Category: их-уншсан

Москва, Улаан талбай. 1960 он. Б.Багаажав, С.Удвал хүүхдүүдтэйгээ.

Төрийн соёрхолт зохиолч С.Удвал ахайтны 100 насны ой энэ өдрүүдэд тохиож буй. Түүний том хүү Б.Өнөбаатартай энэхүү түүхэн эмэгтэйн хувийн амьдралын талаар ярилцлаа. Монголын зохиолчдын шүтээн болсон энэ эмэгтэй Хатанбаатар Магсаржавын тухай “Их хувь заяа” роман бичсэн. С.Удвал энэхүү бүтээлээрээ 1978 онд БНМАУ–ын Төрийн шагнал хүртжээ. Монголын Зохиолчдын Хорооны дарга байхдаа Монголын эмэгтэйчүүдийн холбооны даргаар хавсран ажилласан тэрбээр мөн Үйлдвэрчний Эвлэлийн Төв Зөвлөлийн дарга байсан түүхтэй. Энэ олон албыг хашихын зэрэгцээ тэр бас гурван хүү, нэг охин төрүүлсэн ээж билээ.

Гэртээ. Б.Өнөбаатар, Б.Өнөдэлгэр, зээ охин У.Өнөрзул, С.Удвал

–С.Удвал гуайн зургийг харж байтал таныг ээжтэйгээ их адилхан юм байна гэж бодогдлоо?

-Улсууд адилхан байна гэдэг л юм. Ээжийг таньдаг хүмүүс “Ээжтэйгээ яасан адилхан юм бэ” гээд аавыг таньдаг хүмүүс “Яг аав болжээ” гэж ярьдаг. Нас ахихаар мэдээж ээж, аавтайгаа адилхан бололгүй яах вэ.

–Монголын эмэгтэйчүүдийн холбооноос 21-нд С.Удвалын 100 жилийн ойн өдөр гэж мэдээлэл оруулсан байна лээ. Төрсөн өдрийг нь танай гэр бүл яаж өнгөрүүлдэг вэ?

-Зарим нэг мэдээлэл дээр 21 гээд явчихсан байгаа юм. Аль нэг дурсамж дээр тэгээд орчихож л дээ. Ээж өөрөө битүүний өдөр гэж ярьдаг байхгүй юу. Дараа нь би тодруулсан чинь 1921 оны битүүний өдөр 23-нд таарсан юм билээ. Ээж анх төрсөн газар, он сар өдрөө ч мэдэхгүй явж байсан даа. Хуучны улсууд хаврын тэргүүн сарын шинэдээр гэж л ярина шүү дээ. Дараа нь 23 гэдэг дээр тогтсон юм л даа. Одоо бол ээжийн ойг хүндэтгээд дор бүрнээ тэмдэглэнэ. Тэмдэглэнэ гэдэг нь ээжийн тухай бичих, ярилцлага өгөх, хүмүүстэй уулзах сануулах юмнууд хийнэ шүү дээ. Ээж 1991 онд өнгөрсөн юм. Зохиолын номууд, жүжгийн зохиолуудыг нь 2001 онд эмхэтгэж, “Нарны дор би мөнх оршино” гэж гаргасан. Хэдэн өгүүллэг тууж, шүлэг энэ тэрийг нь төрөл бүрээс нь оруулж, хэвлүүлсэн юм. Яагаад ийм нэр өгсөн гэхээр ээжийг өнгөрөхөд Ш.Сүрэнжав гуай надад хэлсэн юм. “Баатар аа, ээжийн зохиолууд дотор Нарны дор би мөнх оршино гэсэн өгүүлбэр байдаг шүү” гэж сануулсан юм. Би түүнийг нь санаад, гантиган дээр нь энэ өгүүлбэрийг бичиж үлдээсэн. Ээж өнгөрөхдөө “Нэг юм би дутуу үлдээчихлээ. Дурсамжийн номоо бичмээр байна. Энэ бол зөвхөн миний түүх биш Монголын эмэгтэйчүүдийн түүхтэй холбоотой” гэж ярьж байсан. Эмнэлэгт нэлээд муудсан хойноо ч (Уг нь гайгүй байснаа гэнэт муудсан, зүрх судас даралт гэж явдаг байсан, тэгсэн элэгнээсээ болоод их хурдан муудсан даа) “Эмч нарт хэлээд, ганц жилийн нас хайрлаач, би дурсамжаа дуусгах хэрэгтэй байна” гэсэн юм. Тэрийг нь бодоод дурсамжийн ном гаргах нь зүйтэй гэж шийдсэн. Өөрөө бичиж чадаагүй ч уулзаж учирч байсан мэддэг улсуудынх нь яриа хөөрөөг бүгдийг нь аваад, нэг гаргачихъя гээд Булганаас төрсөн хоёр дахь Төрийн шагналт эмэгтэй зохиолч С.Оюун эгчид хэлсэн юм. Хоёр талаасаа материал цуглуулаад, эмхэтгээд “Цагийг эзэлсэн хатагтай” гэж С.Оюун эгч нэрийг нь өгсөн юм.

–С.Оюун гуайн нэг хөөрхөн дурсамж байдаг. Нэг өглөө дарга “Би Өнөбаатарынх руу явж байна аа. Залагдаад байгаа юм уу, зарагдаад байгаа юм уу мэдэхгүй ээ, хүүхэд харах ажилтай” гээд инээж байсан гээд. С.Удвал гуай өөрөө өнчин өрөөсөн өссөн болохоор ч тэр үү эмээгийн үүргээ сайн гүйцэтгэхийг хичээдэг байсан юм болов уу даа?

-Ер нь тийм байсан л даа. Өөрөө хэлсэн үг нь байдаг. “Амьдралын хоёр тал гэж байдаг. Нэг нь нийгмийн хөдөлмөр, нөгөө нь гэр бүл. Хариуцлагатай ажил хийж яваа эмэгтэй хүнд энэ их хэцүү. Би ганцхан нийгмийн хөдөлмөрийг голлон сонгож явсан. Тийм учраас нөгөө талдаа их хохирол үзсэн” гэсэн. Үүнийгээ нөхөх гэж оролдож явсан даа. “Монгол эмэгтэйн хөрөг” гээд Ш.Сүрэнжав гуайн баримтат кино бий дээ.

Түүн дээр манай хүү, эгчийн хоёр банди паркт түрүүлж гүйгээд, араас нь хөөцөлдөж байгаа хэсэг бий. Тэгж явах их дуртай. Зав чөлөө багатай байсан даа. Манай хүүхдүүдээс өмнө эгчийн гурван хүүхдэд ч их сайн байсан. Эгчийн маань бага хүү манай томтой чацуу. Миний дараагийн дүүгийн хүүхдүүдийн том нь баньд. Энэ хэдэд их сайн. Эгч залуудаа хүүхэд гаргасан. Өнөрзул гээд эгчийн том охиныг өөрийн болгоод авчихсан байхгүй юу. Бүр дасгачихаад сүүлдээ нөгөөдөх нь ээжийгээ ч тоохгүй, Удвал гэдэг овогтой явчихсан.

–Таны эхнэрт их сайн байсан гэж дэргэдийн улсууд нь дурссан байна лээ. “Миний хайртай, хөөрхөн бэр минь” гээд хойно сурч байхад нь захидал бичдэг байсан гэдэг?

-Анх би танилцуулахад манай хүн их таалагдсан шиг байгаа юм. Том хүү нь юм чинь бэр орж ирэхээр сонин шүү дээ. Манай эхнэрийг халамжлах гэж их бодож явсан даа. Жолооч нь байсан Б.Осоржамаа гуайн дурсамж ч байдаг. “Зохиолын мөнгө гарлаа. Өнөбаатарын эхнэрт хувцас авч өгье” гээд явж байсан тийм юмнууд байдаг. Манай эхнэрийн эцэг, эх нь бас сүрхий улсууд л даа. Хадам аав маань олон жил дунд сургуулийн захирал хийсэн. Хадам ээж багш хүн. Тэр талаасаа бас таалагдсан байлгүй дээ.

Эхнэр маань төгсөх ангийн оюутан байсан. Намар сургууль руугаа буцах болсон чинь ээж хадам болох хүнтэй маань шулуухан яриад “Өнөбаатарыг танайд өвөлжүүлнэ ээ” гээд намайг тэднийд байлгасан. Уг нь бол эмэгтэй хүнийг гэртээ авчирдаг, намайг чинь сууж амжаагүй байхад тэр айлд аваачаад суулгачихсан байхгүй юу. (инээв) Тэгээд л эхнэр төгсөөд ирсэн. Хүү маань тэр жилийн намар гарсан юм. Эхнэр маань олон жил багшилж, Олон улсын харилцааны дээд сургуулийн захирал хийсэн, доктор, профессор, Хятад судлаач хүн. Ээжид их л таалагдсан байлгүй. Байнга л эхнэрийг маань гэдэг байлаа.

–БНМАУ–ын Ардын Их Хурлын дарга Ж.Самбуу гуай ээжийг тань арван настай байхад нь авч өсгөсөн гэдэг. Нэр хүндтэй нийгмийн зүтгэлтэн болж төлөвшихөд мэдээж тэр буурал нөлөөлсөн байх. Түүнээс гадна өөрийнх нь ген, удам судар бас нөлөөлсөн болов уу. Ж.Самбуу гуай олон хүүхэд авч өсгөсөн, цөмөөрөө таны ээж шиг мундаг болоогүй л дээ?

-Ер нь хүний ген гэж бий. Удам сударт бас их юм байсан байх аа. Ээж амьд сэрүүн байхдаа хэлдэг байсан. Би Д.Түдэв хуурч(гүн хэргэмтэй явсан)-ийн төрөл садны хүн шүү дээ гэж ярьж байсан. Гэхдээ түүнийг чи дараа нь яриарай, намайг байгаа үед яривал өнчин өрөөсөн өссөн гэчихээд удам судар сайтай гэлээ гээд яриад унана шүү гэсэн. Тэр үед бас тиймэрхүү хандлага байсан. Угшил нь тийм юм билээ. Би бас одоо байгаа нэг ахаас генийн шинжилгээ Америкт явуулж хийлгэж үзсэн. Нирун аймгийн Алунгоо хатны төрлийн гээд гарч ирж байна лээ. Гэхдээ генийн судалгаа Америкт хийсэн юмнууд бас үндэслэл муутай байж магадгүй. Яах вэ, тэр нь хол юм. Ойрын юм гэвэл төрсөн эцэг Чоймбол, ээж нь Цэдэн гээд тухайн үед бичиг үсэг сайтай улсууд байсан юм.

“Мухар хуруу” Чоймбол гээд сайн бичээч Ж.Самбуу гуайн дэргэд бас ажиллаж байж. Эмээ Цэдэн бас нийгмийн идэвхтэй, анх намд элссэн эмэгтэйчүүдийн нэг, эмэгтэйчүүдийн байгууллагын зүтгэлтэн байсан юм билээ. Ж.Самбуу дарга аймгийн дарга байхад Чоймбол өвөө захиргааны бичээч хийдэг байсан. Чоймболын охин Удвал гээд ээжийг мэддэг байж. Ээжийн хойд эцэг Соном өвөө бас Өмнөговьд Ж.Самбуу гуайн дэргэд ажиллаж байсан юм билээ. Эмээ нөхрөөсөө салаад, шүүхийн дарга байсан Соном ээжийг Цэдэн эмээтэй Өмнөговь руу аваад явжээ. Соном өвөөг Улаанбаатарт ажиллаж байхад ээж хотод сургуульд хоёр жил сурсан гэдэг. Түүнээс өмнө Чоймбол өвөөгөөс гэртээ бичиг үсэг сурсан юм билээ. Өмнөговьд очоод байтал Цэдэн эмээ нас барж, ээж хойд эцгийн гар дээр үлджээ. Соном өвөө дахин хүнтэй сууж, ээжийн хойд эх нэлээд хатуу ширүүн хүн таарсан. Соном өвөө хөдөө гадаа явдаг ажилтай, ээж тэр айлын малыг хариулдаг, үүдэндээ адасган дээр хэвтүүлж сэгсэрч босгоод, “Малдаа яв” гэдэг байж. Тэр үед Ж.Самбуу дарга Өмнөговьд хөдөөгүүр явж байхдаа тэднийхээр оржээ. Их гярхай хүн байж. “Энэ хаанахын юун хүүхэд вэ” гэхэд нь “Аан, энэ Соном авчирч орхисон юм, ээж нь өнгөрсөн охин байгаа юм” гэж хойд эх нь хэлж л дээ. Тэгээд амьдрал ахуйг нь хараад “Энэ ер нь хатуу хөтүү гараар орж яваа хүүхэд байна” гэж мэдээд аваад явсан гэдэг. Тэднийд нэг хэсэг амьдарсан. Ж.Самбуу гуай сүрхий хүн. Ээжийн тавилан юм даа, бас. Амьдрал мэддэг хүн олж таниад сургаад босгоод ирсэн. Ээж ярьдаг байсан арваннэгтэй байхад нь хажуудаа өндөр сандал дээр суулгаад, “За миний хүү, орсон гарсан хүний яриаг тэмдэглээд бичээд байгаарай” гэдэг. Ингээд аймгийн захиргаанд тал бичээчээр оржээ. Арваннэгэн наснаасаа төрийн албанд ажиллаж эхэлсэн гэдэг ийм учиртай. Ж.Самбуу гуай Нямаа гуай хоёр ингэж өсгөсөн. Нямаа гуайг ээж гэдэг. Ж.Самбуу гуай бас ийм маягаар олон хүүхэд хүмүүжүүлсэн шүү дээ. Хоёр Сүрэнжав, Сурмаажав бид нар ах дүү шиг байв. Ээжийг дагаж тэднийд очоод, ээж Ж.Самбуу гуайтай ярилцаж байхад би наана нь хүүхдүүдтэй тоглоод л суудаг байсан.

–Таны аав ямар хүн байсан бэ?

-Зарим хүн аавыг ээжийн бичсэн зохиолын дүрээр төсөөлдөг. Би ээжээс асууж байсан. Улсууд ингэж яриад байх юм. Та амьдралаа бичсэн юм уу гэхэд маань “Үгүй ээ, би юу гэж өөрийн намтраа зохиол болгож бичих вэ. Аливаа юмнаас сэдэл авч байж зохиол бичдэг юм” гэсэн. Аав бас сүрхий хүн байсан шүү дээ. Бас л арвандөрөв, тавтай байхдаа сум аймгийн захиргаанд бичээч байсан. Өмнөговьд ажиллаж байгаад ээжтэй танилцахгүй юу. Аав сүүлд Худалдаа бэлтгэлийн яамны орлогч сайд, Москвад элчин зөвлөх, Гадаад яамны хэлтсийн дарга байсан хүн. Насаараа төрийн ажилд зүтгэсэн, нэр хүндтэй том хүн.

Балжирын Багаажав сүрхий хүн байсан гээд хуучны улсууд сайн мэднэ. Эмх цэгцтэй байхыг ааваас сурсан. Их дэгтэй байсан бид. Яагаад хоёр тийшээ болсон гэхээр ээж хэлдэг л дээ. Аав төрийн хүн засгийн ажил хийгээд хөдөө гадаа их явна. Ээж бас хөдөө гадаа явдаг. Бид хэд өөрсдөө өссөн. Хааяа цуглахаараа бөөн баяр. Манайд бас ээж, аавын хамаатан хөдөөнөөс ирсэн оюутнууд амьдардаг, ах дүү нар сургууль дугуйлан курсэд ирж суудаг. Манайх бужигнасан айл байсан. Аль нь төрсөн, аль нь гаднаас ирж суугаа нь ялгагдахгүй. Аав, ээж хоёр аль аль нь их ажилладаг, гэсэн ч гэрт уур амьсгал сайхан. Янз бүрийн асуудал үүссэнийг ч бид мэдээгүй. Сургууль төгсөөд Шүүх яаманд ороход аав төрийн албан хаагч ийм байх ёстой гээд сургаж байсан.

–Хоёр их хүчтэй хүн нэг дор байхад бас амаргүй шиг байгаа юм. Нэг нь нөгөөгөө дагах, дэмжих маягтай явж байж зохицож амьдардаг юм шиг?

-Эрэгтэй хүн ээжийг дагана, дарагдаж амьдарна гэдэг хэцүү шүү дээ. Ээж ч өөрөө хэлж байсан. “Би сайн ойлгож байгаа, эрэгтэй хүн эхнэрээ байнга дэргэдээ байлгахыг бодолгүй яах вэ” гэж байсан.

–С.Удвал гуайн тухай сонин яриа явдаг. Ю.Цэдэнбал дарга С.Удвалд сайн байсан гэнэ гээд. Магадгүй төрийн тэргүүнээ монгол эхнэртэй байгаасай гэсэн жирийн хүмүүсийн мөрөөдлөөс үүдэлтэй домог байх л даа. Танд энэ талын ажиг сэжиг төрсөн үү?

-Бидний дэргэд бол тийм юм мэдэгдэхгүй шүү дээ. Тэр бол манай улсуудын мөрөөдөл ч байсан юм уу. Монгол эмэгтэйтэй суусан бол С.Удвал гуай шиг хүн байна даа гэсэн юм болов уу даа. Л.Цогзолмаа гуайг бас холбож ярьдаг байсан. Ю.Цэдэнбал гуайн том хүү Владислав манай талийгаач эгчтэй нэг анги. Бие биеэ мэднэ. Дараа нь би бас төрд зүтгэсэн. Москвад таван жил ажилласан.

Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл (СЭВ)-д хуулийн зөвлөх байв. Москвад ажиллаж байхад миний дээд талын дарга Владислав байсан. Харамсалтай нь ээжийг яг муудах үед хол байлаа. 1990 онд буцаж ирээд, ээжтэйгээ жил байсан. Ю.Цэдэнбал даргатай ээж дарга, цэргийн харилцаатай байсан. Ньюансыг нь би сайн мэднэ. Яг үнэнийг хэлэхэд ээж их хэцүү байдалд байсан шүү дээ. Улсууд янз бүрээр ярина. Харилцааны жаахан асуудлууд Филотовагоос болж үүссэнийг би сүүлд мэдсэн. Ээж надад ярьсан л даа. Наян хэдэн онд би гуч гарчихсан, яамны хэлтсийн дарга байв. 1982 онд ээж Бал дарга дээр орсон гэнэ лээ. “Над шиг 60 гарсан хүн юугаа хийх вэ. Залуучуудад зайгаа тавьж өгье” гэсэн чинь дарга “Юу ярьж байгаа юм бэ, Удвал аа чи ажлаа хийж байлгүй яах вэ наад залуучууд чинь юм сураг” гэж хэлсэн юм билээ. Дараахан нь ээж нэг өдөр сонин орж ирээд юм бодоод суусан.

Яасан гэсэн чинь дарга дуудаад “Чи ажлаа өг” гэлээ гэж хэлсэн. Тэгэхээр нь би гайхаад “Саяхан таныг ажлаа хий гэж хэлсэн гээ биз дээ” гэсэн чинь “Нэг л битүү юм болоод өнгөрчихлөө” гэсэн. Сүүлд ээж хэлсэн “Авгай л ороод загнасан байх аа. Удвал орж ирээд гаръя гэхэд нь гаргасангүй, чи юугаа хийгээд гаргадаггүй юм, гаргаач” гэсэн байлгүй гэсэн. Филотова “Наад С.Удвал чинь ерөөсөө бүтэхгүй, үндэсний үзэлтэй” гэж даргад ярьдаг гэсэн, би тоодоггүй юм аа гэж хэлж байсан. Хэдийгээр бодитой биш байсан ч улсуудын яриаг Филотова сонсоод явдаг. Тойрон хүрээлэгчид нь очоод хэлж байгаа биз дээ.

Ээжийн хэлсэн сонин үг байдаг. Аав 1980 онд өнгөрсөн. “Хоёулаа аавын чинь нутгаар явъя” гээд галт тэргэнд суугаад Дорноговь явсан. Хатанбулаг сум руу машинтай орой явсан. Аавын хамаатныд хоол идэж байхад нэг хүн ирээд “Улаанбуланд улсууд цуглаад, С.Удвал гуайтай уулзъя гэж байна” гэлээ.

Улаанбуланд нэлээд олон хүн цугласан байв. Намын хорооны дарга тэр хоёр дээшээ гараад суусан. Намайг бас намын хорооны дарга “Шүүх яамны хэлтсийн дарга бас дээшээ суу“ гэсэн чинь ээж над руу сүрхий харж байна. Ер нь ээж нэг их юм хэлдэггүй, ноцтой хардаг юм. Би дор үлдсэн чинь ээж санаа нь амарсан бололтой сууж байсан. Тэнд нэг гоё үг хэлсэн юм. “Би ажлаа өгсөөн. Хүүгээ аавынх нь нутагтай танилцуулж яваа юм. Миний албаны томилолт дууссан ч амьдралын томилолт дуусаагүй” гэсэн юм.

–Д.Амбасэлмаа гуай “Монгол тулгатны 100 эрхэм”-д орохдоо С.Удвал гуайн тухай дурссан. Ер нь хүн насны эцэст ганцаарддаг, үр хүүхэд байлаа ч дүүргэж чаддаггүй орон зай байдаг шиг. Цайны ханьтай болоход нь та яаж хүлээж авсан бэ?

-Тийм байдалд байсан гэдгийг одоо бодоход өрөвдмөөр санагддаг. Үр хүүхдүүд нь тараад явчихсан. Ээж, аавынхаа дэргэд асраад явж байгаа хүмүүсийг харахад сайхан санагдах юм. Ээжтэй нас ахисан хойноо цайгаа хувааж уугаад явж байгаа тэр хүнийг хүндэтгэдэг байсан.

–Ингэхэд Цэдэнбалын Владислав та хоёр сайн ойлголцдог байв уу?

-Хувь заяа гэдэг сонин. Москвад намайг ирсэнд баярлаад юмаа ярьдаг. Нэг өдөр “Та орой үлдээч, хоёулаа хууч хөөрье” гэсэн. Тэгэхэд Бал дарга, Филотова хоёр тэнд бараг хэлмэгдээд оччихсон, амаргүй нөхцөлд байсан л даа. Хоёулаа амьдрал ахуй яриад, “Слав, чи яагаад авгай авдаггүй юм” гэсэн чинь “Нөхцөл байдал ийм байна шүү дээ. Би хэзээд нь авгайтай болох вэ, ээж аав хоёр хүрээд ирлээ. Нэг байранд хоёр өөр давхарт байдаг ч хоёр хөгшнийг эргэж тойроод бас хэцүү юм аа” гэж байсан. Мань эрд үнэхээр монгол ч бай орос ч бай хүнтэй танилцаад амьдрах бололцоо гараагүй юм билээ. Сүүлд нэг концерт билүү арга хэмжээнд сууж байхад нэг хүн ширтээд байгаа нь мэдрэгдээд байхгүй юу. Тонгойгоод хартал яг өөдөөс Филотова гуай намайг хараад сууж байсан. СЭВ-ийн зааланд арга хэмжээ болоход Владислав ээжийгээ авчирсан юм билээ. Нэг удаа тэгж тааралдсан даа.

“Parkview”хотхонд хууль хяналтын байгууллагад ажилладаг хүмүүсийн цугларалт болсон тухай видео бичлэг цацагдаад байгаа билээ. Энэ бичлэгт нэр дурдагдаад буй өмгөөлөгч Б.Баасанцогттой ярилцлаа.

–Хэзээ, ямар уулзалт болоод яагаад нийтэд цацагдчихав аа?

-Найз нөхөдтэйгөө уулзсан,орж гарч байгаа орон сууцны хяналтын камерын бичлэг юм. Найзуудын жирийн уулзаж, ярьж хөөрч сууж байгаа үйл явдал шүү дээ. Амьдралын жаргал, зовлонгоо хувцаалцаж, он цагийг туулж яваа анд нөхдийн нэг оройны уулзалт Монголын нийгэмд дуулиан шуугиан тарьж, олон хүний ажил амьдралд заналхийлсэн зүйл болж хувирна гэж огт бодож, төсөөлж явсангүй. Нэг зүйлийг яс махандаа шингэтэл ойлгож авлаа. Монгол Улсад хүний эрх чөлөөг хууль хяналтынхан улан доороо гишгэлж, хэлмэгдүүлдэг болжээ. Бүр гэмт хэргийн бүлэглэл бий болчихсон байна, цаана чинь. Тэдгээр улс төр, хууль хяналтынхан багтсан бүлэглэл ямар ч хүнийг гутаан доромжилж хэн ч биш болгож чадах юм байна. Сүүлийн хэд хоногт болж өнгөрч байгаа үйл явдлуудаас харахад бусдын нэр хүнд, амьдралаар тоглоод зогсохгүй, анд найзуудын нөхөрлөлийг доромжилж байна шүү дээ. Хар бага наснаасаа найзалж, нөхөрлөж яваа бидний сайхан харилцааг биеэ үнэлэгч авч, зугаацаж цэнгэдэг гэсэн хямдхан, худал хуурмаг зүйл болгож, олон нийтэд буруу ойлголт төрүүлж байгаад маш их уур хүрч байна. Бас хүний хамгийн ариун нандин гэр бүлийн харилцаанд сэв суулгаж байгаад бүүр ч их уур хүрч байгаа. Хүн яагаад найз нөхөдтэйгөө уулзаж болдоггүй юм бэ. Тэнд байгаа төрийн албан хаагч, шүүгч болон бусад хүмүүстэй олон жил найзалж нөхөрлөж, хааяа уулзаж хоол идэж ярилцаж суудаг. Энд юу нь буруу юм байгаа юм бэ. Улстөржүүлж байгаагаас гадна гүйцэтгэх ажиллагаа явуулав уу гэж харж байна.

–ЦЕГ–ын Хэвлэл мэдээллийн төвийн дарга Б.Баатархүү албан ёсоор мэдээлэл хийхдээ арай зохисгүй зүйл болсон байж болзошгүй гэж шалгаж байгаа гэсэн….

-Тэр эмэгтэйчүүд ажил хөдөлмөр эрхэлж яваа, амьдралтай эмэгтэйчүүд юм билээ. Бүр тодруулж хэлэх юм бол манай найзын найз нар нь найзтайгаа уулзахаар ирснийхээ төлөө бохир улс төрийн золиосонд хэлмэгдэж, зарим хүний хэлж байгаагаар биеэ үнэлэгч болон хувирчихаад зогсож байна. Тухайн үед манай найз дээр ирээд, хамт сууж байгаад л гарцгаасан.

Хоёрдугаарт, ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн албаныхан тэдгээр эмэгтэйчүүдийг амралтын өдрөөр ковидын шинжилгээ авна гэж хуурч хаалгыг нь онгойлгуулаад хүч хэрэглэн Эрүүгийн Цагдаагийн байранд аваачиж, 10 гаруй цаг хоол ундгүй дарамталж, хүч хэрэглэж байцаалт авсан юм байна билээ. Эрүүдэн шүүж, дарамтлан мэдүүлэг авсан асуудлаар дээрх эмэгтэйчүүд Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, Улсын Ерөнхий Прокурорын газар, Баянзүрх дүүргийн Прокурорын газар, ЦЕГ-ын тусгай субьектийн гэмт хэргийг мөрдөх хэлтэст гомдол гарган шалгуулж байгаа юм билээ. Дээрх байгууллагууд цагдаагийн ажилтнуудын эрүүдэн шүүсэн, дарамталсан асуудлыг шалгаж үнэн мөнийг тогтоох байх. Шуудхан хэлэхэд, хуулийг хамгийн сайн мөрдөх ёстой тангараг өргөсөн цагдаа нар хууль зөрчсөн маш ноцтой асуудал энд яригдаж байна.Дараа нь хууль зөрчсөнийхөө төлөө хуулийн дагуу хариуцлага хүлээх нөхцөл байдал үүсээд байгааг тэд мэдэж байгаа болов уу.

–Цагдаагийн байгууллагаас биеэ үнэлэгч авсан, данс руу нь мөнгө хийсэн гэж ярилцлага өгсөн шүү дээ. Цагдаагийн байгууллагын хариуцлагатай албан тушаалтан худлаа хэлсэн гэж үү. Танаас мэдүүлэг авсан уу?

-Надаас авсан. Гурван эмэгтэйг цагдаагаас дарамталж айлгаж, машин дотор авч яваад “Чи тэгж хэл, ингэж хэл” гэж шахаж шаардан, гурван өөр өрөөнд суулгаж байгаад “Тэр чинь хэргээ хүлээчихлээ. Одоо чи хүлээ, тэгж ярь”, “Та нар биеэ үнэлсэн гэж хэл, мөнгө авсан гэж хэл” гэх мэтээр огт болоогүй зүйлийг болсон мэтээр ярь гэж дарамтлан хүчээр мэдүүлэг авсан. “Биеэ үнэлсэн мөнгө авсан гэж хэл, үгүй бол чамайг шоронд хийнэ” гэж хүртэл дарамталсан гэсэн.

–Нууц биш бол тэр бичлэг дээрх эмэгтэйчүүд яагаад цуварч орж гараад байсан юм?

-Бичлэг дээр байгаа эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн бие биенээ мэддэг найз нөхөд. Эрэгтэй дээр эмэгтэй нь ирээд биднийг хүргэж өгсөн л асуудал. Дунд нь хоёр эмэгтэй орж гараад байгаа нь найз дээрээ ирээд түлхүүр өгч авалцаж явсан л хүмүүс. Үнэнийг хэлэхэд эрх барьж байгаа намын сайд, түүний мэдэлд байдаг Цагдаагийн байгууллагын алба хаагчдын зохион байгуулалттай, тодорхой зорилготойгоор хийгдэж байгаа ажиллагаа гэж харж байна.

Тангараг өргөж, мөрдөс зүүсэн төрийн тусгай албаныхан ийм ажиллагаа явуулж, хутгалдаж байгаад маш их харамсаж байна.

–Цацагдсан бичлэг хаанаас гарсан бичлэг вэ. Эсвэл зорилготойгоор тусдаа хийгдсэн бичлэг үү?

-Тэр бичлэг дээр хэн нэгэн гар утсаараа юм уу, бичлэг хийдэг аппаратаар бичсэн юм болов уу гэж бодсон. Яагаад вэ гэвэл тэр бичлэгийн дүрс нааш, цаашаа татагдаж харагдаж байна лээ. СӨХ-оос авсан камерын бичлэг байлаа гэхэд захын хүн авах эрхтэй юу. Хууль хүчний тусгай эрхтэй байгууллага тэр бичлэгийг гаргаж тавьж байгаа гэдэг нь тодорхой.

–АТГ, цагдаа, тагнуулын байгууллагад ажилладаг хүмүүс нэг дор цуглаж, уулзана гэдэг чинь хэн ч хар төрөхөөр шүү дээ. Зарим хэрэгт хамтарч, ярилцаж тохирдог байж болзошгүй гэх яриа сошиалд өрнөөд байгаа?

-Бид 2004 оноос хойш найзалсан найзууд. Нэг байгууллагад хамт ажиллаж байгаад одоо өөр, өөр ажил хийж яваа хүмүүс. Бид нар гэр бүлийн найзууд. Үүнийг нотлох зураг, хөрөг байгаа. Бас урьд нь хамт ажиллаж байсныг нотлох зураг байгаа. Тэр байранд уулзсан шиг уулзалтууд өмнө нь болдог л байсан. Чөлөөт цагаараа баар ресторан, гэр орондоо бид орж гарч уулзалддаг уулзалт өмнө нь зөндөө л байсан. Жирийн уулзалтыг зориуд улс төр болгож сошиалд сэвсэн. Анхнаасаа гүтгэж, ашиг сонирхлын зөрчилтэй хүмүүс цугларсан мэтээр харагдуулахыг зорьсон. Тэнд уулзалт болохыг мэдэж, зориуд бичиж, цацаж байгаа нь харин тэнд гүйцэтгэх ажиллагааг явуулсныг нотолж байна. Гүйцэтгэх ажиллагаа явуулаад дараа нь улс төр болгосон энэ бусармаг үйл ажиллагааных нь золиосонд ажлаа хийж явсан хэдэн шүүгч, найз нөхөдтэйгөө уулзах гэж очсон хэдэн эмэгтэйчүүдийн нэр хүнд, амь амьдрал сүйрч байх шиг байна. Энэ их хэлмэгдүүлэлтийн хар сүүдэр дагуулсан улс төрийн золиосонд эрдэнэт хүний амь үрэгдчих вий гэж айж байна.

–Та зорилготой гэлээ. Зорилго нь юу гэж ?

-Харин та юу гэж бодож байна. Нэг орцны камерын бичлэг тавиад л, бүх сошиал хуудсууд, шар сайтуудаар төлбөртэй тараалгаад л, хэн нь ч мэдэгдэхгүй хуурамч аккаунтуудаар пост бичүүлээд л. Ер нь миний найз нөхөдтэйгөө нэг байранд уулзсан бичлэг энэ нийгэмд тийм сонин юм уу? Шуудхан хэлэхэд, энэ үйл ажиллагааг цагдаагийн байгууллага, эрх барьж байгаа намын пиарын баг бүх бүрэлдэхүүнээрээ хийж байна гэж хардаж байна. Мэдээж зорилго нь жирийн нэг өмгөөлөгч би биш. Сонгууль угтсан шүүх, болон тодорхой улстөрчийг онилсон зорилготой ажиллагаа. Шүүгч нарын шийдсэн хэрэгтэй холбоотой, Шүүхийн тухай хууль, өөрсдийн хууль бус үйл ажиллагаагаа далдлах, нийгмийн сэтгэл зүйг өөр тийш хандуулах гэсэн үйлдэл. “Төрийн ордны 3 давхарт шүүгчийг дуудаж хэнд хэдэн жилийн ял өгөхийг ярьдаг” гэх зохиолоо амилуулах гэсэн, түүнийгээ бодит болгохын тулд хууль бусаар гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж, нийгэмд зохион байгуулалттайгаар тарааж байна. Гэтэл яагаад иргэдийн эрх ашгийг хөндсөн, бусдыг тагнаж чангасан гэх үйл явдал, баримтыг шалгахаас илүү шүүгч нар биеэ үнэлэгч авсан, мөнгө шилжүүлсэн гэж гүжирдэж байгаад маш их цочирдож, гайхаж байна.Өөрсдийн хуулиар олгогдсон эрхийг ашиглаж олсон баримтаар бусдын нэр төрд халдаж, нотлох баримт гэх зүйлийг захиалгаар олон нийтэд задруулж байгаа нь өөрөө гэмт хэрэг. Дахиад “Энканто” хотхонд нэр бүхий шүүгч нартай уулзсан байна гээд баахан хуурамч мэдээлэл тарааж, хууль бус гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан зохиомол эвлүүлэг бүхий баримтаа тараах байх. Үнэхээр их мөнгө, эрх мэдэл явж байна. Өөрсдийн хэргийг энэ сэдвээр дарах гэж л оролдож байна. Хэн ч мэдэхгүй хэдэн нөхөд уулзаал биз. Тэр нь яагаад нийгмийн ийм том сэдэв болчихов оо гэдэгт дүгнэлт хийнэ биздээ.

–Таныг ҮАБЗ–д ажилладаг гэсэн мэдээлэл явж байсан. Дараа нь ҮАБЗ таныг байгууллагадаа ажилладаггүй гэж мэдэгдэл гаргасан байна лээ. Аль нь үнэн юм бэ?

-Хариуцлагатайгаар мэдэгдэхэд би ҮАБЗ-д хэзээ ч ажиллаж байгаагүй, одоо ч ажилладаггүй. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт хууль зүйн зөвлөгөө өгч хамтран ажиллаж байсан. Тэр үед Төрийн ордонд нэвтрэх үнэмлэх олгож байсан. Тэр үнэмлэхийг л сошиалаар явуулаад байна билээ.

Зорилго нь намайг Ерөнхийлөгчийн хүн болгож, шүүгч нартай уулзаж хүнд ял өгүүлдэг, энэнийг байхгүй болгох үүднээс шүүхийн тухай хуулийг санаачилж, өөрчлөлт орууллаа гэж, шударга үнэний маск зүүж тоглож байна. Үнэхээр харамсаж байна. Би энэ хууль бус үйлдэлтэй тэмцэх болно. Нэр төрөө ч сэргээж, тийм ёс бус зүйл хийгээгүй гэдгээ баримттайгаар баталж харуулна. Улс төр хийж, тоглож болно. Гэхдээ хүний амьдрал, алдар нэр, эрх чөлөөгөөр тоглож болохгүй.

–Та нарыг нэг хэрэг дээр хамт оролцож, шийдэж байсан гэх яриа бас гарсан. Ийм тохиолдол байгаа юм уу?

-Нэг хэрэг дээр хамт оролцож шийдсэн зүйл огт байхгүй. Шүүгч нар хуульд заасны дагуу өөрсдөд хуваарилагдсан хэрэг дээрээ ажилладаг. Тэр хэрэгт нь бусад найз нөхөд бид нэг ч оролцоотой байгаагүй. Өмгөөлөгч миний хувьд гэхэд хоёр шүүгч найзынхаа хэрэг дээр өмгөөлөл хийж байсан зүйл байхгүй. АТГ-т ажилладаг гэж хэлээд бгаа нь төрийн албан хаагчдын хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг компьютерт шивдэг хүн. Тэр хүн мөрдөн байцаалтын болон гүйцэтгэх ажиллагаа хийдэг эрхтэй хүн биш.

–Шүүгч найзуудын чинь хувьд М.Энхсайхан, Б.Болор гэх мэт олны танил ултөрчдийн хэрэг дээр ажиллаж байсан гэж сошиалаар нэг ярьж байгаа?

-Анх Бат инженер энэ тухай сошиалд бичсэн гэж харсан. Түүнээс үүдэлтэйгээр буруу зөрүү мэдээлэл даамжирч цацагдсан. Надтай хамт нэр холбогдоод байгаа миний найз нар дотор улстөрчдийн хэргийг шийдсэн хүмүүс байж таарсан. Миний найз шүүгч Идэр Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн асан Ж.Эрдэнэбатад холбогдох хэргийг шийдсэн. Нөгөө шүүгч найз маань М.Энхсайханд холбогдох хэргийг шийдсэн. Шүүгчийн хувьд хуваарилагдсан хэрэг дээрээ ажилласан шүүгч нар. Түүнээс биш нэг хэрэг дээр хэзээ ч хамт шийдэлцэж оролцож байгаагүй гэдгийг дахин хэлье. Шүүх үнэн цагааны дэнс, эрүүгийн хэргийн хувьд мөрдөн байцаалт явуулж, прокурор яллах дүгнэлт үйлдсэн хэрэгт яллах дүгнэлтийн хүрээнд л шийдвэр гаргадаг. Яагаад шүүгч, шүүх гээд дайраад байдаг юм. Шүүгч хүн хүн биш юм уу. Шууд хэлэхэд, энэ бол шүүгч нарт өгч байгаа сануулга, нөлөөлөх оролдлого гэж үзэж байна. Үүнийгээ саяхан баталсан Шүүхийн тухай хуулиараа нотолсон. Би шүүхийн байгууллагад жижүүрийн албанаас ажлын гараагаа эхэлсэн. Шүүх энэ хүмүүсийн улс төрөө хийдэг орчин, талбар биш. Шүүх шударга ажиллаж байгаа, улстөрчдийн нөлөөллийг сонсохгүй байхаар шүүх болохгүй байна, шүүхийн хонгил бий болсон гэж яриад байгаа улстөрчдийг илүү анхаарах хэрэгтэй.Бодит байдал дээр захиалгаар нийгмээр нь зүхүүлэх арга хэмжээг их мөнгөөр зохион байгуулж, сайтар найруулж хийж чадаж байна шүү дээ.

–Шүүгч нарын шийдвэрлэсэн хэрэгтэй нь холбоотойгоор ийм үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэх гээд байна уу?

-Тийм гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна. Мөн эрх барьж байгаа нам, тэр намын сайдын шүүхийн тогтолцоог харлуулах гэсэн, УИХ-ын танхимд Ерөнхийлөгчийг гүтгэж байсан гүтгэлгээ үнэн болгох гээд л ЦЕГ-ыг хөдөлгөж байна шүү дээ. Эрх барьж байгаа нам, ЦЕГ хөдөлж байхад жирийн нэг өмгөөлөгч би ярилцлага өгч, олон нийтэд болж байгаа үйл явдлыг тайлбарлахаас өөр юу хийж чадах билээ. Эрх барьж байгаа намд цагдаа, тагнуул, АТГ гээд бүх хүчний байгууллага байна. Одоо шүүхийн нэр хүндийг унагааж, шүүгч нарыг тагнаж, нэг, хоёр шүүгч нараар туг тахиж, нийгэмд харлуулж байгаад шүүхийн тогтолцоог өөрийн хяналтад оруулах зорилготой үйлдэл юм. Шударга сайд, гишүүний дүрд тоглож, түүнийг бодит болгохын тулд золиос нь бидний хэдэн нөхөд байж. Шаардлагатай бол хэвлэлийн хурал хийж баримт мэдээлэл, бодит үнэнийг дахин дахин ярих болно.

–Та нар хууль хяналтын байгууллагад хандсан уу?

-Би болон энд нэр дурдагдаад байгаа бүх хүн хууль болон хүний эрхийн бүхий л байгууллагад гомдол гаргасан. Гэхдээ энийг хэн нь ч шалгахгүй биз. Учир нь, өөрөө өөрсдийгөө шалгаж чадахгүй, тодорхой цаг хугацааны дараа эрүүдэн шүүсэн хэрэг шиг задарна. Гэхдээ цагдаагийн байгууллага өөрсдийн хууль бус гүйцэтгэх ажиллагааны баримтаа бүгдийг устгасан байх. Эдний үндсэн арга нь энэ юм байна. Мөн эрүүдэн шүүж дарамталсан асуудал дээр цагдаагийн дотоод тусгай байгууллагад нь мөн гомдол гаргасан.

Хуулийн байгууллагыг хувийн улс төрийн ашиг сонирхолдоо ашиглаж байгаа нь өөрөө хууль бус үйлдэл. Үүнийг нь гардаж хийж байгаа ажилтнуудыг цаг хугацаа шүүнэ. Эмэгтэй хүн ороод гараа л биз, тэр хүмүүсийг цагдаа хүч хэрэглэн авч явж, мэдүүлгийг нь зааж өгч, дарамталж гарын үсэг зуруулж, янхан гэх нэрийг зүүж өгсөн. Мөн хойноос нь хөөцөлдөж “Дахиж уулзах хэрэгтэй байна. Мэдүүлгээ нягталъя. Нөгөө газраа уулзмаар байна. Манай дарга бас уулзъя гэсэн, хүн явууллаа” гэх мэтчилэн утсаар ээлж дараалан яриад байгаа бичлэг нь байгаа.

Яагаад гэхээр ярьсан зүйлээ яриагүй гэх учраас яриаг нь бичиж авсан байгаа. Эдэнд баримтаа устгах хангалттай эрх байгаа. Үнэхээр том байна. Хэнд ч зохиомол хэрэг тулгаж, хэнийг ч худалдаж авч, худлаа хэлүүлж, хэнийг ч хүчирхийлж хэрэг хүлээлгэдэг юм байна гэдгийг харлаа. Үүний цаана нийгэмд өөрсдийгөө шударга гэж харуулах гэсэн зохиомол жүжиг. Хүний эрх, аюулгүй байдал, хувь хүний нууц гэх зүйл үнэндээ байхгүй болж. Эд нар зохиосон жүжгээ амь оруулахдаа үнэхээр мэргэшсэн юм байна. Улс төрийн золиосонд хэдэн хүмүүсийн гэр бүлийн амьдрал сүйрч байна. Бүр зарим нэг хүн нь амиа хорлох тухай яриа гарч байгаа. Дори гэх эмэгтэй манай найз руу утасдаж “Энд юу болоод байгаа юм бэ. Би амиа хорлолоо” гэж ярьсан байна лээ. Мөн өөр хоёр эмэгтэй нэгэн рүүгээ “би очихгүй, үхмээр байна” гэсэн мессэж бичсэн байна лээ. Улс төр хийх нь яах вэ. Түүндээ зүгээр ажлаа хийгээд явж байсан хүмүүсийг хутгахаа л больчих.