Эх орны баруун хязгаар түүхийн өлгий Ховдын хорооноос Богд Дүнжингарав уулын хаяа, Хатан Туулийн хөвөөг зорьж гүйсэн Зэвсэгт хүчний 123 дугаар ангийн ахлах ахлагч Эрхэмбаярын Даваажамц Цаст Сутайг арлаж, Хар Азаргын нурууг налан, Шаргын уудам говийг туулж Хантайшир хайрханыг гаталж наашилсаар улсын нийслэл Улаанбаатар хотынхоо баруухан талд тулж иржээ. Амин бие бүү хэл аргамаг хүлэг цуцаж туулах хол замыг ажрахгүй гүйж буй идэр залуухан ахлах ахлагчийн аян замынх нь нэг өдрийг сурвалжлахаар өнгөрсөн баасан гаригт Төв аймгийн Лүн сум руу хүлгийн жолоо залсан юм.
Ардын хувьсгалын 100 жилийн ой, Зэвсэгт хүчний 100 жил, Ардын Хатанбаатар, С.Магсаржав нарын нэрэмжит 123 дугаар ангийн 100 жил, Ховдын хорооны 90 жилийг ойн арга хэмжээг угтан бэлэг барихаар сэтгэл шулуудаж аян замд гарсан ахлах ахлагч Э.Даваажамцыг Лүн сумын төвийн наах нь талд явахад нь тосож очлоо. Өглөөний гүйлтээ өндөрлөж, үдийн хоолоо идэж түр амсхийгээд хөдөлж байхад нь бид очиж таарсан юм. Түүнд түшиг болж эхнэр М.Мөнхзаяа, их эмч Б.Золбоо нар хадам ахынх нь хамтаар дагаж явна.
Зорьсон зочинтойгоо уулзаж мэнд мэдлээ. Таван үг сольчихоод толгой дээрээс манартал төөнөх их үдийн халуун нарны элчинд армийн эрээн хувцсандаа түүртэлгүй гүйх ахлах ахлагчтай “дөрөө харшуулж” аян замынх нь өчүүхэн зайг хамт гүйж туулсан юм.
Барьсан талх шиг авсаархан цүнхэн дээрээ алтан соёмбот далбаа намируулан гүйх цэрэгтэй зөрсөн хүн бүр гар даллаж эелдгээр инээмсэглэж мэндчилнэ. Нэг бол дохиогоо анивчуулж, эрхий хуруугаа гозойлгож амжилт хүсэх аж. Хажууд нь суусан нэг нь бичлэг хийж мөн л инээмсэглэсээр зөрнө. Зарим нь бууж хамт зураг даруулж ус, ундаа зэргээр аяны богцыг нь мялаана.
Тэдэн дунд ёнгинотол сигналдах том машин ч олон тааралдах юм. Цочоод харахад кабинаас нь хижээл насны мариалаг эр малийтал инээмсэглээд гараа даллана. Тэр бүрт ахлах ахлагч маань эелдгээр инээмсэглэж гараа даллаад л гүйлтээ цааш үргэлжлүүлнэ.
Наадам цуцласан сургаар нийслэлээс баруун тийш чиглэсэн замын хөдөлгөөн уяачдын хөлд дарагджээ. Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойд зорьж ирсэн уяачид унаач хүүхдээ дагуулж, удамт хурдан хүлгүүдээ ачаад урам муутайхан л буцаж явна. Тэдний л нэг бололтой. Алтан соёмбот далбаагаа намируулан баруун хязгаараас гүйж яваа цэргийг хараад омогшжээ. Том цэнхэр машины кабинаас үсэрч буусан хөдөөгийн хөх уяач ах ахлах ахлагч Э.Даваажамц руу гүйж инээд алдан тэвэрч байна. Бэтгэртэл санасан хүүгээ тэвэрч сэтгэлээ дэвтээж буй эцэг шиг л халуун дотно харагдана. Бүтэн жилийн хөдөлмөр нь үнэгүйдэж толгой гудгар яваа ахын дотор таван үг солиод л эргэхдээ цэлэмчихэв бололтой. Харц нь гэрэлтэж ирээд л хачин сайхан инээмсэглэчихээд цааш аян замаа үргэлжлүүлэхээр хөдлөлөө.
Гүйж яваа цэрэгтэй уулзсан учирсан бүхний нүүрэнд инээмсэглэл тодорно. Цар тахлын нөлөөгөөр бид бүгдээрээ л тун хэцүү цаг үеийг хамт туулж явна. Хаагдсан, хоригдсон, өр, зээл нэхүүлсэн, ажилгүйдэлд нэрвэгдсэн гээд л хэн бүхний дотор баргар л байх шиг. Нийгэм бараантсан ийм хүнд цаг үед гэрэл түгээж эр цэргийн тэсвэр хатуужлыг гайхуулж бусдад омогшил төрүүлж, сэтгэлд нь оч асааж яваа залуухан ахлах ахлагчийн урт аяллын 31 дэх өдөр ийм сонинтой үргэлжилж байна. Тэр жил үймээн самууны улмаас харанхуйлчихаад байсан нийгэм анхны олимпийн аваргаа хүлээж аваад л цэлмэж байсан. Тийм л гавьяаг эгэл ардын хүү, эх орны цэрэг Эрхэмбаярын Даваажамц байгуулахаар урагшилж явна.
Ховдын хорооноос гарч Шаргын говь, Дэлгэрийн талыг туулж ирсэн Даваажамцад эцэж цуцсан шинж ер алга. Хувцас, гутал нь ч шинэ юм шиг гялалзаад харайлгаж явах юм. Тэрбээр “Монгол түмнийхээ дэвссэн сэтгэлийн дэмээр л энэ их аяныг туулж явна. Сүү шиг сэтгэлтэй түмэн юм. Замд таарсан хүн бүрийн сайхан сэтгэлээр л дотоод эрч хүчээ авч явна. Замын гуанзны эмээ “Хар шөл уугаад яв хүү минь” гэх. Зөрж өнгөрөх хүмүүс ч сайхан үгээ харамлахгүй, ус ундаа гээд л янз бүрийн зүйлээр дайлна. Замд бороо, шороотой үе тааралдана. Тийм цагт хэн нь ч манайд тухтай амраад яв гэх юм” хэмээн талархсан сэтгэлээ илэрхийлж байна. Энэ мэтийг хөөрөлдөж завсар зайгаар замд таарсан нэгэнтэй зураг даруулж явсаар аяллынх нь 10 орчим км зайг бид туулжээ. Ингээд амрах цэгт нь ирлээ. Улаанбаатараас төрөл төрөгсөд нь ирчихжээ. Мөнгөн аягатай сүү, хадаг бариад хүүгээ тосч байна. “Ховдын мөрдөстнүүд” төрийн бус байгууллагаас ч Бригадын генерал Т.Хүрэлбаатар, Хурандаа Г.Пушкин нар залгамж халаа нутгийн залуудаа амжилт хүсэхээр ирсэн харагдана. Цай цүй болсны дараа сая нэг зочинтойгоо тухтай сууж аян замынх нь “богц”-задлах боломж тохиолоо.
Ахлах ахлагч Э.Даваажамц Өмнөд Суданд хоёр удаагийн, Афганистан улсад нэг удаагийн энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож байжээ. Сүүлийн ажиллагаанаас өнгөрсөн оны арванэгдүгээр сард халагдсан байна. Цар тахлын нөлөөгөөр хөл хөдөлгөөн хязгаарласан үед Афганистанаас ирж тусгаарлалтад олон хонохдоо 1500 гаруй км-ийн зайд гүйх хүний санаанд багтахгүй зүйлийг анх сэдсэн гэнэ.
Ингээд өнгөрсөн оны хоёрдугаар сараас эхлэн биеэ бэлтгэж эхэлсэн байна. Тухайн үед 92 орчим кг-ийн жинтэй байсан Даваажамц өдөр тутам бэлтгэл хийсээр 10 орчим кг-ийг хасч гүйлтэд бэлэн болжээ. Улмаар бүтэн биеийн эмчийн үзлэгт орж, Зэвсэгт хүчний жанжин штаб, ангийн захирагчаасаа зөвшөөрөл авснаар гэр бүлийн хүндээ дуулгаж гүйлтийн замд гарчээ.
“Ховдоос нааш гараад зах хязгаар нь харагдахгүй хоёр том талыг тууллаа. Шаргын говиор хоёр хоног явлаа. Хүчтэй шороо шуурч байснаа гэнэт бороо шаагьж, төд удалгүй нар шараад л багахан хугацаанд л байгаль цаг уур нь хувирч байдаг газар юм билээ. Дараагийнх нь Дэлгэрийн тал. Зах хязгаар нь харагдахгүй зэрэглээтэх талд хүн мал битий хэл шувуу ч харагдахгүй. Хаа нэг гүрвэл хар хорхой үзэгдэнэ. Энэ их талыг гурав хоног гүйж туулсан. Ховд, Говь-Алтайн заагт явахад надад “Lowo” бэндээс гутал бэлэглэсэн юм. Анхандаа ч шинэ гуталд хөл дасах болов уу гэж эргэлзэж л байлаа. Өмсөөд гүйхэд пүүз шиг л хөнгөхөн. Гаднаасаа чийг нэвтрэхгүй, агаар нэвтрүүлээд тун аятайхан юм. Аяллын турш хамгийн ойр дотно байсан “найз” гэвэл гутлаа л онцлох байна” гэж холын сонин хуучилж байна.
Ахлах ахлагч Э.Даваажацмын холын зайн гүйлтийг олон улсад ч анхааралтай ажиглаж байгаа юм байна. Герман улсаас уулын хөнгөн ротын хоёр цэргийн алба хаагч Баян-Өлгий аймагт 331-дүгээр ангид сургалт явуулах үеэрээ Э.Даваажамцыг 1500 км-ын алс газар гүйх тухай дуулсан даруйдаа зорьж ирж уулзжээ. Ингээд нутаг буцсан даруйдаа Герман дахь уулын ротын удирдлагууддаа мэдэгдэж л дээ. Өнөө хэд нь Монголын зэвсэгт хүчин рүү өдөр бүр шахуу утас цохьдог бололтой юм. “Өнөөх гүйж яваа цэрэг юу болсон бэ, биеийн эрүүл мэнд нь яаж байна. Ямар өөрчлөлт гарав. Та нар наад цэрэгтээ юу идүүлж уулгасан юм бэ” гэх зэргийг шалгаагаад амар заяаг үзүүлэхгүй байгаа гэнэ. Э.Даваажамц шиг 1500 км-ын алсад олон хоногийн турш явган гүйсэн цэрэг дэлхийд байдаггүйг ЗХЖШ-аас баталж байна. Магадгүй монгол цэргийн тэсвэр тэвчээр олон улсын анхаарлыг татаж Дэлхийг дэлдгийлгэх нэг “од” -той ч болж байгаа юм билүү. Дотооддоо цар тахлын халдвар замаа алдаж бусад улс орнуудын зарим нь манайхаас нүүр буруулж хил гаалиа хаагаад эхэлчихсэн. Ийм үед Монголын тухай чихэнд чимэгтэй мэдээлэл гадаад орчинд тархвал манайд л тустай болов уу. Монголын армиас дахин давтагдахад бэрх амжилт тогтоосон хүмүүс олон. Саяхан л гэхэд хилчин хурандаа В.Дамдинсүрэн 53 насандаа эх орноо явган тойрч 8000 км алхсан гэнэ. Энэ мэт сонин содон амжилтаар Монголын зэвсэгт хүчин баялаг.
Алсын аянд Э.Даваажамцыг хазайхад тулж яваа эмэгтэй бол түүний гэргий М.Мөнхзаяа. Тэрбээр энэ их аяллын чухал хэсэг хоол, хүнсний асуудлыг хариуцаж яваа гэнэ. Өглөө, өдрийн гүйлтийн дараа ханийнхаа гарын хоол идээд л байвал ямар ч холын аянд гүйхэд бэлэн байгаагаа ахлагч Э.Даваажамц онцолж байлаа.
Аяллын арын албыг хариуцаж яваа эзэгтэйтэй цөөн хором хөөрөлдлөө.
-Таны хань Ховдын хязгаараас гараад 31 дэх хоногтоо гүйж 1372 км замыг туулчихаад байна. Өдөрт хамгийн багадаа 50
км-ийн зайд гүйж байна шүү дээ. Цаагуураа тамирдаж л байгаа болов уу. Хайрлах сэтгэл төрж байна уу?
-Хайрлах сэтгэл төрөх л юм. Ядрахвий дээ, хөл нь өвдөх вий гэсэн айдас байна. Гэхдээ ил гаргаад байж болохгүй. Сэтгэл санаагаар дэмжих үг л хэлдэг юм. Сэтгэл санааг нь унагах үг хэлэхгүйг л хичээх юм.
-Гүйхээр шийдсэнээ эхлээд ханьдаа л хэлсэн байлгүй та хэрхэн хүлээж авсан бэ?
-Тийм. Би ч дэмжиж хүлээж авсан. Бид 10 орчим жил хамт амьдарч байна. Тэр хүний бие организм, тэсвэр тэвчээрийг сайн мэддэг учраас дэмжсэн. Энэ хэмжээнд гүйнэ гэдэгт нь бүрэн итгэлтэй байсан.
-Энэ холын аяны хоол хүнсийг та хариуцаж байгаа гэсэн. Гол төлөв ямар төрлийн хүнс хэрэглэж байна?
-Холын замд гүйж яваа хүнд хүнс чухал. Гол төлөв шинэ мах, борцтой шөл ууж байна. Хажуугаар нь шар тостой цай, буцалсан ус уудаг юм. Дархлаа дэмжих тал дээр маш сайн үйлчилгээтэй.
-Өмнө нь та нөхөртэйгөө хаагуур аялж байв. Энэ зуныг танай гэр бүл адал явдалтай өнгөрүүлж байгаа болов уу?
-Том зорилго тавиад гарсан аялал маань адлал явдлаар дүүрэн үргэлжилж байна. Мартагдахааргүй дурсамж үлдээж байна. Нөгөө таалдаа хожим үр хүүхдүүддээ ярих түүх бүтээж байна л даа. Хажуугаар нь залуу хосуудад үлгэр дууриал үзүүлж байгаа болов уу.
Нөхрөө дагаад хээрийн салхинд сар орчмын хугацаанд явах эмэгтэй өнөөдрийн нийгэмд хэд байгаа бол. Эмэгтэй хүний тухайд нар, салхинд цохиулах гоо сайхан талаасаа ч амар биш. Гэхдээ зорилгоо даваад хамтдаа харина буцна гэж гэр бүлийн хүнээ зоригжуулаад л явж байна” гэсэн. Эдний гэр бүл бага насны гурван хүүхэдтэй. Тэднийгээ ээжийндээ үлдээгээд гарсан гэнэ. Урт аяллын турш хүүхдүүдээ санах нь амар биш байгааг тэд онцолж байна лээ.
Энэ багийн эмчээр уламжлалт анагаах ухааны их эмч Б.Золбоо ажиллаж байгаа юм. Багийн эмчтэй цөөн хором хөөрөлдлөө.
-Таны тухайд Зэвсэгт хүчний түүхэнд тодоор бичигдэж үлдэх үйл явдлын гэрч болж явна. Хол зайд гүйж яваа хүний эрүүл мэндийг хариуцна гэдэг хариуцлагатай ажил шүү дээ?
-Тийм. 2100 орчим км зайг явганаар гүйж туулна гэдэг түүхэн амжилт. Залуу хүний тухайд гэрч болж үлдэнэ гэдэг бахармаар хэрэг. Даваажамц ах маань анх санал тавихад эргэлзэж л байлаа. Ховдоос Улаанбаатар хүртэлх зайг машинаар туулахад л үнэхээр хол байдаг шүү дээ. Ийм зайд явган гүйнэ гэхэд нь санаанд буугаагүй юм. Хувьдаа бодож байгаад шийдвэр гаргасан. Гаргасан шийдвэртээ харамсахгүй байна.
-Эрүүл мэндийн тухайд ямар байна вэ?
-Өөрөө цэргийн хүн учраас эрүүл чийрэг байна л даа. Бие эрхтэний тухайд өвчилсөн зүйл байхгүй учраас л энэ хол замыг туулж байна. Энд нэг зүйлийг онцлоход Э.Даваажамц ах өөрөө нарийн бүрээчин хүн. Уушгины багтаамж сайн гэсэн үг л дээ. Энэ нь хол замд гүйхэд давуу тал болж байгаа болов уу.
-Эмч хүний зүгээс хоол хүнсэнд ямар зөвлөгөө өгч байна вэ. Хажуугаар нь нэмэлт тэжээл, уураг хэрэглэж байна уу?
-Хол зам туулж байгаа. учраас алсуураа ядарч байгаа. Энэ үед ямааны мах идээд байж болохгүй. Үхрийн мах ч зохимжгүй. Хамгийн шим тэжээлтэй нь болох хонины махыг тогоочдоо зөвлөсөн юм. Хажуугаар нь хол зам туулах хүнд шар тос цайнд хийж уух маш сайн. Ийм энгийн гар доорх зүйлсийг л хэрэглэж байна.
-Анх төрийн далбааны өдрөөр Улаанбаатар хотод барианд орно гэж төлөвлөж байсан юм билээ. Гэсэн ч төлөвлөгөө өөрчлөгдөж Дорнод аймаг Чойбалсан хүртэл гүйхээр шийдвэр гаргасан юм билээ. Дээрх шийдвэрийг эмч хүний тухайд хэрхэн хүлээж авсан бэ?
-1300 орчим км-ыг ямар ч асуудалгүй туулсан байна. Цаашаа 800 гаруй км-ыг туулж чадна гэдгийг ам бардам хэлье. Сүүлд Өвөрхангай аймагт орж ирэхэд гараанаас гараад 1032 км замыг туулаад байсан юм. Ингээд багийн эмчийн тухайд санал гаргаж “Чинмэнд” эмнэлэгт шинжилгээ өгөхөд маш сайн гарсан. Бага зэрэг эрдсүүд л дутагдсан байна лээ. Нөхөөд уучхад ямар ч асуудал гарахгүй” гэсэн юм.
Ахлах ахлагч Э.Даважамцыг анх Ховдоос гарахад л хэд хэдэн хүн хамт гүйх санал тавьж байсан ч тухай бүрт нь татгалзаж байсан гэнэ. Тэрбээр энэ талаараа “Энэ миний гаргасан санаачилга л даа. Анхнаасаа л ганцаараа гүйе гэж төлөвлөсөн. Бусадтай хамтрахад тухайн хүмүүсийн эрүүл мэндийн байдлаас шалтгаалж цаг алдах магадлалтай. Гүйлтийн явцад хэн нэг нь шантрах ч магадлалтай шүү дээ. Миний ард Монголын зэвсэгт хүчин, нутгийн ард минь бий. Буцах эрх надад байхгүй” гэж байна.
Түүний хувьд энхийг сахиулах гурван ч удаагийн ажиллагаанд оролцож байсан юм. Энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож байсан тухайгаа “Өмнөд Суданд 120 мянган дүрвэгсэдтэй дэлхийн хамгийн том лагерийг зөвхөн монгол цэргүүд хамгаалдаг юм. Өмнөд Судан тусгаар тогтноод 10 жил л болж байна. Дэлхийн хамгийн залуу улс. Энхтайван тогтож амжаагүй орон. Байгаль цаг уурын тухайд үнэхээр хүнд 50 гаруй хэмийн халуунд л үүрэг гүйцэтгэнэ. Манай цэргүүд аливаа зүйлд дасан зохицох чадвар маш сайн. Анх очход байн байн буун дуу гарна. Өдөр бүр шахуу л хүний амь эрстэнэ. Хэцүү байсан шүү. Сүүлдээ ч дассан. Өмнөд Суданд автомат буу хэрэглэж сумаар байлддаг. Харин Афганистанд тэсрэх бодис ашигладаг. Их эрсдэлтэй. Энхийг сахиулах ажиллагаанаас халагдаж эх орондоо газардахад “Ямар сайхан тайван оронд амар амгалан амьдардаг юм бэ” гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрж байлаа. Эх орон ч үзэл илүү дэвэрдэг юм билээ. Сая гүйж явахдаа “Ямар их үнэ цэнээр, ямар олон эрэлхэг цэргүүдийн амь насаар олдсон газар билээ” гэж дотроо огшиж, нүдэнд нулимс хурж л явлаа” гэлээ.
Энэ мэтийг хөөрөлдсөөр үдшийн 23:00 цаг болжээ. Энэ өдөр 50 км зам туулсан ахлах ахлагчийн амрах цаг нь болж. Бид ч амрахаар хэвтлээ. Ахлах ахлагч Э.Даваажамцын өглөөний гүйлт 06:00 цагийн алдад эхэлдэг юм байна. Өлөн элгэн дээрээ шар тостой цай уугаад л өглөөний гүйлтэд гарна. Нар хөөрөөгүй байхад өдрийн замынхаа талаас илүүг нь туулчихдаг аж. Өглөө эрт машин ховор, цаг агаар сэрүүхэн учраас гүйхэд тохиромжтой байдаг юм байна.
Нар майхны толгойд тусахад л үсэрч боссон Даваажамц шалавхан хувцаслаад авсаархан цүнхэндээ төрийн далбаагаа хатгаад 32 дахь хоногийн гүйлтэндээ гарлаа. Энэ шөнө бороо ус ороогүй тул хувцас нь бүрэн хатжээ. Майхан барьж хоноглодог учраас бороотойд бага зэрэг зутардаг талаар эхнэр Мөнхцэцэг хэлж байна. Цай уугаад босохын зуураа аяллын багийнхантай таван үг солиод л босохын хооронд ахлах ахлагч Э.Даваажамцын бараа тасарчээ. Удахгүй тэр улсын нийслэл Улаанбаатарын бараа харахаар яарч яваа нь энэ ажээ.
Монголын зэвсэгт хүчний түүхэнд, Монголын түүхэнд магадгүй цаашлаад олон улсын түүхэнд ч шинэ түүхийн хуудас нээхээр зориг шулуудаж зүүн хязгаар Дорнодын талыг зорьж буй эх орны цэрэг, эгэл ардын хүү Эрхэмбаярын Даваажамцыг ард түмэн уухайлан дэмжиж, урмаар тэтгэж урагшлуулж байна. Эр цэргийн тэвчээрийг гайхуулж эх нутгийн баруун хязгаараас зүүн тийш хөндлөн гулд гүйж буй ахлах ахлагч “Өвөг дээдсийнхээ амь насаараа хамгаалсан эх нутгийнхаа төлөө би хөлсөө гамнахгүй” гэж амлаад алтан соёмбот төрийн далбаагаа намируулсаар гүйж одлоо.
Манай сонины дугаар шилжих мөчид Зэвсэгтхүчний 123 дугаар ангийн хөгжимчин, ахлах ахлагч Э.Даваажамц 33 дахь өдрөө гүйж Улаанбаатар хотод орж ирсэн юм. Түүнийг Зэвсэгт хүчний удирдлагууд 326 дугаар ангид хүлээж авсан юм. Тэрбээр өнөөдөр аяллаа үргэлжлүүлж Чойбалсан хот руу гарах юм.
