгүй үгээ барж суугаа компаниуд өчнөөнөөрөө. Бүр тодруулж хэлбэл сум, багийн дарга гэх феодалууд уул уурхайгаас авлига нэхэж улс орноо хорлож байна.

Дорнодод алтны төсөл хэрэгжүүлж буй “Степп голд”-той холбоотой нэг баримт сонирхуулъя. “Дисковер Монголиа”-гийн үеэр энэ компанийн хайгуулын дээж болсон чулуунуудыг голын усанд үйж эсэргүүцлээ илэрхийлсэн орон нутгийнхны үйлдэл маш том кейс болж яригдсан юм. Өчнөөн мөнгө зарж гаргаж ирдэг дээжийг нь үгүй хийсэнд гайхшаа барсан компанийн удирдлага орон нутгийн ИТХ-ын хуралд хандаж л дээ. Бүр нулимс унаган байж тайлбар хийж. Тэр хуралд сууж байсан ИТХ-ын хэдэн төлөөлөгч энэ үйл явдлыг бахархангуй, шоолонгуй ярьж суусан жишээ бий. “Степп голд”-ын хувьд олон улсын хөрөнгийн биржээс амжилттай мөнгө босгож ирсэн компаниудын нэг.

Хайгуулын төсөл бүтэлгүйтсэн олон жишээний нэг нь уран. Францын “Арева” Дорноговьд том төсөл хэрэгжүүлэх гээд барахгүй яваа. Мөн л орон нутгийн хурган дарга нар, уул уурхайнхныг дарамталж мөнгө олж амьдардаг хэсэг бусаг улсын шантаажаар гацсан төсөл. Цөмийн эрчим хүчийг дэлхий нийтээрээ илүүд үзэх болсон, атомын энерги цаашдаа ч моодонд байх нь тодорхой ийм үед ураны төслөө хөдөлгөвөл эдийн засагт том хөшүүрэг болно.

Шатдаг занар дээр Америкийн “Жени ойл” төсөл хэрэгжүүлэх гэж ирээд мөн л толгойгоо сэгсрээд Монголыг орхисон. Газрын тосыг зах зээлээс шахах ирээдүйтэй бүтээгдэхүүн гэгдэж буй занар дээр хамгийн шилдэг технологитой нь АНУ. Технологио ашиглаад занарыг чинь олборлож, нүүрс, зэснээс өөр доллар олдог сувагтай болгоё гээд зориод ирэхэд нь орон нутгийн феодал дарга нар хэсэг бүлэг иргэд, иргэний хөдөлгөөн, эх оронч бүлэглэлтэйгээ нийлж шантаажилж, дарамталж, эсэргүүцсээр байгаад хөрөнгө оруулагчдыг төслөө орхиход хүргэсэн нь бодитой үнэн.

Хайгуулаас гадна олборлолтын төслүүд ч мөнгө нэхсэн засаг ноёд, иргэд, бүлэглэлийн шантаажаар хөдлөхгүй гацсан жишээ олон бий. Сүүлийн тод үйл явдал нь Ноён уулын эргэн тойронд өрнөсөн. Канадын “Сентерра голд”-ын хэрэгжүүлэх гэсэн алтны төсөл мөнгө нэхсэн орон нутгийнхан, иргэний хөдөлгөөнийхний балгаар өнөөг хүртэл гацаад буй. Сүүлдээ гуравдагч орны цөөхөн хөрөнгө оруулагчдын нэг болох “Сентерра голд” лицензээ зараад Монголыг орхисон.

Ер нь орон нутагт уул уурхайг эсэргүүцэх нь хавтгайрсан үзэгдэл болчихсон. Манайх шиг уул уурхайн орлогоо авилгаас ангидаар улсын хөгжилдөө шингээх улс төр, засаглалын чадавхи сул орнуудад уул уурхай орон нутгийн хурган дарга нарын дэмжлэгийг авахад асар хүнд, бараг боломжгүй гэсэн гутранги дүгнэлтийг салбарын шинжээчид хэлдэг юм билээ. Ганц эм уугаад эмчлэх хэмжээний хялбар согог биш, маш олон шалтгаан хавсарч нөлөөлдөг ч гэлцдэг. Байгалийн баялаг ихтэй, хөгжиж буй орнуудын хувьд цөөн хэдэн ашигт малтмалаас хэт хамааралтай гэсэн нийтлэг зураг харагддаг. Өнөөхөө зарж олсон олон тэрбум ам.долларын орлогыг эдийн засаг, хөгжилд чиглэсэн хөрөнгө оруулалт болгож чадахгүй улстөрийн хэрүүл тэмцэлтэй аж төрдөг гэсэн онцлог бас бий.

Манай улс уг нь холбооны гэсэн тодотголгүй. Холбооны улсын тухайд муж муждаа дүрэм хууль зохиогоод аж төрдөг бол Монголын хувьд аймаг аймгийн засаг ноёдод тусдаа хууль, дүрэм зохиох эрх байхгүй. Засгийн газраас шийдвэр гарсан л бол орон нутгийн засаг дарга, ИТХ-ын удирдлага толгой дохиод суух учиртай. Геологи уул уурхайн хайгуул, олборлолтын төслүүд засгаас зөвшөөрлөө авсан л бол саадгүй хэрэгжиж байх ёстой л доо, засаглалаа харвал. Гэвч энэ зарчим эсрэгээрээ хэрэгждэг зовлон төдийгөөс өдий хүртэл амь бөхтэй оршсоор байна. Нуулгүй хэлэхэд Засгийн газар нь ч орон нутгийн даварсан засаг ноёддоо үг хэлж, хариуцлага тооцохгүй өөгшүүлээд суугаа анзаарагддаг. Хачирхмаар нь хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлдэг том хөрөнгө оруулагчдын хэрэгжүүлэх гэж буй төслүүд дээр ийм зураг маш тод харагддаг. Эхлээд орон нутгийн засаг ноёд, хэсэг бүлэг иргэд, хөдөлгөөнүүд эсэргүүцнэ, дараа нь Засгийн газар нь дуугарахгүй суусаар хөрөнгө оруулагчдыг төслөө орхиход хүргэдэг. Бүр гайхмаар нэг хандлага засаг төрийн өндөр суудалд суусан эрхмүүдэд байдгийг онцлохгүй орхиж болохгүй. Уул уурхайг муухай харагдуулдаг “нинжа” нарын эсрэг орон нутгийн хурган дарга, Засгийн газрын тэргүүн, цаашлуулж яривал попрох дуртай, уул уурхайд харшилтай эх оронч улстөрчид ч ганц үг ганхийдэггүй. “Нинжа” нарын ард эрх мэдэлтнүүд байдаг, мөнгө ашгийг нь хүртдэг жинхэнэ эзэд нь улстөрчид гэсэн хардлага яриа бий. Сая онцолсон ажиглалтыг харахаар үнэнд ойрхон хардлага санагддаг юм. Хариуцлагагүй уул уурхайн жинхэнэ буруутнууд бол “нинжа” нар.

Уул уурхай хариуцлагагүй боллоо гэж шүүмжилдэг хэрнээ хариуцлагагүй уул уурхайн гол баатруудыг өөгшүүлж суугаа орон нутгийн хурган дарга нар, засаг төрийн эрх мэдэлтнүүдэд дайх нэг л үг байна. Энэ улсын эдийн засгийн талаас хол илүү хувийг уул уурхайн салбар нуруундаа үүрдэг. Хамгийн хүнд ачааг нь хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлж яваа том компаниуд үүрч яваа. Уул уурхайгаа томруулж, эрчтэй хөгжүүлэхийн тулд хайгуулаа эрчимжүүлэх учиртай. Хайгуулын төслүүдээ гацаагаад байвал уул уурхай хөгжихгүй, улсын эдийн засаг томрохгүй. Тэгэхээр хайгуулын төслүүдийг гацаадаг орон нутгийн удирдлагуудад хариуцлага тооцож хатуу сануулга өгмөөр байна, Ерөнхий сайд аа. Ингэж чадвал та илүү эх оронч, сүртэй, хүчтэй харагдана.

Попууд эрх мэдэлд хүрэхээрээ яадгийг яруу тод харуулж байна, энэ засаг. Наадам хүртэл манийгаа ямар ч гэсэн уйдаахгүй нь бололтой. Уул уурхайн бизнесийг төрд хурааж авна л гэнэ. С.Зоригийн алуурчныг суллана л гэнэ. Сүүлдээ бүр Их тэнгэрээс алга болсон зурагны эрэлд мордоцгоосноо сүр дуулиантайгаар зарлав. Попуудын дэмийрэл ингээд зогссон бол яахав гэхсэн. Гэтэл улам л ахих янзтай. Одоо бүр эдийн засгийг нуруундаа үүрсэн уул уурхайнхантай ахиад ч үзэлцэнэ гэж баатрын дүр эсгэцгээж сууна. Хатуухан хэлэхэд суусан мөчрөө хөрөөдөх гэж яарах муйхар тэнэгээс ялгаа алга, дээр суугаа хэд маань. Дахиад буу шийдэм агсаж “Тусгай ажиллагаа-3, “Тусгай ажиллагаа-4” гэх мэтээр үргэлжлүүлэх юм байх. Эдийн засгийн 60 хувийг бүрдүүлдэг том салбартаа дайн зарлах нь хэнд хохиролтой болоод ямар хүмүүст ашиг өгөх вэ? Асуултын хариу тов тодорхой. Уул уурхайн компаниудын өгсөн татварын мөнгөөр хүүхэд нь сургууль цэцэрлэгт явж, өөрсдөө цалин хөлсөө авч, эмнэлэг, сувиллаар үйлчлүүлж яваа энгийн иргэд хамгийн том хохирогчид болно. Сургуулиуд цалингаа тавихаа больж, эмнэлэг хаалгаа баривал иргэн Бат, Дулмаа л хохирно.Уул уурхайн бизнесийг төр булааж авснаар хожих хүмүүс нь цөөхөн. Товчхондоо төр засгийн өндөр албан тушаал хашиж яваа цөөхөн хүний л халаас түнтийнэ.

Попуудын элийрэл “Өмч хувьчлалыг дахин шалгана” гэх балайрлаар үргэлжилж байна. Нэгдлийн малыг буцааж төлүүлнэ л гэнэ. Энэ хадуурлыг нь алга ташиж дөгөөгөөд байвал хувьчилсан орон сууцнуудыг хураана гэж дөвчигнөж ч мэднэ. Тэглээ гэхэд гайхах юм үнэндээ алга. 7000 ам.долларын өртэй бол гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг орж ирэнгүүт нь хилээр гаргахгүй л гэнэ. Өнөө хөрөнгө оруулагчид нь байсхийгээд өөрчлөгддөг хууль, бодлогын тогтворгүй орчин, поп голдуу улстөрчдөөс залхаад аль хэдийнэ гараад явчихаад байхад шүү дээ. Том мөнгө хийж, их бүтээн байгуулалт өрнүүлчихсэн тулдаа Оюу толгой л тэсч үлдээд байгаа. “Рио”-гоос өөр гар сунгах том хөрөнгө оруулагчгүй өчнөөн оныг үдэж байж “Хөрөнгө оруулагчдыг ингэж, тэгж шийтгэнэ” гэж хөмсөг зангидсан шигээ суугаа нь бас л том муйхарлал шүү.

Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдэнэ, Лу.Болд, Т.Аюурсайхан тэргүүтнүүд сүргийн манлай болж попорч давхилдаад, Хүүк араас нь гуугалж дөгөөсөн зураг сүүлийн хэдэн сар үргэлжиллээ. Харамсалтай нь энэ дүр зураг цаашдаа ч үргэлжлэх нь тодорхой байна. Улстөрчдийн попролтыг фэйсбүүк, сошиалын хар масс давалгаалж түрээд өнгөн талдаа бол жигтэйхэн сүртэй харагдаж байна л даа. Цаад шалтгааныг нь ухаад харвал хөгжилд дэм болохоосоо тээг тарьсан хандлага. Товчхондоо орондоо ч орох завгүй олзлолдон тэмцэлдэж байна, манай попууд.

Гэхдээ улс орон зөвхөн попролтын давлагаагаар амьдардаггүй гэдгийг шаргал ордонд тухалсан хэдээс ойлгож ухаарсан нь хэд бол. Өнөө ид өрнөж буй популизмын халуурлаас анзаарахад лав улс орныхоо амьдралд санаа зовж суугаа хүн алга. Улс орны эдийн засаг гэж том ойлголт бий. Бүтээн байгуулалт өрнөж байж эдийн засаг өнгөтэй өөдтэй, амьтай сэхээтэй урагшилдаг. Том төслүүд хөдөлж, хэрэгжиж гэмээнэ иргэд ажилтай, орлоготой, амьжиргаа дажгүй аж төрдөг. Ингэж байж улс орны тусгаар тогтнол амь бөхтэй оршдог. Манай попчдоос энэ үнэнийг ойлгож, сэхээрч суугаа хүн өнөөхөндөө харагдахгүй байна. Ядахдаа хавар тариа тарьж, намар хурааж авна гэдгийг сануулж хэлэх хүн энэ засагт байдаг л байгаа даа.

Бидний авсан мэдээллээр бол өнөө жил 367.7 мянган га-д улаан буудай, 31.9 мянган га-д малын тэжээл, 29.1 мянган га-д тосны ургамал, 13.8 мянган га-д төмс, 8.9 мянган га-д хүнсний ногоо, 7.3 мянган га-д жимс жимсгэнэ тариалах юм билээ. 10 мянган тонн үр дутагдана гэсэн мэдээллийг ХХААХҮЯ-наас өгөөд хэд хонолоо. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас тариалалтад зориулан гаргах үрийн буудайг 20-30 хувийн урьдчилгаатай олгож намрын ургацаас нөхөн бүрдүүлэх яриа хөөрөө өрнөж байгаа дуулдсан.

Улстөрчдийн дунд лав хаврын тариалалтын тухай сөхөж ярих сөхөөтэй хүн алга. Жилийн жилд тариалалтад ашиглах техник хэрэгслийн засварын асуудал яригддаг. Энэ хавар ч техник хэрэгслийн засварт шаардагдах мөнгөний хэмжээ яригдаад эхэлчихэж. Техник шинэчлэлийн хүрээнд БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн эх үүсвэрээр 24.5 сая ам долларын үнэ өртөгтэй текникүүдийг 10 хувийн урьдчилгаатайгаар олгож эхлэх яриа хөөрөө яамны хүрээнд өрнөж байна. За тэгээд хаврын тариалалтын үеэр хэрэглэх шатахууныг халаас нимгэн, бэлэн мөнгөөр дутмаг тариаланчдад яаж, ямар нөхцөлөөр, хэдэн төгрөгөөр олгох вэ гэдэг том асуудал бий. УИХ-ын гишүүд, Засгийн сайд нар, үгүй ядах нь ээ салбарын сайд нь өнөөдөр ийм зүйл яриад суух учиртай.

Ч.Улаан сайдын хувьд өдийд ягаарсхийгээд попорч яваа нь тодорхой. Хэтээсээ ч поп улстөрчдийн жагсаалтад дээгүүр давхидаг нөхөр л дөө. Попорч яваа ч гэлээ насаараа сайд хийсэн юм байна, эрхбиш дутуу үрийн будаагаа яаж нөхөх тухай бодож суугаа байлгүй дээ. Ядаж попроод завгүй яваа өнөөдүүлдээ “Та минь ээ, энэ улс орны чинь ажил хэцүүдлээ. Хаврын тариалалтаа яах тухай ярья” гэж сануулах байгаа.

Монголын улс төрийн нэрт зүтгэлтэн Санжаасүрэнгийн Зориг одоогоос 21 жилийн өмнө буюу 1998 оны аравдугаар сарын 2-нд бусдын гарт зэрлэгээр амь үрэгдсэн. УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн, Дэд бүтцийн хөгжлийн яамны сайдаар ажиллаж байсан түүнийг хэрцгийгээр хөнөөсөн нь Монголын нийгмийг цочирдуулсан дуулиант аллага байв. Зориг алагдсан тэр цаг мөчөөс хойш улс төрийн гол намууд, үе үеийн Засгийн газар сонгууль болгоноор түүний үхлээр шоу хийж ирсэн байдаг. УИХ-ын ээлжит сонгуулийн өмнө энэ дуулиант хэрэг ёс юм шиг сөхөгдөнө. Үндсэндээ улс төрийн намуудын сонгуулийн шоу, нийгмийг татах гол хэрэгсэл нь Зоригийн хэрэг болж хувирсан юм. Ганц нэг жишээ баримтыг дурдъя л даа.

2004 оны сонгуулийн өмнө иргэн Д.Энхбатыг Францаас баривчлан авчирч уг дуулиант хэргийг улам айхавтар ширүүн болгосон. Мөрдөн шалгалтын явцад иргэн Д.Энхбат амиа алдсаныг бид мэднэ. 2004 оны сонгуулийн өмнө Ц.Нямдорж гэдэг хүн Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан. Одоо мөн ялгаагүй энэ албыг толгойлж байна. Тэрээр Хууль зүйн сайдаар таван удаа сонгогдож Монголын шүүх засаглалыг хорь шахам жил удирдаж байгаа нэгэн. Монгол Улсын хууль, шүүх, цагдаа, прокурор хүчний байгууллагуудын явж ирсэн замнал түүх, сайн муу гээд бүхий л зүйлийг Нямдорж гарцаагүй мэдэх ганц хүн нь мөн. С.Зоригийг хэрцгийгээр хөнөөсөн хэрэгт 2015 онд түүний эхнэр Б.Булганыг баривчилсан. Мөн энэ хэргийг үйлдсэн гэх эрэгтэй, эмэгтэй хоёрыг Эрдэнэтээс авчирсан

Чимгээ, Содномдаржаа гэдгийг бүрэн тогтоосон. Шүүх хурлын үйл явцыг телевизээр шууд дамжуулж байсан. Нийгмийн гол анхаарал Зоригийг алсан алуурчдыг шүүх үйл явц руу хандаж байсан нь мэдээж. Бараг л хүн бүхэн шүүх хурлын процессыг санаж байгаа байх. Шүүх хурлын үеэр алуурчид гээд байгаа тэр гурван нөхөр “харин ч ингээд гайгүй өнгөрч байна даа” гэсэн байдалтай харагдаж байсан. Айхавтар ноцтой гэмт үйлдлээ хүлээж байгаа ялтнууд шиг “санасныг бодоход гайгүй салах нь байна” гэсэн биеийн хэлэмж тэднээс нэвт уншигдаж байсан.

Түүнээс биш хилс хэрэгт тулгагдан хатуу харгис эрүүдэн шүүлт, яргалал тамлалыг амссан байлаа ч ард түмний өмнө гараад ирэхээр хүн хүлээцтэй байсан нь сонин. Эсвэл тэр хоёр өөр айхавтар хэрэгт холбоотой байсан уу. Эсвэл бидний хийсэн хэрэг тэр Зориг гээчийнх нь хэрэг юм болов уу гэж гайхаад байв уу. Нэг л сонин. Айхавтар ноцтой гэмт хэрэгтнийг гаднах төрх байдал, сэтгэл зүйн онцлог гээд олон талаас нь биеийн хэлэмжээр унших жишиг олон улсад бий л дээ.

Анхан шатны мөрдөн байцаагч, хэрэг бүртгэгчээс аваад прокурор, цагдаа, тагнуул, дээд шүүх гээд хууль шүүхийн байгууллага бүх шат дамжлагаараа хянан хэлэлцээд энэ гурван хүн С.Зоригийг бүлэглэн алсан нь баталгаатай байна гэж зохих ялыг оноосон байтал дөнгөж саяхан энэ бүх зүйлийг Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод

хүн. Анх удаа бусдаас уучлалт гуйж байна” хэмээн бөхөлзөөд шоудаад ч байгаа юм шиг нийгэмд айхавтар ноцтой мэдэгдэл хийх нь тэр. Нямдоржийн тонголзож бөхөлзөж гүйгээд байгаа хоёр нөхөр бол С.Зоригийн амь насыг бүлэглэж бүрэлгэсэн хэргээр ял сонссон ялтнууд. Тэр хоёр Нямдоржийн хэлснээр Зоригийг алаагүй байж болно. Гэхдээ Монголын шүүх эл хэргийг буцаан сөхөж дахин нягталж, алсан алаагүйг нь тогтоосон, цагаатгасан шийдвэр гараагүй байгаа. Тэгтэл Нямдорж л ганцаараа алуурчдын өмнө бөхөлзөн уучлал гуйгаад “Энэ хоёр хүнийг хилс хэрэгт гүтгэсэн байна. Эрүүдэн шүүлтээр хэрэг хүлээлгэсэн байна” гэж мэдэгддэг нь ямар учиртай юм бэ. Түүнд гурван шатны шүүхээрээ нэгэнт тогтоогдсон хэргийг дахин задалж, бүр эхний цэг дээр нь аваачих ямар сонирхол байв. Мөн тэр улсуудыг өөр ямар нэгэн хэрэгт холбоотой гэдгийг мэдсээр байж Зоригийн хэргийг тохоод ингээд өнгөрүүлж байгаа бол бүр ч ноцтой санагдаж байна. “Энэ хэд бол Зоригийн хэрэгт холбоотой хүмүүс байж л таарна, энэ хэргийг энэ хэдэд тохоод дуусгая” хэмээн зориудаар жүжиг болгож будлиантуулах нь эцсийн эцэст хэнд ашигтай юм бэ. Хэрвээ гурван шатны шүүх үнэн мөнөөр нь шийдээд явуулсан байтал Ц.Нямдорж гэж хүн өөрийнхөөрөө зүтгээд худлаа гэж мэдэгдсэн бол бас хэнд ашигтай гэж. Ийм ийм эргэлзээтэй олон хурц асуудлууд нийгэмд бий боллоо.

Харин Зоригийн хэргийн эргэн тойронд өрнөж буй энэ бүх үйл явцын үр дүнд Монгол Улсын хууль шүүх, прокурор, цагдаа, тагнуулын байгууллагын нэр хүнд шороотой хутгалдлаа. Монгол Улсын гуравдагч засаглал буюу хамгийн хариуцлагатай байж улс орны оршин тогтнох үндэс суурь нь болсон шүүх засаглал нуран уналаа. Хууль зүйн сайд нь энэхүү шүүх засаглалын тэргүүн нь байх ёстой. Гэтэл Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд нь шүүх засаглалаа өөрөө татан унагаж байгаа нь харамсалтай. Нямдорж бүхий л насаараа хууль шүүхийн төлөө ажиллаж, амь амьдралаа зориулж ирчихээд өөрийнхөө гараар бүтээсэн энэ бүхнээ үгүй болгож байгаа нь ойлгоход бэрх. Бас нэг хачирхалтай нь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын дарга Амгаланбаярыг өргөдлөө өгсний дараа дээрх үйл явдал болсон. Нямдорж сайд шоронгийн даргаа ажлыг нь өгүүлчихээд шоронгоор баахан давхисан бололтой. Зоригийг алсан гэх хоёр ялтныг эмнэлэгт хэвтүүлсэн ч гэх шиг. Нямдоржийг мэдэгдэл хийхээс долоо хоногийн өмнө Ж.Батзандан ийм юм болно гэдгийг хэлж л байсан. Үнэндээ алинд нь ч үнэмшихийн арга алга. Аль алиныг хардахаас өөр гарц ард түмэнд үгүй болсон цаг.

Монголын шүүх засаглалынхан нийгмийн анхаарлын халуун цэгт байгаа энэ асуудалд тайлбар өгч, үнэн мөнөө ард түмэнд даруйхан хэлэх хэрэгтэй байна. Нямдоржийн хэлсэн хэрвээ үнэн бол дампуурч гүйцсэн Монголын хууль, шүүхийнхэн бүгд хариуцлагаа хүлээх ёстой. Эцэст нь хэлэхэд, С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотой энэ бүх үйл явц үнэн худал уу, Нямдоржийнх үнэн үү, хууль шүүхийн шийдвэр үнэн байсан уу гэдгийг цагийн эрхээр тодорно байх хэмээн горьдож, итгэж найдахаас өөр арга алга. Ямар чиг байсан Монгол Улсыг их л айхавтар мухардал, эргэлзэл тээнэгэлзлийн мананд сарниан орхилоо.

“Шударга ёс тогтоох тэмцэлд хүний амь настай холбоотой асуудал үүсэхийг үгүйсгэхгүй” гэж Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүн мэдээлэл хийхдээ хэлэв. Д.Сүхбаатар “Миний бие Монголын ард түмэнд эрх чөлөө олгох хэрэгт оролцохдоо амь бие үрэгдэхийг юманд бодохгүй зүтгэнэ… Улс орноо хамгаалахад урсахгүй цус, үхэхгүй амь гэж байдаггүй” гэж хэлсэн. Хэлсэн он цагийн хувьд өөр л дөө. Сүүлийн үед байсхийгээд л Д.Сүхбаатарын хэлсэн энэ үгийг янз бүрийн хувилбараар манай тэмцэгчид хэлэх боллоо. Ардчилсан Монгол Улсад урсах цус, үхэх амины үнэтэй шударга ёс хэрэгтэй юм уу. 1930-аад онд Гебельс “еврейчүүд баяжаад аричууд ядуурч хэцүүдлээ” гэж турхирсаар сонгуульд Гитлерийн удирдсан Нацист нам ялсан байдаг. Гитлерийн гол суртал ухуулагч, Үзэл суртал, үндэсний соён гэгээрлийн сайд Гебельс “Еврейчүүдийг устгах ажиллагааг та нар биш бид хийнэ” гэсэн. Мөн “Худал зүйлийг зуун удаа давтахаар үнэн болдог. Бид үнэнд хүрэхгүй, харин үр нөлөөг нь үзнэ” гэж хэлж байжээ. Гебельсийн суртал ухуулга нь нацизмын гол зэвсэг байсан гэдэг. Тиймдээ ч түүний суртал ухуулгад итгэсэн залуус ари цусны бус үндэстнүүд рүү улайран дайрсан юм.

Гитлер сонгуульд ялсны дараа Германы ард түмнийг хамгаалах тухай зарлиг гаргаж, ямар ч мөрдөлтгүй баривчилгаа явуулах зөвшөөрлийг энэхүү зарлигаар олгосон байдаг. Ингээд нам доторх цэвэрлэгээ гэгчийг явуулж, үүний үр дүнд намын шүүх хүртэл байгуулж, их хядлагын үе эхэлж.Тэгээд цааш юу болсныг дэлхийгээрээ мэднэ. Намаасаа эхэлсэн цэвэрлэгээ, улс орны хэмжээний цэвэрлэгээ, цаашлаад дэлхийн дайн болсон.

Саяхан орон нутгийн удидах ажилтны зөвөлгөөн болж, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх үг хэллээ. Тэрээр “ Бид бол шударга ёсны илд. Хууль зөрчсөн олигархиудтай хатуу тэмцэж, тэдний яс маханд тултал хуулийг мэдрүүл” гэв. XXI зуунд, ардчилсан Монгол Улсад ийм үг хэлээд сууж байдаг удирдагчтай байж болох уу. Яс маханд нь яаж мэдрүүлэх вэ. Эрүүдэн шүүх үү. Тэгээд ч орон нутгийн удирдлагууд яс махтай нь ярьдаг улс угаас биш. Асуудал байвал хуулиар л шийднэ. Дөнгөж өчигдөрхөн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар чуулганы нээлтэнд “Томоохон хэргийг хянан шалгах түр хороог УИХ-аас байгуулна” гэж хэллээ. “Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг шүүх хэрэгжүүлнэ” гэсэн Үндсэн хуулийн заалт бий. Шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь хэн боловч хөндлөнгөөс оролцож болохгүй гээд хуульчилсан. Гэм бурууг улс төрчид тогтоодог юм биш. 1937 онд Онцгой бүрэн эрхт комисс гэж хэлмэгдүүлэлтийг гардан гүйцэтгэх бүтэц байгуулснаар тэр шөнөөсөө их хэлмэгдүүлэлт эхэлж, ард иргэддээ ял тулган, ямар ч шүүхийн тогтоолгүйгээр буудан хороож эхэлсэн байдаг. “Хувьсгалын эсэргүү, Японы тагнуулуудыг байцаахдаа эрүү шүүлт тулгаж болно” гэсэн эрхийг өнөөх Онцгой бүрэн эрхт комисст олгочихсон. Цагдаа, прокурор, шүүхийн бүх эрхийг тэр комисс авч ёстой нэг дураараа аллага үйлдсэн.

Сүүлийн үед гэмт хэрэгтэн мөн, бишийг шүүхээс өмнө шууд зарладаг боллоо. Хууль, шүүх хэрэггүй ч юм шиг аяглаж байна. Ёсоороо бол цагдаа шалгаад, прокурор хянаад, шүүх шийдвэр гаргадаг. Онцгой бүрэн эрхт комисс бүгдийнх нь эрхийг авч, хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн шиг УИХ-ын хянан шалгах хороо нь юу гээчийн ид шид эрх мэдэлтэй комисс гараад ирэв. Шударга ёс ярьж гарч ирсэн Монголын улстөрчид намынхаа нэг хэсгийг шүүмжилж, элдвээр дайрч, нэг хүнийг суудлаас нь буулгахаар улайран тэмцэж санасандаа хүрсэн. Яг л Гитлерийн намын их цэвэрлэгээ шиг. Ингээд өөрийн хүмүүсийг чухал албан тушаалуудад тавьж эхэллээ. Л.Болд гишүүн “Шударга ёсны төлөө амиа зольж чадах хүмүүсийг намдаа” урьж байна гэнэ. Саяхан л либерализмыг дэмжигч, оготны хамраас цус гаргалгүй ардчиллыг Монголд авчирсан гэж ярьж явсан улс шүү дээ. Үхэхээс айхгүй, амиа золих, амь насны асуудал яригдана, тэмцэнэ, хураана, булаана гэсэн айдас хүйдэс дагуулсан үгсийг тэд ээлж дараалан хэлэх болов. Энэ юуны ёр вэ. Өнөөх жишиг болгон ярьдаг ардчиллаасаа ингэж ухарч болох уу. Ардчиллын буянаар үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй болсон ч дуртай үгээ санаан зоргоор хашгичан турхирах нь ардчилал биш.

Өнөөх илд, сэлэмнүүд маань М.Энхболд хэмээх атаат дайснаа буулгаж аваад асар их баялагтай Салхитын мөнгөний ордыг хамгийн түрүүнд төрд авахаар “дайлаар мордов”. Уулын аманд байгаа хоёр манаач дээр тусгайгийнхныг сүр бараатай аваачин, дээр нь телевизийнхнийг дагуулчихсан очиж ажиллагаа явуулсан.

Ингээд болоогүй төсвийн мөнгөөр хайгуул хийсэн 400 ордыг төрд буцааж авна гэчихлээ. Эрдэнэтэд онцгой байдал зарлаж, Засгийн газраас ажлын хэсэг байгуулан, хүчний байгуулага, нөгөө телевизээ дагуулсаар очиж, хамаг өрөөг нь лацдуулж, хэдэн даргыг нь ажлаас нь халчихлаа. Алдаа, оноо гаргасан эсэхийг шүүхээр шийдүүлсэн ч үгүй. Тэдний үгийг ч сонсссонгүй. Одоо стратегийн гэх эхний таван ордод нэрлэгдэж байсан Цагаан суваргын ордод онцгой бүрэн эрхт комисс нь ажиллагаа явуулах оршлоо хийж байна. Н.Номтойбаяр үүнээс болж өчигдөр ордонд “Коммунизм байгуулах гэж байгаа бол Монголын төрд зүтгээд байх шаардлага алга” гэчихлээ.

Ардчилсан нийгмийн л үнэт зүйл болох хувийн өмч, чөлөөт эдийн засагт тулгуурласан том ойлголтыг үгүй хийж, нийгэмчлэхээр уухайлан байгаа нь ардчиллаа нухчин дарж байгаа хэрэг юм. Эрхэм тэмцэгч, илд, сэлэмнүүдээ, та бүхний хэлсэн үгийг чинь жагсаавал фашизмтай адил сонсогдох боллоо. Заавал хэн нэгний, магадгүй өөрсдийнхөө амийг зольж, цус урсган байж шударга ёсны төлөө тэмцдэг юм уу. Хүний аминаас үнэтэй шударга ёс гэж байдаг юм уу. Шударга ёсыг тогтооно гээд шударга бусаар хууль, шүүхийг үл тоон бусдыг яллаж, бусдын өмчийг булаах нь тэгээд шударга ёс уу.

УИХ-ын Ёс зүйн дэд хороо УИХ-ын гишүүдийн ёс зүйн асуудлыг хэлэлцдэг гол газар. Ёс зүй гэдэг нь тухайн мэргэжлийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд тавигдах ёс суртахууны өвөрмөц хэм хэмжээнээс гадна хүнлэг, энэрэнгүй байж ажил мэргэжлээ өндөр ур чадвартайгаар хийж гүйцэтгэхийг шаарддаг. Түүнчлэн төрийн албан хаагчийн үйл ажиллагаа нь ямагт хүний эрх, эрх чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхол, нэр төр, алдар хүндтэй холбогдож байдгаараа онцлогтой. Ялангуяа төрийн өндөр албан тушаалтнуудад энэ шаардлага бүр ч илүү хамаатай. Тийм ч болохоор үүний дагуу УИХ-ын гишүүн хүн бүр өндөр этиктэй байх ёстой болж таарч байгаа юм. Төрийн албан хаагчийн ёс зүйн дүрэмд ёс зүйн үнэт зүйл, зарчим, хэм хэмжээ, шаардлагуудыг ёсчлон биелүүлж, ёс зүйн аливаа зөрчилгүйгээр ажиллана гээд бэлээхэн заачихсан байдаг.

Ёс зүйн талаар улс орон бүр өөр өөрсдийн гэсэн ойлголт, тайлбартай ч эцсийн цэг нь нэг л юмыг хэлээд байдаг. Грекийн философич Платон “Ёс зүйтэй байхын тулд цэцэн мэргэн ухаан, эрэлхэг зориг, ариун үнэнч сэтгэл, хүлээцтэй зан чухал” гэсэн байдаг бол түүний шавь, гүн ухаантан Аристотель “Хүн хамтаараа, нийтээрээ, нийгэм, улс, гэр болж амьдардаг амьтад. Хүн сүрэг болчихдоггүй нэг онцлог бол бид аливаа юмны буруу, зөвийг ялгадаг, сайн, мууг ялгах шударга, шударга бусыг ялгаж салгаж чаддагт оршино” гэсэн байдаг. Аристотелийн тодорхойлолтоос үзэхэд хүмүүсийг хүн сүргээс заагладаг, нэг шатны дээр зогсоодог зүйл бол ерөөсөө ёс зүй байх нь. Эртний энэ их мэргэд тэртээ он жилүүдийн өмнө л ингэж сургаж номлосон нь өнөө бидний үед яг тэр хэвээрээ уламжлагдан иржээ. Ёс зүй бол нэг хүрээ, ганц хоёр хүний хоорондох асуудал биш, ерөөс хүн төрөлхтөний байнгын хараан дор байдаг эмзэг сэдэв. Ёс зүй алдсан хэнбугайг аль ч улс оронд хатуу зэмлэж, олон нийтийн өмнө тэргүүнээ мэхийн уучлал гуйж, зайлшгүй тохиолдолд албан тушаалаасаа буухыг ч хүртэл шаарддагаараа хүчтэй хэм хэмжээ. Бид гадны улс орнуудад ёс зүйгүй авирласан, ёс зүйгүй үйлдэл гаргасан төрийн түшээдийг хэрхдэгийг олонтаа харсан. Харин манайд ёс зүйгүй үйлдэл гаргасан төрийн түшээд юу ч болоогүй юм шиг яваад байдаг нь гажуудал л даа.

Цагаан сарын өмнөхөн УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатар гарын бэлэг тараах нэрийдлээр олон мянган ахмадуудыг цуглуулах үеэр 83 настай нэгэн өндөр настан хүмүүсийн хөлд дарагдан амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан билээ. Энэ бол бүхэлдээ ёс зүйгүй үйл явдал болсон юм. Үүн дээр УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатар яалт ч үгүй ёс зүйгээ алдсан гэж бид үзэж байна. Баянаараа аархаж, хөгшчүүдийг доромжилсон нь ёс зүйгүй үйлдэл мөн учир Та бүхний ёс зүйг нь хэлэлцдэг гишүүн ийм алдаа хийсэн болохоор энэ үйлдлийг хэлэлцэх ёстой хэмээн ийнхүү хандаж байна. Тухайн үед чухам юу болсныг эргэн санацгаая.

Цагаан сарын үеэр Баянгол дүүргийн өндөр настнуудыг Ж.Ганбаатар гишүүн гарын бэлэг тараана гэдэг зараар “UB Palace”-т цуглуулсан. Ер нь будаа, гурил тараадаг иймэрхүү арга хэмжээнд баян цатгалан хүмүүс очдоггүй. Хүүхэд шуухдадаа баярын бэлтгэлээ базаахад нь тусалж тавгийн боовонд нь нэмэр болох сон гэсэн хүсэл тээсэн хөгшчүүд л очсон. Ж.Ганбаатар гишүүн бол Монголын тоотой ТОП баячуудын нэг. “Оргил” гэж хүнс, барааны том сүлжээ дэлгүүрийн эзэн. Ийм хүн хөгшчүүдтэй уулзъя гэж байна, ирсэн хүмүүсийн дунд 300 мянгаас нэг сая төгрөг хүртэлх сугалаа сугалуулна гэхээр Монголын амьдрал ямар байгаа билээ дээ, бидний аав, ээж ямархуу амьдарцгаадаг билээ, тавгийн чихэр ч болтугай аваад үр хүүхдэдээ нэмэр болъё л гэцгээгээд гишүүний урилгын дагуу үй олноороо тэнд нь очсон. Сугалаагаар юу ч хожчих юм билээ, тэглээ ч тийм баян хүн, том дэлгүүрийн эзэн хүн дуудаж байгаа болохоор гээд хөгшин байтугай залуус нь ч гүйж очсон нь мэдээж.

Хар өглөөнөөс л цугласан ахмадууд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг хүлээцгээсэн. Энэ ёс зүйгүй үйлдэлд Ерөнхий сайд гар биеэрээ оролцсон. Ерөнхий сайд нь цаг барихгүй, ажил нь амжаагүйгээс бүтэн өдөржингөө хөгшчүүдийг тэнд хашсан юм билээ. “UB Palace”-т өдөржингөө хашигдсан өндөр настнуудын цай нь холдож, даралт нь ихэсч, өлсч ундаасч, ядарч толгой нь өвдсөн. Ийм хүнд байдалтай, хөлсөө чадан ядан арчиж суусан ахмадуудын дунд “Түрүүлж очиж гарын бэлгээ авахгүй бол сүүлчийнх нь хүмүүст хүрэхгүй” гэдэг яриа гаргаснаас цугласан хүмүүс “Өдөржин суусных ганц ч болтугай юм барьж харья” гээд ухаан жолоогүй дайрцгаасан. Ингээд л нэг өндөр настан хүмүүсийн хөлд дарагдаж харамсалтайгаар амиа алдсан. Энэ үйл явдлыг зохион байгуулсан УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатарт ёс зүйн хариуцлага тооцох нь зүйд нийцнэ. Төрийн түшээ, төр барьж байгаа хүн ийм байж болохгүй. Энэ гишүүн ард түмэн, сонгогч олныг дорд үзэн “Тавгийн боов тараахад ирэхгүй хаачих юм” гэж баярхаж, дээрэлхсэн. Ирсэн хойно нь зохион байгуулахгүй гарын бэлгэн дээр алалдуулсан. Энэ үйлдэлд олон нийт дургүйцэж тухайн үед “Тэр их том дэлгүүрийнхээ барааны шавхруун дээр хөгшчүүдийг алалдуулсан” гэж хатуухан хэлж шүүмжилж байсан.

Энэ бүх үйлдлийг Ёс зүйн байнгын хороогоор хэлэлцэж дүгнэлт гаргах хэрэгтэй байна. Төр ийм хүйтэн, цэвдэг сэтгэлтэй байж болохгүй. Ядахдаа ард түмнээс уучлал гуйлгах ёстой. Төрийн нэрийн өмнөөс тэнд хүмүүсийг цуглуулсан учир одоо төрийн нэрийн өмнөөс ард түмнээс уучлал гуйлга. Өндөр настан харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг гардаг үйл ажиллагаан дээр Ерөнхий сайд биечлэн ирж оролцсон учраас түүнтэй ч ёс зүйн асуудал ярих хэрэгтэй. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатар хоёроор уучлал гуйлгах ажлыг Ёс зүйн байнгын дэд хороо зохион байгуулах ёстой.

Ёс зүйн тухай гомдол нь эрүүгийн хэргийн гомдол санал, эрүүгийн хэргээс огт өөр. Ар гэрээс нь гомдол, санал ирээгүй гэж хамгийн түрүүнд хэлэх нь тодорхой л доо. Мэдээж энэ их мөнгө, хөрөнгө чинээтэй төрийн том зүтгэлтэн хүн ар гэрийг нь гомдол гаргахааргүйгээр харж үзээ байлгүй гэж таамаглаж байна. Хэрвээ тэгсэн бол гомдол гаргахгүй. Эрүүгийн хэрэг гомдол болон хохирлоор үүсдэг. Харин бидний анхаарал хандуулаад байгаа энэ харамсалтай үйл явдлыг гомдол гаргаагүй, хохирлыг чинээгээрээ барагдуулсан гэдэг талаас нь та нар хэлэлцэхгүй байх шиг байна. Гэтэл ёс зүйн асуудал өөр байдаг. Ёс суртахууны асуудлыг өөр маягаар авч үздэг юм. Ялангуяа төрийн дээд өндөр албан тушаалтан, өндөр дээд ёс суртахуунтай байх хүмүүс ийм увайгүй үйлдэл гаргасан тохиолдолд заавал ч үгүй авч хэлэлцэхгүй бол төр, төр биш болдог. Ийм учраас Монгол төрийг ихэмсэг, шударга байлгахын тулд энэ асуудалтай холбогдуулан Ж.Ганбаатар гишүүний ёс зүй, мөн дээр нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн ёс зүйг авч хэлэлцэх цаг нь болчихоод байна. Иймээс энэ асуудлыг Та бүхэн хэлэлцэж өгнө үү.

Монголын улстөрчид баруун, зүүнээрээ хуваагдаж зүүнтэн нь баруунтнаа яаж сүйтгэж байсан тухай бэлээхэн түүх бий.

Үндэсний уламжлал, онцлог байдлаа хадгалж, дэлхийн бусад орнуудтай харилцан ашигтай, эрх тэгш харилцаатай байхыг эрмэлздэг үндэсний ардчилсан чиг шугамыг тууштай баримтлагч Б.Цэрэндорж, А.Амар, Ж.Цэвээн, Ц.Дамбадорж, Н.Жадамба, Г.Гэлэгсэнгэ, Н.Хаянхярваа нарыг зүүний жигүүрийнхэн нь “Баруунтан” хэмээн буруушааж 1928 онд хуралдсан МАХН-ын VII их хурлаас удирдлагаас хөөснөөр зүүнтэн, барууны тэмцэл хүчээ авсан байдаг. Түүнээс өмнө Э.Д.Ринчино нам, эвлэлийн дотор хэт зүүн үзэлтнүүдийг дэвэргэн, Засгийн газрын нарийн бичгийн дарга Баваасан, МХЗЭ-ийн Төв хорооны дарга С.Буяннэмэх нарыг хууль бусаар баривчлуулж, С.Данзанг хурлын үйл ажиллагаанд оролцохыг хориглож улмаар 1924 оны долдугаар сард амь насыг нь егүүтгэжээ. Ө.Бадрах, П.Гэндэн, Ц.Жигжиджав, Б.Элдэв-Очир, Ж.Лхүмбэ, З.Шижээ, Л.Лааган нарын зүүнтнүүдийн хүч улам нэмэгдэж 1928 оноос засгийн эрхэнд гарч Коминтернээс өгсөн зөвлөгөө, шаардлагыг эрчимтэй биелүүлэх болж. “Нийгэм журмыг байгуулах” нэртэй төлөвлөгөөний дор хөрөнгө хураах, хамтрал коммун байгуулах, шашин, сүм хийдийг хавчин шахах, баруунтнуудыг буруутгах ажлыг идэвхтэй хийж эхэлсэн. Ийнхүү баруунтнууд ялагдаж зүүнтнүүд төлөвлөгөөгөө биелүүлсний үр дүнд Монгол орон элгээрээ хэвтэхэд хүрсэн гэдэг. Хүмүүсийн хөрөнгийг хурааж хамтралд өгсөнөөр малын тоо толгой эрс буурч, эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж, төр засагтаа итгэх итгэлгүй болгон хувиргасныг түүхэнд тэмдэглэснийг эх сурвалжуудаас уншиж болно. Энэ үйл явдлыг зарим түүхч “Зүүнтний үед явуулж байсан бүхий л бодлого, үйл ажиллагаа нь ангийн байр сууринаас бүгдийг ядуу, доод ангийн болгоход чиглэгдэж байлаа” гэх нь бий.

Яг үүнтэй адил үйл явдал өнөөдөр Монголд өрнөж буй. Зүүнтнүүд баруунтнуудаа шахаж, буруушааж эхэлж байна. Баруунтнуудыг ерөнхийд нь 60 тэрбумынхан гэдэг нэрийн дор шахаж байгаа. Хувьсгалын үед зүүнтнүүдийн эрх мэдэлд Их хурал, Бага хурал, Засгийн газар бүрэн эрх мэдлээ алдаж харьяаны бүхий л байгууллага нь зүүнтний захиалгаар ажилладаг газар болж хувирч байсантай адил одоо МАН-д НАМЗХ(Нийгмийн ардчилал Монголын залуучуудын холбоо) гэсэн зүүнтний байгууллага гарч ирсэн. НАМЗХ, Зүүний хүчний холбоо гэсэн эдгээр байгууллагуудын гишүүд нь УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ, Т.Аюурсайхан нар юм.

Зүүнтний ийм байгууллага бий болчихсон, засаг төрд гараад ирлээ. Эд нар “60 тэрбумынхныг устгана” гэсэн нэрийн дор ард түмний тархийг угаах замаар засаг төрийн мэдэлд хүрцгээгээд байгаа нь энэ. 60 тэрбум гэж нэрлээд чичлээд байгаа хүмүүсийг нь ангилаад үзэхээр уул уурхайн баялгаар хөрөнгөжсөн 30 гэр бүл, өмч хувьчлалаар хөрөнгөтэй болсон оффшор бүсэд данстай баячууд байгаа юм. Зүүнтнүүд ийнхүү 60 тэрбумынхан гэж нийтэд нь нэрлээд байгаа энэ хэсгийг дарж аваад баялаг, хөрөнгийн дахин хуваарилалт хийх гэж байна. Баялгийн дахин хуваарилалт хийхдээ их хорлонтойгоор гүйцэтгэнэ, яаж вэ гэхээр хөрөнгө хуваагаад Монголыг Венесуэл маягийн л орон болгох гээд байгаа юм.

Хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийг бүгдийг нь 60 тэрбум, офшорчид, 30 гэр бүл гэсэн шошготойгоор нийгэмд муухай харагдуулаад “Хөрөнгийг нь хураан дахин хувьчилан хувьцаа тараана, хөрөнгөжсөн хүмүүсийг шалгаж үнэн зөвийг олж шударга ёс тогтооно” гэдэг юм л давтаж яриад буй. Хамгийн гол нь энэ бүгдийгээ яриад 2020 оны сонгуульд орох гэж зэхэж байгаа нь илт. Сонгуульд яг энэ уриагаараа орох нь тодорхой л доо. Эд нар энэ хугацаанд юу ч хийж чадаагүй, баялаг бүтээж чадаагүй, үлдсэн жаахан хугацаандаа ч юу ч хийж амжихгүй. Тийм болохоор л ийм уриатай орох нь мэдээж. Баялаг бүтээж чадаагүй улсууд популизм л хийдэг. Популизм хийхийн тулд сонгуулийн үеэр хэлэх үгээ одооноос бэлтгэж эхэлж байгаа юм. “Өмч хувьчлалыг шалгана”, “МАНАН дэглэм, 60 тэрбумынхан, 30 гэр бүл, олигархууд, офшорчдыг устгана” гэж хашгирсаар л эд нар сонгуульд оролцоно. Энэ уриа бол ард түмэнд үнэхээр таалагдана шүү, харин ч нэг. “Эд нарын хөрөнгийг хураагаад та нарт өгнө” гэхэд “Өө, больё, больё” гэх хүн гарахгүй л болов уу. Тэглээ ч дэлхийн хүн амын 30 гаран хувь нь социалист үзэлтэй байдаг гэх юм билээ.

Ингээд эд нар сонгуульд энэ уриатайгаа өрсөлдөж, ялаад гараад ирлээ гэхэд уриагаа л гүйцэлдүүлэхийн төлөө ажиллахаас өөр арга байхгүй. Үүний эхлэл болгож 1992 оны өмч хувьчлалыг шалгах тухай Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүн яриад уриалаад байгаа. Энэ бүхэн бол зүүнтэн нь баруунтнаа шахаж байгаа гэсэн үг.

2020 оны сонгуулиар зүүнтнүүд ялаад төрийн толгойд гарвал дахин юу ч хийж чадахгүй, байгаагаа хуваагаад нийгэмчлээд л дуусгана. Тэгээд ядраад ирэхээрээ ШХАБ (Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага)-д элсэнэ. Ерөөсөө зам мөр нь ийм болчихоод байгаа нь харагдаад байна. Нөхцөл байдал ийм байгаа энэ үед баруунтнууд юугаа ч хийгээд байгаа юм. Дэлсүүлэх ээлжээ хүлээгээд хүлцэнгүй зогсоо идэшний үхэр шиг хөдөлгөөнгүй зогсох шиг. Ийм эгзэгтэй үед ирчихээд байхад баруунтнууд та нар нэгддэггүй юм уу.

Ардчилсан нам бол мэдээж барууны үзэлтэй. Барууны үзэл бодолтойгоос гадна баруун чигийн улсууд МАН-д дүүрэн байгаа. 60 тэрбумынхан гэгдээд байгаа хүмүүс тэр чигээрээ барууныхан. “Петровис”, “МАК”, Ш.Отгонбилэгийн хүү Содбилэг, М.Энхболд бүгд баруун чигийн улсууд шүү дээ. Ардчилсан намд харин зүүн чигийн улсууд нь цөөхөн, хөрөнгө мөнгөөрөө ч МАН-ыг гүйцдэггүй.

Барууныхан олуулаа, хүчтэй атлаа яагаад нэгдэж зүүний үзлийн эсрэг тэмцэл өрнүүлдэггүй юм бол оо. Нам, хүчнээсээ хамаарахгүйгээр барууныхан, зүүнийхэн гэж хоёр хуваагдах хэрэгтэй болоод байна, нийгэм. Барууныхан нийлж нэгдэж, идеалиа хамгаалах цаг болсон юм биш үү. Үүнийг бичигч бивээр хөрөнгө мөнгөгүй хүн. Гэвч та нарын өмнөөс гол харлаад байх юм. Та нарын хөрөнгөнд гол харлах ч юу байхав. Хэрвээ ийм юм болвол нийгэм хямраад цаашаа явахаа больж балардаг гэдгийг, хөрөнгө хурааснаасаа эс л юм болдог гэдгийг бодохоос гол харлаад байх юм.

Ерөнхийдөө зүүнтэн бүхий л ажлаа хийгээд эхэлчихсэн. Машинаар бол мотороо асаачихсан. Салхитын мөнгөний ордыг хураалаа гэхэд ард түмэн алга ташсан, офшорчдыг устгана гэхэд нижигнэтэл алга ташиж “Ура!” гэж хашгирсан. 30 гэр бүл, МАНАН-г устгана, “МАК”-ийг хураана гэхэд ард түмэн дэмжиж “Ура!” л гэсэн. Энэ бүгд чинь тэгээд юу хэлээд байна вэ гэхээр Монгол Улс балрахын цондон. Хамгийн түрүүнд, хамгийн ихээр балрах нь баруунтан та нар шүү. Монголыг зөв замд оруулахын тулд та нар нэгдэж, тэмцэл хийгээч. Энэ талаар санаа оноо гаргаач ээ. “Алтан тариа” компанийн захирал П.Цэнгүүн л ард түмнийг гэгээрүүлэх гээд ном хэвлээд яваа. Тэрийг нь тоож уншиж байгаа ч хүн алга. Уншсан ганц хоёр нь магтаад байгаагаас биш массаараа уншдаггүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын идеаль болсон С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг нарыг хорьчихлоо, Ц.Элбэгдоржийг элдвээр хэлцгээж байна. М.Энхболдыг доромжилсоор байгаад аваад хаячихлаа. Энэ бүгдэд барууныхан хүлцэнгүй хандаж, дуугүй л суугаад байх юм. Цахим орчинд хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийг өдөр шөнөгүй элдэвлэж байна. Нийгмийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тэр чигтээ зүүний үзэлтэй, хөрөнгө мөнгийг, хөрөнгөтэй хүнийг үзэн ядах үзэл санаа нэвт ханхалж байна. Энэ бүхнийг та бүхэн хараад дуугүй л суугаад байх уу, барууныхаан. Худалдаа хөгжлийн банкны 49 хувийг их шүүмжилж буруушаадаг. Гэтэл энэ чинь Орост байсан хувийг л Монголдоо авчирсан үйл явдал шүү дээ. Зүүнтнүүдийн зүгээс нийгэмд буруу ойлголт өгдөг, та бүхнийг буруушаадаг олон асуудал бий. Тэр бүгдийг няцаа. Та бүхнийг үүн дээр нэгдэхийг уриалж байна, Монголыг эрүүл саруул нийгэмтэй байлгахад уриалъя. Энэ бүхэнд хөрөнгө мөнгөө зар. Сэтгэл оюунаа төвлөрүүлээд хоорондоо нэгд. Барууны чигийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг дэмж. Монголын хөрөнгөтнүүд хувиа бодоцгоож довоо шарлуулдаг нь хатуухан хэлэхэд тэнэг харагддаг. Энэ маягаар байвал бүх юм чинь цаг хугацааны асуудал болчихоод байна. Ирэх сонгуульд зүүнтнүүд дээрх уриагаа хэлээд ороод ирэхэд дараагийнх нь дөрвөн жилд та нарыг дор нь хөрөнгөгүй болгоод хаячихна. Мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэхээс өөр аргагүй гээд л зүтгэчихнэ. Ийм эмзэг, түгшүүртэй ирээдүй та нарыг хүлээж байхад юугаа хийнэ вэ, нэгд л дээ.

Д.ГАНСАРУУЛ