Category: их-уншсан

УИХ Үндсэн хуулийн зарим зүйл заалтыг өөрчлөх ажлыг эхлүүлээд байна. Нэлээд хугацаанд мунгинасан ч эцэг хуулиар “оролдсон” төслөө чуулганаар хэлэлцээд эхэллээ. Гэхдээ УИХ-ын гишүүдийн энэхүү хуулийн төслийг батлах асуудлыг хэлэлцэж байгаа байдал, оролцож буй идэвх, хэлж ярьж байгаа зэргийг харахад үнэхээр хайхрамжгүй, мэдрэмжгүй хайнга хандаж байна. Тэд ардчилсан засаглалтай Монгол Улсын хамгийн гол, амин сүнс нь Үндсэн хууль шүү, тэр дундаа энэ хуулийн зүйл заалт бүр нь ямар чухал вэ гэдгийг мэдэж, ойлгож байгаа шинж тэдэнд ерөөсөө алга. Бүр зарим нэг гишүүнд Үндсэн хууль бол Монголын тусгаар тогтнол, эв санаанд ямар их ач тустай, хамгийн чухал, зүрх, тархи нь болсон хууль вэ гэдгийг ойлгож ухаарах мэдлэг, боловсрол дутаж байгаа нь илтэд мэдрэгдэх ажээ. Тэдний энэ нэг олхиогүй байдлыг харахад хэрвээ Мал хөнгөлөх тухай хууль гэж байдагсан бол эд батлахдаа ингэж хайнга хандаж, оромдох байх даа гэж өөрийн эрхгүй бодогдох юм. Эдний зарим нь магадгүй хэрэв Үндсэн хууль өөрчлөх асуудал биш Мал хөнгөлөх хууль хэлэлцэж байгаа бол ямар их ач холбогдол өгөх байсан бол. Тэд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс “Ээ хөөрхий буянт мал минь, хэдэн малчид минь ингэнэ, тэгнэ. Тийм заалт тэгж оруулмаар байна. Ийм заалт ингэж оруулахгүй бол энэ өөрчлөлтийг дэмжихгүй” гээд л хөл алдан бүлэг эвсэл, фракцаараа гүйлдэх байсан биз.

Төр засгийг удирдаж байгаа МАН-ынхан Үндсэн хуулийг өөрчлөх гэж их л яарч, адгаж байгаа нь илт. Тэднийг эцэг хуулиараа оролдож байгааг зөв, буруу гээд үндэслэлтэй, олигтой, жинтэйхэн шүүмжлэх сөрөг хүчин ч алга. Улс төрийн намуудтай дээрх хуулийн төслийн талаар ямар нэгэн зөвшилцөлд хүрсэн зүйл ч одоогоор алга. Хуулийн төслөө хам хум боловсруулсан болоод л яаран сандран хэлэлцэж эхэллээ.Энэ нь МАН-ынханд улс төрийн ашиг тус ихтэй байх шиг. Өөрөөр хэлбэл, энэ хуулийн тодорхой зарим заалтыг өөрчлөх нь хувийн эрх ашигт нь нэн хэрэгтэй байгаа болохоор л гэрлийн хурдаар ажиллаж эхлэх шиг боллоо.

Үндсэн хуулийг үнэхээр өөрчилье, цаг үетэй нь дүйцүүлье гэсэн бол өөр ямар нэгэн хууль давхар хэлэлцэх ёсгүй. Учир нь бүх хуулийн эцэг нь Үндсэн хууль. Хамгийн чухал хуульдаа өөрчлөлт оруулж байгаа тул ул суурьтай хандах нь юу юунаас чухал. Хэрэв УИХ-ын чуулганаар хэлэлцээд эхэлбэл ард иргэдийн санал асуулгыг авах ёстой. Үүний дараа үргэлжлүүлэн хэлэлцэнэ. Санал асуулга хэд хоног ч үргэлжилж болно. Ингээд бодохоор энэ УИХ Үндсэн хуулийн асуудлыг оролдсоор байгаад есдүгээр сартай золгож таарах нь. Есдүгээр сараас 2020 оны Улсын төсөв батлах асуудлыг хэлэлцэх учиртай.УИХ-ын гишүүн бүр өөр өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцсэн төсвөө зохиох, батлуулах гэж бөөн юм болдог халуун өдрүүд гэдгийг та бүхэн мэдэж байгаа. Улсын төсөв бүрэн батлуулах асуудал арванхоёрдугаар сар дуустал үргэлжилдэг. Тэгэхээр энэ УИХ-ын ганц хийсэн ажил нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болж таарах гээд байна, баталж амжвал шүү дээ.

Баталчихвал аль ч утгаараа МАН-ынханд ашигтай. Учир нь, УИХ-д 65 суудал авсан МАН-ынхан олны дургүйцэл, зэвүүг хүргэсэн улс төрийн акц, попрол олон хийсэн. Үүний ганцхан жишээ нь, Оюу толгойг тойрсон асуудал. Нэг хэсэг “Оюу толгойг оролдоод эхлэх юм бол нэр хүндтэй болох юм байна. Энэ чигээрээ зүтгээд байвал Оюу толгойн гэрээг цуцалж болно” гэж сэтгээд улстөрчид нь муйхарлаад зүтгэчихсэн. Нэр бүхий улстөрчид цагаан хөөс сахруулаад л “Оюу толгой Монголд үр өгөөжгүй. Гэрээг нь цуцална” гэж попорсон. Тэд “Сайн нэр олох гэж Оюу толгойгоор оролдож байгаад үйл ажиллагааг нь нам зогсоочихвол улсаа хорлох юм байна. Тэгвэл сайн нэр олох гэсэн биш хэдэн үеэрээ буруудаж мэднэ” гэдгийг ашгүй ойлгож ухаарсан. Адаглаад “Уул уурхайгаас болж эдийн засаг уналтад орж, ам.долларын ханш өснө. Хэдэн мянган залуу ажилгүй болно. Гадаадын хөрөнгө оруулалт зогсоно” гээд бүх зүйлд халгаатай гэдгийг мэдсэн. Мөн УИХ-ыг тараах гэсэн Ерөнхийлөгчийн удаа дараагийн дарамт бий болоод байгаа. Иймд “Засгийн газрыг огцруулна” гэсэн сөрөг хүчний шахаанаас мултрах, Нөхөн сонгуулийн талаарх Үндсэн хуулийн Цэцийн их суудлын хуралдааны үр дүнг хэлэлцэхээс зайлсхийж, зугтаах гол гарц нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт болон хувирсан. Энэ хуулийн заалтыг хэлэлцэж байж л хийсэн ажилтай болж, бодлогогүй дэмий хийрхэж, нэр хүндээ алдсан олон зүйлээ мартагнуулах арга хэрэгсэл, бамбайгаа болгохыг зорьж байгаа хэрэг. Энэ ч үүднээс МАН-ынхан Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийхээс огт айхгүй, бардам байгаа. Тэд “Засгийн газар супер болно. Ард түмэн дэмжинэ. Ирэх 2020 оны УИХ-ын сонгуулиаар У.Хүрэлсүхийгээ ялна. Дахиад төр засгийг МАН удирдана” гэж тооцоолон бодож байна. Үүндээ бат итгэчихээд зүтгүүлээд байгааг олон түмэн ч харж байна.

ТЭД ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЯМАР ЗҮЙЛ, ЗААЛТУУДЫГ ӨӨРЧЛӨХ ГЭЖ БАЙНА ВЭ

Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд “Засгийн газрыг эмхлэн байгуулах, давхар дээлтэй сайд дөрөв, таван хүн байх, Парламентын засаглалын үндэс суурийг бэхжүүлж, хэвээр авч үлдэнэ”гэж ард түмнийг тайвшруулж байгаа. Мөн Сумын Засаг даргыг иргэдийн санал хураалтаар сонгох, мөн солих гэсэн заалт нэмж байна. Хотын гэсэн заалт байхгүй хэвээрээ байгаа. Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбоотой томоохон өөрчлөлтийг 2024 оноос хийнэ гэж байгаа. Энэ нь одоогийн Ерөнхийлөгчид ашигтай хувилбар болон хувирсан. Түүний бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад хоёр жил дутуу байгаа. Мэдээж ард түмний итгэлийг хүлээж байгаад дахин сонгогдож, дөрвөн жил ажиллана. Үүний дараа Үндсэн хуулийн шинэ нөхцөл байдал үүсч, нэмээд зургаан жил. Ингээд 12 жил Ерөнхийлөгчөөр ажиллах боломж олгож, дээр нь Газрын доорх баялгийг төрөөс нийтэд хүрээмжтэй,тэгш шударга байлгах гэсэн заалт оруулж ирсэн байна лээ. Энэ нь нэг ёсондоо нийгэмчлэх гэсэн үг. Уул уурхайн салбарт нийгэмчлэх асуудал ороод ирвэл ноцтой олон асуудал дагуулна гэж эрдэмтэд эсэргүүцэж эхлээд байгаа. Өөр нэг ноцтой зүйл нь УИХ-ыг сонгуулиар байгуулна гэсэн зүйл заалт оруулаад ирсэн байгаа. Энэ нь маш их шүүмжлэл дагуулаад байгаа. Одоогийн мөрдөгдөж байгаа үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүнийг сонгуулиар сонгоно гэж заасан байдаг. Хувь гишүүнийг ард түмний сонгуулиар сонгоно гэснийг намыг сонгох болгочихоод байгаа. Өөрөөр хэлбэл хувь хүнийг биш намыг сонгох болсон гэсэн үг юм. Гэтэл өнөөдөр манай улсад 20 гаруй нам бүртгэлтэй байгаа. Намууд нийтдээ 500 гаруй мянган гишүүнтэй байгаа шүү дээ. Ингэж л МАН-ынхан Үндсэн хуулийн зүйл заалтаар өөрсдийн дураар оролдож, УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэж эхлээд байна.

Сонирхолтой нь хуулийн хэлэлцүүлэгт нэр бүхий дөрөв, тавхан гишүүн суучихсан харагддаг. Ажлын хэсэг гээд их, дээд сургуулийн арав гаруй багш өөрсдийнхөө хийсэн ажлыг тэдэнд рекламдаж, толгойг нь угааж байна. Нөгөө УИХ-ын гишүүд нь хичээл заалгаж байгаа шинэхэн оюутнууд шиг л нүд нь бүлтэлзээд л “Нээрээ л энэ хүмүүсийн яриад байгаа хуулийн төсөл зөв юм байна” гэсэн үл мэдэгчийн царай гаргачихсан сууж байх нь олонтаа.Үнэндээ УИХ-ын гишүүдийн олонхид Үндсэн хуулийн талаар ямар ч ойлголт алга, хамгийн чухал хуулиа хэлэлцэж байгаагаа мэдэж байгаа ч юм алга. УИХ-ын. Гишүүн О.Содбилэг харин “Ажлын хэсэгт орж ажиллаад тодорхой саналууд гаргасан боловч хуулийн төсөлд ороогүй байна. Яагаад саналыг оруулахгүй, хуучнаар засвар хийхгүйгээр оруулж ирээд байгаа юм” гэж шүүмжилж байгаа харагдсан.

Үндсэн хуулийг өөрчлөхөөр улайрч байгаа МАН-ыхан үгүй ядахдаа дээрх хуулийг хэлэлцэж эхлэхдээ ёслол төгөлдөр эхэлж болоогүй юм байх даа. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, УИХ-ын гишүүд нь монгол, буриад, казах гээд үндэстэн, ястны дээлээ өмсөж ирээд хүндэтгэлтэйгээр асуудалд хандаж болох л байлаа. 1992 онд тэр үеийн ардын хурлын депутатууд Үндсэн хуулийг анх батлахдаа хэрхэн хүндэтгэлтай хандаж байсныг мартах болоогүй байна. Тэд 70 гаруй хоног нэг ч завсарлага авалгүй хуралдаж байж. Хуралд оролцож байсан төлөөлөгчид гүйж, гарч бие засчихаад л эргэж ирээд хэлэлцүүлэгтээ ордог байсан гэдэг. Ямар их ач холбогдол өгч, асуудал, зүйл заалт, өгүүлбэр, үг бүрийг хэдэн талаас нь маш нарийн судалж, нухацтай хандаж, гарч болох сөрөг, муу талыг нь хүртэл олон жишээ баримтаар гаргаж ирээд л хэлэлцэж байсан баримт хаа сайгүй. Одоогийн УИХ-ын гишүүд Үндсэн хуулийг анх батлалцсан хүмүүсийн хөлийн чигчий хуруунд ч хүрэх мэдлэггүй байж ядаж хуулийн төслийн хэлэлцүүлэгтээ суухгүй байна. Ажлын хэсгийн тайлбарыг сонсож, маргаан хэлэлцүүлэг өрнүүлж чадахгүй байна. Тэдэнд хэлэлцүүлгээс илүүтэй Үндсэн хууль гэж ямар чухал хууль болох тухай Ажлын хэсгийнхнээр заалгаж, сонсгох хэрэгтэй байна.

Энэ бүхний эцэст МАН-ынхан Үндсэн хуулийг ард түмний тусын тулд өөрчлөх гээд байна уу, эсвэл одоо байгаа хэдэн дарга нартаа зориулж хулгай хийгээд байна уу гэдгийг ойлгоход бэрх байна.

УИХ-ын гишүүн Д.Гантулга 2018 онд өөрийн хүсэлтээр УИХ-ын гишүүний суудлаасаа чөлөөлөгдсөн. Түүнийг ямар учраас ийм шийдвэр гаргасныг мэдэхгүй хүн байхгүй. Хүн байтугай ямаа ч мэдэх байлгүй. Ямар ямар үйл явдал болж, дараа нь хэрхэн хэл ам гарч, эмэгтэйчүүд жагсч, хүн бүр түүнийг үзэн ядахдаа юу гэж хараан зүхэж байсныг энд бичихээс ч дургүй хүрч байна. Ямар сайндаа “Саарал ордон минь салтаа байцаах газар болоо юу” гэж цээрлэхэв дээ. Ингээд Д.Гантулга хэл ам дагуулсаар гишүүнээсээ чөлөөлөгдөнгүүт түүний оронд УИХ-д орж ирэх хүнийг сонгох УИХ-ын 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуулийн сураг ил болж эхэлсэн. Юу юугүй л намар нь нөхөн сонгууль болно гэж байтал Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын II багийн иргэн С.Мөнхцэцэг “Төрийн албан хаагч бивээр нөхөн сонгуульд нэр дэвшиж чадахгүй болсон нь Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгогдох эрх зөрчигдөж байна” гэсэн утгатай гомдлыг Үндсэн хуулийн Цэцэд гаргасан. Гэтэл С.Мөнхцэцэг гэдэг энэ иргэн нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн жолоочийн хадам ээж нь болж таарч УИХ-ын чуулган дээр хүртэл энэ асуудлыг гишүүд хөндөж “У.Хүрэлсүх жолоочийнхоо хадам ээжээр Цэцэд гомдол өгүүлчихсэн мөртлөө өөрөө үгүйсгээд уурлаад байна. Хэнтийн сонгуульд МАН гарч ирэхгүй учир ямар ч хамаагүй аргаар нөхөн сонгуулийг хойшлуулахыг санаархаж байна” гэж ярьж байсныг хүмүүс мартаагүй байх. Цэцээс иргэний гомдлыг хэлэлцээд үнэхээр Үндсэн хууль зөрчжээ гэж үзсэн учраас нөхөн сонгуулийг хойшлуулсан билээ.

Үндсэн хуулийн Цэцээс гаргасан үндэслэлүүдийг арилгах гэж УИХ он дамнан хэлэлцэж яст мэлхий шиг удаан хуралдаж хуралдаж сая нэг юм Цэцийн гаргасан Үндсэн хууль зөрчсөн гэх үндэслэлүүдийг арилгаж нөхөн сонгууль зарласан. Ингээд УИХ-ын 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуульд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх өрсөлдөх гэж байгаа юм шиг аяглаад Хэнтий аймагт өнгөрсөн сарын 5-10-ны өдрүүдэд ажиллаж Жаргалтхаан, Мөрөн, Хэрлэн, Баянхутаг, Батноров, Норовлин сумдаар явахдаа шинэ сургууль, цэцэрлэг, Соёлын төв, хатуу хучилттай зам, хүлэмж барих, айлуудыг ипотекийн зээлд хамруулах, музей байгуулах, гүний худаг гаргах гээд амандаа орсон болгоныг амлаж Хэнтийн ард түмэнд 142.3 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулахаар болсноо зарласан. МАН-ынхан Ерөнхий сайдаа нөхөн сонгуульд өрсөлдөж, УИХ-ын гишүүн болох гэж байгаа юм шиг дагалдан явж, сонгуулийн сурталчилгааны ажлаар очсон мэт маш үнэмшилтэй жүжиглэцгээсэн.

Тэгтэл яг тэр үеэр буюу өнгөрсөн сарын 06-нд иргэн Д.Ганхуяг тэргүүтэй хуульч, судлаачид Үндсэн хуулийн Цэцэд “Д.Гантулга хэдийгээр өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдсөн ч гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад УИХ шийдвэр гаргасан. Нөхөн сонгууль зарлахаар товлосон нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл болсон. Тиймээс Д.Гантулгыг гэм буруутай, буруугүйг тодорхой болгосны дараа нөхөн сонгууль зохион байгуулах ёстой” гэсэн гомдлыг гаргасан. Энэ гомдлыг Цэц хүлээн авч хэлэлцээд “Д.Гантулгыг гишүүнээс чөлөөлсөн нь Үндсэн хууль зөрчөөгүй” гэж үзээд “Санал авах өдрийг сонгууль болохоос 180-аас доошгүй хоногийн өмнө тогтоох ёстой байтал УИХ Сонгуулийн хуулийг зөрчиж нөхөн сонгууль болохоос 148 хоногийн өмнө тогтоосон байна. Ингэснээр Үндсэн хуулийн сонгох, сонгогдох эрхийг зөрчсөн” гэж үзсэн билээ. Мөн Цэцийн дунд суудлын хуралдаанаар Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуулийн тов, зардлыг тогтоосон УИХ-ын 22, 23 дугаар тогтоол нь Сонгуулийн тухай, Төсвийн хуулийг тус тус зөрчсөн гэж дүгнэсэн. УИХ-ын 22 дугаар тогтоолоор нөхөн сонгуулийг энэ сарын 30-нд товлосон. Гэтэл Сонгуулийн хуулиар, гишүүний бүрэн эрхийн хугацаа дуусахаас нэг жилийн дотор сонгууль зохион байгуулахгүй байдгийг нарийвчилсан тусгасан байдаг учир нөхөн сонгуулийг хориглосон шийдвэр гаргасан. МАН-ынхан Ерөнхий сайдаа Хэнтийд очиход нь Засгийн газраараа, бөөнөөр очиж бужигнуулсан шигээ Цэцийн хоригийг УИХ-аар хэлэлцэхдээ яг тэрэн шиг ажиллалаа.

УИХ-ын Байнгын хороод нь Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авахаас бүгд татгалзаж, тэр дор нь асуудлыг чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэж “Хоригийг хүлээж авахгүй. Пий, паа ийм муухай Цэц байх гэж дээ” гэж халаглацгаасан. Ингэж л эд нар наанаа өнөө маргаашгүй л нөхөн сонгууль болох гэж байгаа мэтээр жүжиглэж байна.

Дээрх шийдвэр бол Цэцийн дунд суудлын хуралдаанаас гарсан хориг. Харин одоо Үндсэн хуулийн Цэцийн их суудлын хуралдаанаар энэ асуудлыг дахин хэлэлцэнэ. Их суудлын хуралдаан тийм хурдан болохгүй. Хуралдлаа гэхэд бас л хугацаа орно доо. Тэгээд “Нөхөн сонгуулийг дахин зарласан нь хууль зөрчжээ” гэдэг дунд суудлын хуралдааны шийдвэр дээр бат зогсох нь мэдээж. Яагаад гэвэл заасан хуулиудыг зөрчсөн үндэслэлүүдийг одоо болтол арилгаж чадаагүй байгаа юм чинь. Тэгэхээр нөхөн сонгууль зогсоно. Энэ бүхний эцэст хамгийн их хохирсон нь, нэр дэвших гэж чадлаараа хичээж байсан нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх болон МАН-ынхан мэтээр жүжиг тавьж, матрын нулимс унагаж худлаа уйлалдана. Ард түмэнд хохирогчийн дүрээр харагдаж, өрөвдүүлэхийн тулд бас л жүжгээ үргэлжлүүлнэ. Ийм л хошин жүжгийг улс төрийн тайзан дээр сүүлийн нэг жилийн турш эрх баригч нам тоглолоо.

“Нөхөн сонгууль” нэртэй хоёр бүлэгтэй, дөрвөн үзэгдэлт хошин жүжгээ одоо зогсоо! Хэн ч та нарын тавьж буй жүжигт үнэмшихээ байсан, та нарын тэрбум тэрбумын амлалтад итгэхээ байсан. Тэрний оронд жүжгийн тайзнаасаа бууж, Үндсэн хуулийг хэлэлцэх асуудалд анхаарал хандуулж сонгогчдынхоо өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүл. Жүжигчид нь жүжгийнхээ ажлаа хийг, та нар улс эх орныхоо өмнө тулгамдаж байгаа асуудлаа бодлогын түвшинд шийдвэрлэ. Элдэв янзын дүрд битгий тоглож хөдөөгүүр гүйгээд бай. Тэглээ ч дүр болгон эзэнтэй учир өөрийнхөө дүрд л сайн тогло гэдэг үг байдаг.

Ойрын үед БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд болоод Элчин сайдын яамтай холбоотой элдэв яриа хөөрөө гарах болсон. Тухайлбал, Монголд суугаа Элчин сайдыг виз олголтод хөндлөнгөөс нөлөөлсөн, зуучлагчидтай хуйвалдсан, виз мэдүүлэгчийн хураамжийг хувьдаа завшсан байж болзошгүй гэх асуудлаар шалгаж байгааг Солонгосын “SBS” суваг мэдээлсэн тухай Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд шуугих болсон. Харин үүнд Монгол дахь БНСУ-ын Элчин сайдын яамнаас албан ёсны мэдэгдэл гаргасан. “Солонгосын хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд нэг талыг баримталсан, бодит байдлаас зөрүүтэй, шалгаж судлаагүй мэдээ гаргасан учир Элчин сайд тэр даруй БНСУ-ын Засгийн газарт хүсэлт гаргасан. Албан ёсны шалгалт хийж үнэн мөнийг удахгүй тогтооно” гэдгээ илэрхийлсэн.

Өмнөд Солонгосын Элчин сайдын яамтай холбоотой асуудалд манайхан бүхий л анхаарлаа хандуулдаг. Хүн бүр өөрийнх нь амь амьдралтай холбоотой асуудлыг ярьж байгаа мэтээр “яав ийв” гэж сэртэсхийдэг. Энэ нь ч аргагүй юм. Монголчуудын хувьд хамгийн их харилцаатай, ялангуяа ард иргэдийн ахуй амьдралын харилцаатай бараг ганц улс нь өмнөд Солонгос болчихоод байгаа. Мөн манайхны монгол хэлээс гадна хамгийн сайн мэддэг хэл нь солонгос хэл болсон. Солонгост очиж ажил хөдөлмөр эрхлээгүй айл өрх гэж байхгүй. 50 орчим мянган монгол иргэн ажиллаж амьдарч байгаа гэсэн судалгаа бий. Монголын нэг аймгийн хүн амтай тэнцэх хэмжээний тоо. Одоогоор визний мэдүүлэг өгчихөөд байгаа иргэдийн тоог гаргахад асуудалтай.

Нэг өдөрт гэхэд 800-гаас 1000 хүн шинээр визний мэдүүлэг өгч буйг Монгол дахь Солонгосын Элчин сайдын яамнаас гаргасан. Хагас жилд гэхэд л дунджаар 170-аад мянган хүн визний мэдүүлэг өгч байна. Солонгост хууль бусаар оршин сууж байгаа нийт гадаад иргэдийн дунд гурван сая хүн амтай монгол иргэдийн эзлэх хувь нь нэг тэрбум 400 сая хүн амтай Хятад улс, 90 сая хүн амтай Вьетнам улстай адил хэмжээнд буюу сар бүр 500-600 хууль бус оршин суугч шинээр нэмэгдэж байна. Энэ нь тоон үзүүлэлтээрээ 170 гаруй улсад суугаа БНСУ-ын Элчин сайдын яамдаас Монгол дахь Элчин сайдын яам нь дэлхийд нэгдүгээр байрт ордог юм гэсэн. Монгол бол өмнөд Солонгосоос хүн бүр, айл өрх бүр нь хамааралтай ийм л орон болсон. Монгол дахь Солонгосын Элчинг визний асуудалд хөндлөнгөөс оролцдог, хахууль авдаг гэх албан бус мэдээллүүд байна л даа. Гэхдээ гээндээ ч бий, гоондоо ч бий гэгчээр хоёр орны харилцааны эдгээр асуудалд манай талаас их юм байна аа.БНСУ-д Монгол Улсаас төлөөлж суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдтай холбоотой бүр ноцтой асуудлууд дуулддаг. Монгол руу ирэхээр визний мэдүүлэг өгсөн солонгосуудыг айхавтар чангалдаг, улаан цайм хахууль нэхдэг, маш их чирэгдэл, хүнд суртал учруулдаг гээд л үнэн эсэх нь баталгаагүй мэдээллүүд яригдсаар удаж байна.

Монголын төр ард түмний хувьд ийм их хамааралтай, ахуй амьдралтай шууд холбоотой оронд тоомжиргүй хандаж байгаа юм шиг хэнийг ч, хэзээ ч хамаагүй элчингээр томилдог.“Монгол дахь Солонгосын Элчин сайдтай холбоотой мэдээллүүдийг Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл айхавтар шуугиан болгож гаргах юм. Яг үнэндээ бол Солонгост байгаа Монголын Элчингийн авир ааш, зан суртахуун ажилдаа хандаж байгаа байдал хэрээс хэтрээд байгаа сонсогдох юм. Гэвч тэр тухай мэдээлэл огтоос чимээ аниргүй байна, тэр аюултай” гэж учир мэдэх хүмүүс хэлдэг. Тэгэхээр хоёр улсын дипломат харилцаанд аль аль элчин сайд нь хариуцлага алдаад байх шиг байна. Хариуцлага алдаж байгаагийн гол эзэн нь Монголын төр засаг болж хувираад байна. Яагаад гэвэл Монгол Улсаа төлөөлж БНСУ-д дипломат ажил эрхэлж байгаа Элчин сайд үндсэн үүргээ ухамсарлахгүй, хоёр улсын найрсаг, дипломат харилцааг үл тоосон шинжтэй, хариуцлагагүй, ажилдаа тааруухан хандаад байна уу даа.

Мөн дээрээс нь манай эндэх төр засгийн байгууллагууд, ялангуяа Цагдаагийн ерөнхий газар Солонгос руу гарахаар визний мэдүүлэг өгсөн иргэдийн тодорхойлолтыг худлаа гаргаж байна. Хичнээн жил ажил эрхэлсэн, нийгмийн даатгал хэрхэн төлсөн, хулгайн хэрэгт холбогдсон эсэх, хууль шүүхийн байгууллагаар орж гэмт хэрэгт холбогдож байсан зэргийг хариуцлагатайгаар үзэж хяналгүйгээр тодорхойлолтыг нь шууд гаргаад өгчихөж байна. Солонгосын элчин дээр визний мэдүүлэг удаж байгаа нь ерөөсөө үүнтэй холбоотой. Монголоос ажил хийхээр очиж байгаа залуус Солонгост бүлэглэн хулгай хийдэг, наад зах нь таксины жолоочийг дээрэмддэг, зоддог, ийм хэрэг тасрахаа байсан учир Солонгосын Засгийн газар, Гадаад харилцааных нь яамнаас Монголын Элчин сайдын яаманд албан ёсоор мэдэгдэл хүргүүлж визний шалгалтыг чангалахыг үүрэгддэг.

“Виз мэдүүлэхдээ бүрдүүлсэн бичиг баримт дунд хуурамч бичиг баримтын төрөл болон тоо харьцангуй их байна. Хуурамч бичиг баримтын төрөл урьдчилан таамаглах аргагүй хэмжээнд хүрсэн бөгөөд тооны хувьд нэг долоо хоногийн хугацаанд хэдэн зуугаар тоологдоход хүрч байна. Энэхүү үйлдэл нь харилцан итгэл эвдэж буй үйлдэл болоод зогсохгүй, Солонгос, Монгол хоёр улсын хууль эрх зүйн тогтолцоог зөрчиж буй нэгэн төрлийн гэмт хэрэг тул нарийвчлан шалгах замаар тэмцэхээс өөр аргагүй. Олон удаагийн визний журмын өөрчлөлттэй холбогдуулан гэрлэлтийн лавлагаа, төрөөгүй хүүхдийг төрсөн болгож харагдуулахаар төрсний бүртгэлийн лавлагаа, улсын байгууллагаас олгодог нийгмийн даатгалын лавлагаа, татварын тодорхойлолт, хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн гэрчилгээ зэргийг хуурамчаар үйлдэх нь улам нэмэгдсээр байна” гэж Монгол дахь Солонгосын Элчин сайдын яамнаас гаргасан албан ёсны мэдэгдэлд дурдсан. Мөн “Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдлыг харгалзан БНСУ-д ойролцоогоор 20.000 гаруй иргэн хууль бусаар оршин суугаа хэдий ч Солонгосын Засгийн газраас монгол иргэдийн талаар цагаачлалын зөөлөн бодлогыг хэрэгжүүлж ирсэн. Хэдий тийм ч БНСУ-ын хууль дүрмийг зөрчин хуурамч бичиг баримтаар виз мэдүүлэх зэрэг хууль бус үйлдэлд нааштайгаар хандах боломжгүй” гэдгээ албан ёсоор илэрхийлсэн юм.

Солонгос улс бидэнд ямар гэм хийсэн гэж манайхны хулгайчуудыг тэжээх ёстой юм бэ. Монголын хулгайчид, боловсролгүй, зэрлэг бүдүүлэг архичдаас айж эмээсэндээ элчингийнхэн визний мэдүүлгийг нарийн нягт шалгаж байгаа. Монгол Солонгосын Элчин сайдуудын хувийн аяг араншин ажилдаа тааруухан хандаж байгаа байдал ялангуяа Солонгост байгаа Монголын элчингийн төрийн дипломат ажлыг хариуцлагагүй хийж байгаа байдлаас шалтгаалж хоёр орны хоорондын харилцаа сэвтэх вий гэсэн болгоомжлол сүүлийн үед төрөх боллоо. Хэрвээ ийм байдал үүсвэл хамгийн их хохирч үлдэх нь Монгол Улс шүү.

Монголын эдийн засаг уначихсан, засаг төр юу ч хийхгүй зөвхөн ширээ сандлын төлөөх хэрүүл хийж, өөрсдөө л дарга сайд болж ууж идэх гэж улайрч тэмцсэн сүүлийн гурван жилд монголчууд бид солонгосуудаар тэжээлгэж амь зогоож байна. Ядарсан монголчуудыг гурван сар жуулчилна гэдэгт итгээд виз өгч байгаа тэнэг солонгос гэж байх уу даа. Үнэхээр биднийг ажил хийж таван төгрөг олог дээ гээд виз гаргаж байгаа. Жуулчлах биш, ажиллах гэж явааг тэд мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа. Ард иргэдийнхээ энэхүү бодит амьдралыг харахад хамгийн их хохирч үлдэх нь монголчууд бид гэдэг ойлгомжтой. Солонгос явж ажиллаад байрны урьдчилгаа хийж байгаа, машин аваад уначихаж байгаа, өр зээлнээсээ салж байгаа, хүүхдийн сургалтын төлбөрөө төлж байгаа гээд ахуйн амьжиргааны өчнөөн дарамтнаас салж байгаа маань үнэн. Сэтгүүлч, эмч, багш нарт урт хугацааны виз олгоно гэж мэдэгдсэнээс хойш виз мэдүүлж байгаа иргэдийн дийлэнх олонх нь багш, сэтгүүлч, эмч болчихсон байна гэсэн хөөрхий минь.

Ард иргэдийн амьдралд ийм бодит нөлөөтэй байдаг байж, харин улс төр талаасаа гэвэл бүр ч их нөлөөтэй орон нь Солонгос юм. Монголчууд бид аргаа барсан үедээ дэлхийд гарах гэж амь тэмцвэл Солонгосоор л дамжиж таарна. Учир нь Монгол Улс авторитари буюу ганц хүний дэглэмтэй хоёр хөршийн дунд хавчуулагддаг. Ардчиллын үнэт зүйлийг хадгалж байгаа гэдгээрээ монголчуудын гол найдвар нь Солонгос. Энэ бүгдээс үзэхэд дипломатуудын будлианыг хаана хаанаа анхаарч үзэх шаардлагатай байна. Эцэст нь дахин сануулахад, хоёр орны харилцаа муудвал солонгосуудад Монгол ёстой нэг түй ч хамаагүй, харин монголчууд бид Солонгосгүйгээр амь зуух аргагүй гэдгээ бодох хэрэгтэй.

Монголын хөдөө үлийн цагаан оготноор буцалж байна. Зам хөндлөн зогсоо зайгүй сүлжин гүйлдэх олон оготно хараад нүд эрээлжлэм болжээ. Зүүн тал Сүхбаатар, Дорнодоос эхлээд наашилсан оготнын сүрэг өдгөө Багахангайн урд талаас бүрхэн ирж байна. Тун удахгүй олон улсын онгоцны буудал оготнын сүрэг хүлээн авахад бэлэн болжээ. Тэгвэл юун олон улсад нислэг үйлдэхтэй манатай юм болно. Хамаг нарийн нандин утас шөрмөсийг нь мэрж тасдаад зогсохгүй, тэр олон мэрэгчийн ялгадас, үнэр танараар халдварт өвчин тархах аюултай хэмээн гадныхан манайхыг зүглэхгүй.

Албан эх сурвалжаас харахад Өмнөговь, Ховд, БаянӨлгий, Орхон аймгаас бусад 17 аймгийн 200 гаруй суманд үлийн цагаан оготно тархжээ. Энэ онд тархалтын дээд хэмжээндээ тулаад байгаа болохоор хэн хүнд илт мэдэгдэм бужигнаж байгаа гэнэ. Энэ мэрэгч дээд цэгтээ тултал үржиж тархахдаа манай нийт газар нутгийн гуравны нэг хувьд буюу 40 сая га талбайд ингэж олширч тархдаг бөгөөд үүнийг тэсрэлт гэж нэрлэдэг. Ер нь үлийн цагаан оготно 8-12 жилийн давтамжтай хэт олширдог бөгөөд үүнд хүний болон байгалийн хүчин зүйл маш их нөлөөлдөг гэж Ургамал хамгааллын эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн доктор Д.Цэвээндорж ярьж байна. Докторын хэлснээр бол дэлхийн дулаарлаас үүдэлтэй хур тунадаг багасч, ган гачиг нүүрлэх нь үлийн цагаан оготно өсч үржих таатай нөхцөл болдог байна. Нөгөө талаар хөдөө орон нутагт малын тоо толгой ихэсч бэлчээр талхлагдаж байгаа нь энэ мэрэгчид үржих сайхан боломж олгодог. Тачирхан, богино, сийрэг өвс ургамал тэдний хангалуун сайхан өсч үржих суурь нь болдог байна. Хээр талыг хэрсэн зам харгуй дагаж оготнын сүрэг мянга мянгаараа тэлж үрждэг баримт бас байна. Замын тачир өвс идэж, эргэн тойрныг нь эзэлж түрэн түрсээр газар нутгаа тэлдэг. Мөн мэрэгчдийг хороож байдаг махчин амьтдын тоо толгой цөөрсөн бөгөөд тэдний ан ав хийх боломжийг хүмүүс бид хязгаарладаг. Өөрөөр хэлбэл, тэдний оготнотой хөөцөлдөх цаг завыг үгүй хийжээ. Малчид нэг газраа нүүлгүй удаан суурьших нь ойр орчмоо талхалдаг учраас оготно тэр хавьд илүүтэй үржиж өсдөг. Үржиж өссөн оготныг үнэг, хярс идэх гэхээр айлын ноход хөөж туугаад ойртуулна аа гэж байхгүй. Машин мотоциклийн дуу чимээ, бензин шатахууны үнэр ч хээрийн амьтдыг хулжаадаг. Ингэж л үлийн цагаан оготно үржих боломжийг хүмүүс өөрсдөө олгоод, тэднийг араатан амьтдаас хамгаалаад сууж байгаагаа мэддэггүй.

Доктор Д.Цэвээндорж “1861 онд Оросын эрдэмтэн үлийн цагаан оготныг анх нээж бүртгэжээ. 1829 онд энэ оготно Монголд олширсон гэж Австрийн эрдэмтэн анх бичсэн байдаг. Тэр үед яагаад одоогийнх шиг ингэж хор хохирол учруулаагүй юм гэхээр бэлчээр талхлагдаагүй, малын тоо толгой цөөн байж. Байгальд байх хэмжээгээрээ л байсан. Уг нь урагшаа Шилийн гол, хойшоо Байгал нуур хүртэл тархдаг байсан бол одоо үлийн цагаан оготно зөвхөн Монголын амьтан болж үлджээ. Өөр улсад байдаггүй” гэж ярилаа.

Энэ амьтан ингэж гэнэт ихээр өсч үржиж байгаа нь нэг талаасаа устах аюулын дохиог байгаль дэлхийгээс авсан учраас үр удмаа олноор нь үлдээж байгаа хэрэг. Ямартаа ч цөөрөх, устах ийм нэг дохио авсан амьтад гэнэ. Нэг оготно жилд 4060 ширхэг болж үрждэг. Дөнгөж төрсөн гөлчгий л гэхэд сарын дараа үржилд орж 1014 болж өсдөг ажээ. Тийм учраас тоо толгойг цөөлөх зайлшгүй шаардлагатай. 1960 оноос манайд үлийн цагаан оготныг авиа химийн арга буюу онгоцоор хор цацаж устгадаг байв. 2004 оноос энэ аргыг хориглосон нь 1994 онд Биологийн төрөл зүйл хамгаалах олон улсын конвенцид нэгдсэнээс үүдэлтэй аж. Энэ хор нь оготноос гадна бүлээн цуст бусад амьтдыг хөнөөгөөд байна гэж үзсэнээс хэрэглэхээ больжээ. Тиймээс оготнын хөеөг хураах гэх мэт амьдралын орчинг нь өөрчлөх замаар утсгах аргыг малчдад зөвлөдөг болсон байна.

Үлийн цагаан оготно гоц халдварт тахал тээвэрлэдэг гэж судлаач эрдэмтэн маань хэлсэн. Тиймээс хүний эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд мэрэгчдийн тоо толгойг багасгахаас өөр арга байхгүй аж. Олноороо амьдарч байгаа мэрэгчдийн ялгадас салхи шуургаар хийсэн хоол унданд орох зэргээс үүдэн халдварт өвчин үүсэх эрсдэл байдаг гэлээ. Мөн эдийн засгийн үүднээс буюу малын бэлчээрээ хамгаалах зорилгоор энэ амьтныг цөөлөх зайлгүй шаардлагатай. Байгаль, экологийн доройтолд оготны хувь нэмэр маш их. Газрын дээрх өвс ургамлыг идээд зогсохгүй хөрсөн доорх үндэс, нахиаг нь ч мөн идэж устгадаг хорлонтой мэрэгч ажээ.

“Хамаг хөрс сүйтгэлээ, бэлчээр өвсгүй боллоо” гэж өдгөө ярьцгааж л байна. Яг энэ үед үлийн цагаан оготныг устгах нь маш их зардал гаргадаг нь тодорхой. Зүй нь оготны тоо толгой буурсан үед судалгааны ажилд хөрөнгө мөнгө нэмж зарцуулбал, хэт олноор үржихээс урьдчилан сэргийлж болдог байна. Харамсалтай нь,манайд ниргэсэн хойно нь хашгирав гээч болоод байгаа юм. Эрдэмтэд, мэргэжлийн байгууллагуудаа дэмжиж, судалгаа шинжилгээний ажилд нь хүрэлцэхүйц төсөв мөнгө хуваарилдаг бол өнөөдрийн гамшигт байдалд хүрэхгүй.

Ийм хорон, богино хугацаанд асар хурдан өсч үрждэг үлийн цагаан оготныг хязгаарлах ажил манайд хангалтгүй байгаа нь тодорхой. Жилд 800 орчим сая төгрөг төсөвлөдөг нь 200гаад суманд хуваарилахаар аманд ч гүй, хамарт ч үгүй болдог аж. Уг нь энэ мэрэгчтэй тэмцэх ёстой хүмүүс нь малчид хэмээн эрдэмтэн маань хэлж байна. Гэтэл өнөөдүүл нь утсгах аргаа ч мэдэхгүй, заагаад өгөхөөр залхуураад хийдэггүй юм байх. Эсвэл “нүгэл” гээд халгаадаггүй гэсэн.

Үлийн цагаан оготно хот сууринд ойртож эзэлдэг үү гэж Д.Цэвээндорж доктороос асуухад “Дээхнэдээ Яармагийн орчмоор ороод ирсэн л байсан. Одоо Сүхбаатар, Дорнод аймгийн төвд байж л байгаа” гэв. Тэгвэл гай болж гоц халдварт тахал гарлаа гэхэд гол тараагч нь хэдэн саяараа Монголыг бүрхээд байгааг өнөөдөр хэн ч ярихгүй байна. Мэрэгчдээр дүүрч, аргаа барсан хотууд өнөөдөр ч дэлхийд байна. Нью-Йорк хотын хувьд 1940өөд онд хархандаа бариулах дөхөж байж. Лав 32 сая харх байсан гэсэн тоо байна. Хор цацах гээд янз янзын л арга чарга хэрэглэж байж мэрэгчээсээ салжээ. Одоо бол хотын эрх баригчид урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг тун сайн авдаг ажээ.

2010 онд Үндэсний тэжээвэр амьтны холбоо “Барилгын ажлын чанар, муу ус, хогноос болж Лондонгийн хархны тоо 38 хувиар өссөн” гэж мэдэгджээ. Мэрэгч устгагч хор хэрэглэсэн ч Английн нийслэлд 7,5 сая харх үлдсэн байна. Үүнээс гадна муу мэдээ нь мэрэгч амьтад элэг болон бөөрний өвчин үүсгэдэг вирус тээдэг нь хүнд халдварладаг. 1665 оны Лондонгийн их тахал хархнаас үүссэн гэдэг. Тэрхүү булчирхайн тахалд Лондончуудын 15 хувь нь өртсөн байдаг. Мөн 1666 оны их гал түймэр Лондон хотын хөрсийг шатаасан нь тус өвчинг устгахад тусалсан гэж үздэг.

Зэс, нүүрс, ноолуураа зарж доллар олдог Азийн Монголд ногоон валют олох боломж өчнөөн бий. Наад зах нь малынхаа мах, ноос, сүүг боловсруулаад экспортлоход л олдог долларынхаа хэмжээг өсгөх боломжтой. ОХУ-ын зах зээл биднээс хатуу, хөтүү, хол хөндий байсаар ирсэн. Одоо ч тийм. Чанарын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн худалдаалъя гэсэн ч өндөр татвар, гаалийн элдэв хүнд суртлаараа босго тавиад алга тэнийж, нүүр өгдөггүй характертай зах зээл. Цаашид ч сүрхий зөөлөрч найр тавих нь юу л бол. Европын холбооны улсууд, Япон гэх мэт органик хүнс, бүтээгдэхүүнд дурладаг өндөр хөгжилтэй орнуудад малын гаралтай бүтээгдэхүүнээ экспортолъё гэхээр босго нь хэт өндөр. Монголын үйлдвэрлэгчид тэдний шалгуурыг давж чадалгүй өнөөг хүрсэн нь нуугаад байх юмгүй бодитой үнэн. Японтой хийсэн эдийн засгийн хэлэлцээр, Азийн хөгжлийн банк гэх мэт олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагын дэм, тусын нөлөөгөөр чацарганы тос, шүүс, халгайтай шампунь гэх мэт цөөн нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг арлын орон руу экспортолж байгаа. Олзуурхмаар жишээ ч гэлээ экспортод жин дарахаар нөлөө үзүүлтлээ өдий гэж үйлдвэрлэгчид онцолдог.

Харин Хятадын хувьд арай өөр өнгө анзаарагддаг. Хойд хөрш шиг зах зээл нь төрөөсөө шууд хамаардаггүй. Хэрэгтэй бүтээгдэхүүнийг нь санал болговол үнээ тохирч, алгаа тосоод авдаг улс. Товчхондоо урд хөршид зах зээлийн хууль жам ёсоороо үйлчилдэг. Тавьдаг босго шалгуур нь Япон, Европын холбооны улсууд шиг хэт өндөр биш гэсэн онцлог бас бий. Энэ утгаараа ахиу доллар олж болох ганц зах зээл маань. Гэлээ гэхдээ монголчууд энэ аварга зах зээлд махаа их хэмжээгээр экспортлох завдалгүй өнөөг хүрсэн юм. Харин өнөө жил урд хөрш рүү хийх махны экспорт дажгүй байлаа. Өнгөрсөн онд ч түүхэндээ байгаагүй их хэмжээний мах экспортолсныг гаалийн мэдээнээс харж болно.

Ер нь Хятадын гаднаас худалдаж авах махны хэмжээ 2018, 2019 онд өсөлттэй яваа. Махны импортоо өсгөсөн нь мэдээж тодорхой шалтгаантай. Түрүү жил урд хөршид гахайн мялзан дэгдсэнээс болж дэлхийн махны нийлүүлэлтийн 30 хувийг дангаараа хэрэглэдэг хятадууд сая гаруй гахайгаа устгасныг дэлхийн хэвлэлүүд онцолж мэдээлсэн. Гахайн мялзан өвчнөөс болж хятад иргэд бусад төрлийн мах, махан бүтээгдэхүүнийг илүүд үзэж эхэлсэн тухай мэдээ ч дэлхийн мэдээллийн агентлагуудын онцлох сэдэв болоод амжсан. Хятадад үүссэн энэ асуудал Австрали, Япон, Шинэ Зеландын мах экспортлогчдын хувьд мэдээж аятай шалтаг. Товчхондоо дэлхийн улс орнуудын дунд Хятадад хонь, үхэр, шувуу, далайн гаралтай мах махан бүтээгдэхүүн нийлүүлэх өрсөлдөөн ид өрнөж байна. Дэлхийн улс орнуудаар аялж зугаалж шоппингддог, чанартай хүнс хэрэглэдэг, тохь тух, брэндийг илүүд үзсэн дундаж давхарга хүчээ авсан урд хөрш ямар ч улсын хорхойг хүргэх зах зээл. Жаахан хазайж хэлэхэд ийм зах зээлийн ердөө хажууханд гэсэн шалтгаанаар л гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголыг зорьж ирдэг нь булзах аргагүй үнэн. Иргэд нь мөнгөжих хэрээр Хятадад чанартай махны хэрэглээ огцом өсч эхэлснийг баталсан жишээ олон бий. Вагю буюу япон үүлдрийн үхрийг урд хөршөөс 7000 гаруй км-т, Австралид үржүүлдэг. Гэсэн хэдий ч дээд зэрэглэлийн стейкний мах худалдан авах хэрэглэгчдийн захиалга түрүү жилийнхээс 50 хувиар нэмэгдчихэж. Өндөр үнэтэй вагю үүлдрийн үхрийн махны хэрэглээ ингэж огцом өссөн нь австраличуудын хувьд таатай боломж. Урд хөршийн гахайн махны импорт ч хоёр дахин өсчээ. Монгол махны хувьд бэлчээрийн гэдэг утгаараа чанартай сайн гэсэн ангилалд зүй ёсоор багтана. Товчхондоо Монголын малын маханд Хятад гэдэг аварга зах зээл үүдээ найрсгаар нээж байна.

Ийм үед салбарын сайд нь малын махаа яаж илүү өртөг шингээж, үнэтэй экспортлох вэ гэдэг дээр ухаан зарах учиртай. Экспортын чигийн үйлдвэрүүдээ дэмжиж, технологио сайжруулахад нь хөнгөлөлттэй зээл олгож, адуу, үхэр, хонины махандаа илүү гүн боловсруулалт хийж, өчнөөн нэр төрлийн бүтээгдэхүүн болгож урд хөршийнхөө зах зээлд гаргая гэж дуугарах ёстой. Японд болсон “Инвест Монголиа” хөрөнгө оруулалтын чуулганы үеэр тэнд амьдардаг монгол залуус Японы вагю үүлдрийн үхрийг эх орондоо үржүүлэх тухай санаа сэдэл гаргаж, төсөл хэрэгжүүлнэ гэж ярьж байсан. Урд хөршийн бизнес эрхлэгчид 7000 гаруй км алс Австралиас вагю үүлдрийн махыг стейк хийе гээд үнэ уралдуулан авч байгаа тухай өмнө цухас дурдсан. Яг өдийд ХХААХҮ-ийн сайд арлын улсад суугаа монгол залуусынхаа санаачилгыг дэмжье гэдэг ч юм уу, махны чиглэлийн дэлхийд гэгддэг үүлдрийг Монголдоо нутагшуулж махны экспортыг доллар олдог гол суваг болгоё гээд яриад суувал ухаалаг харагдана. Гэтэл мань эр огт өөр зүйл яриад хадуураад сууж байна. Саяхан болсон Засгийн газрын хуралдааны үеэр Ч.Улаан сайд “Дулааны аргаар мах боловсруулж экспортод гаргадаг үйлдвэрүүд түүхий эдээ нийслэлээс бэлдээд байна. Үүнийг таслан зогсооно” гэж сүржигнэв. Салбарын сайд экспорт нэмэгдсэнээс болж махны ханш өссөн, махны үнэ хаданд гарснаас болж иргэд бухимдсан, иргэд бухимдаад байгаа учраас экспортлогчидтой хатуу тэмцэнэ гэсэн утгатай тайлбар хийнэ лээ. Ч.Улаан сайд энэ парламентын поп гишүүдийн тод төлөөлөл. Попууд сонгуулийн өмнөх жил иргэдийг бухимдуулсан ямар ч асуудалтай дайн зарладаг. Эх орончийн дүр эсгэж сэлэм эргүүлдэг нь попуудын гэм биш зан болоод удаж байна. Энэ удаа махны үнэ иргэдийг бухимдуулсан учраас мань хашир дүрдээ орж буй нь энэ. Ер нь мах экспортлогч үйлдвэрүүд түүхий эдээ хаанаас бэлдэх нь салбарын сайдад огт хамаагүй. Зах зээлийн энэ мэт процесст оролцох шаардлага манайх шиг чөлөөт эдийн засагтай улсад хэтээсээ байхгүй. Харин нөөцийн махыг их хэмжээгээр худалдан авч экспортолсон бол сайд хориг тавих ёстой. Ингэсэн бол таслан зогсооно гэсэн мэдэгдэлд нь гайхаад, шүүмжлээд байх юм алга.

Махны ханш өсдөг үед нөөцийн махаар асуудлыг зохицуулдаг жишиг төдийгөөс өдий хүртэл үйлчилсээр ирсэн. Инфляци өсгөдөг “хэргийн эзэд”-ийн нэг учраас үе үеийн Засгийн газар нөөцийн махны нийлүүлэлтийг анхаарлаасаа гаргадаггүй. Өнгөрсөн засгийн үед гэхэд л онцгойлон анхаарсныг тод санаж байна. Үр дүнд нь инфляци түүхэн доод хэмжээндээ хүрч байв. Харин МАН засагласнаас хойш нөөцийн мах тэгтлээ анхаарал татах сэдэв байхаа больсон гэдэгтэй хэн ч санал нийлнэ. Өөрөөр хэлбэл засаг махны үнийн өсөлтийн эсрэг барьдаг гол зэвсгээ тоохоо байсан. Зах зээлийн жамаараа яваг гэсэн гоё тайлбар хэлээд суудаг болсон нь нууц биш. МАН засагласан сүүлийн хэдэн жилд нөөцийн мах ёс төдий хэрэгжиж ирсэн гэхэд хэтрүүлсэн болохгүй.

ХХААХҮ-ийн сайдын засгийн хуралдаанд хэлсэн эх оронч, сүржин үг экспорт хийдэг үйлдвэрүүдийн мах бэлтгэлийг таслан зогсооно гэх төдийгөөр дуусаагүй. Ч.Улаан сайд “Хэдий хэмжээний махыг дулааны аргаар боловсруулж экспортлох вэ гэдэгт жил бүр квот тогтоодог болохоор тогтлоо. Үүнтэй холбоотойгоор Засгийн газрын өмнө нь баталсан журамд тодорхой өөрчлөлт орно. Хонь, ямааны мах хяналтгүй, квотгүйгээр экспортод гардаг байсныг эрүүл ахуйн шаардлагыг өндөржүүлэх үүднээс квоттой болж, мөн квотын хэмжээг жил жилд нь тодорхой болгоно. Квот тогтоож буй нь дотоодын зах зээлийн тогтвортой байдлыг хангах үндсэн үүрэгтэй холбоотой. Мөн компаниуд экспортод гаргаж буй бүтээгдэхүүнийхээ 10 хувьтай тэнцэх хэмжээний махыг дотоодын зах зээлд борлуулсан буюу нөөцөлсөн байх шаардлагыг тавьж байна. Цаашид махны дотоодын зах зээлийн хангамж, үнийг тогтвортой байлгахад Засгийн газар онцгой анхаарч, хуулийн хүрээнд зохицуулалтууд хийнэ. Мөн улсын хэмжээнд нөөцлөх махны хэмжээг нэмэгдүүлж, ирэх онд 15 мянгаас доошгүй тонн махыг нөөцөлсөн байх бэлтгэл ажлыг зохион байгуулалтыг одооноос эхлүүлэхээр шийдэж байна” гэж өндөр дуугаар мэдэгдсэн юм. Нөөцийн махны тухайд сайд ниргэсэн хойно нь хашгирлаа. Сайдын мэдэгдлээс анзаарахад дулааны аргаар боловсруулж экспортолдог маханд жил бүр хатуу хэмжээ тогтоох нь. Ингээд ч зогсохгүй энэ коммунист хэнээрхлээ ажил болгохын тулд Засгийн газрын журамд өөрчлөлт оруулах юм байх. Ч.Улааны попролтын үргэлжлэл нь бүр нүд орой дээр гаргамаар. Хонь, ямааны махыг хяналтгүйгээр экспортод гаргахыг зогсооно гэж муйхарлав. Шалтгаан нь бүр инээд бармаар шог. “Эрүүл ахуйн шаардлагыг өндөржүүлэх үүднээс” гэсэн таван үгийг нь уншсан учир мэдэх хэн ч мушийна. Ч.Улааныхаар бол экспортлогч компаниуд боловсруулсан махныхаа 10 хувийг заавал дотоодын зах зээлд борлуулах юм уу экспортлохгүйгээр хадгалах юм байх. Австрали, Шинэ Зеланд гэх мэт дэлхийн өндөр хөгжилтэй улсууд махаа яаж ахиу хэмжээгээр экспортлох вэ гэж толгойгоо гашилгаж байхад хорин жил малын махаа доллар болгохсон гэж мөрөөдсөөр ирсэн Монголын хүнс, хөдөө аж ахуй хариуцсан сайд нь ингэж хэлээд сууж байгааг юу гэж ойлгох вэ. Тэнэглэл гэхээс өөр үг олдохгүй байна, үнэндээ.

МАН-ын дотоодын хагарал, тэмцэл ил далд өрнөсөөр сүүлдээ хөл толгойгоо олохоо байлаа. Хяналтын хороо нь гэнэт хуралдаж, шуугиантай шийдвэрээ танилцуулав. Энэ хурлыг намын дарга нь мэдээгүй. Хяналтын хорооны энэ шийдвэр нь У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг унагах суурийг тавьчихлаа. Хяналтын хорооныхон ЖДҮ-чдийг хуулийн байгууллагаар шалгуулж, тэдний сахилга ёс зүйн тодорхойлолтыг ирүүл гэлээ. Энэ нь ЖДҮХС-гаас авсан мөнгийг ЖДҮ-чин гишүүдээр төлүүл гэчихсэн үг л дээ. Ням-Осорын Учрал, Ж.Энхбаяр хоёр л тэрбумыг бэлнээр нь аваачаад төлчихдөг байх. Мөнгөтэй хөрөнгөтэй улс тулдаа бүдрэлгүй өгчихсөн хэрэг. Бусад нь юу юугүй бэлнээр нь тэврээд очиход тийм ч амар биш. Энүүгээрээ ЖДҮ-чдэд буюу У.Хүрэлсүхийн талд кноп дараад байдаг нөхдөд шахалт үзүүлж буй хэрэг. Хэрэв ингэж шахалтанд ороод байвал эцсийн дүндээ амь хайран гэгчээр У.Хүрэлсүхийг хамгаалагчид өөрсдийгөө бодох хэрэг гарна. Мөн Ш.Раднаасэд, Д.Дамба-Очир хоёрт улс төрийн дэмжлэг үзүүлэхгүй, таван жил сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй байх шийдвэр ч У.Хүрэлсүхийг цочоосон нь гарцаагүй. Тиймдээ ч яаран намын бүлэг, Удирдах зөвлөл хуралдаж, Хяналтын хорооны шийдвэрийг хүлээж авахгүйгээр шийдэв. Энэ гэнэтийн үйл явдал У.Хүрэлсүхэд нэгэн дохио өгөв. Угтаа Бага хурлаас сонгогдсон Удирдах зөвлөл намын Их хурлаас гарч ирсэн Хяналтын хорооны шийдвэрийг өөрчлөх ёсгүй. Гэнэтийн цохилт үүгээр зогссонгүй, Ардчилсан нам У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг унагах түмэн шалтгааны заримыг дурдаж, жагсаал цуглаан хийхээ мэдэгдлээ. Махны үнийн өсөлт, бензин, шатахууны үнийн өсөлт, валютын ханшийн өсөлт, Оюу толгойн асуудлаас болоод хөрөнгө оруулалт зогсонги байдалтай байгаа, ипотекийн зээлийн зогсолт гээд дурдвал огцрох болзлууд хангагдаад байна. Харин манай Ерөнхий сайд уран цэцэн үг хэлж, халж, сольж, мөн ч их хийрхлээ. Олигтой гялайх юм хийсэнгүй. Энэ сиймхийгээр М.Энхболд руу гүйж очиж наалдаж байгаа улс цөөнгүй байна. М.Энхболд өөрөө яаж шахуулж ажил албаа өглөө. Хичнээн аядуу зөөлөн байлаа гээд том улс төрд тоглож байгаа хүн зүв зүгээр суугаад энэ бүхэнтэй эвлэрнэ гэж үү. Өөрийг нь шахаж унагахад хүргэсэн У.Хүрэлсүхийг өвдөг шороодвол М.Энхболд баярлана. Жаран тэрбумынхан нам дарагдчихаагүй нь өчигдөр Б.Хурцын суллагдсанаас харагдлаа. Прокурорын саналыг харгалзалгүй шүүх шийдвэрээ гаргаж л байна. За тэгээд У.Хүрэлсүхийн танхимын сайд нар нь эхнээсээ чих дэлдийлгэм тоотой авлигын асуудалд нэр холбогдоод эхэлсэн ч хэн гэдгийг нь зарлахгүй хаацайлаад л байна. Цаашлаад Ерөнхийлөгч өөрөөсөө хэд нугалсан өндөр рейтингтэй У.Хүрэлсүхийг сонгууль дөхөж байхад цаашид толгойг нь илж яваад байх уу. Чуулганы хуралдаан дээр УИХ-ыг өөрсдөө тарцгаа гэчихлээ. Энэ нь хоёр дахь удаагийнх нь шүү. УИХ тарна гэдэг чинь УИХ-аас томилсон Засгийн газар ч унах л ёстойг хэлээд байна. У.Хүрэлсүх, Ерөнхийлөгч хоёрын дөрөө тийм ч удаан нийлэхгүй биз. Дараагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө л хоёр тийш харна. Одоо У.Хүрэлсүхийг хамгийн их зовоож байгаа бас нэг асуудал нь УИХ-ын сонгуулийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль. Гэнэт Хэнтийд очиж ажиллан сонгуулийн тойргийн сумдаар орж, төсвийн мөнгөөр хийх баахан бүтээн байгуулалт амлав. Яг энэ үеэр Цэц дээр иргэн Д.Ганхуяг гомдол гаргалаа. Д.Гантулгыг чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гаргахдаа хүндэтгэн үзэх шалтгаанаа дурдаагүй. Түүнийг нь УИХ хэлэлцэлгүйгээр Д.Гантулгыг чөлөөлсөн гэж Цэцэд хандав. Яг түүнтэй адил утга, үг өгүүлбэртэй хоёр ч гомдол бас Цэц рүү очсон байгаа юм. Цэц энэ сарын 27-нд энэ асуудлыг авч хэлэлцэх ёстой. Тэдний гомдлоор бол Д.Гантулга хүчин хийсэн тул чөлөөлж өгнө үү гэх байсан уу, эсвэл нам нь өмгөөлж хамгаалж үлдэх үү, эсвэл шившигтэйгээр гишүүнээсээ хөөгдөх байсан уу. Үүнийг нь үйл явдлаар нь УИХ хэлэлцэх хэрэг үү. Гантулгыг авч үлдвэл энэ УИХ ялангуяа олонх болох МАН охид бүсгүйчүүдийг хүчирхийлэх нь зөв гэж үзсэнээс ялгаагүй болох байлаа. Нөхөн сонгууль зургадугаар сарын 30-нд болохоор зарлагдсан энэ үед гэнэт яагаад Цэц рүү ижил утгатай гомдлууд очих болов. Хэрэв уг гомдлыг Цэц хүлээж авбал өнөөх нөхөн сонгууль юу болж таарахав. Хэрэв хойшлогдвол 2020 оны сонгуулиас өмнө жилд сонгууль болохгүй учраас нэгмөсөн нөхөн сонгуулийг болгохгүйгээр шийдэв үү. Цэцийн шийдвэр гомдлыг хүлээж аваад Д.Гантулгыг гишүүнээс чөлөөлсөн УИХ-ын тогтоол Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэж үзвэл Д.Гантулга дахиад гишүүн болох уу. Цаашид өргөдөл өгөөд гарсан хүмүүсийг энэ мэтчилэн оруулаад байх хэрэг үү. Уг нь У.Хүрэлсүх 2012 онд өөрөө өргөдлөө өгч байсан. Тухайн үед түмний нүдэн дээр УИХ-ын гишүүнийг цохиж унагасан. Энэ үйлдэл нь хуулиар шийтгүүлэхээс өөр замгүй болсон учраас заль гаргаж, гарцаагүй хүндэтгэх шалтгаан дурдсан өргөдөл өгч, нөхцөл байдлаас гарч чадсан. Яах аргагүй Хэнтийгээс сонгогдсон хоёр гишүүний ийм үйлдэл нь ойролцоо кэйс юм.

Чухам яагаад У.Хүрэлсүх нөхөн сонгуулийг болиулах гэсэн бол юуны учир байх вэ. Магадгүй АН-ын нэр дэвшигч судалгаагаар нэгээр гарч ирсэнтэй ч холбоотой байж болох. Нэгэнт ялагдах сонгуульд оролцож нэрээ баасдаж дээр нь АН-ыг бүлэгтэй болгох нь МАН-д тэр тусмаа У.Хүрэлсүхэд ямар ашигтай байхав. Тиймдээ ч нөхөн сонгуулийг явуулахгүй байх сонирхлоор ийм алхам хийв үү. У.Хүрэлсүхийн хувьд намын дарга болсны дараахь хамгийн анхны сонгууль бол 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль. Энэ сонгуулийн үр дүн ямар ч прогноз, судалгаа, мэргэн түргэн хүний таавар таамаг хэрэггүйгээр 2020 оны сонгуулийн өнгийг тодорхойлно. Улстөрчид, улс төрийн намууд бүү хэл улс төр сонирхдог бүх хүн анзаарч байгаа.

МАН энэ сонгуульд ялагдвал гарзтай. У.Хүрэлсүхийн айдас хүйдэс энэ бол яалтч үгүй мөн. МАН нөхөн сонгуулийг бярдаад явуулахгүй боллоо гэхэд явуулаагүйгээс илүү хохирол амсаж болох юм. Ямартаа ч У.Хүрэлсүх тайван амгалан биш байгаа. Түүний шударга ёсны сэлэм нь улс төрд л хэрэгтэй байгаа болохоос улс оронд сайнаар нөлөөлөх цавчилт хийхгүй л байна. Хэрэв Цэц иргэний гомдлыг хүлээж авчихвал УИХ Цэцийн шийдвэрийг яах вэ. У.Хүрэлсүхийн бас л нэг толгойны өвчин болно. Өрнөж байгаа үйл явц У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг унагах шинжиндээ орчихлоо.

Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас 2018 оны “ТОП-100” аж ахуйн нэгжийг өнгөрсөн долоо хоногт зарлалаа.Өнөө жилийн хувьд 50-ыг нэмж шилдэг 150 аж ахуйн нэгжийг зарласан юм. Эдийн засгийг нуруундаа үүрч энэ улсыг өдий дайны авч яваа компаниуддаа МҮХАҮТ жилдээ нэг удаа монголчуудын өмнөөс “Баярлалаа” гэж өргөмжлөл гардуулдаг утга учиртай арга хэмжээ. Тийм ч учраас хэвлэл мэдээллийнхэн онцгойлон хандаж сурвалжилж, мэдээллийг нь түгээсээр өнөөг хүрсэн.

Өнөө жил бидний мэдэх үндэсний хэдэн компаниуд маань өмнө хойноо орон дараалж, шилдэг 100-д эрэмбэлэгдлээ. Дараагийн 50-д ч өчнөөн хүнийг ажилтай амьдралтай авч яваа компаниуд шил дараад байна. Топуудыг эрэмбэлэхдээ Сангийн яам, Үндэсний татварын ерөнхий газар, Гаалийн ерөнхий газар, Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар, Үндэсний статистикийн газар, Оюуны өмч, улсын бүртгэлийн ерөнхий газар, Санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэг байгууллагын статистик мэдээлэлд үндэслэдэг. Өөрөөр хэлбэл тухайн аж ахуйн жилийн орлого, улсын төсөвт оруулсан татвар, нийгмийн даатгал төлсөн ажиллагсдын тоо, ашиг, хөрөнгийн хэмжээ гэсэн үндсэн таван үзүүлэлтийг хардаг. Ингээд харахаар ТОП-ууд маань Монголын хамгийн их хөрөнгөтэй, тэр хэрээрээ улсад татвар төлдөг, хамгийн олон хүн ажиллуулж, цалин өгдөг, нийгмийн даатгал төлдөг жинхэнэ баялаг бүтээгчид. Нэг ёсондоо дотоодын татварын орлогын дийлэнхийг нуруундаа үүрч, Монголын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч болсон үндэсний компаниуд юм.

“Монголын шилдэг 100 аж ахуйн нэгжийг салбараар нь дүгнэвэл уул уурхай, түүнийг дагасан бүтээн байгуулалт, ханган нийлүүлэгчдийн үйл ажиллагаа өссөн дүнтэй гарчээ. Тэдний борлуулалтын орлогын хэмжээ өмнөх оноос таван их наядаар өсч, 30 их наяд хүрсэн нь ДНБ-ий 96 хувийг эзэлж байна. Түүнчлэн төлсөн татварын хэмжээ өмнөх жилээс 29 хувиар өсч, 4.1 их наяд төгрөгт хүрсэн нь Монгол Улсын татварын нийт орлогын 50 хувьтай тэнцэж байна” гэсэн статистик байна.

Монголчуудын хамгийн их зүхдэг хэрнээ, шууд түүнээсээ хараат амьдардаг уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл нийт аж ахуйн нэгжийн 70 гаруй хувийг эзэлж байгаа бол банк, санхүүгийн салбар үүний удаад 14 хувьтай гарчээ. Цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэл, усан хангамжийн чиглэлээр ажилладаг компани дөрөв, худалдаа үйлчилгээний компани ТОП-уудын гурван хувийг эзэлж. Үлдсэн цөөн хувийг хүнс, харилцаа холбоо, тээвэр ложистикийн компаниуд эзэлдэг ажээ.

Монголын улстөрчид, түүнээс улбаалан УИХ-ын гишүүн болон төрийн сэнтийд залрахыг хүсэгчид бүгд л уул уурхайг үзэн ядагчид байдаг. Ард түмний баялгийг идэж байгаа компанийг хаа, хөрөнгийг нь хураа. Хурааж аваад ард түмэнд баялгийг тэгш хуваарилах тухай амаа цангатал ярьдаг. Ажилгүй, цалингүй, гудамжинд лааз өшиглөж яваа хүмүүст ийм үг таалагдахыг мэддэг болохоор эцэж цуцалгүй ярина. Ярьсаар байтал ийм үлгэрт итгэгсэд түүнийг сонгоод гаргаад ирнэ. Дахин сонгууль болоход дахиад л “уул уурхайг хаа, зогсоо” гэж орилогсод. Ийм л цуврал үргэлжилж байна. Ажил хийж байгаа нэгнээ амаа эцтэл муулж, алдар нэртэй болдог технологи амилж, биежиж эхлээд удаж байгаа. Мэдээж, уул уурхайн компаниуд болон төрийн байгууллагууд хаана хаанаа засаж залруулах, сайжруулах зүйл байлгүй л яахав. Буруугаа зөв болгож, алдаагаа засаж байж л хамтдаа урагшилна уу гэхээс хааж боогоод хэн ч хожихгүй. Анзаараад байх нь ээ, татвар гэдгийг манайхан төдий л их ойшоож үздэггүй санагддаг. Эдгээр ТОП-уудын улсад төлсөн татвараар хичнээн эмч, багш, цалинжиж, эмнэлэг, сургууль ажилладаг гэдгийг хэн ч мэддэггүй мэт аашлах юм. Хүүхдүүд нь адлаад байгаа компаниудын улсын төсөвт өгдөг татварын ачаар сургууль, цэцэрлэгт явж, өөрсдөө өнөө топуудыг төлдөг татвараар ажилладаг эмнэлгээр үнэ төлбөр өгөхгүйгээр үйлчлүүлдэг хэрнээ яагаад ч юм тэжээгчдээ дургүй хачин сэтгэлгээ газар аваад байна. Монголын төр энэ компаниудын өгсөн татвараар хөдөлж, хилээ манах цагдаатай, хэргээ шүүлгэх шүүхтэй байгааг хэн ч ойшоохгүй нь хачирхалтай.

“2018 оны ТОП-100 аж ахуйн нэгж тодорлоо” гэсэн мэдээний дорх сэтгэгдлийг цахим орчноос сонирхоод хараарай. Сониуч нэг нь бүр нэгтгээд гаргачихсан байна лээ. Шилдэг 100-д шалгарсан уул уурхайн компаниудын дор “Монголыг өрөнд оруулж баялгийг маань ухаж байгаа энэ компаниуд гарвал таарна. Зогсоо, хаах хэрэгтэй, идээчин шулаачин” гэсэн сэтгэгдэл олон таарна. Банкуудыг болохоор “Ард түмнийг ясыг нь цайтал хүүлж байгаа юмнууд үхснээрээ Топ байдаг юм” гэж зүхнэ. Харилцаа холбооны компаниудыг “Сайн луйвардлаа гэж шагнаж байгаа юм байх даа”, шатахууны компаниудыг “Бензин шаглачихаад юундаа шалгардаг юм” гэх жишээтэй.

Үндэсний сүлжээ дэлгүүрүүдийг “Ийм хөгийн дэлгүүрүүд шалгарахаар ямар олиг байдаг юм” гэнэ. “ТОП-100” аж ахуйн нэгжийн удирдлагуудын бөөнөөрөө хамт авахуулсан зурагны дор “Дан хууль зөрчдөг компаниуд байна. Та нар шалгараад бидэнд юу наалдахав дээ” гэж бичих нь энүүхэнд. Энэ бол харин ч зөөлөн хэлбэрээр дайрсан сэтгэгдлүүд. Үүнээс ч муугаар бичнэ. Хичнээн жил, хичнээн олон хүний хөлс хүчээ дуслуулан зүтгэсэн хөдөлмөрийн үр дүнд өнөөдрийн үндэсний компаниуд маань өдий зэрэгт хүрсэн гэдгийг хэн ч төсөөлөхгүй. Тэнгэрээс бэлэн буугаад ирээгүй нь лав. ТОП-уудаа тоодоггүй, баялаг бүтээгчиддээ харшилдаг ард түмэн өөдлөхгүй. Тэднийгээ тордож, томруулж байж л бид том эдийн засагтай том орон болно. Өөртөө сэтгэл хангалуун, бусдын өмнө толгой өндөр, нүүр улайхгүй амьдарна гэсэн үг.

Үндэсний том компанийн захиралтай ярилцлага хийж байхад хэлсэн нэг үг санаанд үлджээ. Тэрбээр хэлэхдээ “Дэлгүүрт орлоо гэхэд дотоодын компанийнхаа бүтээгдэхүүнийг сонгохыг хичээдэг. Ядахдаа л Монголд үйлдвэрлэсэн нэг жүүс аваад гардаг даа” гэж байсан.Энэ бол үндэсний үйлдвэрлэгчдэд дэмжлэг ямар чухал байдгийг мэдэрсэн хүний үг. Түүн шиг ядахдаа л дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж худалдаа хийх, бүр чаддаггүй юм гэхэд хийж бүтээж байгаа нэгэн рүүгээ нулимахгүй байж сурахсан.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтгүйгээр эдийн засаг томорч тэлэхэд хэцүү. Улстөрд популистууд олширч, УИХ, Засгийн газар нь зах зээлийн эсрэг ажиллаад эхлэхээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид оруулсан мөнгөө татаад манай улсаас гараад явчихдаг. Олон том компанийн яг ийм шалтгаанаар Монголыг орхисон түүхийг бид мэднэ. Овоохон мөнгө оруулсан нь хэрэгжүүлж байгаа төслөө түрдээ зогсоож царцаадаг. Байдал бүр эвгүйдвэл гарна гэсэн бодолтойгоор ажилчдаа цомхотгож, компанийнхаа ажиллагааг зогсоодог. Ийм хэцүү цагт үндэсний хэдэн компанид л зогсох эрх байдаггүй. Ажилчдаа ажилгүй болгож, үүд хаалгаа барилгүйгээр хэцүүг сөрж зүтгэдэг. Муусайн баячууд гэж адлуулсан хэрнээ л ажилчдаа халахгүйг бодож, төсөвт өгдөг татвараа таслахгүйг хичээж, жилээс жилд ашиг нь багассан ч урагшаа зүтгэсээр байдаг. Үндэсний хэдэн компаниа ингэж харж бахархаж байж л бид улсаараа хөгжинө.

“Яг түүн шиг” шоу дажгүй, аятайхан болж байна. “Авьяаслаг монголчууд”, “Яг түүн шиг” гэх мэт дэлхийн шоуг Монголдоо авчирсан уран бүтээлчдийг онцолж сайшаамаар санагддаг. Тэд орчин цагийн завгүй үзэгчдийг цэнхэр дэлгэцийн өмнө уяж чадаж байгаа. Сонсох дуртай дуучнаа яг төрхөөр нь харж, хоолойных нь өнгө онцлогийг мэдэрч сонсоод суух бас л гоё кайф гэдгийг “Яг түүн шиг”-ээс мэдэрдэг. Монголчууд бүгд олноороо монгол оддынхоо хувирах, жүжиглэх чадварыг бахадсан шигээ энэ шоуг үздэг. Өнгөрсөн жилийн “Яг түүн шиг”-ээс бултаараа яг л ийм мэдрэмж мэдэрсэн.

Гэтэл энэ жилийн “Яг түүн шиг” нэг л биш ээ. Дайх хэдэн үг байна. Эхлээд сайн жишээг нь онцолъё. Оролцогчдын жүжиглэх, дуулах авьяас алга ташихаас аргагүй гойд байгаа. Уран бүтээлчдээ сонгож оруулах тал дээр шоу зохион байгуулагчдыг өөлөх зүйл үнэндээ алга. Өнгөрсөн жилийнх ч тэр, энэ жилийнх ч ялгаагүй, уран бүтээлчдийн сонголт тал дээр онц үнэлгээ авна. Цөөн зарим дууны сонголтыг бас онцлох учиртай. Монголчуудын сэтгэлд хоногшсон “Миний ээж тэмээчин”, Youtube-д хамгийн олон хандалттайгаараа тэргүүлдэг “Despasito” энэ тэр бол ярих юмгүй сайхан санагдсан. Загвар өмсөгч С.Сарнай дуучин Д.Отгонжаргалын намбалаг төрх, уянгалаг хоолойг гайхалтай амилуулсан. Загвар өмсөгч бүсгүйн нулимс унаган дуулсан “Миний ээж тэмээчин”-ийг олон хүн ухаарал, уяралтай сонссон байх. Пуэрто Рикогийн дуучин Луис Фонси-гийн “Despacito”-г дуулсан Б.Нацагдоржийг ч үзэгчид алга ташиж хүлээж авсан гэдэгт эргэлзэх юм алга. “Яг түүн шиг”-ийн тайзнаас халуун цустай испаничуудын характер, мэдрэмж нэвт ханхалсан гэхэд хэтрүүлсэн болохгүй.

Харин одоо шүүмжлэх өнцөг рүүгээ оръё. “Яг түүн шиг” шоунд оролцогчид зохион байгуулагчдынх нь шүүлтээр орж ирсэн дуучдын нэрсээс аль нэгийг нь сонгодог. Сонгосон дуучныхаа аль дууг нь дуулахаа харин өөрсдөө сонгож байгаа харагддаг. Шоу зохион байгуулагчдын сонгосон дуучдын нэр нэг л биш ээ. Илт олны танил, бултаараа сонсч, дуулсан дууг нь дагаж аялдаг дуучид цөөрөөд байх юм. Наад захын жишээ гэхэд л Cardi B-гийн I like it, Hyolyn-ий Dally-г нийтээрээ таашааж сонсдог уу гэвэл бас үгүй. Мэдээж тодорхой насныхан бол нийтээрээ дагаж дуулж яваа. Гэхдээ олноороо мэддэг, таашаадаг дуу мөн үү гэсэн асуултад эргэлзэлгүйгээр толгой дохих хүн цөөн байх.

Г.Ганхүүг хөгжмийн өндөр мэдлэг, мэдрэмжтэй залуу гэдгийг мэдэхгүй монгол байхгүй. “Яг түүн шиг”-ийг зохион байгуулагчдын сонгосон дуучдыг Г.Ганхүү л дотор гадаргүй мэдэж мэдрээд суугаа анзаарагдах юм. Нийт үзэгчид бүү хэл өнөө хоёр шүүгч нь хүртэл мэдэхгүй шахуу дуучдын нэр гарч ирээд байна л даа, сүүлийн үед.

Шоу гэж юу вэ гэсэн асуулт тавиад харвал ингэж шүүмжлэхээс аргагүй санагдаад байгаа юм. Хар үгээр хэлбэл шоу гэдэг бол олноороо таашаан үздэг нийтийн урлаг шахуу зүйл. Шоун дээр гарч буй бүхэн олонд танил дотно, дагаж дуурайж болохуйц, бүгд босоод алгаа таших дайны тавилттай гэх мэт хэмжүүрүүдээр илэрхийлэгдэх эд гэж ойлгогддог. Тэгж байж шоуны мөн чанараа хадгална. Тэгж гэмээ нь олныг дагуулж, илүү их ашиг орлоготой ажилладаг. Ер нь шоу урлаг өндөр хөгжсөн улсуудын дэлхийд түгсэн шоу хөтөлбөрүүдийг анзаарах нь ээ энэ хэмжүүрийг гол чигээ болгосон анзаарагддаг.

Поп урлагийн наадам ч юм уу, дуурийн дуулаачдын уралдаан энэ тэр бол өөр л дөө, жинхэнэ мэргэжлийн түвшний часхийсэн бүтээлүүд тайзнаа амилдаг. Ийм төрлийн уралдааны үзэгчид нь ч өөр, шүүгчдийн шалгуур нь ч тэс ондоо. Мэргэжлийн өндөр түвшний иймэрхүү уралдаан, наадмаас гадна хип хоп дуучид ч нэг тайзан дээр өрсөлдөж болно. Тийм уралдааны үеэр зөвхөн хип хоп сонсдог хэсгийн мэддэг сайн гэх дуунуудыг дуулж таарна. Мэдээж үзэгчид нь тусдаа, шүүгчид нь бас энэ чигийг илүү мэдэрдэг уран бүтээлчид байх нь ойлгомжтой. Товчхондоо сая дурдсан жишээнүүд бол олныг хамарсан, нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн шоу биш. Тэр утгаараа нийт олноороо мэдэхгүй, мэдрэхгүй дууг сонгоход болохгүй юмгүй. “Яг түүн шиг” бол нийтийг хамарсан, нийтэд таашаагдсан, нийтийн мэдрэмжид таацуулж дэглэдэг шоунуудын нэг. Хар үгээр хэлбэл Монголын аль ч аймгийн ямар ч хүн энэ шоуг үзээд таашаал мэдрэх учиртай. Тэгж байж шоу гэх үнэлэмжээ хадгалж үлдэнэ. Гэтэл “Яг түүн шиг” шоуны дуучдын сонголт арай л нарийсаад, хөгжмийн урлаг ойлгодог, эсвэл хөгжимд хорхойсч дурласан хүмүүсийг л толгой дохиулахаар хэмжээний уран бүтээлчдийг онцлоод байх шиг санагдах боллоо. Бүр энгийнээр хэлбэл нийтээрээ дууг нь сонсдог уран бүтээлчдийг сонгох гэсэн зарчмаасаа хазайгаад явна уу даа гэсэн бодол төрөөд байна л даа.

Өнөөдөр нийтэд цацагдаж байгаа дууг яг тэр үед нь сонсоод сайхныг нь мэдэрч яваа залуус байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тэд нийт олонх биш. Үүнийг уншсан олны дунд хотын соёл, хотын хөгжим, хотын мэдрэмж энэ тэр гээд элдэв тайлбар шүүмж өрнөх байх. Дахиад онцолъё шоу бол хотын биш, нийтийн гэсэн үнэлэмжээр хэмжигддэг. Тийм учраас энэ өнцгийг хөндөж байгаа юм.

“Яг түүн шиг” шоунд бас нэг онцлог бий. Сонгосон дуучны дууг яг тэр дуучинтай адилхан дүр төрх, дуу хоолой, үйл хөдлөлтэйгөөр амилуулах нь энэ шоуны амин сүнс. Тэр утгаараа олны дагаж дуурайж дуулдаг дуу, дуучин байхаас аргагүй. Огт мэдэхгүй, сонсоогүй дуучны мэдэхгүй дууг дуурайгаад дуулчихаар яахав. Яг адилхан дуулсан эсэхийг нь анзаарч чадах уу. “Яг түүн шиг” шоунаас мэдрэх ганц л кайф бий. Тэр нь яг адилхан дуулсан эсэхийг нь сонирхон харж, сонсох. Мэдэхгүй дуучныхаа дууг ингэж мэдэрнэ гэж юу байхав. Их л удаж дэлгэцэн дээр харьцуулж гаргах дүрсийг нь л багцаалдаж төсөөлөх төдийгөөр сонирхож харахаас хэтрэхгүй. Монголчуудын хувьд хойд хөршийн үе үеийн алдартай дуучид, хамтлаг мэдрэмжинд нь ойрхон байдаг. Солонгос, Америк, Франц, Италийн олны танилуудыг ч нийтээрээ сонсох дуртай. Нийтээрээ сонсох дуртай өчнөөн дуучин хамтлаг бий. Ер нь дуу таашаах тал дээр үндэстний онцлог гэж хэнд ч анзаарагддаггүй хэр нь хэтэрхий тодорхой нэг шалгуур байдаг. Г.Ганхүүгийн тухайд тэр онцлогийг нь мэдрээд дуучнаа сонгочих мэдрэмжтэй уран бүтээлч. Хэнийх нь дууг монголчууд нийтээрээ таашаан сонсдог вэ гэсэн асуултыг мань эрд тавибал торохгүй тодорхой хариу өгнө. “Ийм учраас тэрний дууг монголчууд бултаараа сонсдог” энэ тэр гээд гаргалгаа юутай хээтэй нь ярина гэдэгт эргэлзэх юм алга.

Тэгэхээр ганцхан Г.Ганхүү мэддэг, бусад нь гадарладаг ч үгүй дуучдаас татгалзвал “Яг түүн шиг” жинхэнэ утгаараа шоу болох гээд байна.

Монголчууд бид өөрсдөө нарийн ногоо тарьж сурахад цаг хугацаа орох юм шиг байна. Хуучин байсан нарийн ногооны хэдэн мэргэжилтнүүд маань үеэ өнгөрөөж ихэнх нь тэтгэвэртээ суусан. Тэд ерөнхийдөө байцаа, төмс, сонгино, лууван мэтийн ногоонуудаа тарьчихна. Харин манайхан хүлэмжинд ургадаг нарийн ногоо тарихад суралцаагүй, мэдэх ч үгүй. Өвөө нь хоньчин, эцэг нь ажилчин, өөрсдөө багш голдуу байсан хүмүүс хүлэмжийн ногоо гэж яриад олон жил болж байна. Энд хэд хоногийн өмнө хэвлэлийн хурал хийж хятад хүлэмжийг эсэргүүцээд байсан улсуудын тухай ярьж байна л даа. Тэр хэвлэлийн хурлыг харж байхад энэ ажлыг эсэргүүцэгчид ихэвчлэн Туулын доод хэсэг, Баянчандмань орчим, Цонжинболдог хавиар хүлэмж бий болгосон хүмүүс байна билээ. Хүлэмж байгуулна гэж гадны төсөл хувааж авцгаасан улсууд болов уу гэж харагдсан шүү. Хүлэмжинд жимс, нарийн ногоо тарьж сураад тэрийгээ бусдад зааж өгөх тухай төсөл байсан байх аа. Тэднийг харж байхад ажил нь олигтой явж өгөхгүй, өөрсдөө ч олигтой сураагүй болов уу гэж бодож байна. Тэгэхээр бусдыг сургаж энэ төрлийн бизнестэй болгох тал дээр нь тусалж дэмжиж ажилласан гэхэд бүр хэцүү байх. Таг гэж хэлж болно. Харин ч бусдыг ийм бизнестэй болчих вий гэхээс эмзэглээд байх шиг нэг тийм таагүй өнгө аясыг ярьцгааж байсан.

Яагаад ч юм хүлэмж байгуулах, тэр дундаа өвлийн хүлэмж гэдэг бол манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай оронд барихад маш хэцүү, зардал, өртөг ихтэй, мэргэжлийн тусгай хүмүүс л босгодог, тэрбум төгрөгтэй байж байж л барьдаг их нарийн ажил гэдэг ойлголтыг бидний чихэнд хоногшуулж “Нээрэн ч тийм байх аа. Өвлийн хүлэмж барина, өвлийн хүлэмжинд ургасан ногоо иднэ гэдэг чинь энэхэн насанд тохиох ховорхон завшаан байх нь” гэдэг зүйлийг олон нийтийн сэтгэхүйд суулгачихсан. Тэгээд галлагаатай өвлийн хүлэмжийг тэрбум төгрөгөөр л барьдаг гэж яриад жирийн хүмүүс дийлэхээргүй, сансрын тоо тавьчихаад сууж байдаг. Жинхэнэдээ 100х10 харьцаатай, дулаалгатай цементэн хана барихад яаж ч бодсон тэрбум төгрөг болохгүй. Урд талд нь төмөр караказ зангидаад гялгар уутаар хучих юм уу, шиллэхэд шүү дээ. Тэгтэл манай ногоочид хүлэмжийн үнэ өртгийг тэрбум тэрбумаар л ярьж биднийгээ цочирдуулна. Хятадаас оруулж ирсэн нарийн ногоо, жимсийг “Монголын хөрсөнд, өөрсдийн хүлэмжинд ургуулсан юм аа, жинхэнэ органик” гэж сельфидэж борлуулдаг бүлэглэл бий болсон ч байж мэдэх юм гэсэн хар төрөөд байдаг юм. Монгол Улсын хэмжээнд нийтдээ 80 гаруй га хүлэмж бий. Үүний 20 гаруй га нь өвлийнх байдаг гэдэг тоо баримт байна. Үүн дээр Засгийн газар 50 га газарт нэмж хүлэмж байгуулж, хятадуудаар нарийн ногоо, жимс жимсгэнэ тариулъя гэсэн шийдвэр гаргаж Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газраас өгсөн чиглэлийн дагуу НИТХ-ын тэргүүлэгчдийн гуравдугаар сарын 27-ны өдрийн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцсэн байдаг. Гэтэл энэ ажлыг маш их эсэргүүцэцгээсэн. Эсэргүүцээд байгаа хэсэг бүлэг бол зунжингаа наадамдаад, намаржингаа л сельфидэж “Монголчууд угаасаа л ийм байдаг. Зун хэзээ ажил хийж байлаа” гэдэг хүмүүс. Хүлэмжийн аж ахуйг тойрсон хэдхэн нөхөр л энэ шийдвэрийг эсэргүүцээд байна.

Хэрвээ хятад ногоочид хүлэмжтэйгээ ороод ирвэл хэрхэн ажиллахыг нь хараад нэг ч гэсэн юм сураад авах хүн ядаж ганц, хоёр гарч ирэх байх гэж горьдох юм. Ямар их уйгагүй, эцэж цуцалгүй ажилладаг, яаж газраас гараа салгахгүй чин сэтгэлээсээ мэрийж, ажилдаа бүхнээ дайчилдгийг харах боломжтой болно. Ногоочин гэж газраас салахгүй ажиллахыг хэлдэг. Энэ бүгдийг хятад ногоочид биеэрээ үзүүлээд ажиллахаар яг сураад авах хүн гарч ирж магадгүй.

Авууштай талыг нь харахгүй бүгдийг эсэргүүцээд, толгой сэгсэрч хүлэмж байгуулахыг дэмжихгүй байгаа нь буруу л байгаа юм. Өөрсдөө чадахгүй байж өрөөлийг оруулахгүй байгаа нь чадвартай хүний зан биш. Дотооддоо нарийн ногоо тарихгүй бол Хятадаас муу ногоо, жимс оруулж ирдгээрээ л ирнэ. Тэрийг нь бид иддэгээрээ л иднэ. Дотоодын ногоочид нь тарьж чадахгүй юм чинь гадаадаас ногоо орж ирж л таарна. Ганц гадаад нь Хятад шүү дээ. Чанар хангаагүй муу ногоо л авчирдаг. Хятад ногоочин, хятад хүлэмж ороод ирэхэд монголчууд бид Хятадад уусаад алга болчихно ч гэж юу байх вэ дээ. Таван ногоочин орж ирнэ, 50 га-д. За, их сайндаа л 10 ногоочин орж ирнэ биз. Тэглээ гээд бид тэдэн дээр очоод уусаад алга болно ч гэж юу байх вэ, тийм аюул ч хаа байдаг юм.

China town-гүй хот дэлхийд ганц Улаанбаатар л байдаг байх. Орж ирээд China town-аа байгуулчихсан байсан ч бидэнд аюул байхгүй шүү дээ. Бүхий л юмыг Хятадын аюул гэж харж, хаадгаа болих хэрэгтэй. Энэ бол дэмий яриа.

Дэлхийн бүхий л хотын хөлөөр хятадууд ногоо тарьж байна. Барилга, зам, газар тариалангийн салбарт харин ч хятадуудыг ахиухан ашиглах нь илүү үр дүнтэй байдгийг дэлхий нийт мэддэг.

Бид тэр яригдаад байгаа 50 га талбайд бий болгох хүлэмжинд нь Мэргэжлийн хяналтын байгууллагаа л сайн ажиллуулахад барав биз дээ. Хор, үр, бордоо гэж ямар юм хэрэглэж байна, зөвшөөрөгдсөн юм хэрэглэж байна уу, үгүй юу гэдгийг хянах л хэрэгтэй. Оруулж ирсэн үр, бодис, бордоог нь лабораторидоо шинжлэхэд л болох асуудал. Энэ ажлыг эсэргүүцэгчид Алс дорнодод хятадууд хөрс шороог дахин ашиглах боломжгүйгээр балласан тухай бичлэгийг гаргаж ирээд жишээ болгож шуугиад байгаа. Эзэнгүй Сибирт дураар нь дургиулбал хэн чиг л тэгнэ шүү дээ. Бид ч тэгнэ. Хятаддаа ч биш. Төрийн хяналт, шалгалт нь сайн байвал хаана ч тийм юм гарахгүй.

Америкийн Кальфорнийн тэр том хөндийд хэн ногоо тарьж байна. Хятадууд л ногоо тарьж суудаг шүү дээ. Хортой ногоо тарилаа гэж л дуулдаагүй. Хамгийн чанартай, хамгийн амттай гээд тэр жимс, ногоог нь манайд оруулж ирээд зарж байна. Хэрвээ хятад хүлэмж байгуулбал хяналт, шалгалт нэгдүгээрт байх ёстой. Төр залхуураад хяналтаа хийхгүй орхиж болохгүй.

Хятад ногоо оруулж ирснээс хятад ногоочдоор нарийн ногоог яаж тарьдгийг заалгаад авсан нь дээр биш гэж үү. Ядахдаа манайхан дагаад, хараад сураад аваг. Бүгдээрээ харин тэр хүлэмжинд нь очиж нарийн ногоог яаж ургуулж, арчилж, усалж, ургацаа хурааж авдгийг сурцгаая. Хэрвээ манайхан үнэхээр уйгагүй ажиллаж чаддаг юм бол “Манайханд зааж өг” гэдэг үүрэг өгье, тэдэнд. Долоо хоног тасралтгүй ажилладаг монгол гэж үнэндээ байдаггүйг бүгд мэднэ. Аман дээрээ л “Ажлыг чинь умалзуулаад өгье. Бид чадна” гэдэг мөртлөө гурав хоноод л ямар нэг шалтаг хэлээд арилаад өгдөг нь, монголчуудын зан. Заавал дунд нь нэг өдөр хийдэл гаргадаг. Тэгвэл ногоо гэдэг юмыг ургуулахад ногоочин хүн гараа ганц ч удаа газраас салгалгүй, өдөр болгон оролдож байдаг ажил байдаг юм гэдгийг хүн бүр ойлгох ёстой болоод байна. Шороонд үр суулгаад дээрээс нь ус гоожуулаад байхаар ургачихдаг ч юм биш. Тиймдээ л мэргэжлийн хүмүүсийг нь оруулж ирээд ногоогоо тариулаад сураад авъя гэсэн байлгүй. Хүлэмж барихаас ургац хураах хүртэл яаж ажилладгийг заалгаж авцгаая л даа. Монголчууд төмс, ногоогоо тарьж чадах нь бүү хэл идэж ч чаддаггүй ард түмэн байсан. Оросуудаас л тариа, төмс ногоо яаж тарьдгийг сурч авч үлдсэн. Энэ тал дээрээ бол бид орос школтой. Одоо тэгвэл нарийн ногоо тарьж, хүлэмж ажиллуулахыг хятадуудаас суръя. Ямар ялгаа байгаа юм бэ. Төмс тарихыг дал, наян жил оросуудаар заалгаж хажууд нь хүрз барьж зогсохдоо бид тэдэнд уусаад алга болчихоогүй, монгол хүн монголоороо л байна даг.

Сумогийн их аварга Хакухо Даваажаргал Монгол Улсын иргэншлээс гарч Японы иргэн болох гэнэ. Үүнтэй холбоотойгоор нийгмийн сүлжээгээр дүүрэн ой гутам зулгуйдалт явж байна. “Энэ муухай Монголд ирж яах гэсэн юм”, “Зөв ш дээ, хөөрхий амьтан”, “Монголоос гарч байж дэвжээний эзэн болно”, “Тэгж байж л эх орондоо (Монголдоо) тус болно”, “Олон сайхан монгол хөвгүүд сумогийн амьдралд орж хоолтойгоо залгана”, “Харин хөөрхий минь их тэслээ”… өөр юу юу ч гэнэ вэ, монголчууд нэр төр, алдар гавьяа, эд хөрөнгийн өмнө яаж зулгуйддагийг, зусарддагийг, яаж хэм хэмжээгээ алдтал зуйрагнадгийг харж байна. Ялангуяа нөгөө үндсэрхэг үзэлтэй эх орончид нь маш их дэмжиж байх шиг харагдана. Ер нь бол монголчуудад байж болохгүй зан авир гаргаж байна даа. Хакухогийн дотор юу бодогдож байгааг хэн ч мэдэхгүй. Тийм атал өмнөөс нь өвчигнөж буй бидний байгаа царай энэ. Түүний Японы иргэн болох тухайд бол бид аль эрт мэдсэн. Х.Баттулга, Б.Лхагвасүрэн гуай, Д.Дагвадорж, Хакухо дөрөв сууж байгаад “Монголын иргэншлээс гарна” гэдгийг шууд ярьсан. “Зуун эрхэм”-д орох үед их аварга Д.Дагвадорж өмнөөс нь хэлэхдээ “Гарч байж л цааш явна уу гэхээс өөрөөр цааш алхахгүй” гэж хэлээд нулимсаа арчаад байсандаг. Хакухогийн хувьд эцэг нь сэрүүн тунгалаг байсан бол харин юу гэх байсан бол. Амаргүй сонголттой тулгарч мэдэх л байсан байх. Ухаандаа их аварга аав нь “Наадах чинь тэгээд эх орноос чинь үнэтэй дэвжээ юу п… минь” гэх байсан ч юм билүү. Яс юман дээрээ бол энэ их зулгуйдалтыг сошиалд сэвж байгаа хүмүүсийн хэн нь ч хариуцлага хүлээхгүй. Харин Хакухо бол хариуцлага хүлээж байгаа. Нэг хүн сонголт хийсний төлөө бид эх орноо зүхэх хэрэггүй, худлаа зуйрагналаасаа ичих хэрэгтэй.

Магадгүй нөгөө талаар энэ их зулгуйдалт нь эх оронч Ерөнхийлөгчийнхөө гаргах шийдвэрийг зөөллөн өгч буй хар пиар юм шиг ч бодогдох боллоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс энэ орны эзэн хүн шиг дуугарч “Чамайг би Монгол Улсын иргэнээс хассан зарлиг гаргаж чадахгүй нь ээ, дүү минь” гэхэд Даваажаргал Монголдоо л үлдэнэ. Ёстой нөгөө Монгол л ялна шүү дээ. Үнэндээ ардчилсан Монголд төрж өссөн хүн хаана ч амьдрах эрхтэй ч “Явалгүй яахав хөөрхий минь. Энэ муухай Монголоор овоглож харин ч их тэслээ” гэх зусарчдыг хараад дургүй хүрч байна. Жирийн нэг монгол бүсгүй Хятадын компанид орчуулагчаар ажилласны төлөө энэ олон үндсэрхэг үзэлтнүүд, босоо, хэвтээ монголчууд, монгол ялначууд түүнийг яаж доромжилж, баалж, зүхэж байлаа. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга TV-ийн хөтлөгч байхдаа “Хятад руу төмөр замаар нүүрс гаргаж байя” гэсэн Уул Уурхайн Ассоциацын гүйцэтгэх захирал асан Дамбыг “Чам шиг хужаагийн бууны нохойтой ярих ч сонирхол алга” гээд нэвтрүүлгээ хаяад гарч байсан. Яг түүн шиг одоо энэ Хакухог “Японы бууны нохойтой ярих ч сонирхол алга” гээд хатуурхвал эх орноо гудаснаас дор үздэг “юм”-нуудад том цохилт болно доо.

Энэ олон зулгуйдагчдыг, энэ олон эх орноо доромжлогчдын сошиалд байгаа хандлагыг нь харахад та бид чинь тэгээд хүн амьдарч болохгүй тийм бузрын эх оронд амьдраад байгаа юм уу. Энэ хорвоогийн хамгийн хүн амьдрах аргагүй газар шороон дээр амьдраад байгаа хүмүүс юм уу. Яагаад тэд Монгол эх орноо гутааж доромжлоод байгаа юм. “Зөв ш дээ, энэ муухай элгийн Монголд ирж яах гэсэн юм” гээд байгаа чинь өнөөдрийн хамгийн том эмгэнэл биш үү. Энэ дэлхий дээр хамгийн арчаагүй, өрөвдмөөр, нийгмийн илүүдэл болсон хүмүүс бол эх оронгүй хүмүүс байдаг юм. Сиймхий ч гэсэн гэр минь, сэгсгэр ч гэсэн ээж минь гэсэн үгийг сана эх орноо зүхэж буй новшнууд аа. Тэгж яривал хүний амьдралын зүй тогтол, эрэмбэ дараалал хөгжлийн түүхэндээ яаж явж ирсэн гэвэл Эх орон-Ээж аав-Элгэн садан гэсэн үнэ цэнээр эрэмбэлэгдэж ирсэн юм шүү. Эх орноо зүхэж буй хүн ээжийгээ зүхэх энүүхэнд гэсэн үг. “Иргэншил солих гэдэг үхсэн баас юу юм. Цаас солихыг хэлж байгаа юм. Таны бие сэтгэл хэзээ ч монгол хүн хэвээрээ байна” гэж Бавуугийн Лхагвасүрэн хэлсэнийг “Зуун эрхэм”-ээс харсан биз дээ.

Өнөөдөр хүний нийгэмд хамгийн чухал юм нэр төр, эд хөрөнгө хоёр л байгаа. Хөрөнгөгүй нийгмийн үеийн үлдэгдлүүдэд бол хөрөнгө гэдэг нь хол сонсогдож магадгүй. Гэвч үнэн ийм л юм. Энэ хоёртой байгаа хүмүүс л нийгэмд өөрийн байр суурьтай байж, хүний сайн сайхны төлөө, нийгмийн хөгжил цэцэглэлтэд дорвитой хувь нэмэр оруулж байна. Нийгмийг өөрчилж байна. Ингэж үзвэл иргэншлээ солино гээд байгаа Хакухо Даваажаргал нь нэр төр, эд хөрөнгө л өвлөж авахын тулд усыг нь ууж, ёсыг нь дагаж байгаа үйл явц. Үүний төлөө мань эр сонголт хийлээ. Тэр нэг сонголтынх нь төлөө үхсэндээ ханаж цадахгүй зулгуйдаж, төрж өссөн эх орноо доромжилж, нийгмийг үймүүлээд байгаа юм. Гурван сая монголчууд хүн амьдарч болохооргүй эх оронд амьдарч байгаа гэж бодохгүй байна шүү.