Category: их-уншсан

– СОЁЛ, ХҮҮХЭД ХОЁР УЛСТӨРЖИХ СЭДЭВ БИШ –

Монгол Улсын Соёлын сайд, академич С.Чулуунтай ярилцлаа.

-Юуны өмнө танд шинэ оны мэнд дэвшүүлье. Та манай шинэ оны анхны дугаарын зочноор оролцож байна.

-Монголын нийт ард түмэндээ шинэ оны халуун мэнд дэвшүүлье. Энэ жил бол монгол хүн бүрийн хувьд түүхэн жил юм. Одоогоос яг зуун жилийн тэртээ хөдсөн дээлтэй монголчууд маань туурга тусгаар Монгол Улсаа сэргээн байгуулах их үйлсийн төлөө нэгдэж Ардын хувьсгал ялж, дэлхийд Монгол Улс дахин оршин тогтнох үүдийг нээсэн байдаг. Монголчууд ямар ч боломжгүй нөхцөлийг гатлан тусгаар улс болсон юм шүү. Өнөөгийн зарим хүмүүс тусгаар тогтнол бэлэн байсан мэт санах сэрэх нь харагдаад байдаг. Эсвэл аль нэг улс төрийн хүчинд хамаатуулан ойлгох ч хандлага бий. Энэ тусгаар тогтнолын төлөөх их ялалт нь асар их үнэ цэнээр олдсон үл мартаж, үл ухарч, үл таслах үнэт зүйл юм. Тийм учраас энэ жилийг түүхт зуун жилийн ой, тусгаар тогтнолын зуун жил гэж төр засгаас тэмдэглэн өнгөрүүлэхээр олон зүйл төлөвлөж шийдвэрлээд байна.

-Соёлын яам байгуулагдаад хагас жил өнгөрчээ. Төрийн бодлого зарим талаараа дутагдаад байсан Соёлын салбар эзэнтэй боллоо гэцгээж байна. Салбарын сайдын хувьд танд ярьж хэлэх зүйл их байгаа болов уу?

-2020 онд шинээр бүрдсэн УИХ-аас шинэ Засгийн газрын бүтцэд Соёлын яамыг байгуулах түүхэн шийдвэр гаргасан. Соёлын яам хэдийгээр олон арван жил янз бүрийн нэртэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байсан ч сүүлийн 24 жил дангаараа байгуулагдаагүй нэлээд удаан явжээ. Мэдээж тодорхой салбар чиглэлийн яамуудтай хамтран, аялал жуулчлал ч юмуу бусад салбартай хамт байгуулагдаж татан буугдаж байсан үе бий. Соёлын яамыг сая дахин дангаараа байгуулагдахад Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Их хурлын индэр дээрээс тодорхой хэлсэн. “Соёлын яам бол Монгол Улс оршин байгаагийн баталгаа. Соёлын яам мөнхөд оршин тогтнох ёстой. Соёл бол монголчуудын оршин байх дархлаа” болохыг тодорхой өгүүлсэн. Соёлын яамыг удирдах, монголчуудын соёлын бодлого үйл ажиллагааг цаашид авч явах хүндхэн бөгөөд хариуцлагатай үүргийг надад итгэл хүлээлгэн хариуцуулсан. Олон жил монголчуудын өв соёлын талаар судалгаа хийж, соёлын бодлоготой холбоотой судалгааны газрыг ахалж, музей, номын сан зэрэг салбартай хамтран ажилласан туршлагыг минь тооцсон болов уу гэж бодож байна. Нөгөө талаараа соёл бол монголчуудын олон мянган жилийн турш бүтээж ирсэн түүх юм. Урт удаан хугацааны турш бүтээсэн түүх өөрөө өвөрмөц соёл иргэншлийг төгөлдөршүүлж тээж ирсэн. Тэр соёл иргэншлийн шим шүүс нь урлаг юм гэж би үздэг. Тэгэхээр Монголын оршин байх суурь үндэс нь түүхээ зөв харах явдал болно.

-Шинэ яам эмхлэн байгуулахад ажил их байсан болов уу. Та ажлаа юунаас эхэлсэн бэ?

-Соёлын яамыг хүлээж авахад өөрийн гэсэн байр савгүй, боловсон хүчин гэвэл хуучин яамны тав, зургаан мэргэжилтэн, өөр юу ч байгаагүй. Суух ч өрөөгүй бид хоёр сар гаруй төрийн бус байгууллагын өрөө тасалгаагаар дамжин ажлуудаа амжуулж эхэлсэн. 30 шахам жил бие даан оршиж байгаагүй монголчуудын амин чухал салбар соёлын салбарт юу ч үгүйгээс эхэлснийг хүмүүс мэдэхгүй байгаа байх. Юуны өмнө байр савтай болох, боловсон хүчнээ бүрдүүлэх, ширээ сандалтай болохоос эхлээд их ажил байсан. Нөгөө талаар салбарынхаа ажлыг эхлүүлэхдээ хэдэн тодорхой чиглэлийг чухалд үзэж ажлаа төлөвлөсөн. Юуны өмнө салбарын дэд бүтэц буюу соёлын орон зай. Сүүлийн 30 орчим жилд хамгийн их хувьчлал, хулгай, дээрэм тонуулд өртсөн салбар бол соёлын салбар байв. Үлдсэн юм ер нь бараг үгүй болсон байлаа. Байгаа юм гэвэл, хэдэн театр, музейг хэлэх байх. Тэдний эргэн тойрны газрыг бараг бүгдийг авчихсан, зарчихсан байсан. Тиймээс дэд бүтцээ сайжруулах ёстойг ойлгосон. Харин маш сайн зүйл нь Монгол Улсын Ерөнхий сайдын санаачилгаар сүүлийн хоёр жилд соёлын томоохон бүтээн байгуулалтуудыг эрчимтэй өрнүүлж эхлүүлж байгаа. Чингис хаан, хаад язгууртны музей, Үндэсний номын сан, Соёлын өвийн төв, Байгалийн түүхийн музей, Үндэсний урлагийн их театр зэргийг дурдаж болно. Эдгээрээс энэ жил Чингис хаан музей, Үндэсний номын сангийн барилга, Соёлын өвийн төв гурав ашиглалтад орно. Эдгээр нь соёлын салбарын дэд бүтцэд маш том нөлөө үзүүлнэ гэж итгэж байна.

-Соёлын яамны бодлого, үйл ажиллагааны цар хүрээ, ойрын болон хэтийн зорилгуудын тухай та хураангуйлан ярихгүй юу?

-Тэгье. Ер нь 2021 он бол их соёлын салбарын хувьд бүтээн байгуулалт өрнөсөн жил байх болно. Үүнээс гадна дараагийн нэг чухал зүйл бол боловсон хүчний бодлогын асуудал юм. Ер нь үнэхээр системгүй бас бодлогогүй явж ирсэн чиглэл нь энэ юм. Тиймээс зөвхөн дөрвөн жилийн хүрээгээр бид соёлын салбарын боловсон хүчний бодлогыг харж болохгүй. 20,30 жилийн дараа соёлын салбарын үндэс суурь ямар байх нь салбарын хүний нөөцийн бүрдэл, чадамж, нөөц зэргээс хамаарна. Боловсон хүчний асуудлаа шийдэхгүй бол цаашид бат бөх байх үндэс багатай. Тиймээс энэ асуудал дээр нарийн судалгаа хийх нэн шаардлагатай, алсдаа бэлтгэх гээд шаталсан арга хэмжээ авахаар ажиллаж байна. Жил бүр яамнаас боловсон хүчний бодлогод зориулж тусгайлсан зардал тусгуулж зарцуулна. Нөгөө талаар орон нутгийн соёл урлагийн салбарынхны мэдлэг мэдээлэл, чадамж зэргийг дээшлүүлэхэд анхаарна. Саяхан бүх аймаг, сумын соёлын салбарынхантай цахим хурлыг хэдэн өдрийн турш зохион байгууллаа. Гурав дахь чиглэл нь салбарын нийгэмд үйлчлэх цар хүрээг өргөтгөх, санхүү эдийн засгийн хувьд энэ салбар боломжийн хэмжээнд өөрийгөө авч явж чаддаг системд орох ёстой. Тэгэхийн тулд соёл урлагийн салбарын менежмэнтэд дэвшил бий болгож, маркетингийг өөрчлөх хэрэгтэй. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл, инновацийг эрчимтэй дэмжих хэрэгтэй. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл бидний хамгийн ойрын Зүүн Азид хэрхэн өрнөж байгааг харж байгаа биз дээ. Энэ салбарын хамгийн томоохон тулгамдсан асуудлын нэг нь хууль эрх зүйн орчны асуудал болно. Соёлын салбарын хэд хэдэн томоохон хуулиуд УИХ-д өргөн баригдаад явж байна. Тухайлбал, Соёлын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулал, Кино урлагийг дэмжих тухай хууль, Музейн тухай хууль намрын чуулганаар хэлэлцэх эсэх нь дэмжигдээд ажлын хэсгүүд гараад ажиллаж байна. Эдгээр хуулиуд батлагдсанаар соёлын салбарын бодлого үйл ажиллагааг шинэ шатанд гаргахад эрх зүйн суурь орчин бий болж өгч чадна гэж үзэж байгаа. Хамгийн сүүлд соёл, урлагийн салбарыг бүс нутаг, олон улсын тавцан дээр гаргах, өрсөлдөх чадамжтай болгоход яам онцгойлон анхаарна. Бид соёлын орон зайгаа зөвхөн Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дотор харах боломжгүй. Манай соёлын оршин байсан орон зай өөр аль ч улс оронд бий болгож чадаагүй том орон зай, хамрах хүрээтэй. Түүхэндээ монголчуудын бүтээж ирсэн соёл нь өөрөө асар том цар хүрээтэй гэсэн үг. Бидний соёлыг харах нүдний тусгал хэдий чинээ хол байна төдий чинээ хөгжлийн орон зай тэлнэ. Монгол өөрийн өнгө төрхөө гаргаж чадна.

-Соёлын яамны үйл ажиллагаа нэлээд өргөн цар хүрээг хамрах юм байна?

-Тийм ээ. Шинээр байгуулагдсан Соёлын яамны хамрах хүрээ нэлээд өргөн. Ер нь Соёлын салбарын талбар уудам шүү дээ. Яг хуульд заасан чиг үүргийн хувьд манайх соёлын өвийн чиглэлийн музей, соёлын биет болон биет бус өв, хөдлөх, үл хөдлөх дурсгалууд, ЮНЕСКО-гийн өвт газруудыг хамарна, харин урлаг уран бүтээлийн хувьд үндэсний болон сонгодог урлагийн бүхий л төрлийг хөгжүүлэх, томоохон бүтээлүүд туурвих, уран бүтээлийн давтагдашгүй бүтээлүүдийг бүс нутаг болон дэлхийн тайзанд гаргахын төлөөх бүхий л үйл ажиллагаа багтана. Манай салбарын хамгийн чухал салбарын нэг нь нийгмийг соён гэгээрүүлэх, нийгмийн соёлын боловсролыг дээшлүүлэх, зөв монгол хүнийг төлөвшүүлэхэд чиглэгдсэн бодлого, үйл ажиллагаа явуулах явдал юм. Соёлд хамаарахгүй зүйл гэж үгүй. Соёлын яамнаас сумын соёлын төв хүртэлх бүхий л энэ салбарт ажиллаж буй ажилчин албан хаагчид мөн чөлөөт уран бүтээлчид соёлын салбараа яаж өөд татах, ямар нөхцөлд соёл, урлагийн үйл ажиллагаагаа явуулах уу гээд санаа бодлоо уралдуулж байна. Тэд маань эзэнтэй орон гэртэй болсон мэт сэтгэл өндөр байгааг ажил үйлсээр хариулах л хэрэгтэй байна даа.

-Бүтээн байгуулалтын ажлын явцаас танилцуулаач?

-Томоохон бүтээн байгуулалтын зарим нь дуусах шатандаа орлоо. Соёлын өвийн Үндэсний төв энэ сардаа багтаж хүлээж авна. Ингэснээр соёлын өвийн сэргээн засварлалт, хадгалалт хамгаалалтын орчин бүрэн бүрдэх нөхцөл болно. Чингис хаан, хаад язгууртны музейн барилгын ажил хэдийгээр ковидын нөхцөл байдалтай нэлээд удааширч байгаа ч барилгын гүйцэтгэл 90 орчим хувьтай, дотоод ажлын тохижилт графикийн дагуу явагдаж байна. Үндэсний номын сан бас урагшилж байна.

-Ковидын нөхцөл байдлаас шалтгаалаад салбарын хэмжээнд, тэр дундаа урлагийнхны үйл ажиллагаа нэлээд хумигдмал байв уу?

-Хэдий ковид цар тахлын үе байсан ч бид бүх нийтийг хамарсан томоохон хэдэн арга хэмжээг амжиж зохион байгуулж чадсан. Олон нийтийг соён гэгээрүүлэх, нийгэмд чиглэсэн томоохон арга хэмжээнүүдийг зохион байгууллаа. “Соёлын цаг” аян, “Бүх нийтийн номын баяр”, “Бүх нийтийн хөгжмийн баяр”, “Хүүхдийн төлөө фонд байгуулах”,”Монгол соёл-Монгол хүүхэд” цахим монгол туургатны бүх оддын тоглолтыг санаачлан зохион байгуулж чадлаа. Энэ дашрамд урлаг соёлынхоо нийт хамт олонд яамныхаа бодлого, үйл ажиллагааг дэмжиж байгаа та нартаа шинэ оны мэнд дэвшүүлж байна. Бид илүү ихийг бүтээх болно.

-Та бүхний оны босгон дээр “Хүүхдийн төлөө фонд”-ыг байгуулахаар зохион байгуулсан тоглолтын талаар нийгэмд янз бүрийн байр суурь байна. Та энэ тухай тодруулахгүй юу?

-Соёлын яамнаас санаачлан урлаг соёлынхныхоо хүчийг дайчилан нийгэмд үйлчилж, санхүү босгож томоохон зүйл хийе гэж эхлүүлсэн ажил юм. Уг ажлыг маань дэмжсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Нийслэлийн Засаг дарга Д.Сумъяабазар болон Засгийн газрын гишүүддээ болон биднийг дэмжсэн нийт ард түмэндээ чин сэтгэлээсээ баярлалаа. Сүүлийн 30 жилд хүүхдэд зориулсан бүхий л соёлын барилга байгууламж устаж үгүй болсон. Үүд хаалгаа хаасан. Харин манай Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт Хүүхдийн номын сан, Хүүхэлдэйн театр, Хүүхдийн соёлын төв зэрэг газрууд байгуулахаар заасан ч хараахан төсөвт тусгагдаагүй. Тиймээс бидний зүгээс хүүхдэд зориулсан томоохон бүтээн байгуулалтаа ард олныхоо дэмжлэгээр зохион байгуулж босгох зорилготой хийгдсэн ажил. Тоглолт арванхоёрдугаар сарын 30-нд зохион байгуулагдсан бөгөөд “Хүүхдийн төлөө фонд” төрийн бус байгууллагыг төр, төрийн бусын төлөөлөлтэй байгуулан хуримтлалыг төвлөрүүлсэн. Учир нь тусгай сангийн хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаас эхлээд ихээхэн адармаатай зүйл тулгарсан. Уг хандив шилэн байна. Хуримтлагдсан мөнгө Хүүхдийн төлөө фонд Ерөнхий сайдын дэргэд албан ёсоор байгуулагдахад бүрнээрээ шилжинэ. Бүтээн байгуулалт шууд залгаад эхэлнэ. Мэдээж бүтээн байгуулалтын 10 орчим хувь болох энэ мөнгийг бид шилэн зарцуулна. Хэн ч хянаж болно. Бас цаашид дэмжих хүүхдийн ирээдүйн төлөө дэмжлэг үзүүлэх хүмүүс олон гарч ирнэ байх. Удахгүй бид Хүүхдийн орчин үеийн шаардлага хангасан бүтээн байгуулалтуудыг хүлээж авах цаг ирнэ. Хандив бол сайн дурын зүйл. Олон түмний дэмжлэг, хүсэн хүлээж байсан зүйл нь хүүхдэд зориулсан бүтээн байгуулалт юм байна гэдгийг бүгд харсан байх. Хүүхдэд зориулсан бүтээн байгуулалтын ажлыг улстөржүүлж, өөрийнхөөрөө тайлбарлаж, бусдыг хардаж, харааж үгүйсгэн доромжилж байхын оронд зарим улстөрчид “би хүүхдийн төлөө юу хийлээ” гэж өөрөөсөө асуугаад үзэх хэрэгтэй. Бид хүүхдийн төлөө 30 жил шон ч босгоогүй шүү дээ. Өмнө нь 2002 онд улс ийм сан байгуулсан санагдаж байна. Гэхдээ 2016 онд татан буугдсан. Энэ хооронд юу хийсэн бэ. Бараг байгуулсныг нь ч мэдэхгүй өнгөрсөн байх даа. Шүүмжлэгчид гэнэт ухаан оржээ. Шүүмжилж байгаа хүмүүс дотор эрх барьж байхдаа бүрэн шийдвэрлээд сүндэрлүүлээд сүндэрлүүлээд хаячих эрх мэдэлтэй засгийн тэргүүн хүн ч байсан. Даанч юу ч хийгээгүй. Одоо манай соёл урлагийн салбарынхан хамтран дэмжиж, хуримтлалыг ард түмэн маань өгч дэмжин уг ажил эхлэх үүд нээгдэх байх аа гэж итгэж байна. Ер нь сануулж хэлэхэд, ямар ч тохиолдолд улстөржүүлж болдоггүй хоёр асуудал байдаг юм. Нэг нь соёл, нөгөө нь хүүхэд. Бидний нандигнан хайрлах, хүндлэн авч явах эрдэнэ бол өвөг дээдсийн минь бүтээж өнөөд ирсэн соёл, мөн ирээдүйд улсаа авч явах хүүхэд хоёр юм даа.

-Соёлын сайдын зөвлөлийн гишүүдээр ихэвчлэн урлагийн хүмүүсийг томилсон байна. Сайд маань соёлын салбарыг ганцхан урлаг гэж хардаг юм биш биз гэсэн шүүмжлэл гарсан?

-Өнөөдөр манай нийгэм нөгөө илжиг, эмгэн, өвгөн гурвын үлгэр шиг л харагдаж байна. Таалагдах юм, эерэгээр харах зүйл ер нь энэ нийгэмд байна уу. Эцэст нь бид өөрсдийгөө хэмлэн идэхийн нэгэн жишээ биш үү. Би сайдын хувьд биш түүхчийн хувьд хэлэхэд нэг нэгнээ хэмлэн идсэн ийм түүх Монголын түүхэнд хэд хэдэн удаа илэрсэн. Эцэст нь бид бие биенийгээ барьж идээд, Монгол хохирч үлдсэн түүх байдаг юм. Сурвалж бичигт үүнийг “идэх” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Хэрвээ соёлын салбарынхныг түлхүү зөвлөхөөр томилсон бол соёлд урлаг ордоггүй юм уу л гэнэ байх даа (инээв). Монголд төдийгүй дэлхийд нэртэй урлаг соёлын томоохон төлөөлөл болсон энэ хүмүүсээс зөвлөлөө бүрдүүлж тэдний санаа бодол, үзсэн харсан, бодож санаж явдаг зүйлсийг бодлого үйл ажиллагаандаа тусгая гэж хичээсэн явдал юм. Соёлын өвийн асуудал зэргийг бид ерөнхийдөө гадарлана, бараг зөвлөлдөөд байх зүйлгүй гэж бодож байна.

Ер нь тэгээд өнгөрсөн хугацаанд гүжир гүтгэлэг, нотолгоогүй зүйлүүд их явсан. Гол нь өнөөдөр яамны бодлого, төрийн ажлыг хов живтэй холимооргүй байгаа учраас ажлаа л ярья.

-Энэ жил түүхэн тэгш ой давхацсан жил учраас та бүхэн ямар томоохон ажлуудыг төлөвлөж байна бэ?

-Өнөө жил Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцсэн Ардын хувьсгалын 100 жилийн ой тохиож байна. Хүннү гүрний 2230 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 110, Шинжлэх ухааны салбар үүсч хөгжсөний 100, НҮБ-д элссэний 60, монгол хүн сансарт ниссэний 40 гээд мартаж үл болох түүхэн тэгш ойнууд тохиож байна. Түүхт 100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ажлууд манай соёлын яам дээр үндсэндээ төвлөрч байгаа. Засгийн газраас үйл ажиллагааны хөтөлбөр батлагдсан. Одоо ингээд ажилдаа орно. Бүтэн жил өрнөх байх. Түүхэн ой нь баяр төдий бус түүхэн ой санамжаа сэргээж, ирээдүйн 100 жилийг тодорхойлох үүд нь болдог. Бид өвөг дээдсийн их үйлийг залгаж яваа хүмүүс. Эдүгээ тэдэндээ ихэд хүндэтгэлтэй хандаж дурсах ёстой. Энэ ойн хүрээнд тайз дэлгэцийн бүтээлүүд, эрдэм судлалын болоод урлагийн томоохон бүтээлүүд, түүхт газруудад хөшөө дурсгалыг сэргээх, шинээр босгох зэрэг маш бүтээл ч байдлаар тэмдэглэн өнгөрүүлэхээр төлөвлөөд байна. Манай яамны хувьд хамгийн том ажлын нэг маань Чингис хаан, хаад язгууртны музейгээ ашиглалтад оруулах явдал юм. Энэ бол зөвхөн музей биш юм. Монголын соёлын олон улсын түвшинд хүрсэн стандарт орчин, соён гэгээрлийн төв, аялал жуулчлалын цогцолбор болох юм. Монголчууд сүүлийн 100 жилд хийсэн соёлын хамгийн том орон зай болно гэж төсөөлж байгаа. Чингис хааны голомт нутаг гэдгээ илтгэн харуулах дурсгалууд байраа эзэлнэ. Чингис болон эзэнт гүрний судалгааны том төв болно гээд давуу талууд маш их буй.

Нөгөө талаараа соёлын салбарын хэд хэдэн хуулиуд батлагдана. Салбарын стратеги төлөвлөгөө, төрөөс баримтлах соёлын бодлогын бичиг баримтуудыг батлуулахын төлөө ажиллана. Хэд хэдэн томоохон уран бүтээлүүдийг тайзнаа тавьж, орон нутгийн жишиг соёлын төв болон соёлын өвт газруудыг түшиглэсэн кластер төвүүдийг байгуулж эхэлнэ. Үндэсний томоохон шинжилгээний ангиуд ажиллана. Үндэсний Олон Нийтийн болон бусад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдтэй хамтран нийгэмд чиглэсэн соён гэгээрлийн ажлуудыг эхлүүлнэ. Бидэнд энэ жил амрах ямар ч зав байхгүй ажиллах ёстой. Соёлын салбарын боловсон хүчний асуудалд онцгой анхаарна. Ард түмнийхээ дэмжсэн Хүүхдийн соёлын бүтээн байгуулалтыг мөн эхлүүлнэ. Яривал их зүйл байна. Хийх ч ажил тоймгүй.

-БОЛОВСРОЛЫГ ЭДИЙН ЗАСГИЙН УХААЛАГ АРГА, ӨРТГӨӨР ХЭМЖИХГҮЙГЭЭР

ЗАХИРГААДАЛТЫН АРГААР ШИЙДВЭРЛЭХ НЬ МАШ ХОРТОЙ-

Монголын хувийн хэвшлийн цэцэрлэгүүдийн үүсгэн байгууллагчдын холбооны тэргүүн А.Цэнгэлтэй ярилцлаа.

-Боловсролын тухай багц хуульд томоохон өөрчлөлтүүд орж байна. Хуульд орж буй гол өөрчлөлтүүдээс яриагаа эхэлье?

-Боловсролын хуулинд томоохон өөрчлөлт орж байна гэхээсээ илүүтэйгээр боловсролын хууль бүхэлдээ өөрчлөгдөж, тэрхүү өөрчлөлт нь юуны тухай болон юуг зохицуулахад чиглэгдэж байна вэ гэдгээс эхэлж яримаар байна. Юуны түрүүнд Боловсролын багц хууль, салбар хуулиуд бичилт санаа, агуулгыг хийхдээ олон улсын туршлагыг судалсан гэх боловч Монголын соёл, онцлог цаашлаад нийгэм, эдийн засаг дахь үр нөлөө хэрхэн тооцсон бэ гэдэг дээр ихээхэн тодорхой зүйлс харагдахгүй байна. Боловсролын тухай хуулийг батлахдаа Монголын ирээдүйн нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөө, үр дагаврыг нь тооцоолох ёстой гэсэн үг л дээ. Боловсролд зарцуулж буй зардлууд гэдэг нь ирээдүйдээ оруулж буй хөрөнгө оруулалтад тооцогддог. Энэ утгаараа Монголын төр зарчмын хувьд уг салбарын асуудлыг дангаараа шийдэх үү? Эсвэл боловсролд оролцогч талуудыг татан оролцуулж хамтарч ажиллах уу гэдгээ эхлээд тогтох хэрэгтэй. Боловсрол гэдэг бол маш өргөн том салбар.Энд ганцхан сургалтын хэрэглэгдэхүүн, сургалтын хөтөлбөр, суралцагч, багш гэдэг хүрээгээр хандаж болохгүй. Энэ хууль салбарын хөгжлийн болон салбар дахь оролцогч талуудын эрх ашиг, тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн баримт бичиг гэдэг утгаар нь харах хэрэгтэй. Тэгэхээр Хуулийн төсөлд орж буй өөрчлөлтүүд сургалтын орчин талаасаа өмнөхөөсөө ахиц гарсан мэт боловч оролцогч талуудын харилцааг зохицуулах олон асуудлыг гээсэн хуулийн төсөл орж ирсэн. Тухайлбал, одоо байгаа хуулиар Бага, дунд боловсролын тухай хууль, Сургуулийн өмнөх боловсролын тухай хууль хоёр нэгтгэгдэж орж ирж байгаа. Сургуулийн өмнөх боловсролыг 2-5 нас гэж заасан байсныг 3-5 нас болгон өөрчлөлт оруулсан байна. 2-3 настай хүүхдийг боловсролын салбарын гадна орхигдуулан үлдээсэн ноцтой өөрчлөлт харагдсан..

Хэлэлцүүлгийн шатанд 2-3 настай хүүхдийг хүүхэд харах үйлчилгээнд хамруулна гэсэн хувилбар яригдаж байгаа. Товчхондоо хэлбэл, 2-3 настай хүүхдүүдийг гэртээ ажилгүй сууж буй хэнбугай ч гэрийнхээ хажуу өрөөндөө байлгаж харна гэсэн үг болж байна.

Сургуулийн өмнөх боловсрол буюу цэцэрлэгүүдэд хоол үйлдвэрлэл, сургалтын тусгай зөвшөөрөл, стандартын орчинд багш ажилтнуудыг эрүүл мэндийн үзлэг шинжилгээнд хамруулж, мэргэжлийн зохих шаардлагыг хангасан багш ажилтнуудын хяналт дор үйл ажиллагаа явуулдаг мэргэжлийн байгууллага юм. Гэтэл Боловсролын тухай хуульд 1-2 настай хүүхдийг яслид хамруулж, 3-5 насыг цэцэрлэгт хамруулна гэсэн заалт орсон байгаа нь дунд нь цонх үүсгэж хүүхдийг нааш цааш нь болгох нь.

-Тэгэхээр 2-3 настай хүүхдийг цэцэрлэгт хамруулах боломжгүй болж байгаа гэсэн үг үү. Эцэг, эхчүүд хүүхдээ өдөр өнжүүлэхэд өгөх, тэдэнд найдах хүсэлгүй байгаа тохиолдолд хэрхэх вэ?

-Хүүхэд харах үйлчилгээ нь боловсролын байгууллага биш.Тэнд мэргэжлийн бус багштай, сургалтад хамрагдсан (18 нас хүрсэн л бол эрх авах боломжтой) байхаар заасан байдаг. Энэ нь хоёр настай хүүхдийн боловсролыг үгүйсгэсэн буюу сурч боловсрох эрхийг нь боомилж байгаа ноцтой асуудал юм. Хоёр настангууд бие даах, нийгэмших, хэлд орж, ярих чадвартай болж, хөгжлийн суурь тавигддаг чухал үедээ хөгжлийг дэмжих сургалтын хөтөлбөр, түүнийг хэрэгжүүлэх багшгүй нөхцөл рүү түлхэгдэж байна. Цэцэрлэгийн зөвхөн нэг чиг үүрэг нь сургуульд бэлтгэх байгууллага ч гол нь хүний насан туршийн боловсролын суурийг тавьдаг газар гэдгийг сайн ойлгох хэрэгтэй. Яагаад вэ гэвэл хүний тархины хөгжлийнх нь 85-90 хувь нь 0-3 насанд тавигддаг гэдгийг олон улсад тогтоочихсон. 3 наснаас хойш хүүхдийн хөгжил оройтно гэдэг онол гарч дэлхий нийт эрт хөгжлийн боловсролд түлхүү анхаардаг болчихсон цаг үе шүү, өнөөдөр.

Энэ чухал гол үеийг уг хуулиараа хүүхэд харах үйлчилгээ рүү шууд шилжүүлчихэж байгаа мэт харагдаад л байгаа. Уг нь энэ чухал үед нь хүүхдүүдийг цэцэрлэгт бүрэн хамруулах нь монгол төрийн үүрэг байх ёстой юм. Хүүхэд харах үйлчилгээ, цэцэрлэг аль аль нь хүүхдийн төлөө ажилладаг л байгууллага. Харин одоо төрийн буруу бодлого шийдвэрээс болж талцах, гол нь бага насны хүүхдийн боловсролын чанарт сөрөг тал үүсэх вий гэсэн болгоомжлол үүсчихлээ. Гадны улс орнууд сургуулийн өмнөх боловсрол руугаа анхаарч хөрөнгө оруулалтаа хийж байхад манай улс үүний эсрэг алхам төлөвлөсөн нь боловсролын салбарт хийж буй ухралт мэт харагдаад байна.

-Боловсролын тухай багц хуульд олон улсын сайн жишгийг хуулсан, авсан гэж яригдаад байгаа. Аль улсын загварыг түлхүү авч байгаа вэ?

-Олон улсын судалгаа хийхдээ ОХУ, Финландын хөгжлийн загварын суурийг түлхүү судалсан гэсэн. Өнөөдөр хэлэлцэгдэж байгаа Боловсролын ерөнхий хуулийн төсөл энэ чигээрээ явсаар байгаад батлагдвал Үндсэн хуулинд заасан хүүхдийн сурах эрх чөлөөг боомилсон, хүн бүрийн тэгш боловсрол хүртэх эрхийг ноцтой зөрчсөн, боловсролын байгууллагад ажиллаж байгаа багш нарыг ялгаварлан гадуурхах замаар боловсролын тогтолцооны тогтвортой байдалд сөрөг үр дагавартай хууль болчих эрсдэлтэй байна. Бид дараахь асуудлыг судалж, улс эх орныхоо үндэсний аюулгүй байдлын баталгаа болсон Боловсролын тогтолцоог бүхэлд нь өөрчилж буй энэхүү асуудлыг нухацтай хандахад анхаарлаа хандуулах ёстой.

-Төр, төрийн бус хувийн хэвшлийг ялгаварласан хууль болж байна гэсэн шүүмжлэл гарсан?

-2002 онд батлагдсан өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй боловсролын хууль нь харилцаанд оролцогч талууд болох суралцагч хүүхдүүд, боловсролын байгууллагуудад тэгш бус байдал бий болгож явж ирсэн. Тиймээс шинэ хуулиндаа энэхүү алдааг засаж залруулж оруулах зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ Өмнөх хуулиа хүчингүй болгож буй ч тэр хуульд сайн талууд бол байсан. Манай боловсролын салбар төрийн болон хувийн хэвшил гэсэн хоёр талаас бүрддэг. Монголд сүүлийн 10 гаруй жилийн турш төр, хувийн хэвшлийн түншлэл яригдаж байна. Энэ түншлэл дотор боловсролын салбар орчихсон байдаг. Гэсэн атлаа боловсролын салбартай ингэж түншилнэ гэсэн нарийн зохицуулалт байдаггүй. Өнөөдөр Монголд 540 гаруй хувийн цэцэрлэг үйл ажиллагаа явуулж байна. Сүүлийн таван жилийн турш хувийн цэцэрлэгийн нэлээд хувь нь нэмэлт элсэлтээр хүүхэд авсан. Өөрөөр хэлбэл, улсын цэцэрлэгийн ачааллаас үүрэлцэж, улсын цэцэрлэгийн тодорхой хэмжээний хүүхдийг төлбөргүй авдаг гэсэн үг, энэ тоо жил бүр нэмэгдсээр байгаа. Энэ нь төртэй түншилж байгаа маш том хэлбэр юм шүү. Зөрүүлээд төрийн зүгээс түншлэлийн үүрэг хариуцлага юм бэ гэдэг нь тодорхой бус. Тэгэхээр энэ хуулиар дамжуулж төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг шинэ шатанд гаргая. Угаасаа боловсролын салбарт төр бүх үүргийг өөр дээрээ хариуцан авч чадахгүй учир тодорхой үүргээ хувийнханд шилжүүлэх нь зүйтэй. Өмнөх Боловсролын хуульд төрийн болон төрийн бус өмчийн байгууллагад адил тэгш хандана гэсэн суурь зарчим тусгагдсаныг нь шинэ хуулиар аваад хаячихсан. Төрийн үүрэг ачаанаас үүрэлцэж ирсэн хувийн хэвшлийнхэнд энэ эргэлзээ үүсгэчихэж байна. Хуульд төр ба хувийн хэвшил аль алинд нь адил тэгш хандана гэсэн суурь зарчмыг авч хаяснаар багш нар маань наад зах нь нийгмийн баталгаа, боловсролд эрх тэгш хандах зарчмыг салгаж ялгаварлалыг бий болгоно. Боловсрол бол манай улсын тэргүүлэгч салбар боловсролыг түгээгч, эх орныхоо хойчийг бэлтгэгч багш нар маань өнөөдөр хаана ажилладгаараа ялгаварлагдан, гадуурхагдах ёсгүй. Багш нар бол боловсролыг тогтвортой авч явах гол түүчээлэгч нар. Гэтэл энэхүү хуулинд хувийн хэвшлийн цэцэрлэгт ажилладаг багш нийгмийн баталгааны хувьд үеийн бусад тэтгэмж, урамшууллыг хүртэх эрхгүй хүн болж байгаа. Энэ хуулийн маань үзэл баримтлалд боловсролыг тэгш хүртээмжтэй олгоно гэж сайхан үгээр тодорхойлсон байгаа.

-Боловсрол хэрэгцээгээ дагаж явдаг. Төр, хувийн хэвшил аль аль нь байсаар ирсэн. Төр дангаараа нэгэнт ачаагаа үүрч чадахгүйгээс хойш хувийн хэвшилд ямар боломжийг олгох ёстой вэ?

-Хүмүүс яагаад хувийн цэцэрлэг, сургуульд хүүхдээ өгөх хүсэл сонирхолтой вэ? Хэрэгцээ байгаа учраас өгч байна. Хувийн цэцэрлэгт инноваци, технологи, менежмэнтийн ур чадварууд, ноу хау энгийн үгээр хэлбэл хамгийн сайн боловсрол, хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлага, хөгжлийн суурь төлөвшлийг олгохын төлөө хичээн ажиллаж чадаж байна.

Монголын хүн ам жилдээ дунджаар 70 мянган хүн амаар нэмэгдэж байна. Насжилт залуу хүн амтай манай улсын хувьд боловсролын хэрэгцээ шаардлага бүр нэмэгдсээр. Өнөөдөр төсвийн бараг л 1/3 нь энэ салбарт зарцуулагдаж байна. Гэхдээ сургалтын чанартаа шингэж байгаа тун бага хувийг эзэлдэг. Манай улс нүүрс, зэс мэтийн түүхий эдээс орлогоо олдог, тэр нь бидний сайн менежмэнтийн үр дүнгээс төдийлөн хамаардаггүй дэлхийн зах зээлээс хамаардаг тул манайх шиг тун хэврэг эдийн засагтай оронд улсын төсвөөр боловсролоо улс өөрөө авч явна гэдэг бол үндсэндээ боломжгүй юм. Монголд өнөөдөр ЖДҮ сан, мал аж ахуй тариаланг дэмжих сан, Нийгмийн даатгалын сан гэх мэт байдаг хэрнээ Монголд боловсролын сан гэж яг боловсролын байгууллагаа дэмжсэн нь байдаггүй. Боловсролын байгууллага зээл авбал арилжааны банкнаас өндөр хүүтэй зээл л авна. Төрийн бодлого, зохицуулалт хүн амын төвлөрөл дээрээ суурилдаг биш заавал сумдад барих ёстой гэх мэтээр байшинд л хөрөнгө оруулалт хийдэг. Гэтэл хүн ам төвлөрсөн газар нь хүртээмжгүй байгааг та өөрөө харж байна. Эндээс уншигчид өөрсдөө хариултаа олоод харах биз.

-Хувьсах зардал, төлбөр зэрэг нь нэлээн маргаан дагуулдаг сэдэв. Энэ тал дээр Та юу хэлэх вэ?

-Хувийн цэцэрлэгт олгодог хувьсах зардал бол боловсролын салбарын төсвийн маш бага хувийг эзэлдэг юм шүү дээ. Өөрөөр нэг цэцэрлэгт олгож буй хувьсах зардлыг төрийн цэцэрлэгийн гаргаж буй төсвийн зардалтай харьцуулахад маш бага хэмжээ юм. Нэг ёсондоо жижиг чулуугаар том чулууг цохиж байна гэсэн үг л дээ. Гэтэл нийт сургуулийн өмнөх боловсролын /СӨБ/ 15 хувийг хувийн цэцэрлэг үүрдэг. Хувьсах зардал бол нэг талаас ухаалаг арга замаар хэрэгжүүлж чадвал хамгийн үр дүнтэй аргын нэг. Үүнийг гадны улс орон боловсролдоо хамгийн амжилттай сайн хэрэглэдэг. Маш бага өртгөөр чанартай тэгш хүртээмжтэй боловсролыг түгээх хөшүүрэг нь өөрөө хувьсах зардал болж өгдөг. Боловсролын салбар бизнесийн салбараас эрс тэс ялгаатай. Үүнийг хүмүүс төдийлөн сайн ойлгохгүй байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын өгөөж нь урт хугацааных, улирлын чанартай үйл ажиллагаатай, арилжааны банкнаас бизнесийн зээл авдаг. Үндсэндээ гаргаж буй зардал нь бүгд бизнесийн байгууллагын зарчмаар явдаг. Үүнийг тэр болгон хүмүүс ойлгодоггүй. Харин хувьсах зардлыг инфляцийн түвшинд нь уяад олгох юм бол сургалтын төлбөр зэрэг асуудлууд харьцангуй тогтвортой болоод эхэлнэ. Энэ мэтчилэн эдийн засгийн ухаалаг арга, боловсролыг өртгөөр хэмжихгүйгээр захиргаадалтын аргаар шийдвэрлэх гэж оролдох нь боловсролд хортой. Харин эсрэгээрээ хувийн цэцэрлэгийг байхгүй болгоод 530 цэцэрлэг барьж ашиглалтад оруулъя гэхэд зөвхөн байшин барихад 530 тэрбум зарлагдана. Манайхан улс орнуудын туршлагыг судлахдаа дундаас нь гоё харагдах заалтыг сугалж аваад байгаагаас анализ дүгнэлт хийх, нийгэм эдийн засгийн хөрс сууринд хэрхэн бууж байна вэ гэдгийг тооцоолохгүй байгаа нь харамсалтай.

-Хуульд байгаа хэрнээ хэрэгждэггүй заалтууд байдаг. Хуулийн хэрэгжилт ижил тэгш хэрэгжихгүй байна уу?

-Өмчийн хэлбэр харгалзахгүй адил тэгш хандана гэж хуульчилсан хэрнээ маш их ялгавартай ханддаг. Сургуулийн орчинд нэг хүүхдэд ногдох зай талбай стандарт бол хэрэгждэггүй заалтын нэг мөн. Хүүхдэд хөдөлгөөний хэрэгцээ асар их байдаг. Нэг ангид байх хүүхдийн тоо, хүчин чадлын стандартыг тогтоосон хэрнээ энэ нь хувийн хэвшилд яс тас хэрэгждэг хэрнээ төрийн өмчид сургууль, цэцэрлэгт даац нь хэд дахин хэтрэлттэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулсаар л ирсэн. Өмчийн хэлбэр харгалзахгүй боловсролын байгууллагад адил тэгш хандана гэчихээд хувийн хэвшилд ажиллаж буй багш нарыг ялгаварлаж 36 сарынх нь мөнгийг ч олгодоггүй гэх мэтээр ялгаатай хандах нь олон. Ерөнхийдөө багш ажилтнуудын нийгмийн баталгааны тал дээр маш их ялгаатай байдал явж ирсэн. Хүүхдийн мөнгөн дээр ч мөн адил ялгавартай хандаж л ирсэн.

-Бас нэг ноцтой заалт бий гэсэн. Энэ талаар?

-Эцэг, эхийн зөвлөл нь тухайн цэцэрлэгийн үнэ тарифыг тогтоох эрхтэй гэсэн хуулийн заалт дээр шинэ хуульд захирлыг томилох болон чөлөөлөх эрхтэй гэсэн заалтыг нэмж оруулж ирж байна. Мөн боловсрол сургалтын байгууллага орлогоо нэмэгдүүлэх зорилгоор дэргэдээ туслах аж ахуйтай байж болно гэсэн сонин заалт шинээр орж ирсэн. Боловсрол сургалтын байгууллага нь төрөөс санхүүжиж аж ахуйн компани эрхэлж болох хэрнээ эрх үүрэг нь захиран зарцуулах эрхтэйгээр орж ирж байна. Төр ингэж улам данхайх биш, аж ахуйн ажил хийх биш бодлогын суурь зарчмаар бодлого гаргахад анхаарч ажиллах ёстой.

Боловсролын байгууллагад он удаан жил шийдэгдээгүй асуудлыг бас хэвээр нь л орхисон байна лээ. 2015 онд Боловсролын тухай хуульд Боловсрол сургалтын байгууллага БСБ гэсэн нэрээр бүх байгууллагууд Улсын бүртгэлийн гэрчилгээгээ авсан байдаг. Тэгсэн Боловсрол сургалтын байгууллага гэсэн статус Иргэний тухай хуульд байдаггүй гэсэн үндэслэлээр яг ямар нэршлээр явах уу гэдэг нь эргэлзээтэй болсон. Боловсролын тухай хуульд БСБ гэсэн үг байгаа учраас дахин өөрчлөгдөж болохгүй гэх мэтээр хуулийн дунд бүртгэлийн хувьд одоог хүртэл нэг талдаа шийдэгдээгүй хэвээр үлдсэн. Боловсролын байгууллага ашгийн бус байгууллага. Хууль үндсээрээ шинэчлэгдэж байгаа бол алсыг харсан бодлогоор сайн төлөвлөлттэй хийх ёстой. Зарчмын хувьд төр, хувийн хэвшил хамтрах ёстой. Төр хийх алхам нь эх үүсвэрийг хямд өртгөөр шийдвэрлэх асуудлыг шийдэх ёстой. Төр суурь асуудлыг механизмээр шийдэх ёстой. Тэгвэл бага өртгөөр чанартай боловсрол яригдана. Төр ухаалаг шийдвэр гаргавал хувийн хэвшил сайн боловсролыг хүргэнэ. Ийм заалтуудыг төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр оруулж ирэх ёстой. Улсын төсвийн 3.1 хувь ДНБ 14 хувьд боловсролын байгууллагад зарцуулдаг. Энэ хууль төрийг улам данхайлгаж байна.

-Танай холбооныхон Боловсролын яаманд хуультай холбоотойгоор хүсэлтээ өгөх гэж байгаа гэв үү?

-Энэ удаагийн хуулийн хэлэлцүүлэх үйл явцад нэг талаас авууштай зүйлс их байна. Тухайлбал, салбарын сайд нар маань хуулийн ажлын дэд хэсэгт хувийн хэвшлийн төлөөллийг оруулж тэдний дуу хоолойг сонсож буй явдал нь сайн хэрэг. Гэхдээ бидний хүсэлт хуульд хэрхэн тусах нь мэдээж тусдаа асуудал. Мөн энэхүү хэлэлцүүлэг Үндсэн хуулийн дараа орохуйц хэмжээний маш том өргөн хэмжээг хамарсан улс орон даяар санал асуулга хэлэлцүүлэг өрнүүлж байгаа нь энэ ажлыг хийж буй хүмүүсийн хичээл зүтгэл гэж харагдаж байна.

Бид нэгэнт боловсролын талбарт дэлхийн иргэнтэй хөл нийлүүлэн алхах гэж байгаа бол төсөв өртгийг эдийн засгийн аргаар тооц. Боловсролд гаргаж буй зардал хөрөнгө оруулалтыг дэмжих ёстой. Аливаа хууль боловсролын тогтвортой ирээдүйн хөгжлийг хангах ёстой. Хууль боловсролын оролцогч талуудын тогтвортой байдал, хөгжлийг тэгш хангаж байна уу гэдгээр дүгнэгдэх ёстой. Бид өөрийн хүсэлтийг яаманд тун удахгүй хүргүүлнэ, бидний хүсэлтийг дэмжиж ажиллах байх гэж найдаж байна.

Б.ЭГШИГЛЭН

ХӨСҮТ-ийн захирал Д.Нямхүү харьяа яамныхаа сайдтай зөрчилдөх болсон шалтгаанаа тайлбарлалаа. Тэрээр “Бид урд нь маш өндөр зохион байгуулалттайгаар ажиллаж байсан. Хоорондоо нарийн уялдаа холбоотойгоор дүрэм журамын дагуу цэргийн маягаар зохион байгуулагдчихсан зүйл гэж хэлж болно. Тэр зохион байгуулалт Д.Сарангэрэл сайдын хувьд яг тэр чигээр мөрдөгдөөд ямар ч буруу ойлголцох асуудал гарч байгаагүй.

Одоо зохион байгуулалт дээр доголдолтой байна. Дүрэм журам гэдэгт чинь эрэмбэ дараа гэж байх ёстой. Дороос өөр мэдээ аваад явчихаар надад удирдагдах эрэмбийг л алдагдуулж байна гэсэн үг. Энэ бол энгийн жишээ. Хамгийн гол нь Цэргийн төв эмнэлэг болон бусад төв эмнэлгүүдийг бүгдийн нүүлгээд ариутгана гэж байгаа. Сүрьеэгийн өвчтөнүүдийг хүртэл шилжүүлнэ гэсэн. Би үүнд эсрэг байр суурьтай. Халдварт өвчнийг хөдөлгөлгүй тухайн газарт нь цомхотгон дарах хэрэгтэй. Хөдөлгөөн ихсэх тусам л халдвар дамжин тархах эрсдэлтэй. Яагаад гадуур хөл хорио тогтоогоод байгаа билээ. Карантин гэдэг чинь хөл хорино гээд байгаа зүйл. Ийм байхад тарааж ийш тийш нь шилжүүлж болохгүй гэдэг дээр л маргасан. Халдвартай хүмүүсээс гадна сүрьеэтэй хүмүүсийг нүүлгээд тэр чигээр нь энэ байрыг ариутгаж засна гэж ярьсан нь бидний зөрчилдөх шалтгаан болсон. Намайг энэхүү үүрэг даалгаврыг биелүүлж ажиллаж чадахгүй бол ажлаа өгөөрэй гэсэн. Бид албан тушаал гэхээсээ гадна үндсэн мэргэжил гэж байна. Хэрвээ би урваад, аялдан дагалдаад энэ асуудлыг зөвшөөрөх юм бол манай хамт олноос гадна бидний мэргэжлийн үнэ цэнэ гэдэг зүйл алга болно. Энэ дан ганц миний асуудал биш, ХӨСҮТ-ийн хувь заяа яригдаж байна.