Category: цаг-үе

Монголын Засгийн газрыг Оюу толгой төслийн далд уурхайн санхүүжилт дээр “Рио”-той учраа ололцохгүй цаг алдаж байх энэ үед дэлхийн уул уурхайн гигант гэгддэг “Рио” Африкийн буурай орны нэг Гвинейн Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын том гэрээ байгуулчихлаа. “Рио тинто” Гвинейн Засгийн газрын хооронд Симандоу төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг батлаад байгаа юм. Симандоу бол дэлхийд нөөцөөрөө дээгүүрт жагсдаг төмрийн хүдрийн орд. Төслийн нийт өртөг нь 20 тэрбум ам.доллар гэсэн аварга тоо сонсогдож байна.  Төсөл ашиглалтад орсноор “Рио” жилд 95 сая тонн хүдэр олборлож экспортолно. Африктаа нөөцөөрөө тэргүүлдэг төмрийн хүдрийн том ордын буянаар Гвинейн эдийн засагт  жилдээ 7.6 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орно гэсэн тооцоо хүртэл гарчихаж. Симандоу ордоо ашиглалтад оруулснаар Гвиней Улсын төсөвт жил бүр 1.2 тэрбум доллар рояалти, татварын хэлбэрээр орж ирнэ. Цэргийн дэглэмээс салаад удаагүй байгаа, эмзэг эдийн засагтай энэ улс төмрийн хүдрийн ордоо “Рио”-той хамтран ашиглаж эхэлбэл хөгжихөд асуудалгүй гэж үзэх шинжээч олон байна. Гвинейд хоёр жилийн өмнө  олон улсын тусламжийн байгууллагуудаас 340 сая ам.долларын хандив цуглаж байж. Харин одоо байдал өөрчлөгдөх нь. Гвинейн эдийн засагт гэгээ татсан энэ өдрүүдэд  олон улсын “Мүүдис” агентлаг манай улсын бондын зэрэглэлийн хэтийн төлвийг валютын нөөц нь дуусах гэж байгаа, гадаад өр ихтэй гэсэн шалтгаанаар сөрөг хэмээн тодорхойлоод байгаа.

ГВИНЕЙН ЗАРИМ ИРГЭД ӨНӨӨГ ХҮРТЭЛ БАЛАР ЭРТНИЙ ШАШИН ШҮТДЭГ

 Гвинейн хувьд уул уурхай айхавтар хөгжчихсөн улс биш. Нийслэл нь Конакри. Нийт иргэдийнх нь 70 гаруй хувь нь хөдөө аж ахуйн салбартаа ажилладаг гэж Википедиад онцолжээ. Цагаан будаан тутарга, кофе, хан боргоцой, гадилаа зарж амьдардаг улс юм байна.

Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах засаглалтай Африкийн энэ улс Атлантын далайд гарцтай. Хойд талаараа Гвиней-Биссау, Сенегал, Мали, урд талаараа Котд Ивуар, Либери, Сьерра Леоне гэх зургаан улстай газраар хил залгадаг. Арван сая гаруй хүн нь  24 ястанд хуваагдана. Зонхилох ястан нь фула, мандика, сусу нар. Иргэдийнх нь 85 хувь нь исламын шашинтан. 4.6 хувь нь балар эртний шашин шүтэгсэд. Харин 4.3 хувь нь христүүд. Албан ёсны хэл нь Франц. Гэхдээ манинка, сусу, фулар, кисси, кпелле,лома хэлнүүд өргөн тархсан. 

Түүх сөхвөл Гвиней улс IX-XV зууны үед Гана вант улс болон Мали эзэнт улсын нэг хэсэг байж. XV зуунд Португалийн колоничлогчид цөмрөлт хийж, 1885 оны Берлиний хурлаар Францын хүчний хүрээнд оруулжээ. 1893 оноос Францын харьяа Гвиней гэгдэх болж. Энэ улсын иргэд XIХ зууны сүүлчээр вант улс байгуулж Францын эсрэг тэмцлээ эхлүүлж XX зууны эхээр бүр зэвсэгт тэмцэлдээ хүртэл хурцаджээ. Ингээд 1958 оны есдүгээр сард бүх нийтийн санал асуулга явуулж Францын хамтын нийгэмлэгт багтахаас татгалзсан байна. Сарын дараа буюу аравдугаар сарын 2-нд тусгаар тогтнолоо зарлаж БНГУ-ыг байгуулж, Ерөнхийлөгчөөрөө Сайгү Дүр гэгчийг сонгожээ. Ерөнхийлөгч нь 1984 оны гуравдугаар сард нас барж, сарын дараа хурандаа Лансана Контегээр тэргүүлүүлсэн цэргийнхэн төрийн эргэлт хийж, төрийн эрхийг авч Гвинейн хоёр дахь бүгд найрамдах улсыг байгуулсан түүхтэй. Энэ улсад олон намын тогтолцоо үүссэн үе нь 1992 он. 1993 оны арванхоёрдугаар сард ардчилсан засаглалын анхны Ерөнхийлөгчийн сонгууль хийсэн аж. Ардчилсан сонгуулиар өмнөх Ерөнхийлөгч нь дахиад сонгогджээ. Лансана Конте 24 жил төрийн эрх барьсны эцэст 2008 оны арванхоёрдугаар сард нас барсан байна. Гвинейн сангийн нөөц Лансана Контегийн эрх барих хугацаанд барагдаж дуусчээ.  Экс Ерөнхийлөгчийн гэр бүлийнхэн асар их эд хөрөнгөтэй гэж гайхагддаг байж. 

Одоогийн Гвинейн  Ерөнхийлөгч Альфа Кондег  2010 онд тангаргаа өргөхөд Францаас тусгаар тогтнолоо зарласны дараа 50 орчим жил захиргаадалтын нийгэмд байсан энэ  улсад түүхийн шинэ хуудас нээх хүн төрийн эрхэнд гарлаа гэсэн мэдээлэл түгж байсныг тухайн үеийн хэвлэлийн хуудаснаас харж болно. Энэ үед Францын гадаад хэргийн сайд асан Бернард Коучнер Гвинейчүүдэд эерэг үлгэр жишээ үзүүлж байгаад нь талархал илэрхийлж байжээ. Уг сонгуулийг НҮБ-аас зарлаж байсан аж. Гол зорилго нь Зааны ясан эрэг гэх мэт Африкийн бусад улсуудад ардчиллын үлгэр  жишээ болгох байж. Альфа Конде Ерөнхийлөгчөөр сонгогдохдоо улсынхаа дэг журамгүй гэдгээрээ алдартай цэрэг армийг шинэчилж, ард иргэддээ боловсрол эзэмшихэд нь анхаарч,  гэрэл цахилгаан, цэвэр усны хангамжийг сайжруулахаа амлажээ. Түүнийг Ерөнхийлөгчөөр сонгогдох үед Гвинейн парламентийн сонгууль явалгүй удсан байж. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн үед парламентийн сонгуулийг хамгийн сүүлд 2002 оны зургадугаар сард л зохион байгуулж байсан гэдэг. Тухайн үед Европын холбоо хямралд орсон энэ улсад “Ардчилсан сонгууль явуулахгүй бол ямар ч тусламж үзүүлж чадахгүй” гэж мэдэгдэж байжээ. Ингээд  Гвиней улс удтал хийгээгүй парламентын сонгуулиа Альфа Кондег Ерөнхийлөгч болсны дараа хийж байж. Сонирхуулахад Альфа Кондег Ерөнхийлөгч болсноос хойш жилийн дараа харш руу нь зэвсэглэсэн хүмүүс дайрсан түүх бий. Хоёр цагийн турш дайралт хийсэн босогчдыг Гвинейн цэргүүд гэж хэвлэлээр мэдээлж байж. Энэ үйл явдлыг төрийн эргэлт хийх гээд бүтэлгүйтсэн гэх тайлбар дагадаг. 

Энэ улсын Ерөнхий сайд нь Мохамед Сайд Фофана. Гвинейн нэг хүнд ногдох ДНБ 448 ам.доллар. Мөнгөн дэвсгэрт нь гвиней франк. Сонирхуулж хэлэхэд хоёр жилийн өмнө Дэлхийн банк, ОУВС их хэмжээний өртэй ядуу буурай орнуудыг дэмжих бодлогынхоо хүрээнд Гвинейн гадаад өрийн гуравны хоёрыг нь цайруулжээ. Хүчингүй болгосон өр нь 2.1 тэрбум гаруй ам доллар байж. Гвинейн Ерөнхийлөгч энэ дэмжлэгийг эдийн засгийг  нь сэргээх чухал боломж гэж онцолж байсан аж. 

ДЭЛХИЙД НӨӨЦӨӨРӨӨ ТЭРГҮҮЛДЭГ ТӨМРИЙН ХҮДРИЙН СИМАНДОУ ОРД

Хөдөө аж ахуйгаас өөр олох орлогогүй Гвинейн хувь заяаг өөрчлөх нь тодорхой болсон Симандоу орд 2.4 тэрбум тонн төмрийн хүдрийн нөөцтэй. Хүдрийн агуулга нь 62 хувь. 

Өчнөөн жилийн турш яригдаж байж саяхнаас биеллээ олж эхэлсэн энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд   “Рио тинто” компани Хятадын “Чайналко”, ОУВС-тай хамтарна. Хөрөнгө оруулагчид ордыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах тохироог хийжээ. Төмөр зам зэрэг дэд бүтцийн асуудлыг нь ч давхар шийдэж өгөхөөр болж. Ордоос Гвинейн Конакри хойд хэсгийн эрэг буюу Conakry хот хүртэл 700 км үргэлжилсэн төмөр замыг хөрөнгө оруулагчид мөнгөө гаргаж тавина. Зарим эх сурвалжид  650 км гэсэн тоо ч харагдаж байна. Төмөр замын бүтээн байгуулалтад долоон тэрбум ам.доллар зарах тооцоо гарчээ. Хөрөнгө оруулагчдын барьсан төмөр зам 30 жилийн дараа тус улсын Засгийн газрын мэдэлд шилжинэ. Хүдрийг ачаалах боомтын дэд бүтцийн санхүүжилтийг ч хөрөнгө оруулагчид шийдэх гэнэ. Тодруулж хэлбэл “Морбая” эргийн боомт, бусад дэд бүтэц зэрэг томоохон бүтээн байгуулалт Гвинейд өрнөх гэж байна. Төсөл хэрэгжүүлэгчид Симандоугийн баялгийг зөөхдөө Хятад, Европыг холбосон далайн боомт байгуулж, усан онгоцны тээвэр ашиглана.  Боомтод дөрвөн тэрбум ам.доллар, дэд бүтцийн бусад байгууламжид 2.5 тэрбум доллар зарцуулахаар болж. Төмөр замын даац, боомтын ачаалах хүчин чадал нь  жилд 100 сая тонн байх нь. Дээрх бүтээн байгуулалтад 1000 км сайжруулсан зам бас багтаж байгаа.  

“Рио”-гийн төмрийн хүдрийн олборлолтын 30 гаруй хувийг Симандоугийн олборлолт бүрдүүлнэ гэсэн тооцоо байна. Хөрөнгө оруулагчид Симандоу ордод одоогоор гурван тэрбум ам.доллар зарцуулаад байгаа аж. Гвинейн Засгийн газар 3.5 хувийн рояалти татвар, 30 хувийн ашгийн татвар авахаар тохиролцжээ. Симандоу “Рио тинто”-гийн  хэрэгжүүлж буй төмрийн хүдрийн уурхайнуудаас нөөцөөрөө гуравдугаарт жагсах орд аж.  “Рио тинто”  2011 оны дөрөвдүгээр сард Гвинейн Засгийн газартай гэрээ хийн Симандоу төслийг ашиглах зөвшөөрлөө авсан юм. Тэр үеэр  “Рио Тинто”  Гвинейн Засгийн газарт 700 сая ам.доллар төлөх тохироо хийжээ. Мөн ордын нийт хувьцааны 35 хувийг эзэмшүүлэх шийдэлд хүрсэн байна. Сүүлийн мэдээллээр Симандоу уулын төмрийн хүдрийн төслийн найман хувийг Гвинейн Засгийн газар, 47 хувийг “Рио Тинто”, 41хувийг “Чайналко”, үлдсэн таван хувийг Олон улсын валютын сан эзэмшиж байгаа аж. Ойрын хорин жилд Гвиней эзэмшлийн хувиа 35 хүртэл нэмэгдүүлэх  юм байна. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд эзэмшлийн хувийг ийм маягаар тусгаж өгчээ. Тодруулж хэлбэл 7.5 хувийг нь  үнэ төлбөргүй, харин 20 хувийг худалдаж авах зарчмаар эзэмшлийн хувиа нэмэгдүүлэх сонголтыг гэрээнд тусгаад өгчихөж.

1997 оноос Симандоу уурхайг сонирхож эхэлсэн “Рио” Гвинейн төмрийн хүдрийн ордыг санхүүжүүлэхийн тулд  Абу Дабигийн хөрөнгө оруулалтын компани болох “Мубадала” болон Кувейт, Катарын үндэсний баялгийн сангуудтай хэлэлцээ хийж эхэлсэн талаар дөрвөн сарын өмнө хэвлэлээр мэдээлж байв. Үүнээс гадна  Хятадын хөгжлийн банк, Хятадын арилжааны банк болон Хятадын хөрөнгө оруулалтын корпорацитай хэлэлцээ хийж эхэлсэн гэж  “Financial Times” хэдэн сарын өмнө онцлон мэдээлж байсан юм.  Гвинейн Уул уурхайн сайд Керфалла Янсане хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ даруйхан хиймээр байна гэсэн мэдэгдлийг сүүлийн үед удаа дараа хийсэн аж. Симандоугийн ордын олборлолтыг 2018 оноос явуулж эхэлнэ гэж хөрөнгө оруулагчид нь төлөвлөжээ. 

Юутай ч манай “Оюу толгой”-н хөрөнгө оруулагч “Рио тинто” Африкт  20 тэрбумын өртөгтэй ийм аварга төсөл хэрэгжүүлээд эхэлчихлээ. Харин Монголын “Оюу толгой” төсөлтэй холбоотой сүүлийн мэдээ гэвэл 300 ажилтны цомхотгол л байна. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Азид шинээр төрөн гарч буй бизнесменүүд дотроос “Эм Си Эс” группын
захирлуудын зөвлөлийн дарга Ж.Оджаргалыг нөөцөөрөө дэлхийд толгой цохих Таван толгойн
нүүрсний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд гадаадаас хөрөнгө оруулалт
амжилттай босгож, бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимтэй эхлүүлж чадсан гэдгээр нь Японы
“NHK” телевиз онцолж, тусгай нэвтрүүлэг бэлтгэжээ. Өнгөрсөн жил дэлгэцнээ гарсан
тус нэвтрүүлгийн агуулгыг тоймлон хүргэж байна.

 Таван толгойн ордын нүүрс нь коксжих буюу өндөр илчлэгтэй учраас
гангийн үйлдвэрлэл болон автомашины шатахууны үйлдвэрлэлийн гол түүхий эд билээ.
Энэ ч утгаараа дэлхийн зах зээлд эрэлт ихтэйгээс гадна өндөр үнэтэй. Энэхүү уурхайн
нүүрсийг дэлхийн зах зээлд борлуулах бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлж яваа эрхэм бол
Ж.Оджаргал. Тэрээр хэдийнээс барууны эдийн засаг, бизнесийг ихэд сонирхож, тэдэнтэй
хамтарч ажиллахыг сонирхож байсан ч хоёр хөрштэйгөө эдийн засгийн салбарт түншлэхийг
орхигдуулаагүй юм. Энэ тухайд тэрээр “Байгалийн асар их баялагтай манай орон газар
зүйн байршлын хувьд Орос, Хятад хэмээх хоёр их гүрний дунд оршиж байгаа нь эдийн
засгийн талаас авч үзвэл маш том зах зээлтэй хиллэж байна гэсэн үг. Үүнийг бид давуу
тал болгох хэрэгтэй. Бас ашигт малтмалаа экспортлох гуравдагч хөршийг эрэлхийлэх
нь зүйтэй” гэсэн юм.

2008 оноос уул уурхайд оруулах хөрөнгө оруулалт эрчимтэй нэмэгдсэн
нь Монголын эдийн засаг хурдацтай хөгжихөд нөлөөлжээ. 2012 онд Монгол Улсын эдийн
засгийн өсөлт 12.3 хувьтай байсан нь дэлхийд гуравдугаарт орох үзүүлэлт байсан юм.
Фүкүшимагийн атомын цахилгаан станцын дэлбэрэлт болон 2001 оны газар хөдлөлтийн
дараахнаас Японы эрчим хүчний импорт эрс нэмэгдсэн. Энэ цагаас эхлэн Япон эрчим
хүчний найдвартай эх үүсвэрийг нүүрс хэмээн анзаарах болсон юм. Бидний Монголоос
нүүрс импортлох сонирхол үүнээс эхтэй. Гэсэн хэдий ч нүүрсээ зардал багатайгаар
экспортлох нь томоохон асуудалтай. Далайд гарцгүйгээс гадна агаараар тээвэрлэх боломжгүй.
Тиймээс монголчууд хөрш орнуудаар дамжин өнгөрүүлэх аргыг сүвэгчлэх болсон юм.

Ойролцоогоор зургаан их наяд нүүрсний нөөцтэй хэмээн дэлхийд данслагдсан
Таван толгойгоос нүүрс экспортлох дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд 800 сая ам.долларыг
2013 оны байдлаар зарцуулчихаад байна. “Эм Си Эс” компани 2012 онд 8.2 сая тонн,
2013 онд 13 сая тонн нүүрс экспортолсон нь 2009-2013 оны хооронд Монголоос экспортолсон
гурван кг нүүрс тутмын нэг кг Тавантолгойнх гэсэн статистик байна. “Эм Си Эс” группын
захирлуудын зөвлөлийн дарга Ж.Оджаргал “Нүүрс бол улаан буудайтай л адил. Буудайгаа
тээрэмдээд, гурил болгочихвол талхны цех, гуанзанд ч нийлүүлж болно. Буудайгаараа
байвал түүнийг ганц гурилын үйлдвэр л авна. Үүнтэй адилаар нүүрсээ угааж борлуулах
сувгаа нэмэгдүүлж, үнээ ч мөн өсгөж байна. Коксжих нүүрс нь гадаад валютын урсгалыг
бүрдүүлэгч уул уурхайн голлох түүхий эд учраас эдийн засгийн голлох хөдөлгүүр. Хятад
500 сая тонн коксжих нүүрс хэрэглэдгээс 40-50 сая тонныг нь импортолдог. Энэ хэрэгцээг
нь бид хангах зорилт тавьж ажиллана” хэмээжээ.Тавантолгойн нүүрсний ордын дэргэд
угаах үйлдвэр байгуулахаас өмнө дэлхийн зах зээл нэг тонн нүүрс 192 ам.доллар байсан
юм. Энэ үед Хятад руу түүхий нүүрсний тонн тутмыг нь 20 ам.доллараар экспортолдог
байж. Хятадын үйлдвэрүүд Монголоос хямд авсан түүхий нүүрсээ коксжуулаад өндөр үнэ
хүргэн цааш нь зардаг байсан цаг саяхан. Харин нүүрс угаах үйлдвэрийг Таван толгойн
уурхайн хажууд байгуулж нүүрсээ коксжуулж эхэлснээр нэмүү өртөг шингэсэн нүүрс гаргадаг
болсон юм.

Хятад хэзээнээс нүүрс экспортлогч гүрэн байсан хэдий ч 2007 онд буюу
Бээжингийн олимпийн өмнөхөн эрчимтэй хөгжиж буй эдийн засгаасаа шалтгаалаад нүүрс
импортлогч болон хувирчээ. Энэ үед Ж.Оджаргал нүүрс борлуулах хэлэлцээр хийж, нүүрсний
тонн тутмын 20 ам.долларын үнийг өсгөхөөр Хятадыг зорьсон юм. Тухайн үед Хятадад
нүүрс нийлүүлэгч Австралид үерийн гамшиг нүүрлэж, нүүрсний экспортоо эрс багасгаад
байсан учраас Хятадууд өмнөхөөсөө өндөр үнэтэй коксжих нүүрс Тавантолгойгоос импортлохоор
болсон гэдэг. Нөөцөөрөө дэлхийд дээгүүрт орох ч хэн хүний сонорт хүрч амжаагүй ордод
гаднаас 650 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт босгоно гэдэг амаргүй. Гэсэн ч үүнийг
Ж.Оджаргал хийж чадсан. Тонн тутамд нь 20 ам.долларын тээвэрлэлтийн өртөг шингэсэн
үнээр Хятад руу тээвэрлэж байсан учраас хоёр орны Засгийн газар төмөр зам тавихаар
хэлэлцэж эхэлсэн. Одоогийн монголчуудын хэрэглэж байгаа төмөр зам өргөн царигтай
учраас Оросод эсвэл Оросоор дамжуулан гуравдагч улсад экспортлох боломжтой. Гэсэн
ч энэ нь хэтэрхий өндөр өртөгтэй учраас Хятадаар дайруулан далайн боомт руу нарийн
царигтай төмөр зам тавих нь эдийн засгийн өндөр үр өгөөжтэй юм.

2013 онд нэг тонн нь 160 ам.доллар байсан нүүрс 100 болтлоо унасан
нь дан ганц Хятадын зах зээлээс хараат байх эрсдэлтэйг анхааруулсан дохио байлаа.
Тиймээс хоёр дахь экспортлогч орны эрэлд Ж.Оджаргал гарсан юм. Тэрээр “Монголын
хувьд нүүрс экспортлогч хамгийн том зах зээл нь Хятад. Түүний дараагаар жилдээ
70-80 сая тонн коксжих нүүрс импортлогч Япон орно. Хятад, Оросоор дамжуулан Хойд
болон Өмнөд Солонгос, Тайвань, Энэтхэг рүү ч экспортлох боломжтой. Хамгийн гол нь
тээвэрлэлтийн өртөг хямд байх ёстой. Орос Хятадаар дамжин өнгөрөх төмөр замыг ашиглан
гуравдагч оронд нүүрсээ борлуулна гэдэг амаргүй. Засгийн газраас Таван толгойн ордоос
Хятад руу чиглэсэн төмөр зам тавих эсвэл Орос руу өргөн царигт төмөр зам тавих зэрэг
дээр Засгийн газар удтал хэлэлцсэний эцэст өнгөрсөн оноос Хятад руу чиглэсэн нарийн
царигт төмөр замыг барьж эхэлсэн. Эцсийн хэрэглэгчдэдээ хүрэх зардал бага, чанарын
алдагдал багатай учраас “Эм Си Эс”-ийн зүгээс эхний ээлжинд Хятад руу чиглэсэн төмөр
зам барих нь давуу болохыг анхааруулсаар байжээ. Монголын төр Орос руу чиглэсэн
төмөр замын судалгааг давхар эхлүүлсэн. 2020 он гэхэд Тавантолгойн ордоос экспортлох
нүүрсний арван кг тутмын есийг Хятадаар дамжуулан, үлдсэн нэг кг-ийг нь хойд хөршөөр
дамжуулан гуравдагч оронд экспортлохоор төлөвлөжээ.

“Эм Си Эс” корпораци Солонгосын Поско групптэй хамтарч нүүрс шингэрүүлж,
нефть гаргах төслийг хэрэгжүүлэхээр бэлтгэл ажилдаа хэдийн оржээ. Экспортлох боломжгүй
чанар муутай хүрэн нүүрсийг шингэрүүлэх нь энэхүү төслийн гол зорилго. 2020 он гэхэд
450 мянган тонн шингэн шатахуун боловсруулахаар төлөвлөсөн бөгөөд энэ нь дотоодын
түлшний хэрэглээнийхээ арван литр тутмын долоог хангах боломжтой юм байна. Өнгөрсөн
оны байдлаар “Эм Си Эс” групп гадны хөрөнгө оруулагчтай хамтран энэхүү төсөлд
200 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулжээ.

 М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

МАН-ын дарга М.Энх¬болдтой ярилцлаа. 

-Танай намын бүлгийн зүгээс Ерөнхий сайдад шаард­¬лага хүргүүлсэн. Гэвч ямар нэгэн хариуцлага тооцож, хариу ирүүлсэнгүй. Шаардлагын хугацаа ч дуусчихлаа шүү дээ?

-Энэ сарын 16-ны өдөр МАН-ын бүлэг хуралдаж Ерөнхий сайдад хариуцлага тооцож ажлаа сайжруулах, алдаа гаргаж буй сайд нартаа хариуцлага тооцох тухай шаар¬дах хуудас өгсөн. Бидний зүгээс өгсөн шаардлагын хугацаа дуусчихсан. Засгийн газрын тэргүүнд хариуцлага тооцох асуудлыг цөөнхийн зүгээс өргөн барьсан ч ан¬хаарч үзсэнгүй. Засгийн газар, Энэ нь улс орны эрх ашиг, эдийн засгийн нөхцөл, ард түмний амьдрал доройтож байгаад үнэлэлт дүгнэлт өгч хариуцлага тооцох тодорхой асуудлыг гаргаж тавина. 

-Хэнд ямар хариуцлага тооцох нь тодорхойгүй байна шүү дээ. Үүнийгээ хэзээ тодорхой болгох вэ?

-Яг ямар хариуцлага тооцохоо өнөөдөр (өчигдөр) үдээс хойш хуралдах бүлгийн хуралдаанаараа тодорхой болгох юм.

-Ерөнхий сайдын зүгээс яагаад шаардлагад хариу өгөхгүй байна гэж үзэж байгаа вэ?

-Бидний зүгээс хамгийн эхэнд хариу өгөх талаар шаардсан. Харамсалтай нь бидний өгсөн шаардлагыг үнэхээр авч хэлэлцэхгүй байна. Тийм болохоор бид бүлгийн хурлаараа яахаа шийднэ. 

-Оюутолгойн өнөөдрийн нөхцөл байдал ямар байгаа вэ. Ажилчдаа олноор нь халсан гэж Ройтерс агентлаг мэдээлсэн нь шуугиан тарьж байна?

-Энэ төслийг хэрэгжүүлэх, үйл ажиллагааг нь явуулах талаар УИХ, Засгийн газар олон шийдвэр гаргасан ч харамсалтай нь энэ ажил зогсонги хэвээрээ байгаа. Уг төсөл хөтөлбөр хэрэгжих боломж нь улам л хомс болсоор байна. Оюутолгойн өнөөдрийн энэ байдал Засгийн газрын үйл ажиллагаатай салшгүй холбоотой гэж үзэхээс өөр аргагүй. Уг нь манай орны хөгжил дэвшилд ихээхэн нөлөө үзүүлэхүйц олон улсын томоохон төсөл хөтөлбөр байсан юм. Харамсалтай нь өнгөрөгч онд үйл ажиллагаа нь зогслоо гэдгээ зарлачихсан. Үүнтэй холбогдуулан ажиллаж байсан ажилчдын тоо буурч, эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн дотор ажилчдаа 300-гаар нь халчихлаа. Энэ нь улсын эдийн засаг ямар байгааг илтгэж байгаа хэрэг. Үүнд зайлшгүй анхаарах шаардлагатай. 

-Эдийн засгийг эрчим¬жүүлэх 100 хоногийн хүрээнд ямар өөрчлөлтүүд гарах бол?

-Ямартай ч эдийн засгийн эрчимжүүлэх 100 хоногийн цаг хэдийнэ цохилоод эхэлчихсэн. Эдийн засаг хүнд байна. Бид 10 хоног тутам энэ талаар мэдээлж байх болно. Сүүлийн 10 хоногийн дотор гэхэд Изинис гээд том компани үүдээ барьж, үйл ажиллагаагаа зогсоочихлоо. Оюутолгойн олон ажилчид халагдсан гээд үнэхээр Засгийн газрын эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийнхоо ажилд тодорхой арга хэмжээ авч чадахгүй байна гэж үзэж байгаа юм. Энэ Засгийн газар ажигч гярхай, зөв шийдвэртэй бодлогуудыг явуулах ёстой. 

-Монгол Улсын төрийн тэргүүн, Засгийн газрын тэргүүн нар хөрш хоёр орондоо айлчилсан айлчлал үр дүнтэй боллоо гэж байна. МАН-ын даргын хувьд энэхүү айлчлалуудыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Төрийн тэргүүнүүд хөрш хоёр орныхоо төрийн тэргүүнүүдтэй уулзсан. Ерөнхий сайд ОХУ-ын эдийн засгийн форумын үеэр В.Путинтэй уулзаж хоёр орны харилцааг идэвхжүүлэхэд анхаарч хэлэлцээр хийж байгаа нь үр дүнтэй болоосой гэж бодож байна. Худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хувьд нааштай алхам гараасай билээ.  

-ОХУ, Хятадыг холбосон хийн хоолойг Монголоор дамжуулах тал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Уг асуудлыг судалж үзэх болсон гэсэн мэдээлэл л байна. Сайтар судалж шийдвэр гаргах байлгүй дээ. 

-Танай намын стратеги судалгааны төвийнхөн эдийн засгийн нөхцөл байдлын тал дээр нэлээд судалгаа хийсэн байна. Зарим үзүүлэлтийг харахад үнэхээр ийм хэмжээнд очсон уу гэж асуумаар л санагдах юм?

-Өнгөрөгч оны сүүлчийн байдлаар Эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд бүгд сөрөг дүнтэй гарсан байна. Эдийн засаг  хямралд орсноор хөгжлийн хурдац зогсонги байдалд орчихлоо. ДНБ-ий өсөлт 2012, 2013 онд жил дараалан  буурчихлаа.  Улсын нэгдсэн төсвийн орлого 1.5 их наяд төгрөгөөр тасарч, төсвийн урьдчилсан гүйцэтгэлээр төсвийн алдагдал 1.3 их наяд төгрөгт хүрч сэтгэл эмзэглэм байдал бий болчихлоо л доо. Инфляци 12.5 хувьд хүрч,  цаашид ч тасралтгүй өснө гэдгийг Дэлхийн банк тайландаа тусгасан байна. Мөн гадаадын хөрөнгө оруулалт 55 хувиар буурч, гадаад худалдааны алдагдал 2.1 тэрбум ам.долларт хүрчихсэн. ОУВС-аас эдийн засгийн зөв оновчтой бодлого явуулахгүй бол ирэх онд эдийн засгийн өсөлт хасах хоёр хувь болох магадлалтайг сануулж байгаа. Банкны систем дэх нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл энэ оны хоёрдугаар сарын байдлаар 11.2 их наяд төгрөгт хүрч аюулын харанга дэлдлээ.  Чанаргүй зээлийн хэмжээ 598 тэрбум төгрөгт хүрч өнгөрсөн оноос  хоёр дахин өссөний дээр хугацаа хэтэрсэн зээл 198.7 тэрбум төгрөг болж үндсэндээ 78 хувиар нэмэгдлээ. Төгрөгийн ханш 34 хувь хүртэл суларсан бол Монгол банкинд байгаа валютын нөөц нэг тэрбум ам.доллар ч хүрэхээргүй байна гэсэн. 

-Эдийн засгийн хөгжлийн сайд тайван байх хэрэгтэй. Эдийн засаг элгээрээ хэвтчихээгүй гэдгийг чуулган, Байнгын хорооны хурал дээр мэдэгдээд байгаа?

-Манай орны эдийн засаг хямралын түвшинд хүрчихээд байхад эрх баригчид бодит байдлыг ард түмнээсээ нуун дарагдуулж эдийн засаг хямраагүй гэдэг. Ардчилсан намынхан эдийн засаг хямраагүй гэж мэдээллийн хэрэгслээр эрээ цээргүй ярьж хямралыг улам их даамжруулж байгаа Засгийн газрын 1.8 жилийн  хугацаанд бий болгосон үр дүн. 100 мянган төгрөгийн хүнсний бүтээгдэхүүн “100”-гийн тор ч дүүргэхээ байлаа. Орон сууцны үнэ өнгөрсөн оноос хоёр дахин нэмэгдлээ. Цахилгаан дулааны үнэ 11.4 хувиар өссөн. Ийм байхад Засгийн газар иргэдийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх бодлого барьж ямар нэгэн арга хэмжээ авахгүй байгаа нь гайхалтай. Цалин, тэтгэврийг инфляцитай уялдуулан нэмэгдүүлэх ёстой байтал тэтгэврийг нэмсэн үйлдэл нь ард түмнээ хуурсан явдал болсон. Монголын төрөөс гадна ард түмэн өрөнд баригдсан. Монголбанкны статистикаар хөдөлмөр эрхлэгчдийн 30.5 хувь  буюу 247.319 хүн нийт 1.2 их наяд  төгрөгийн цалингийн зээлтэй гэсэн байна. Тэтгэвэр авагчдын 83.2 хувь нь буюу 186.644 өндөр настан нийт 294.2 тэрбум төгрөгийн тэтгэврийн зээлтэй байгаа гэсэн дүн гарсан. Гэтэл Эдийн засгийн хөгжлийн сайд нь “Монголчууд бид хамгийн баян улс, үүнийгээ мэддэггүй.  Мөнгө бол асуудал биш, дэлхийд нэг хүнд оногдох газар нутгийн хэмжээгээр тэргүүлдэг улс нь хамгийн баянд тооцогддог жишиг байдаг юм шүү” гээд хээвнэг яриад сууж байгаа нь үнэн. Монголын нийгэм, эдийн засгийн  байдал өдрөөс өдөрт улам бүр  доройтож  улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдал сэтгэл түгшээх хэмжээнд хүрчихлээ.  

-Танай бүлгийнхэн өөрсдөө хийж буй ажлыг нь дэмжихгүй байгаа болохоор Засгийн газрын ажил урагшлахгүй байгаа юм биш үү?

-Шинэчлэлийн Засгийн газар засаг барьсан хугацаанд Монгол Улсад шударга ёс, тэгш эрх, эрх чөлөө, ардчилал улам бүр хумигдлаа. Энэ бүгд цаасан дээрх тунхаг, өнгөрсөн түүхэн дэх дурсамж болж үлдэж байгаад харамсч байна. Эрх баригчид ардчилал, төрийн нэрийг барьж ард түмнээ, бизнес эрхлэгчдээ ялгаварлан гадуурхаж, дарамталж, шахан хавчиж байна. Эрх мэдлийн зөөлөн суудлаасаа салчих вий гэхдээ тэд хэнтэй ч нөхөрлөж юу ч хийхээс буцахгүй. Хэлсэн ярьснаасаа бултаж мэлзэх нь дүр эсгэсэн ардчилагчдын бодит үнэн дүр төрх болсон. УИХ, Засгийн газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийг эцсийн хэлэлцүүлэгт унагаж аваад “давхар дээл”-н­дээ түүртэж үлдсэн нь эрх баригчид улс орны эрх ашгаас илүү хувийн эрх ашгийг илүүд үзэж байна. Энэ үнэн шүү дээ. 

-Болгоё, бүтээе гэхээр нь энэ ч хуулийн төслийг дэмжихгүй гээд өөрсдийн байр суурийг илэрхийлээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ. Энэ долоо хоногт хэлэлцэх хэд хэдэн хуулийг мөн хэлэлцэхгүй гэдгээ мэдэгдсэн?

-Монгол Улсыг өрөнд идүүлэх Өрийн удирдлагын тухай хууль мэтийг дэмжихгүй. Монгол төрийн өрийн хэмжээ 11.9 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 68 хувийг эзэлчихлээ. Хуулиар тогтоосон босго болох 40 хувийг аль хэдийн давсан юм. Тийм болохоор дэмжих аргагүй. Монголын нийт гадаад өр 19.2 сая ам.доллар буюу өнөөдрийн ханшаар 34.3 тэрбум төгрөгт хүрчихлээ.  Өнгөрөгч оны эдийн засгийн өсөлт гадаад өрийн хүүг төлөхөд ч хүрэхгүй байгаа. Дотоодын зээлийн өрийн үлдэгдлийг нэмж тооцвол Монгол Улсын нийт өр 45 их наяд 446 тэрбум төгрөг болно. Энэ бол аймшигтай аюул. Тиймээс Монгол өрийн улс болж, Монголын ард түмэн өлгийтэй нялхсаасаа эхлээд өвгөд хөгшдөө хүртэл өөрсдөө ч мэдээгүй өрийн дарамтад орчихож байгаа юм. Энэ бол ОУВС болоод Дэлхийн банкны хамтарсан судалгаагаар гаргасан тоо юм шүү. Тэдний мэдээлснээр “Монгол өрийн дарамтанд орох бага зэрэг эрсдэлтэй” гэсэн ангилалд багтаж,  “Өрийн дарамтад орох өндөр эрсдэлтэй” гэсэн ангилал руу  шилжиж болзошгүй гэсэн. 

-Хүний эрхийн асуудалд онцгой анхаарна хэмээн танай бүлгийнхэн ярьж байсан. Өнөөгийн хууль зүйн салбарын тухайд ямар бодолтой байгаа вэ?

-Олон улсын хүний эрх, хууль тогтоомжуудыг эрх баригчид зөрчсөн. Тэр ч бүү хэл Үндсэн хуулийг удаа дараа ноцтой зөрчсөн нь даанч харамсалтай байна. Ард түмний төрдөө итгэх итгэл ч алдарч, Монгол Улсын нэр хүнд хоёр хөрш болон дэлхий нийтэд улам бүр унаж байгаа. Хүний эрх ялангуяа жамны ёсны эрх болох амьд явах эрх ноцтой зөрчигдөх болсон. Гэм буруутай нь тогтоогдоогүй атлаа шоронд хоригдож, суллагдаж, дахин хоригдож байсаар манай намын нэг гишүүн, бидний журмын нөхөр амь насаа төрийн хамгаалалтын дор эмгэнэлтэйгээр алдлаа. Үүнийг юу гэх вэ. Хууль хяналтын байгууллагынхан  хариуцлагаас зайлах арга замаа хайж байгаа нь даанч харамсалтай юм аа. 

Нийгэмд айдас, жихүүдэс өдрөөс өдөрт улам бүр газар авах боллоо. Нэгнийхээ толгойг тасдсан, төрсөн хоёр үрээ амьдаар нь шатаасан, хэн нэгнийг буудсан, хутгалсан, өндөр хүчдэлд гарч амиа хорлох гэсэн гэх мэт хэлэхээс хэл халтирч нүд далдрам хэргүүд ар араасаа ойрхон гарлаа. Энэ бол нөгөөх л улс төр, нийгэм, эдийн засгийн хямралаас эхлэлтэй ажилгүйдэл, ядуурал, нийгмийн бухимдлын тусгал, засаглалын хомсдол замбараагүй байдлын илрэл гэхээс өөр юу гэхэв. 

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.
-Сүүлийн үед ар араасаа гарч байгаа баривчилгаа, буруутай нь нотлогдоогүй байхад олон сар, жилээр хорьдог байдал хэрээс хэтэрсэн талаар хүмүүс ярьж байгаа. Олны дунд яригдаж байгаа энэ сэдвийг та УИХ-ын түвшинд ха­риуцлагатайгаар мэдэгдлээ. Та ямар учраас энэ талаар Хүний эрхийн дэд хороон дээр хөндөхөд хүрэв?
-Хүний эрхийн дэд хороогоор манайд байгаа хүний эрхийн зөрчлийн талаар, тэр дундаа хорих байранд цагдан хоригдож байх хугацаандаа иргэдийн амьд явах эрх зөрчигдөж байгаа асуудлыг ХЭҮК-ийн дарга, гишүүд болон ШШГЕГ-ын хариуцлагатай ажилтнуудыг оролцуулан хэлэлцсэн юм. Нөгөө талаар УИХ-ын түвшинд хууль, шүүхийн шинэчлэл авчрах томоохон суурь хуулиудыг хэлэлцэж байна. Тэгэхээр бид өнөөдрийнхөө нөхцөл байдлыг бодитойгоор хүлээн зөвшөөрч,  үүнийг засч залруулах арга замаа хууль эрх зүйн шинэчлэлтэйгээ холбох ёстой. Бид ерэн онд хувьсгал хийж, иргэдээ айдас дор барьдаг байсан НАХЯ-ыг, хуучин нийгмийн тогтолцоог татан буулгасан. 1992 онд шинэ Үндсэн хуулиа баталж, төр, иргэн хоёр тэгш эрхтэй байхаар хуульчилсан юм. Гэтэл өнөөдөр хуу­лийн байгууллагад төр нь иргэнийхээ дээр гэсэн хандлага хэвээрээ байгаад байна. Энэ нь ялангуяа эрүүгийн хууль, байцаан шийт­гэх ажиллагаан дээр тод илэрдэг. Хүнийг эрүүдэн шүүнэ, эрүүдэн байцаана гэсэн ойлголт нэрнээсээ авахуулаад хэвээрээ. Одоо мөрдөж байгаа сталинч системээр бол хэрэгт шалгаж байгаа хүнээс мэдүүлэг авах, хэргийг хүлээлгэх гэсэн хоёрхон зүйлээр бүх амьдралыг нь шийддэг.
Сайндаа ч хүмүүсийг хориод байгаа юм биш мэдүүлэг авахын тулд л хорьдог. Тэгээд хорьж, залхааж байгаад мэдүүлэг авдаг. Мэдүүлэг авчихсан хойноо тэрүүгээр нь буруутгадаг, ялладаг. Хүн нь олдвол гэмт хэрэг нь заавал олддог. Тухайн шаардлагатай үед төр нь цаг үе хөгжил, хөдөлгөөний явцад үүсч байна уу, ямар нэг захиалгаар холбож шалгаад  хэргийг нь тулгаад өгдөг. Ийм зүйл олон жил нүдэн дээр үргэлжилж байна. Бид 1990 онд юуны төлөө хувьсгал хийсэн юм бэ. Үүнийг л өөрчлөх гэж хувьсгал хийсэн. Гэтэл хорин жилийн дараа яг хуучны НАХЯ шиг ажилладаг хуулийн байгууллагатай, түүнээсээ бүгд айдаг болчихсон байж байна. Би ерэн оны ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцож, манлайлж явсан хүний хувьд, амиа ч алдсан хамаагүй тэр нийгмийн тогтолцоог өөрчлөх гэж зүтгэж явсныхаа хувьд өнөөгийн нөхцөл байдлыг хараад үнэхээр халширч байна.  Ялангуяа сүүлийн үед “Бид хаашаа яваад байгаа юм, бидний зорьж байсан ардчилал маань юуг авчирч байна, хүний эрх, эрх чөлөөний асуудлыг дахиж нэг бодох цаг иржээ” гэж бодох боллоо. Бид ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн ойгоо баяр ёслолын байдалтай тэмдэглэсэн. Үнэндээ бид хариуцлагаа ухамсарлаж, үүргээ ойлгож баймааж баяр болгон тэмдэглэх ёстой гэж боддог. Одоо нийгэм нэг л айдастай түгшүүртэй, цочирдмоор болчихоод байгаа нь нууц биш. Хүмүүсийн хэлж байгаагаас үзэхэд хэрэгт холбож, байцааж байгаа сэдэв, хэв маяг нь үнэхээр гайхаш төрүүлмээр болсон байна. Гэхдээ бид ийм байдлыг өөрчилнө. Өөрчлөхөөс аргагүй. Ард түмнийнхээ мандатаар сонгогдож, тэднийхээ захиалгаар хуулийг хэлэлцэж хийдэг бид тийм боломжийг ч олгохгүй. Төр, иргэн эрх тэгш байх ёстой. Энэ нийгмийг  бий болгочихоод эргээд иргэнийхээ дээр байдаг хуулийн салбартай болж болохгүй.
-Урьдчилан хорих төвд хоригдож байсан Газрын тосны газрын дарга асан Д.Амарсайхан эмнэлгийн туслалцаа авч чадалгүйгээр хорвоог орхилоо. Хууль цагдаагийн байгууллага сэжиглэн шалгаж болох ч хүний аминаас илүү үнэтэй хэрэг гэж юу байх билээ…
-Хорих байгууллагад болсон эмгэнэлтэй явдал, үүний дараах нийгмийн хариу үйлдэл, хууль цагдаагийнхны хандлагыг харахад арай л дэндүү байна. Салах ёс гүйцэтгэсэн өдөр нь байна уу,  маргааш нь шүүх хурал нь болж байх жишээтэй. Би тэнд хүн шоронд амиа алдлаа. Яаж хүний амь эрсдэхгүй, хүний эрх зөрчигдөхгүй байлгах вэ гэж асуухад албаны хүмүүс хариулахдаа талийгаач өглөө нь ахтайгаа инээж, ханиагаад л уулзсан шүү дээ гэж хариулж байгаа юм. Юу гэсэн үг вэ. Олон сараар хоригдсон хүн ах дүүсээ хараад баярлахгүй яадаг юм. Тэдний асуудалд хандаж байгаагаас үзэхэд ойлголтын, философийн асар их зөрүү харагдаад байгаа юм. Ийм байж болохгүй л дээ. Хүн зүгээр байж байгаад үхнэ гэж байхгүй. Цаг дээрээ хүний амь ямар бөх билээ. Манай нэг УИХ-ын гишүүн надад “Би талийгаачтай хамт  ажиллаж байсан, гэмгүй найз явсан. Ажил явдал дээр нь очмоор л байна. Даанч хардагдчих юм болов уу” гэж хэлсэн. УИХ-ын гишүүн хүн ийм айдастай байхаар жирийн иргэд ямар байх нь ойлгомжтой. Би үнэхээр цочирдсон.
-Та бас хэвтрийн хү­нийг дуудаж авчруулаад бай­цаасан талаар ярьж байсан…
-Тийм ээ. Миний танилд тохиолдсон хэрэг болохоор би хэлж байгаа юм. Утасдаад ир гэхэд нь өвчтэй байгаагаа хэлэхэд заавал ир гэсэн байгаа юм. Тэгээд дөрвөн давхар руу жолооч, хүүгээрээ түшүүлээд гарсан байна лээ. Гэтэл тэдний өгч байгаа тайлбар нь манай мөрдөх алба хоёрдугаар давхарт байдаг гэж байгаа юм. Би давхрын тухайд маргах гээгүй юм шүү дээ, уг нь. Шалгах явцдаа тэр хүн нь өвчтэй байвал ирээд асууж тодруулж болдоггүй юм уу. Тэр бүх зардлыг нь тооцоод цалин мөнгө, унаа тэрэгнийх нь зардлыг өгч байгаа шүү дээ. Хүнээ боддог байвал яасан юм. Одоо тэр хүн дуудсан ч очих тэнхэлгүй, дамнуурга дээр л очих болчихоод байгаа. Хүнийг хардаж, сэрдэж болно. Битгий шалга гэж байгаа юм биш. Гэмт хэргийг хаацайл ч гэж байгаа юм биш шүү. Хүнээ боддог, хүний эрхийг дээдэлдэг байгаасай, бас ялгавартай хандахгүй байгаасай гэж хүсч байна. Юу ч байхгүй байхад юм гаргах гээд ухаад байдаг, эсвэл гэм хийсэн нь ил байхад шалгадаггүй хуучин үеийнх шиг зүйлүүд бий болчихлоо.
–Та хурал дээр Бямбын Ринчингийн талаар жишээ бас дурдаж байсан…
-Тэр үед “Далан настанд даруулга хэрэгтэй” гэж сонины нүүр дүүрэн материал нийтлэгдээд, дараахнаас нь түүнийг нийгмээрээ түүнийг гадуурхаж эхэлсэн. Тухайн үед оршуулган дээр нь хүртэл шавь нар нь айгаад очиж чадахгүй байсан гэдэг. Тэр үед салах ёс хийхээр очсон миний аав хүртэл шалгагдсан. Нийгэмд айдас бий болчихоор хүмүүс хүртэл хөдөлж чадахаа байчихдаг. Өнөөдөр яг ийм технологи үйлчлээд эхэлчихлээ. Эхлээд тухайн хүнийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гэм буруутай мэтээр бичиж, хүмүүсийг үүндээ итгүүлж үнэмшүүлнэ, нийгэмд хор шаар болгоно. Нэгэнт ин­гээд нийгэмдээ хог шаар болчихсон хүн шоронд цагдан хоригдоно уу, тэндээ нас барна уу хэн ч сонирхохгүй болно. Ийм байдлаар хүний эрх, эрх чөлөө, нэр төрд халддаг болоод байна.
-Одоо тэр үеийнх шиг болчихсон юм биш үү?
-Харин тэгсэн байгаа биз дээ. Ийм эмгэнэлтэй байж болохгүй л дээ. Ийм ч байлгахгүй. Дуугүй байх байсан бол бид яах гэж тэр үед хувьсгал хийсэн юм. Яах гэж үхнэ гэж явсан юм. Амьд үлдсэнээрээ өнөөдрийн ийм бусармаг байдалтай эвлэрэх юм уу. Яахав намайг баахан гүтгэж, хэрэг үүсгэх гэж оролдоно биз. Аль юмнаас айж явдаг юм.
-Сүүлийн үед АТГ-ыг гурван үсэгтэй газар гээд хүмүүс нэрийг нь хэлэхээс ч цээрлэх болж. Тухайн үед УИХ-ын гишүүд Авлигатай тэмцдэг газартай болохгүй л бол болохгүй нь гээд байгуулсан биз дээ. Өнөөдөр иргэнээсээ эхлээд их хурлын гишүүд нь хүртэл айдаг болчихсоны учир нь юу вэ?
-Авлигатай тэмцэх газар байгуулахаар хуулийг санаачлагчдын дотор миний нэр байдаг юм. Тэр үед УИХ-д байхдаа С.Оюун, Р.Бадамдамдин, Батж.Батбаяр, С.Төмөр гишүүн бид хэд гадны орнуудын туршлага судалж, Монголд ийм байгууллага л байх хэрэгтэй гэдэг дээр санал нийлж байлаа. Нийгэмд байгаа авлигыг ил болгодог, муу муухайг нь ойлгуулдаг, авлига авсан хүнийг олон нийтэд ил болгож, хор уршгийг нь дэлгэдэг байгууллагатай болохоор зорьж байсан. Түүнээс өнөөдрийнх шиг нэг хүнийг буруутгаж, гэр бүлээр нь, үр хүүхдээр нь барьж хорьдог тийм аппарат болгоно чинээ бодож төлөвлөөгүй юм шүү. Уг нь авлигатай тэмцэх газрыг, авлигач хүмүүсийг нийтэд ил болгож зарлахад олон нийт тэднийг шахаанд оруулж, шийтгэлийг нийгэм нь өгч байх ёстой. Гэвч хуучны НАХЯ шиг газар бий болчихлоо. Энэ бол бидний бодож санаж байсан байгууллага биш. Гэхдээ АТГ бол УИХ-ын өөрийнх нь байгууллага. Тиймээс алдаагаа засаад явж таарна. Эднийг ингэж авирлаж болохоор хууль тогтоомжийг нь хийгээд өгчихсөн учраас УИХ-ын буруу ч байгаа. Мөрддөг, барьдаг, байцаадаг, хүнийг шоронд суулгадаг том эрх мэдлийг өгчихсөн учраас өнөөдрийн энэ байгууллага яг тийм л байгаа хэрэг. Ингэхээр хүнлэг энэрэнгүй, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилсан тогтолцооны маань үндсэн зарчим алдагдчихаад байна. Үүнийг бид засах ёстой.
-УИХ алдаагаа залруулах байх гэж та хэлж байна. Юу хийх вэ?
-Юуны өмнө хууль тогтоом­жиндоо өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Бас хүний эрхийг баталгаажуулах хэрэгтэй. Гэмт хэрэг, зөрчлийн тухай хуулиа гаргах хэрэгтэй. Процессоо тодорхой болгох хэрэгтэй.
Байцааж шийтгэж, тамладаг, иргэнээ тагнадаг, чагнадаг  хуучин нийгмээсээ салахгүй зууралдаад аваад явж байгаа тэр бүхнийг өөрчлөх цаг болсон.
-Прокурорын дэргэд байсан мөрдөх албыг АТГ-ын мэдэлд аваачсан. Ингэснээрээ шүүх, цагдаагийн байгууллагынхан энэ газраасаа хараат боллоо гэсэн яриа ч гадуур байгаа…
-Бид 1992 онд шинэ Үндсэн хуулиа баталснаасаа хойш хоёр салбарт их консерватив хандсан нь боловсролын бо­лоод хуулийн салбар. Сөнөөгөөд шинээр эхлэх биш зөв голдрилоор аажимдаа амьдралын туршлагаар өөрчилнө гэж үзсэн. Хуулийн байгууллагаа өөрчилье гээд цагдаадаа эрхийг нь өгсөн. Төд удалгүй гуйвуулаад л эхэлсэн. Та нар санаж байгаа байх Хууль зүйн сайд байсан Батчулууныг дуудаж хэрэгт холбоод л шоронд хийгээд л сүүлдээ амь насаа алдсан шүү дээ. Дараа нь энэ бас болохгүй нь, арай тулхтайгаар нь прокурортоо эрхийг нь өгье гэсэн. Тэгж байс­наа прокурорыг бас л болохгүй байна, эрх баригчдын гар хөл боллоо гээд болиулсан. Явж явж бүх юмны гогцоо нь авлига юм байна, бие даасан газар байгуулья гээд АТГ-ыг байгуулсан. Эрх мэдлүүдийг нь ч өгсөн, прокурорт байсан эрхийг ч өгсөн. Гэтэл одоо ийм байдалд биднийг хүргэчихээд байна шүү дээ. Цаад үндэс суурь тогтолцоогоо эрүүлжүүлэхгүй бол тагнаж чагнаж, шалгаж бүхний дээр байх эрх мэдэл нь нэг газарт төвлөрөөд байвал бас л болохгүй юм байна. Нийгэмд гэмт хэрэг бага гарч, хууль мөрдөгдөж байх ёстой. Харин энэ бүхний цаана хүний эрх зөрчигдөж болохгүй. Хуулийн шинэчлэл үүнд чиглэгдэж бай­гаа гэж ойлгож байгаа. Яригдаж байгаа хуулиудаа яаралтай батлах хэрэгтэй. Үүний тулд Хууль зүйн байнгын хороо ачаалал авч ажиллах цаг болсон. Хууль шүүхийн шинэтгэлийн хуулиудыг баталж чадвал өнөөгийн УИХ-ын түүхэн гавьяа нь энэ болж үлдэнэ шүү.
-Сөрөг хүчний зүгээс биднийг шалгаж байна, хэлмэгдүүлж байна гэж ярих нь бий л дээ. Харин таны харьяалагддаг нам эрх барьж байгаа энэ үед та ингэж хэлж байна гэхээр асуудал арай өөр төвшинд хүрснийг илтгэж байх шиг. Эсвэл таны ойр орчмын олон хүнийг байцааж шалгаж байгаагаас та бухимдаад байгаа юм уу?
-Энэ нь надад, миний эргэн тойронд мэдрэгдээд ингээд байгаа юм биш. Нийгэмд нэлэнхүйдээ мэдрэгдэж байгаа учраас гаргаж тавихаас аргагүй болсон байна. Намайг бол сүүлийн 20 жил тасралтгүй шалгаж байна. Үүнд ерөөсөө эмзэглэдэггүй. Нэгэнт хариуцлагатай алба хашиж байгаа хүнийг сайн ч шалгаж байх ёстой, шалгуулах ч хэрэгтэй. Нэг нам гарахаар нөгөөхөө илүү шалгадаг, өөрийн нам гарахаар арай бага шалгадаг байж магадгүй. Заримдаа өөрийн намынхан эрх барьж байхад илүү ширүүсдэг ч тал бий. Би хувьдаа шалгуулахаас айж эмээх асуудал алга. Албан тушаалтан байнга шалгуулж, хяналтад, хардлагад байх ёстой. Үүнд надад эмзэглэж байгаа юм байхгүй.
-Хэн нэгэн хүнийг баривч­лахынхаа өмнө хэвлэлээр баахан сөрөг мэдээлэл явуулж нийгмийн сэтгэлзүйг бэлддэг. Дараа барив­чилдаг болсон байна гэж та хэллээ. Үнэхээр ийм болчихоод байгаа юм уу?
–Хэн нэгэн хүнийг буруутгах болбол хэвлэлээр баахан сөрөг мэдээлэл явуулж нийгмийн сэтгэлгээг бэлддэг. Үүний дараа тэр хүнийг хэдэн жил сараар хорьж байсан ч хамаагүй болж эхэлдэг. Энэ бол тоталитар нийгмийн сэтгэлгээ юм л даа. Үнэндээ хэрэг хийсэн хүн тун цөөхөн байдаг юм. Хэрэг хийсэн хүн явж, явж айдаггүй. Хэргээ нуухыг л боддог. Харин ихэнх хүн хэрэг хийгээгүй атлаа нэр хүндийг нь гутаахаас хамгийн их айдаг. Нэгэнт тэр хүнийг хэрэг хийсэн гээд зарлаад гутаачихсан хойно бол хэрэг үйлдсэн тэр хүмүүстэй л адил байр суурин дээр очно. Нийгэмдээ шахагдана. Хэрэг хийгээгүй атлаа хийсэн юм шиг л буруутан болж байна. Энэ нь хүний хамгийн нандин зүйл нэр хүндэд халдаж байгаа хэрэг. Хуучин цагт дуртай хүнээ, дуртай хэргээрээ буруутгадаг байсан болохоор хүмүүс ийм нийгмийн эсрэг боссон юм шүү дээ. Хэрэв нам төрөөс “ардын дайсан” гээд зарласан л бол тэр хүний амьдрал хэдэн үеэрээ дуусдаг байлаа. Үр хүүхэд нь сургуульд сурах эрхгүй, удмаараа дайсны үр сад гэсэн нэр зүүж явдаг байлаа.  Албан тушаалтныг шалгаж болно оо. Хэрэв буруутай нь тогтоогдсон бол шийтгээд нотолж чадахгүй бол буруугүйг нь зарлаад явах хэрэгтэй. Гэтэл найман сараар, хоёр жилээр хорьчихоод хэргээ нотолж чадахгүй үргэлжлүүлээд хориод байна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Нотолж чадахгүй атлаа өөрөө хэрэг хүлээтэл нь хорьчихдог. Сүүлдээ хүмүүс залхаад ямар ч хамаагүй хэрэг хүлээх нь ч байдаг. Өөрөөр нь хэрэг хүлээлгэх биш өөрсдөө нотолдог байх ёстой. Хэргээ өөрөө хүлээсэн ч хуулийн байгууллага тэрийг нь нотолж чаддаг жишиг байх хэрэгтэй. Гэтэл манайд яасан нь ч мэдэгдэхгүй нэг хүнийг нийгмийн хог шавхруу болгож, шавартай нь хутгаад хаядаг. Үнэндээ тэр хоригдож суухаас илүү нэр хүндээ алдана гэдэг аймаар хэрэг шүү дээ. Хүнээ авч үлдэх, хүний нийгмээ авч үлдэх нь чухал юм бол бид үүнийг л мөрдөх цаг болсон.
-Хэрэг нь нотлогдохгүй баахан хоригдож байгаад гарсан хүмүүс “За суллагдсан нь их юм” гээд л үлдэх болж. Уг нь төрөөс нөхөн төлбөр авах ёстой биз дээ?
-Уг нь тийм. Гэхдээ хүмүүс гарсандаа баярлаад л үлдэж байна. Энэ маш буруу. Хэрэг хийснийг нь нотолж чадаагүй хорьсон байцаагчид тухайн хүний зовлон шаналалд нь дүйцэхүйц хариуцлага оногдуулах хэрэгтэй. Дахиж хэзээ ч хүнийг хилсдүүлж алдаа гаргахгүй болтол нь. Үүний нөгөө талд нь гэмт хэрэгтэй тэмцэж байгаа хүмүүсийнхээ аюулгүй байдал, нийгмийн халамж, цалин мөнгөнд нь төр гар татаж болохгүй. Төрийн нэрийн өмнөөс авсан эрх мэдлээ буруу ашиглах бус Үндсэн хуулинд заасанчлан хүнлэг энэрэнгүй байхыг шаардах ёстой.
-Сүүлийн үед АТГ нь хүнийг шалгаж баривчилдаг биш соён гэгээрүүлэх ажлаа хийж байвал зүйтэй. Үгүй бол УИХ энэ байгууллагаа татан буулгавал таарна гэсэн яриа гараад байна л даа. Та үүн дээр юу хэлэх вэ?
-Бидний энэ нийгмийн гол үзэл санаа тэр шүү дээ. Жишээ нь, арван хүнийг  гэмт хэрэгт сэжиглэж шалгалаа гэхэд тэр дунд гэм буруугүй хоёр хүн байлаа гэж бодьё. Тэгвэл давын өмнө тэр гэмгүй хоёр хүний гэм буруугүйг тогтоож, эрх ашгийг нь хамгаалах л чухал. Гэтэл өнөөдрийн энэ байгаа хэлбэр нь биш байна аа гэдэг дээр хүмүүс саналаа хэлж байна. Гэхдээ яавал илүү сайн болох вэ гэдгийг ярилцаж, нийгмийн зөвшилцөл хийж байж шийдэх асуудал. Ямар ч байсан гэмт хэрэгтэй үр дүнтэй тэмцдэг бас айдас хүйдэсгүй тийм нийгэм л байх хэрэгтэй гэдгийг хэлмээр байна.

Э.ЭНЭРЭЛ

-Гурван бурхныг хуурамч эсэхийг тогтоох ажил хийгдэж байна-

Өвөрхангай аймгийн Хархорин суманд байрлах “Эрдэнэзуу” хийдийн музейд хулгай орж соёлын хосгүй үнэт өв болох долоон бурхан алдагдсан хэрэг энэ сарын 19-нд гарсан. Хэргийг Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын цагдаагийн хэлтэс болон Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх газрын цагдаа нар өнгөрсөн долоо хоногт илрүүлжээ. Хэргийг эрхэлсэн тодорхой ажилгүй Доржсүрэн, Мөнхзул, Хишигбат гэх ах, дүү нар үйлдсэн гэнэ. Энэ талаар албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр зуу гаруй сая төгрөгийн үнэтэй бурхдыг хулгайлахын тулд залуус эртнээс бэлтгэсэн байжээ. Хархорин музейн доторх байдал,  музейн хаана үнэ бүхий соёлын үнэт өв байгаа, дохиолол нь ажиллахгүй  байгаа гээд нарийвчилсан судалгаа хийсэн байжээ. Хэргийг үйлдэхээр энэ сарын 15-нд нийслэлээс Доржсүрэн, Мөнхзул, Хишигбат нар явсан байна. Тэд Хархорин сумаар ороод хойшоо Архангай аймгийн Өгийнуур сумын нутгаар явцгаажээ. Өгийнуурын ойролцоо хээр зэлүүд газар хоёр хоносон байна. Нутгийн иргэд улсын дугааргүй машин унасан залуус тэр хавиар эргэлдээд байхаар нь малын хулгайч байж магадгүй хэмээн сэжиглэн очиж уулзсан байна. Тэгсэн гурван залуу “Энд хүнтэй уулзахаар тохирсон юм. Тэгсэн ирэхгүй байна” гэхээс өөр зүйл ярихгүй доошоо харж нүүрээ малгайгаараа таглаж суучихаад байсан гэнэ. Иймд нутгийн иргэд тэр хавийн айлууддаа “Малаа сайн хараарай сэжиг бүхий хүмүүс яваад байна” гэж хэл хүргэж байжээ.
 Энэ сарын 19-ний өдөр Эрдэнэзуу хийдийн Хархорин музейд хулгай орж, XVIII зууны дунд үеийн долоон бурхан хулгайд алдагдсан юм. Хулгайлагдсан долоон бурхан хөөмөл жавилтай, их бие болон суурь нь алтан шармал, цутгамал, 22.8 кг жинтэй Дүйнхор бурхан, 1.595 кг жинтэй, гууль цутгамал, алтан шармал Жүгдэрнамжил бурхан, зэс хөөмөл, алт шармал 1.230 кг жинтэй Майдар бурхан алдагдсан. Энэ гурван бурхан нь хосгүй үнэт өвд багтдаг. Мөн зэс хөөмөл, алт шармал 850 гр жинтэй Майдар, 2.2 кг зэс хөөмөл Майдар, 2 кг жинтэй зэс хөөмөл, алт шармал Майдар, гууль цутгамал, алт шармал, 765 гр жинтэй Манзушир бурхан хулгайлагдсан юм. Дүйнхор бурхан нь 32.6 см урттай, 20.7 см өргөн, 40.5 см өндөртэй. Зүүн дээд мутрын ядам, чигчий хуруу хугарсан, нүүрний боронз түрхэц халцарсан, суурийн дээрх цоорхойг нь гипсээр бөглөсөн, суурь, жавил нь модон залгаатай, жавилын арын улаан дурдан үжирсэн, суурийн чанх урд хэсэгт зурагдсан, баруун хөлийн гишгэгдлийн толгой салсан зэрэг содон шинж тэмдэгтэй байжээ. Музейд хулгай орж бурхан алга боллоо гэсэн дуудлага энэ сарын 19-ний 03:20 цагийн үед ирсэн байна. Ирсэн дуудлагын дагуу Хархорин сумын цагдаа нар хэргийн газарт үзлэг хийжээ. Хэргийн газарт үзлэг хийсэн шинжээчдийн хэлж буйгаар хулгай гарах үед музейн дохиолол огт ажиллаагүй болох нь тогтоогджээ. Мөн тухайн үед манаач байхгүй  байжээ. Өмнө нь Музейн эрхлэгчээр  Найгаль гэж хүн ажиллаж байсан бол  түүний хүү Н.Төмөрбаатар  эрхлэгчээр томилогдсон байна. Найгалийг  музейн эрхлэгч байх үед Хархорин  музейгээс түүхийн үнэт ховор үзмэрүүд алдагдаж байсан гэнэ. Иймд Н.Төмөрбаатарыг хэрэгт холбоотой байж магадгүй хэмээн шалгаж эхэлжээ. Соёлын үнэт өв болох долоон бурхан алга болсон хэргийн мөрөөр цагдаагийнхан шалгалт хийж  Хархорин сумын ойролцоо байх бүх сумдаар явж сэжиг бүхий хүмүүсийн талаар судалгаа авсан байна. Мөн энэ сарын 19-20-ны өдрүүдэд нийслэл рүү явсан бүх машины судалгааг гаргажээ. Тэгээд Өгийнуур сумын иргэдийн өгсөн сэжиг бүхий гурван залуу явж байсан, унаж явсан  машины байр байдлыг тодорхой болгосон байна.  Ингээд тавдугаар сарын 19-ний өглөө эрт нийслэлийн 22-ын товчоогоор иргэдийн өгсөн мэдээлэлтэй ижил төстэй, улсын дугаартай машин орсон камерийн бичлэг зэргийг үндэслэн Доржсүрэн, Мөнхзул, Хишигбат гэх ах, дүү нарыг бурхан хулгайлсан байж магадгүй хэмээн шалгаж эхэлжээ. Шалгалтаар Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг дэвсгэр Таван шард байх  Мөнхзул гэртээ хулгайлсан долоон бурхныг нууж байсныг илрүүлжээ.  
Хэргийг Зохион байгуу­лалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх газраас үргэлжлүүлэн шалгаж байна. Бурхан хулгайлсан  хэмээн сэжиглэгдэн шалгаг­даж байгаа Доржсүрэн, Мөнхзул, Хишигбат нарыг ШШГЕГ-ын харьяа Цагдан хорих 461 дүгээр ангид  саатуулаад байна. Залуусын цаана бурхан хулгайлах захиалга өгсөн хүмүүс байж магадгүй учир мөрдөн байцаалт хийгдэж байгаа аж. Доржсүрэн, Мөнхзул, Хишигбат нар хулгайлсан бурхдыг “Урд хөршийн Хөх хотод аваачин өндөр үнээр худалдах гэж байсан” хэмээн мэдүүлсэн гэдгийг эх сурвалж онцолж байв. Дээрх мэдүүлгээс үүдэн бурхан хулгайлсан залуусын ард хятадууд байж магадгүй гэж цагдаагийнхан үзээд байна.  

Бурхан хуурамч гэх яриа цагдаа нар сайд Ц.Оюунгэрэлд хүлээлгэн өгөх үед гарчээ
ЦЕГ-ын Дэмжлэг үзүүлэх мэргэжлийн газраас 18.00 цагт дээрх долоон бурхныг бусад жижиг эд зүйлийн хамтаар Г.Занабазарын нэрэмжит дүрслэх урлагийн музейд хүлээлгэн өгчээ. Энэхүү арга хэмжээнд ССАЖ-ын сайд Ц.Оюунгэрэл, Дэмжлэг үзүүлэх мэргэжлийн газрын дарга, хурандаа Д.Отгонжаргал нарын албаны хүмүүс оролцжээ. Энэ үеэр  зарим бурхан, суурь зэрэг нь хуурамч байна гэх яриа гарчээ. Иймд цагдаагийнхан   Хархорин музейн мэргэжилтнүүдээс таниулах арга хэмжээ авч шинжээчид эцэслэн тогтоохоор ажиллаж байна.

Э.Баатар

Дэлхийн зэсийн том ордууд гэвэл Оюу толгой, Пеббл, Удокан гэж ирээд бий. Пеббл гэдэг нь Аляскийн орд. Удокан нь ОХУ-ынх. Газар зүйн байршлаараа манай улстай их ойрхон. Чита мужид байрлах энэ ордын түүх тэртээ 1949 оноос эхтэй. Дэлхийд нөөцөөрөө дээгүүрт жагсдаг энэ ордыг тус улсын Ойн экспедицийнхэн анх олж байж. Урьдчилсан хайгуулыг нь 1952-1958 онд хийжээ. Харин 1959 онд эдийн засгийн үр ашиггүй гэсэн дүгнэлт гарч хэсэгтээ сонирхлын гадна үлдсэн гэдэг. Гэхдээ энэ бай­дал удаан үргэлжилсэнгүй. Жилийн дараа уулын далд малталтаар нэг цооног өрөм­дөөд ашигтай орд гэдгийг нь мэдсэн байна. Өрөмдлөгөөр зэсийн нөөц хоёр километр хүртэл үргэлжилж буй нь то­дор­хой болсон гэдэг. ЗХУ-ын Засгийн газар үүнийг мэдсэн даруйдаа тогтоол гаргаж ордын нарийвчилсан хайгуулыг 1964 он гэхэд хийж дуусгахыг үүрэгджээ. Нарийвчилсан хайгуулын ажил хугацаанаасаа нэг жи­лээр хоцорч дуусчээ. Ингээд оросууд зэсийн дажгүй нөөц­тэй ордоо нэг хэсэгтээ нам жим орхисон байна. Бай­галь-Амурын төмөр замын ажил эхлэх үед буюу 1975 онд ордын хайгуул дахин үргэлжилжээ. Үүнээс хойш таван жилийн хугацаанд нарийв­чилсан хайгуул хийн хагас үйлдвэрийн туршилт явуулж байж нөөцийг нь шинэч­лэн тогтоожээ. ЗХУ-ын Нөөцийн комисс 1981 онд Удоканы ордод цэвэр металлаараа 20 сая тонн зэс бий гэсэн дүгнэлт гаргасан аж. Энэ ордын зэсийн дундаж агуулгыг 1.45 хувь гэж тодор­хойлжээ. Энэ бол 1949-1980 оны турш үргэлжилсэн хайгуулын үр дүн байв. Со­нирхуулж хэлэхэд наяад онд ордын хөрс хуулалтыг цөмийн дэлбэлэх аргаар хийнэ гэсэн хувилбар ч яригдаж байж.
Забайкальск хязгаарын төмөр замын Новая Чара станцаас 30 км зайд орших энэ ордын лицензийг Орос, Америкийн Удоканы уулын компани 1992 онд анх ав­чээ. Лиценз авснаасаа хойш ямар ч ажил хийгээгүй учраас зургаан жилийн дараа Оросын төр мэдэлдээ эргүүлэн авсан байна. Сүүлд нь 2008 онд “Металлоинвест” лицензийг 15 тэрбум руб­лиэр худалдан авчээ. Тэр­бумтан Алшир Усмановын “Металлоинвест”-тэй Олег Дерипаскагийн “Союз­металл­ресурс”, Михаиль Прохоровын “Норникель”, “Русская мед кон­сорциум” өрсөлдөж байж. “Металлоинвест”-ын хувьд “Михайловский ГОК” нэрийн дор өрсөлдөж энэ ордын эзэмшигч бол­жээ. Удоканы ордыг өнөө­дөр “Металлоинвест”-ийн бү­­рэл­дэхүүнд багтдаг “Бай­­галийн уул уурхай” гэдэг компани хариуцан ажилладаг. “Михайловский  ГОК” лицензээ авсныхаа дараа охин компани болох “Байгалийн уул уурхай”-д шилжүүлэн өгсөн түүхтэй аж. 2010 оноос энэ ордод дахин хайгуул хийсэн байна. 2.5 мянган метр уулын далд малталт гэх мэт өчнөөн ажил өрнүүлсний эцэст Удоканы ордын нөөцийг дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгддөг JORK стандартаар баталжээ. Уг ордын зэсийн нөөц цэвэр металлаараа олон улсын стандартаар 25.7 сая тонн, хүдрийн нөөц нь 2.7 тэрбум тонн гэж гарчээ. Удокан ордын ил аргаар олборлох уурхайн хэмжээний хүдрийн нөөц 795 сая, зэсийн нөөц цэвэр металлаараа 9.9 сая тонн гэдгийг ордыг эзэмшиж буй компани хайгуулаараа нотолжээ.
2011 онд хайгуулыг дахин эхэлж, 2012 оны есдүгээр сар хүртэл үргэлжлүүлж, үйлд­вэрлэлийн туршилт хийсний үр дүнд хүдрээс зэсийг 89 хувийн металл авалттайгаар гаргаж авах боломжийг тог­тоосон байна.
2010 оны арваннэгдүгээр сард уг ордын лиценз  эзэмшигч ком­пани Забайкальскийн удирд­­лагатай нийгэм, эдийн зас­гийн гэрээ байгуулжээ. 2012 оны намар олон ул­сын инженерингийн “Флюр” компаниар ТЭЗҮ-ээ хийл­гэхээр болжээ. “Флюр”-ыг Сайншандын аж үйлд­вэрийн паркийн ТЭЗҮ дээр ажилласан гэдгээр нь мон­голчууд андахгүй. Өнгөр­сөн оны гуравдугаар сард Оросын засгаас Алс Дорнод болон Байгалийн бүс нут­гийг хөгжүүлэх нийгэм эдийн засгийн хөтөлбөр гэж баталжээ. Удоканы ордыг ашиглалтад оруулах төслийн хүрээнд баталсан аж. Энэ оны хоёрдугаар сард олон улсад нэр хүндтэй “Флюр”, “SRK consulting”, “Knight piesold” зэрэг компаниуд Удоканы ТЭЗҮ-ийг хийж дуусгажээ. Удоканы ордын хүдрийн нөөц JORK стандартаар 2.3 тэрбум тонн гэж гарчээ. Зэсийнх нь нөөц металлаараа 24.6 сая тонн гэсэн дүн гарсан байна. Энэ нь Оросын зэсийн нийт нөөцийн 60 хувь гэсэн үг. Харин манай Оюу толгойн  хувьд 36 сая тонн зэс, 45 сая унци алтны нөөцтэй. Тэгэхээр Удоканыг зэсийн нөөцөөрөө Оюу толгойтой өрсөлдөхүйц гээд ойлгочихож болно. Сүүлийн мэдээгээр Удоканы уулын баяжуулах үйлдвэрийн барилга бүтээн байгуулалтын ажлыг 2015 оны арван­хоёрдугаар сарын 25-нд эхлүүлэхээр төлөвлөжээ. Ашиг­лаж эхлэх хугацаа нь 2017 оны зургадугаар сарын 25. Энэ өдрөөс хойш Удоканы ордоос хүдэр олборлож эхэл­нэ гэсэн үг. Удоканы уурхайг 2024 оноос бүрэн хүчин чад­лаар нь ажиллуулах гэж байна.
“Металлоинвест” анх   “Таван жил хагасын дараа олборлолтыг 12 сая тонн хүдэрт хүргэх, долоон жи­лийн дараа 36 сая тонн хүдэр олборлох” нөхцөлөөр Удоканд эзэн сууж байж. Таван жилийн дараа гэсэн тохироогоор бол өнгөрсөн онд энэ ордын олборлолт эхлэх учиртай байв. Харин ирэх онд хүдрийнхээ олборлолтыг 36 сая тоннд хүргэж нэмэгдүүлэх ёстой байж. Гэтэл өнөөдөр Удокан ашиглалтад ороогүй  хэвээр байгаа. Олборлоход хүнд хэцүү, төвөгтэй нөхцөлд байршдаг, хөрөнгө оруулалт их хэмжээгээр шаардана гэсэн шалтгаан яригддаг.  Дашрамд дурдахад “Металлоинвест” ордыг ашиглахад хэрэгтэй дэд бүтэц, олборлолт дээр “Ростехнологи”, “Норникельс металл”-тай  хамтран ажиллах санал тавин ажиллаж байгаа юм билээ.
Удокан ордыг төлөвлөсөн хугацаанд нь буюу 2013 онд ашиглаж эхлээгүйг Чита мужийн Забайкальск хязгаарын нэгдүгээр орлогч дарга хоёр шалтгаантай гэж тайлбарлажээ. Эхний шалтгаан нь эрчим хүчний дэд бүтэц тавих, хоёрдугаар шалтгаан нь төмөр замын нэвтрүүлэх чадлыг сайжруулах гэнэ. Удоканы ордыг ашиглая гэвэл 500 КВт-ын 1200 км эрчим хүчний шугам тавих шаардлагатай юм байна.
Удоканд эзэн суусан  “Металлоинвест”  Орост хэн бэ?
“Металлоинвест”-ийн эзэн Алишер Усманов бол Оросын шинэ баян. Дэлхийн баячуудыг эрэмбэлсэн “Форбес”-ийн жаг­саалтад 40 дүгээрт бичигддэг эрхэм. Тэр  2013 оны есдүгээр сарын 26-нд “Ордыг ашиглахад зургаан тэрбум ам.доллар хэрэгтэй” хэмээн мэдэгдсэнийг “Ком­мер­сант” онцолжээ. Тус ком­­­­па­нийн зүгээс ордыг ашиг­­­­­лахад 6-8 тэрбум ам.дол­­­­­лар хэрэгтэй гэсэн мэдэгдлийг хийгээд байгаа аж.  “Металлоинвест” төмрийн хүдэр, төмрийн баяжмалыг дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг, нөөцөөрөө дэлхийд хоёрт ордог төмрийн хүдрийн орд эзэмшдэг. Тус компанийн эзэмшдэг ордын нөөц олон улсын JORK стандартаар 14.6 тэрбум төмрийн хүдрийн нөөцтэй нь тогтоогдсон, 150 жилийн турш ашиглах нөөцтэй аварга орд аж. Төмрийн баяж­малын бөөрөнцгийн үйлд­вэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлэгч компани. Өнгөрсөн онд гэхэд ОХУ-ын төмрийн баяжмалын 37 хувийг, төмрийн баяжмалын бөөрөнцгийн 57 хувийг үйлдвэрлэжээ. “Метал­лоинвест”-ийн вант ул­сын эзэмшилд Лебе­динск Михайловскийн уулын баяжуулах үйлд­вэр, Осколоскийн электро металлургийн комбинат, төмрийн хаягдал боловс­руул­даг  “УралМетКом” үйлдвэрүүд  багтдаг.
Удокан Яагаад бидэнд Чухал гэж?
Олборлоход хүнд хэцүү нөхцөлд оршдог гэдэг утгаар нь оросууд өнөөдрийг хүртэл Удокандоо гар хүрээгүй. Сүүлийн жилүүдэд оросууд Удоканоо эдийн засгийн эргэл­тэд оруулна гэж эрчимтэй ажиллаж эхэлсэн нь Оюу толгойтой холбоотой гэж ярь­даг. Биднээс урьтаж хөдлөх сонирхол өндөр байсан ч дэд бүтцийн бэрхшээл, хөрөнгө мөнгөний дутмаг байдлаас болж хөдөлгөж чадалгүй өнөөг хүрсэн нь энэ ордын түүхээс харагддаг. Өнөөг хүртэл гэдэгт Шанхайн уулзалтаас өмнөх өдрүүд орно. Харин Шанхайн уулзалтаас хойш  буюу В.Путин, Си Жиньпин хоёр 40 гаруй гэрээнд гарын үсэг зурж эдийн засгийн цоо шинэ бодитой харилцааг үүсгэснээс хойш байдал өөрөөр эргэсэн. Хамгийн том үр дүн гэхэд л хоёр том хөршийг холбосон төмөр замын маршрут өнөөд­рийнхөөс 700 км-ээр богиносно. Тэдний дунд хийсэн өчнөөн тохирооны зөвхөн нэг хэсэг нь гэхэд л энэ. Цаашлаад худалдаа эдийн засгийн чиглэлийн маш олон бодитой төслүүд хоёр гүрний дунд хэрэгжиж эхлэх гэж байна. Бидэнтэй хамаатай төслүүдийн нэг гэхэд л зэс байна. Тодруулж хэлбэл Удоканы орд. Мон­голын Оюу толгойн зэсийн баяжмалыг авах зах зээл нь Хятад. Оросууд ч удахгүй Удокан ордоос тэдэнд зэсээ нийлүүлж эхлэх нь. Шанхайн уулзалтын үеэр хийсэн том гэрээнүүдээрээ дэлхийн эдийн засагт шинэ зам үүс­гэ­сэн хоёр гүрний аль алинд нь Удоканыг хөдөлгөх сонирхол бий. Өмнө нь хий, ашигт малтмалаа Европ руу зараад мөнгө олчихдог байсан оросууд Украины асуудлаас болж том зах зээлээ алдсан. Удоканыг хөдөлгөе гэж яарахгүй өнөөг хүрсэн нь ч Европ хэмээх том зах зээл өмнө нь байсантай холбоотой. Харин одоо байдал өөрчлөгдсөн. Хятад, Солонгос, Японд хийгээ нийлүүлэхээр болсон ОХУ-д Удоканыг үнэд хүргэх сонирхол ч бий.
Удоканы санхүүжилтийн хувьд бүр анх В.Путиныг Ерөнхий сайд байх үеэс л Хятадтай хамтрах алхам эхэлсэн юм билээ. В.Путины айлчлалын үеэр Хятадад болж буй эдийн засгийн форумын хүрээнд Удоканы эзэмшигчид Хятадын худал­­даа үйлдвэрийн банк (ICBC)-тай санхүүжилтийн урьдчилсан хэлэлцээрт гарын үсэг зурж байж. Саяын Шанхайн уулзалтын үеэр В.Путин Си Жинпин хоёр алс дорнодын ашигт малтмалыгэргэлтэнд оруулах гэрээг үзэглэсэн. Тодруулж хэлбэл Забайкальскийн Удока­ныг зэсийн ордыг хамтран эзэмших гэрээг үзэглэчихлээ.
Удоканыг 2024 онд бүрэн хүчин чадлаар нь ажил­луулна гэж байгаа ч үүнээс ч өмнө  ажиллуулж эхлэх нөхцөл бүрдчихсэн гэсэн үг. Оюу толгойн ил уурхайн олборлолт хэвийн явагдаж буй ч энэ ордын үнэ цэнийн 80 хувь нь агуулагдсан гүний уурхайн бүтээн бай­гуулалтын санхүүжилт хэзээ шийдэгдэх нь бүрхэг хэвээр байгаа.
Бидэнд ийм сул тал бий ч Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлыг цаг алдалгүй үргэлжлүүлбэл давуу талууд бас бий. Оюу толгойн хувьд нөөцөөрөө Удоканоос илүү, бас алт­ны агуулгатай гэдгээрээ давуу. Оюу толгой төслийг хэрэгжүүлэгч “Рио” бол дэлхийд том тоглогч. “Рио”-д хувь, ашгаа ахиухан авахын тулд баяжмалаа ахиу үнээр борлуулах сонир­хол бий, тэр сонирхлоо хэрэг­жүүлэх хүчирхэг нөлөөг ч урд хөршийн зах дээр тог­тоочихсон. Тэгэхээр дэлхийн хэмжээнд яригдах Оюу толгой гэж том ордын нөөцийн 80 хувь нь агуулагдаж буй гүний уурхайн бүтээн байгуулалтаа цаг алдалгүй үргэлжлүүлэх л бидний хувьд чухал болоод байна даа.

Ц.Баасансүрэн

Эрүүгийн хуулийг Гэмт хэргийн тухай хууль болгон өөрчлөхөөр УИХ хэлэлцэж эхэллээ. Хуулийг гаргаснаар шоронжсон бодлогыг халж аль болох хүний эрх, эрх чөлөөг хангахын зэрэгцээ бусдыг хохи¬ролгүй үлдээх бодлогыг тусгажээ. Тодруулбал, хэрэг хийсэн ч гэлээ амьд явах, эмчлүүлэх, нар, салхи, агаартай харьцах гэх мэт хүний суурь эрхүүдийг нь хад­галж, хангахаар тусгасан байна. Тэрчлэн сэжигтэн нэрээр, хэргийг нь нотолж чадаагүй ч хорьсоор байдаг хуулийн бодлогыг хасч гэмт хэрэг үйлдсэн нь хөдөлшгүй баримттайгаар илэрсэн тохиолдолд цагдан хорьдог байхаар хууль­чилжээ. Өнөөгийн мөрдөж байгаа Эрүү¬гийн хуульд энэ тухай эсрэгээрээ буюу мөр­дөн байцаагч хо¬рих шийдвэрийг гар­¬гаж прокурорт танил­цуулснаар хамгийн сүүлд гэмт хэрэгтэн мөн эсэх нь шийдэгддэг. Энэ нь тухайн мөрдөн байцаагч, прокурорын ажилтны үзэмжээр шийдэгдэх асуудал тул Гэмт хэргийн хуульд хэн нэгнийг хэрэгт сэжиглэвэл заавал шүүх хуралдаанаар оруулж шүүхийн шийдвэрээр хорьдог болохоор тус­гажээ. Ингэхдээ заа­вал хөдөлшгүй ба¬римт, нотолгоон дээр үндэслэн шүүхээс тухайн сэжигтнийг хорих шийдвэрээ гаргадаг байх аж. 

Хэрэгт сэжиглэгдсэн хүнийг хэдэн сараар, хэдэн цагаар урьдчилан саатуулдаг байх вэ гэдгийг Гэмт хэргийн хуулийн араас гарах Гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар зохицуулах юм байна. Онц ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн бол шүүхээр хэрэг нь шийдэгдтэл, хөнгөн хэрэг үйлдсэн бол долоо хоног, олон удаа нэг зөрчлийг давтан гаргасан бол 72 цаг саатуулж хэргийг хуулийн дагуу шийдвэрлэнэ гэх мэтээр гэмт хэргийн процессоос нь хамааран түр саатуулдаг болох нь. Тэрчлэн Гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд баасан гаригийн баривчилгаа, дохиололтой бугуйвч гэсэн шийтгэлийн шинэ төрөл нэмэгдэх юм байна. Гаргасан зөрчил, хийсэн хэргээс нь хамаарч энэ төрлийн эрхийг нь хязгаарлах заалтыг оруулах гэнэ. Тухайлбал хэн нэгэн эхнэртээ гар хүрч танхайрсан бол чиптэй бугуйвч зүүлгэнэ. Ингээд тэдэн метр ойртох аваас бугуйвчин дахь чип нь ажиллаж төв рүү мэдэгдэх зохицуулалттай. Баасан гаригийн баривчилгаа ч мөн ялгаагүй. Хэрэг хийсэн, зөрчил гаргасан хүмүүсийг ажлаа хийх боломжтой гэж үзвэл амралтын өдрөөр эрхийг нь хасах шинэ төрлийн шийтгэл аж. Гэхдээ одоохондоо Гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай хууль бүрэн боловсруулагдаагүй учраас ямар нөхцөлд энэ төрлийн шийтгэлийг тооцохыг тодорхойлоогүй байна. Гэмт хэргийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх бэлтгэл шатыг 1-2 жилийн хугацаанд хангана гэж үзэж байгаа бөгөөд энэ хугацаанд Гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг боловсруулж, батлуулах аж. 

ДАВТАН ҮЙЛДСЭН ГЭХ ЯЛЫН БОДЛОГО ҮГҮЙ БОЛЖЭЭ

Ялын бодлогод баасан гаригийн баривчилгаа, чиптэй бугуйвчийн шийтгэл ч орно. Дээрээс нь хорих буюу эрхийг нь хасах шийтгэлийг харьцангуй бага байлгахаар тусгажээ. Одоо мөрдөж байгаа Эрүүгийн хуульд гурав ба түүнээс дээш сараар хорих заалт байдаг бол Гэмт хэргийн тухай хуульд хамгийн бага ялыг долоо хоног байхаар тусгасан байна. Хүн өлсөж үхэхгүйн тулд нэг талх хулгайлсан бол долоо хоног, дахиад нэг талх хулгайлбал дахиад долоо хоног гэх мэтээр шийтгэлийг давтан гэсэн ангиллаар бус нэг удаагийн үйлдлээр оногдуулах юм байна. Ингэснээр арван мянган төгрөг хулгайлаад 10 жилийн ял сонсч байсан эмэгтэйн түүх давтагдахгүй гэсэн үг. Мөн зөрчил гаргасан этгээд 120-480 цаг нийтэд тустай ажлыг хоногт дөрвөн цагаар хийнэ гэж тусгажээ. Үүнээс зугтвал ялыг биеэр эдэлнэ. Энэ төрлийн шийтгэлийг хөдөлмөрийн бэрхшээлтэй иргэн, хүүхэд, жирэмсэн болон 50 түүнээс дээш настай эмэгтэй, 60 түүнээс дээш настай эрэгтэйд оногдуулахгүй байхаар хуульчилж. Харин зорчих эрхийг хязгаарлах буюу оршин суух газраа өөрчлөх, гадаад оронд зорчих эрхийг нэг сараас таван жилийн хугацаатай хасдаг байхаар хуульд заажээ. Гэхдээ шүүхийн, хууль хяналтынхны зөвшөөрөлтэйгээр өөр зүгт зорчих зөвшөөрлийг түр авч болно. Тэрчлэн ажил мэргэжлийн давуу  байдлаа ашиглан гэмт хэрэг үйлдээд байвал тухайн мэргэжлээр ажиллах эрхийг нь хасах тухай ч Гэмт хэргийн хуульд заасан байна. Жишээ нь банкны теллер хүн ажил мэргэжлээ ашиглан бусдын эд хөрөнгийг өөрийн болгосон, өөрийн эд хөрөнгө шиг ашигласан бол 18 сар хүртэл мэргэжлээрээ ажиллах эрхээ хасуулах нь байна. Тэрчлэн хууль бусаар олсон хөрөнгийг нь хураана. Энэ хуулиар нэн тэргүүнд бусдын өмч хөрөнгийг хурааж, хумиад байхгүй бөгөөд зөвхөн бусдын хөрөнгийг өөрт завшсан тохиолдолд л хураах тухай яригдана. Дээрх ялын заалтуудыг мэдээж хөнгөн хэрэг үйлдсэн хүмүүс эдэлнэ. Харин хүний амь насанд санаатайгаар халдсан, хувь хүний хийгээд улсад санаатайгаар их хэмжээний хор хохирол учруулсан бол 1-20 жил биеэр ял эдлэх заалт Гэмт хэргийн тухай хуульд бий. Цаазаар авах заалт энэ хуульд ороогүй бөгөөд бүх насаар нь хорих шийтгэлийг оногдуулна гэж тусгажээ. Эрүүгийн хуулиар 16 ба түүнээс дээш насны хэрэгтнүүдийг цагддаг байсан бол Гэмт хэргийн тухай хуульд 14 нас болгон бууруулж торгох, нийтэд тустай хөдөлмөр эрхлүүлэх, хорих шийтгэлийг оногдуулдаг байхаар тусгасан байна. Гэхдээ санаатай үйлдсэн гэмт хэрэгт л хорих шийтгэлийг оногдуулна гэжээ. Санаатай гэдэгт хулгайн хэргээс эхлээд хүний аминд хүрэх, албан тушаалаа урвуулан ашиглах, залилах болоод эдийн засгийн гэмт хэрэг ч орно. Монгол Улсад гарч байгаа хэргийн 70 орчим хувь нь санаатай үйлдэгддэг бөгөөд хэрвээ хууль хэрэгжиж эхэлбэл шоронд байгаа иргэдийн 30 хувь нь суллагдана. Цаашид ч гэсэн хуулийн дагуу зөрчил гаргаж, хэрэг үйлдсэн этгээдүүдийн 30 хувь нь цагдан хоригдолгүйгээр шийтгэлээ эдэлнэ гэсэн үг. 

ЗӨРЧИЛ ГАРГАСАН ЭТГЭЭДҮҮДИЙГ ИХЭВЧЛЭН ТОРГОНО

Хууль зөрчсөн хүмүүст, албан байгууллагад торгуулийн ял оногдуулах бөгөөд тооцооны нэгж гэсэн шинэ нэр, томъёог ашиглахаар болжээ. Нэг тооцооны нэгж гэдэг нь тухайн цаг үеийн ам.долларын ханш байх бөгөөд торгуулийг Монгол төгрөгт шилжүүлсэн хэлбэрээр авдаг болох юм байна. Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 111.1 буюу хүн гүтгэсэн, гутаан доромжилсон хэргээр сэтгүүлчид ял шийтгүүлдэг байсан бол Гэмт хэргийн тухай хуулийн дагуу 50 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгуулдаг болох жишээтэй. Энд согтуу жолоочийн гаргасан зөрчлөөс эхлээд хэрэг бүрдүүлэлт, мөрдөн байцаалтад нөлөөлөх, садар самууныг сурталчлах гээд бүх төрлийн зөрчил багтсан байна. Хэдийгээр зөрчлийн хэлбэртэй ч онц ноцтой үйлдэл хийсэн бол гэм буруутныг Гэмт хэргийн тухай хуулиар шийтгэнэ. Ингээд хуучин эрүүгийн хуульд гурван сараас зургаан жил хүртэл хорьдог байсныг Гэмт хэргийн тухай хуульд зөрчил болгон тооцсон заалтуудыг харьцуулан харууллаа. 

Л.МӨНХ

-44 ДҮГЭЭР АНГИ ДЭЭР ХӨТӨЛИЙН ЦЕМЕНТ ХУДАЛДААЛАХГҮЙ БАЙНА-

Хөтөлийн цемент, шохойн үйлдвэрийг өргөтгөн шинэчилж өмнөхөөсөө дөрөв дахин их хүчин чадалтай үйлдвэртэй болсон. Шинэ үйлдвэртэй болоод цементийг тонн, тонноор нь үйлдвэрлэж дотоодын зах зээлээ төвөггүй хангана гэж төлөвлөж байв. Хөтөлийн цементийг хаана, ямар үнээр борлуулж буйг сонирхохоор Барилгын материалын ачих буулгах 44 дүгээр анги дээр очлоо. Гурвалжингийн гүүрний доохно байх энэ газар бол Замын-Үүд-Улаанбаатарын чиглэлийн ачааны галт тэрэг цементээ буулгадаг гол цэг. Бетон зуурмагийн үйлдвэрүүд, барилгын компаниуд, цементийн бизнес эрхлэгчид, хувийн орон сууц барих хүмүүс гээд хэнд цемент хэрэгтэй байна, тэд бүгд эндээс ирж цементээ авдаг. Өчигдрийн байдлаар хятад цемент нэг тонн нь 150 мянган төгрөгийн үнэтэй байлаа. Харин Хөтөлийн цемент тонн, тонноор байтугай нэг шуудай ч байсангүй. Наймаачдаас Хөтөлийн цемент хаагуур зарж байгаа бол гэж асуувал “Алтанхуягаас асуу” гэхээс өөрийг хэлэхгүй юм. Галт тэрэгнээс цемент буулгаж байгаа болон жижиглэнгээр зарж буй хүмүүсээс сураглаад ч Хөтөлийн цемент олж чадсангүй.

Хөтөлийн цемент үйлдвэр дээрээ 156.800 төгрөгийн үнэтэй байгаа гэнэ. 

Энэ бол нэмэгдсэн өртгийн ал¬бан татвар шингэсэн үнэ. Тэндээс дээрх үнээр худалдаж аваад Улаанбаатар руу ачуулахад тээврийн зар­далтайгаа нийлээд 190 мянга болж байгаа юм байна. Хятадынх 150 мян­га¬тай байхад ийм өндөр үнээр авах хүн олдохгүй нь ойл­гомжтой. Тиймээс Хөтөлийн цемент худалдан авч буй хүн байхгүй байгаа ажээ. Дээрээс нь наймаачид Хөтөлөөс цемент авъя гэхээр бэрхшээл бий гэв. Хөтөлтэй холбогдоод цемент авъя гэхээр мөнгөө шилжүүл гэдэг гэнэ. Ингэхдээ дор хаяж 10, 20 сая төгрөгийн худалдан авалт хийсэн байх ёстой. Мөнгөө өнөөдөр шилжүүлчихье, хэзээ нааш нь ачуулах вэ гэхээр “тэгж байгаад” гэсэн хариу өгдөг талаар наймаачид ярьж байна. Ингээд хамгийн шуурхай ачууллаа гэхэд 20 хоногийн дараа, цаашлаад сар болж байж өнөөх цемент нь ирдэг ажээ. Харин урдаас цемент ачуулбал гурав, дөрөв хоноод л ороод ирдэг гэсэн. Тиймээс наймаачид Хөтөлийн цементийг сонирхохгүй, нийслэлд оруулж ирэхгүй байгаа ажээ. Хөтөлийн цемент өнгөрсөн жилийн өдийд нэг тонн нь 175 мянган төгрөгийн үнэтэй байжээ. Харин Хятадынх 135 мянган төгрөг байлаа. Хөтөлийн цемент өндөр үнэтэй ч гэсэн сайн зарагддаг байна. Учир нь Засгийн газраас зарласан тендерийг авсан зарим компани тендерт зааснаар заавал Хөтөлийн цемент авдаг гэнэ. 

Ирэх зургадугаар сарын 1-нээс хятад цементийн үнэ тонн тутамдаа 10 юаниар нэмэгдэх сурагтай байгаа гэнэ. Бас Эрээнээс Замын-Үүд хүртэл тээвэрлэх машины үнэ мянган юаниар нэмэгджээ. Най¬маачид өмнө нь 2500 юань өгөөд Замын-Үүдийн ачих буулгах газарт хүргүүлдэг байсан бол өдгөө 3500 юань төлдөг болж. Тэгэхээр ирэх сараас цементийн үнэ нэмэгдэх хандлагатай байгаа юм байна. Гэхдээ нэг тонн цемент арай ч 200 мянга хүрэхгүй гэж ярилаа.

Энд цемент зардаг Б.Цэрэн­долгортой уулзлаа.

-Хөтөлийн цемент огт харагдахгүй юм. Яагаад орж ирэхгүй байна вэ?

-Сүүлийн арав хоног Хөтөлийн цемент сурагласан хүмүүс манай энүүгээр ирж байна. Энэ хавь бол цемент зарж буй гол цэг. Тиймээс иргэд ирэхээс ч аргагүй. Гэхдээ хэн энд ирж Хөтөлийн цемент асууж байна вэ гэхээр амины орон сууцаа барих гэсэн хүмүүс л байна. Тэд Засгийн газрын тэргүүний үгэнд итгэчихсэн, хямд цемент хайгаад ирж байна. Гэтэл Хөтөлийн цемент үйлдвэр дээрээ 157 мянгаар худалдаалагдаж байна. НӨАТ шингээсэн үнэ нь ийм. Тэндээс хувийн машинаараа очоод авбал юу юм гэхээс. Түүнээс бид вагон, вагоноор нь авчирвал нэг тонн цемент бараг 200 мянгад ирж байгаа. Тэгэхээр тийм өндөр үнэтэй цемент хэн авах билээ. Нөгөөтэйгүүр бид Хятадын нийлүүлэгч нартай харьцаад сурчихсан. Өнөөдөр утасдаад тэдэн тонн цемент ачуулчих гэдэг. Цаанаас ачуулаад ороод ирнэ. Тэр хооронд бид эндээс мөнгөө шилжүүлдэг. Итгэлцэл дээр явдаг гэсэн үг. Захиалга өгснөөс хойш гурав, дөрөвхөн хоноод ороод ирнэ. Гэтэл Хөтөл рүү мөнгөө шилжүүлчихээд байхад хүртэл ачуулдаггүй. Араас нь байнга утасдаж байж сарын дараа цементээ авбал их юм болно. Гэтэл бид банкны зээлээс зээлийн хооронд амьдардаг. Дээрээс нь Хөтөлийн цемент задгайгаар орж ирж байна. Задгай цементийг үйлдвэрүүд л авна. Ихэнх худалдан авагчид шуудайтай цемент авдаг юм.

-Цементийн үйлдвэртэй боллоо гээд наймаачдад ямар нөлөө үзүүлж байгаа вэ?

-Бидэнд яаж ч нөлөөлөхгүй. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг цемент үйлдвэрлэж эхэллээ гээд байгаа. Бас цементийн үнийг 10 хувиар бууруулна гэсэн. Одоохондоо үүн шиг худал зүйл алга. Гэтэл Хөтөлөөс Улаанбаатарт нэг ч тонн цемент орж ирээгүй. Бетон зуурмагийн үйлдвэрүүд болон томоохон худалдан авагчид тэндхийн цементийг энд авчирч зарах боломжгүйг мэдэж байгаа болохоор бидний ажил хэвээрээ үргэлжилж л байна. Харин хувь хүмүүс л Хөтөлийн цементийг хүлээх хандлагатай байх шиг байгаа юм. 

-Хөтөлийн цементийн үнэ яагаад ийм өндөр байгаа юм бол?

-Тэрийг сайн мэдэхгүй юм. Шуудайлаад зарахаар үнэтэй болдог шиг байгаа юм. Шуудайгаа Хятадад захиалгаар их үнэтэй хийлгэ¬дэг гэж сонссон. Үүнээс хамаардаг байж болох юм. 

-Чанарын хувьд ямар байдаг юм бол?  

-Хөтөлийн цементийн чанар бол ярихын аргагүй сайн шүү дээ. Гэвч бетон цутгахад тэр үнэтэй цемен­тээр яах билээ. Уг нь бид цементээр урд хөршөөс хараат биш болчихвол хэн, хэнд маань хэрэгтэй. Нэг жишээ хэлье л дээ. Өнгөрсөн жилийн есдүгээр сарын 1 хүртэл цемент 145-150 мянган төгрөгийн ханштай байсан. Гэтэл ердөө аравхан хоногийн дотор 230, 240 хүртлээ өссөн шүү дээ. Яагаад гэхээр Хятадууд гэнэтхэн л үнээ нэмсэн хэрэг. Бид яаж ч чадахгүй. Харин одоо өөрсдөө цементээ үйлдвэрлэнэ гэж байна. Тэгэхээр гадныхны царайг харахгүй байж болох болов уу. 

С.АЛТАН

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Бэлтгэл хурандаа С.Бямбадорж манай сонинд хандлаа. Тэрбээр хуулийн байгууллагын үйл ажиллагааны арга барил,  мөн өдгөө Төв аймгийн хориход хоригдож байгаа хурандаа Д.Цогтбаатарын талаар ярьсан юм.

-Та эхлээд өөрийгөө танилцуулаач. Хаана ямар ажил эрхэлж байв?
-Би Тагнуулын байгууллагад мөрдөн байцаагч, мөрдөн байцаах хэлтсийн дарга, Сөрөх тагнуулын албанд хэлтсийн дарга, Тагнуулын дээд сургуулийн дэд захирал, захирал гээд энэ байгууллагад 30 гаруй жил ажиллаад тэтгэвэртээ гарсан хүн.
-Та ямар учраас сонин хэвлэлд хандах болов. Энэ талаараа тодорхой ярина уу?
-Би 2012 оноос өнөөг хүртэл Сөрөх тагнуулын даргаар ажиллаж байсан хурандаа Цогтбаатарыг хэрэгт холбогдсон талаар хэвлэл мэдээллээс уншиж байлаа. Энэ оны нэгдүгээр сарын үед Цогтбаатар надтай биечлэн уулзаж ярилцсан юм. Цогтбаатар надад  ”Би 2012 онд нэгэн иргэний мэдээллийг харьяаллын дагуу шалгуулахаар АТГ-ын дэд дарга Хурцад өгсөн юм. Гэтэл Хурц тэр мэдээллийг төрийн нууц гэж үзэж УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албанд шилжүүлэн, төрийн нууц задруулсан хэргээр надад эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Үүний дараа УМБГ-аас эзэнгүй хэрэгт холбогдуулан намайг хоёр сар цагдан хорьсон. Намайг Хурц ямар нэгэн хэрэгт холбогдуулан ял шийтгэл оногдуулах, албанаас зайлуулах оролдлого хийж байгаа гэж би үзэж байна. Иймд танаас хууль зүйн туслалцаа, зөвлөгөө авч, санал солилцохоор тантай уулзаж байна. Би ямар ч гэмт хэрэгт хийгээгүй. Би танд үүнийг итгэлтэй хэлж байна. Та намайг мэднэ дээ” гэж хэлсэн.
-Та түүнийг сайн мэдэх үү?
-Цогтбаатар МУИС төгсөөд анх манай хэлтэст залуу ажилтан ирж байсан юм. Би энэ залууг мэргэжил болон ажил албандаа сайн, ёсзүйн хувьд доголдолгүй гэдгийг мэдэх учраас ярианд нь итгэж байгаа юм. Мөн иргэний мэдээлэл яагаад төрийн нууц болдог билээ гэсэн асуудал миний анхаарлыг татсан. Иргэний өгсөн мэдээллийг шалгахгүй, яагаад харьяаллын дагуу шилжүүлсэн хүнийг нь нууц задруулсан гэж шалгаад байгаа нь миний гайхшралыг төрүүлж байгаа юм.
Нэгэнт Цогтбаатар болон гэр бүлийн хүн нь надаас туслалцаа хүссэн учраас Тагнуулын байгууллагад ажиллаж хамт байсан хэдэн хүн уулзаж, зөвлөж ярилцсан. Тэгээд мөрдөн байцаах албанд ажиллаж байсан, гүйцэтгэх ажил хийж байсан гэж намайг энэ талаар холбогдох албан тушаалтнуудтай уулзаж ярилц гэж төлөөлүүлэн явуулсан юм.
-Та тэгээд ямар хүмүүстэй уулзаж ярив?
-Би 2014 оны нэгдүгээр сарын үед УЕП-ын Мөрдөн байцаах албаны дарга хурандаа Пүрэвцогттой уулзсан. Тэнд Цогтбаатарын төрийн нууц задруулсан гэх хэрэг нь мөрдөгдөж байсан учраас очсон хэрэг л дээ. Би Пүрэвцогтод нэг л хүсэлт тавьсан. “Цогтбаатар гэж хүн 2012 оноос хойш бүтэн жил гаруй шалгуулж, хоригдлоо. Хэргийг нь хуулийн дагуу хурдан шийдэж өгөөч” гэж. Бид бие биенээ танина л даа. Тэгэхэд Пүрэвцогт “Би энэ хэрэгт оролцмооргүй байна. Прокурор мэднэ” гэж хэлсэн. Би хариуд нь “Чи Мөрдөн байцаах албаны дарга нь юм чинь энэ хэргийг хурдан шийдүүлэх талаар хяналт тавих, мөрдөх хуулиар хүлээсэн эрх танд бий. Эрхээ эдлээч” гэж хэлсэн. Тэгээд сэтгэл дундуур тэндээс гарсан. Одоо Мөрдөн байцаах алба татан буугдаад АТГ-ын дэргэд очсон байгаа.
Дараа нь би хэд хэдэн УИХ-ын гишүүдтэй уулзаж ярилцсан. УИХ-ын гишүүдэд миний хандсан хандлага бол “Ерөөсөө нэг мэдээллээс болж энэ залуу хоригдоод байна. Анхааралдаа аваач” гэж хэлсэн. Ер нь УИХ-ын  Тусгай хяналтын дэд хороонд хандах зорилгоор тэдэнтэй уулзсан юм. Миний уулзсан хүмүүс Цогтбаатарын талаар хэвлэлээр гарсан мэдээллээс цаашгүй, хүний ам дамжсан асар буруу мэдээлэлтэй явдаг юм байна гэдгийг би уулзаж ярилцаж байхдаа мэдэрсэн. Мөн АТГ-ын дарга, ТЕГ-ын дарга нартай уулзсан. Зөвхөн энэ хэргийн талаар анхаарал хандуулахыг хүссэн. “Хэр үндэслэлтэй хорьж байна, яагаад хэрэг нь шийдэгдэхгүй удаад байна вэ” гэдэгт анхаараасай гэж хүссэн. Тэд “Таны ярьсныг ойлголоо. Анхааралдаа авъя” гэсэн хариулт өгсөн. АТГ-ын дэд дарга Хурцтай тааралдаж уулзаж ярилцсан. Тэгээд Хурц Цогтбаатар хоёрын хооронд хувийн өс хонзонгийн зүйл байна гэж ярианы өнгөнөөс нь дүгнэсэн. Тэр хоёр дарга цэрэг байсан хүмүүс.
-Та их олон хүнтэй уулзаж, уйгагүй явжээ. Яагаад ингэж хөөцөлдөөд байна вэ?
-Би энэ залууг дөнгөж сургуулиа төгсөөд ирэхээс нь эхлээд л нэг дор ажилласан. Ямар нэг хэрэгт холбогдуулан эрүүгийн хариуцлага оногдуулах гэсэн атгаг санаатай эрх бүхий албан тушаалтан, түүнийг аялдан дагалдагчдад хандан хэлэхэд та нарын дунд  Д.Цогтбаатар шиг анхны дуулиант авлигын хэрэг, гадаадын тусгай албаны гар  хөл бологсод, Монголын баялгийг гадагш нь зөөдөг зохион байгуулалттай бүлгийг удаа дараа илрүүлэн шалгаж, хамт олныг удирдан зохион байгуулсан, мэргэжлийн тодорхой сэдвээр судалгааны ажил хийсэн, онол-практикийн хуралд илтгэл тавьсан, дээд сургуулийн оюутан залууст лекц уншсан залуу бий юу, өөрсдийгөө нэг харьцуулж үзээрэй. Д.Цогтбаатар бол олон жил сурсан, тагнуулын байгууллагын шилдэг боловсон хүчний нэг, соёлтой, төлөв даруу, архи уудаггүй, тамхи татдаггүй залуу. Үүнийг хамт олон удирдлагад байсан залуус нь нотолно. Их мөрөн дөлгөөн, эрдэмтэй хүн даруу гэдэг. Гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгахад байгууллагын нэр төрийг бодож албан тушаалаасаа түдгэлзэн, би гэм буруугүй, гэмт хэрэг үйлдээгүй гэж  шалгуулсан энэ хүнийг  ийнхүү хууль зөрчин хэлмэгдүүлсээр байна.   
Тэнхлүүн явахад нь тэмээгээр тусалснаас тэвдэж явахад нь тэвнээр тусал гэсэн монгол хүний сайхан сэтгэлээр л энэ залуугийн төлөө явж байгаа юм. Дарга нь цэргээ өмөөрдөг, багш нь шавиа өмгөөлдөг монгол ёс байнаа. Тэр үүднээс л хандаж байна. Түүнээс бид хоёрын хооронд хувийн хамаатан садны болон бизнесийн хэлхээ холбоо огт байхгүй.
-Зарим нэг хүний хувийн өс хонзонгийн золиос ч болж байна гэж та ярилаа. Ер нь Цогтбаатарын энэ хэрэг яаж шийдэгдэх бол гэж та төсөөлж байна вэ?
-Би хувийн дүгнэлтээ л хэлье. Цогтбаатарт ямар нэгэн хэрэг, ял оноогоод албанаас нь халъя гэсэн бодлого барьж байгаа нь илэрхий байна. Яагаад гэвэл шийдвэрлэх боломжтой хэргийг шийдэхгүй хоёр жил болж байна. Угсруулан дөрвөн зүйл ангиар хэрэг үүсгэсэн байна.
-Та хуульч хүн. Цогтбаатарт холбогдуулаад байгаа хэрэг нь заавал шоронд хорьж шалгуулах ёстой юу?
-Хуулинд зааснаар хүндэвтэр, хүнд, онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн бол хорьдог. Миний бодоход хорих хугацаа нь хангалттай болсон. Зуу гаруй хоног хорилоо, болоо юм биш үү. Өмнө нь 60 хоног хоригдсон, хоёр хэрэгт шалгаж байсан. Тэрний хувь заяаг нь шийдээгүй байж дахиад угсруулаад хэрэг үүсгээд явж байна. Үүнээс харахад энэ хүнийг буруутгах гээд ажлыг нь ухаад байнаа даа. Ажил хийсэн хүнд бага ч гэсэн зөрчил дутагдал гарч ирж л таараа. Дутагдалгүй хүн гэж хаа ч байхгүй. Заавал нэг хэрэг тохох гэсэн ажиллагаа л харагдаад байгаа юм. Бараг дөрвөн сар хорино гэдэг бол хангалттай хугацаа. Хэргийг нь мөрдөөд хоёр жил боллоо. Хэрэг мөрдөх хугацаа бол хоёр сар байдаг. Хоёрт, Цогтбаатар тодорхой албан тушаалтай, гэрийн хаяг нь тодорхой. Өөрөө хууль эрхзүйн өндөр мэдлэгтэй, хариуцлагатай хүн. Заавал шоронд цагдан хорьж залхаах, эрүүл мэндийг нь хохироох ёсгүй. Иймээс би түүний аюулгүй байдал, амь нас, эрүүл мэндэд нь санаа зовж байна.
-Та хуулийн салбарт олон жил ажилласан хүн. Одоогийн хуулийн байгууллагуудын хэрэг шалгах, мөрдөх арга барил хуулийн дагуу явж чадаж байна уу?
-Хуучин арга барилаараа л ажиллаад байна даа. Эхэлж хүнийг хорьж байгаад мөрддөг, хорьж залхааж байгаад үгийг нь хэлүүлдэг ийм арга л хэрэглээд байна. Вишнинскийн онол гэдэг юм. Хоцрогдсон арга барилаар ажиллаж байна гэдгийг би биш Ерөнхийлөгч хүртэл хэлсэн байна лээ. Саяхан болсон УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны хурлаар ч үүнийг ярьсан. Манай хуулийн байгууллага, хууль сахиулагчид хэргийг шийдэлгүй чирэгдүүлдэг, цагдан хорих байр дамжуулан удаан хугацаагаар хорьж залхаадаг, ар гэрт нь хүндрэл учруулдаг, сүүлийн 10 жилд 30-аад хүн цагдан хорих шатанд нас барсан, хулгайн хэрэгт 36 сар хоригдсон хүний тухай 2014 оны тавдугаар сарын 20-ны өдөр УИХ-ын хүний эрхийн дэд хорооны хуралдаанд яригдсан баримтаас тодорхой харагдаж байна.
Сая шоронд нэр алдартай хүн харамсалтайгаар амиа алдахад л Хүний эрхийн дэд хороо хуралдаж сүр дуулиан болж байна. Гэтэл цаана нь эрх нь зөрчигдсөн ядарсан хүмүүс зөндөө л байгаа.
-Хэргийг хоёр сар мөрдөж шалгадаг гэсэн. Гэтэл Цогтбаатарыг хоёр жил шалгаж байгаа гэж та хэллээ. Үүнийг хянадаг прокурорын байгууллага гэж байх ёстой биз?
-Цогтбаатарт холбогдуулаад байгаа эхний хоёр хэргийг аль хэзээний шийдчихэж болох л ёстой. Түдгэлзүүлсэн юм уу, хэрэгсэхгүй болгосон юм уу таг чимээгүй байгаа. Би Цогтбаатарын өмгөөлөгчид нь энэ талаар хандсан. Өмгөөлөгч нь “Хуулийн дагуу прокурорт хүсэлт гомдлоо гаргаж хандаж байгаа” гэсэн. Гэтэл Цогтбаатарт анх эрүү үүсгүүлсэн хүн өөрийнхөө удирддаг АТГ-т татаж аваад шалгаж  байгаа нь ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж дүгнэхээр байна.  Хэргийг удаан хугацаагаар шийдэхгүй, хоёр удаа цагдан хорьж байгаа зэрэгт прокурор гол үүрэг гүйцэтгэсэн нь мэдээж. Прокурорын оролцоог хуульд заасан. Иймээс би УИХ-ын Тусгай хяналтын дэд хороонд хандаж байна. Учир нь цагдан хориход хэргийн ангиллаас гадна ямар үндэслэл баримтаар хорьж байгааг прокурор, шүүгч нягтлан үзэж шийдвэр гаргах ёстой.
Тагнуулын ажилтныг бэлтгэхэд маш их хөрөнгө, цаг хугацаа шаарддаг. Олон жил гадаад дотоодод сургуульд явж, ажил дээр гарч бэлтгэгдсэн шилдэг боловсон хүчнээ ингээд нухуулаад, мохоож байгаад би харамсаж байна. Цогтбаатарын талаар хэрэгт шалгагдаж байсан этгээдүүд гадны тусгай албадын  зүгээс гүтгэсэн буюу хэрэгт холбогдуулсан хуурамч мэдээлэл өгсөн байхыг үгүйсгэхгүй гэж би үзэж байгаа.  Энэ хүн улстөрч биш, арилжаа наймаа хийдэг бизнесмэн биш. Төрийн төлөө тангараг өргөсөн хүн.

Г.ЯЛГУУН

Засгийн газраас “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-г эхлүүлсний эхний арав хоногт нь “Изинис Эйрвэйз” компани дампуурлаа. Дотоодын гол тээвэрлэгч авиа компани дампуурлаа зарлаж байгаа нь Монголын эдийн засгийн байдал хэрхэн муудсаныг харуулж байгаагаас гадна төрийн оролцоо хувийн хэвшлийнхнийг яаж сөхрүүлж буйг харууллаа. Тус компани 2006 оны нэгдүгээр сард байгуулагдсан цагаасаа амжилтаа ахиулан таван жилийн дотор дотоодын нислэгийн 75 хувийг дангаараа үйлддэг болтлоо өргөжсөн түүхтэй. АНУ-ын Засгийн газрын харъяа Худалдаа хөгжлийн агентлагийн санхүүжилт авсан, Японы Олл Ниппон Эйрвэйз компанитай урт хугацааны хамтын ажиллагаа, стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан эхний таван компанийн нэг болсон гээд “Изинис Эйрвейз”-ийнхэн салбартаа тэргүүлэгч байсан нь үнэн. Харин өнөөдөр санхүүгийн түрээсээр авсан хоёр онгоцоо буцааж, 225 ажилтныхаа тэтгэмжийг өгөөд, хөдөлмөрийн гэрээгээ цуцаллаа. Найман жил нислэг үйлдсэн авиа компани ямар учраас дампуурав. Гол шалтгаан нь төрийн монополь эрхтэй компани салбарт нь байгаа учраас хувийн компаниудад өрсөлдөх боломж олдохгүй байна. 70 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилладаг МИАТ хувьчлагдаагүй цагт иргэний агаарын тээврийн салбар хөгжихгүй. Учир нь төр өөрийн өмчит компанид давуу эрх олгож, зах зээл дэх чөлөөт өрсөлдөөнийг үнэ тариф тогтоох, нислэгийн чиглэл зааж өгөх зэргээр хаасаар байгааг эдийн засагчид ярьж байна.

Агаарын тээврийн салбарт МИАТ айлын эрх хүүхэд шиг л байж ирсэн. 1999-2012 оны хооронд гадаадад нислэг үйлдэхдээ 70 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан. Ойрын жилүүдийн тоо баримтыг жишээ болгоход МИАТ 2009 онд нэг тэрбум, дараа онд нь хоёр тэрбум, 2011 онд 5.6 тэрбум, 2012 онд 4.2 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан гэдэг тооцоог Төрийн өмчийн хороо гаргасан байдаг. Тус компани дотоодод нислэг үйлддэг байхад орон нутгийн иргэд онгоцны зардлыг дийлдэггүй байлаа. Зорчигчгүй гээд МИАТ-ийн удирдлагууд санаачилга гаргаж, арга хэмжээ аваагүй. Харин ч 1993-2009 онд дотоодод нислэг үйлдсэн нэрийдлээр 23.1 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан дүн гаргаад төрд өгчихсөн. Дараа нь “Дотоодод нисэх юм бол зардлаа дийлэхгүй нь” гээд орон нутгийн нислэгийн чиглэлийг тэр чигт нь орхичихсон. МИАТ компанийн алдагдалтай гээд голоод хаячихсан дотоодын чиглэлүүдэд “Изинис Эйрвэйз”, “Аэро Монголиа” хоёр компани өрсөлдсөний дүнд дотоодын нислэгийн үнэ хямдарч, зорчигчдын тоо өссөн билээ. Өнгөрсөн онд гэхэд дотоодын нислэгийн тариф МИАТ-ийн онгоц нисч байх үеийнхээс хоёр дахин хямдарч, зорчигчийн урсгал 30 хувиар өссөн үзүүлэлт байдаг юм. Энэ хооронд МИАТ хэмээх төрийн “эрх хүүхэд” хамгийн ашигтай чиглэлд нисч байсан ч алдагдлаа ярьсаар, үе үеийн дарга нар нь хожсоор байсан. Харин хувийн компаниуд МИАТ хэмээх “эрх хүүхэд”-ийн голоод орхисон чиглэлд, тэгш бус нөхцөлд өрсөлдөн амиа зогоож байсан юм.

Агаарын тээвэрлэгч компани гадаадад нислэг үйлдэхгүйгээр, дотоодын бага зах зээлд оршин тогтнох ямар ч боломжгүйг энэ салбарынхан хэлдэг. “Изинис Эйрвэйз” компанид олон улсын нислэгийн эрх олгосон чиглэл нь Өвөр Монголын Өөртөө засах орны Хөлөнбуйр аймгийн Хайлаар хот, Буриадын нийслэл Улаан-Үд хот. Энэ чиглэлд зорчигч байхгүй учраас хоёр удаа нислэг үйлдээд зогссон гэдэг. Дараа нь Эрээн рүү нислэг хийхээр БНХАУ-ын талтай тохирчихоод эрх олгогч байгууллагаас зөвшөөрөл хүссэн ч төрийн монополь компанийн хавчлагаар бүтээгүй гэдэг яриа байдаг.

Гэтэл МИАТ гадаадын хамгийн ашигтай чиглэлүүдийг үндэсний тээвэрлэгч нэрийдлээр авч,  монополь үнэ тогтоочихсон байгаа. Бээжин, Москва, Сөүл чиглэд МИАТ дангаараа нислэг үйлддэг боловч жил бүр алдагдал хүлээдэг. Бүх зах зээлийг эзэлдэг атлаа алдагдалтай ажиллаж, үе үеийн дарга нарын баяжих эх үүсвэр болсон МИАТ Монголын эдийн засагт болоод бусад компаниудад гай болсоор байна. Жилийн өмнө “Төрөөс иргэний нисэхийн салбарт 2020 он хүртэл бодлого” батлаж чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болголоо гэсэн боловч МИАТ-т “Үндэсний агаарын тээвэрлэгч” статус болгож, бүх давуу эрхийг олгосон. Ингэснээс энэ салбарт өрсөлддөг компаниуд оршин тогтноход боломжгүй болсныг “Изинис Эйрвэйз”-ийн дампуурал харууллаа.

Хувийн компани гадаадын ашигтай чиглэлд нислэг үйлдэх ямар ч боломжгүй бол зах зээлийг МИАТ дангаараа эзэлж, дотоодын хэдхэн зорчигчийг хувийн гурван компани хуваадаг байлаа. Дотоодод нислэг үйлддэг компаниудын амиа зогоох ганц эх үүсвэр нь “Оюутолгой” компани байсан. “Изинис Эйрвэйз” компани 2011 оны наймдугаар сараас Өмнөговь аймгийн Оюутолгойн нисэх онгоцны буудал руу “Авро Ар-Жэй 85” агаарын хөлгөөр нислэг үйлдэж эхэлсэн түүхтэй. Дараа жил нь Оюутолгой компанийн “Шилдэгийн шилдэг ханган нийлүүлэгч”-ээр тодорч, 2013 онд урт хугацааны хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурчихаад байсан юм. Гэвч Оюутолгой зогсч “Изинис Эйрвэйз” компанийн гол зорчигчид байхгүй болсон. Одоо Өмнөговь аймагт “Чингис хаан” нисэх онгоцны буудлаас дутахааргүй “Ханбумбат” нисэх буудал эзэнгүй байна. Тус нисэх буудлын хөөрч буух зурвас нь 3250 метр урт, 45 метр өргөнтэй. Боинг 737-800 болон ачааны С-130 зэрэг онгоц хүлээн авах чадалтай, нисэх зурвасын аль ч талаас бууж хөөрөх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нисэх буудал буух онгоцгүй, очих хүнгүй ганц манаачтай л байгаа.

Орон нутгийн тав зургаахан чиглэлд, зорчигчгүй шахам нислэг үйлдэхийн тулд үнэтэй онгоц түрээсэлдэг компаниуд оршин тогтнох боломжгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Тиймээс ч монополь эрхтэй МИАТ-ийн гологдол чиглэлд нисдэг “Изинис Эйрвэйз” дампуурлаа. “Аеро Монголиа” компанийн захирал П.Баатарсүрэн долоон жил хорих ял сонслоо. Одоо “Хүннү Эйр” компани дэн дун байгааг салбарынхан нь ярьж байна. Энэ гурван компани дампуурвал орон нутгийнхан хөл залгах унаагүй болно. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр тзжээлгэдэг атлаа байнга алдагдалтай ажилладаг МИАТ орон нутгийхныг хөл залгуулж чадахгүй гэдгээ 1993-2009 онд харуулчихсан. Тэгэхээр иргэний нисэхийн салбараа авч үлдэх ганц боломж нь МИАТ-ийг даруй хувьчлах гэдгийг учир мэдэх хүмүүс ярьж байна. “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-ы хүрээнд МИАТ-ийг хувьчилж, иргэний нисэхийн салбараа тогтворжуулах шаардлагатай. Тэгэхгүй бол энэ аян дуусаагүй байхад дараагийн авиа компани хаалга барьж, олон зуун хүн ажилгүй болох нь.

Төрийн компани монополь байгаа цагт өрсөлдөгчид нь өөд нар хардаггүйг хэвлэл, мэдээллийн салбарынхан харуулж байна. Энэ салбарт татвар төлөгчдийн мөнгөөр санхүүждэг МҮОНРТ олон жил эрхэллээ. Жил бүр улсын төсвөөс МҮОНРТ-д арван тэрбум төгрөгийн санхүүжилт өгдөг. Телевиз үздэг айл бүр сард 1500 төгрөгийн хураамж төлдөг. Тэгсэн атлаа байсхийгээд л сандал, ширээний маргаан үүсгэж болж бүтэхгүйгээ дуудалцах юм. Ийм тэгш бус өрсөлдөөнд арилжааны телевизүүд уйгагүй зүтгэж байгаагийн хүчинд үзэгчид үзэх юмтай байгаа. “Хаалтын гэрээ” гэх хаана ч байдаггүй зүйлийг хийдэг гэх мэтээр элдвээр хэлүүлж байгаа нь арилжааны телевизүүд. Ингэж элдвээр хэлүүлж, тал бүрийн хардлагад байдаг ч арилжааны телевизүүд амиа зогоосоор байгаа. Улстөрчид эдийн засгийн хямралын гол буруутнаар сэтгүүлчдийг тодруулж, хэвлэл мэдээллийн салбарын эсрэг тогтоол гаргачихсан. Энэ байдлаараа төрийн монополь компанид дарлуулсан агаарын тээврийн салбарт нүүрлээд буй хямрал арилжааны телевизүүдэд ч ойрхон байна. Төр монополь компаниудаа татаж авах нь “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-ы хамгийн гол ажил юм.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР