Category: цаг-үе

НҮБ-ын олон улсын химийн зэвсэг хориглох олон улсын байгууллага өнгөрсөн оны аравдугаар сард Нобелийн Энх тайвны төлөө шагнал хүртсэн. Тус байгууллагад арваад жил тасралтгүй то­милогдон ажиллаж байгаа Монгол Улсын иргэн Дорж­паламын Эрдэнэцогт Нобелийн шагналыг багийнхаа гишүүдийн хамтаар гардан авчээ. Хэдхэн хоногийн өмнө эх орондоо ирээд байгаа түүнийг өдрийн зочноор урилаа. Тэрбээр одоо НҮБ-ын Химийн зэвсэг хориглох олон улсын байгууллагад химийн зэвсгийн мэргэжлийн шинжээчээр ажилладаг бөгөөд түүний даян дэлхийд энхийг сахиулах үйлсэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлэн ийнхүү шагнасан байна. Д.Эрдэнэцогт 1962 онд Завхан аймгийн Ургамал суманд төрсөн. Найман нас хүртлээ мал маллаж байгаад  Завхан аймгийн Яруу сумын дунд сургуульд элсэн оржээ. Улмаар найм, аравдугаар ангиа онц дүнтэй төгссөн учраас  гадаадын цэргийн дээд сургуульд конкурс өгөхгүй суралцах эрх авч байжээ. Ингээд 1980-1986 оны хооронд хуучнаар ЗХУ-ын  Тамбов хотод Хими хамгаалалтын цэргийн дээд сургуульд суралцан төгссөн байна. 1999-2002 онд БХИС-ын докторантур төгсөж,  Цэргийн албаны аюулгүй байдлыг хангах сэдвээр Цэргийн ухааны докторын (Ph.D) зэрэг хамгаалсан, 2002 онд Хавайн Аюулгүй байдлын судалгааны коллеж, 2004 онд АНУ-ын Батлан хамгаалахын хуулийн сургууль, 2011-2012 онд Германд НАТО-гийн цэргийн сургууль, Италид НАТО-гийн Батлан хамгаалахын коллежид суралцан төгсчээ. 1986-2005 онд Зэвсэгт хүчинд ажилласан бөгөөд энэ хугацаанд салаа, ротын захирагч, албаны дарга, штабын дарга, захирагчийн нэгдүгээр орлогчийн албыг хашиж байсан. Мөн БХИС-д эрдэм шинжилгээний ажилтан, багш, Батлан хамгаалах яамд ахлах мэргэжилтэн, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, тамгын газрын даргаар ажиллаж байжээ. Улмаар 2005 оноос Батлан хамгаалахын сайдын тушаалаар НҮБ-д зэвсгийн шинжээчээр томилогдсон байна. Цэргийн ухааны доктор тэрбээр орос, англи, франц, араб, хятад, голланд хэлтэй. Эхнэр хоёр хүүхэдтэй. 

Нобелийн шагналын талаар тэрбээр “НҮБ-ын Химийн зэвсэг хориглох олон улсын байгууллагыг энх тайванд оруулж байгаа хувь нэмрийг үнэлж Нобелийн шагналын хорооноос шагнасан. Өөрөөр хэлбэл, манайх багаараа энэ шагналыг хүртсэн гэсэн үг. Шагнал авсныхаа дараа үед би Монголдоо ирж амжаагүй. Харин сая ирэхэд хэвлэл мэдээллээр энэ тухай  маш хүчтэй ярьж байгаа юм байна гэдгийг мэдлээ. Хөдөө ах, дүү нартаа үзүүлсэн чинь зургийг нь аваад тавьсан байсан. Мэдээлэл маш хурдан тархдаг юм байна. Би ах, дүү арвуулаа. Ах, дүү нарын маань ихэнх нь хөдөө мал маллаж байна. Харин манай төрсөн эгч Д.Сумьяаг хүмүүс тахин байх. Яруу найрагч, эрдэмтэн зохиолч, шинжлэх ухааны хүрээлэнд ажиллаж байгаа хүн бий. Төрсөн дүү Д.Эрдэнэ-Оргил өнгөрсөн өвөл Завхан аймгийн Завханмандал сумаас улсын сайн малчин болсон байна лээ. Сая онгоцноос буугаад шууд Завхан нутагтаа очоод гурав, дөрвөн хоног амраад ирлээ. Энэ дашрамд дүүдээ баяр хүргэе. Ах нь Нобелийн шагналыг авсан багийн гишүүн бол манай дүү Монгол Улсдаа  мал аж ахуйг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж бай­гаад баярлаж байна” гэж яри­лаа. Тэрбээр мөн цааш нь “Нобелийн шагнал бол дэлхийн хамгийн дээд шагнал юм. Энэ шагналыг нэг бол хувь хүнд эсвэл багт өгдөг. Дэлхийд нэр хүндтэй хүмүүс хүртдэг шагнал. Өнгөрсөн жил НҮБ-ын химийн зэвсгийн хориглох байгууллага,  Оросын холбооны улсын Ерөнхийлөгч Путин хоёр энэ шагнал дээр үзүүр түрүүнд тунаж үлдээд манай байгууллагад өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл,  өнгөрсөн онд НҮБ-ын химийн зэвсэг хориглох байгууллагад ажил­лаж байсан бүх хүн Нобелийн шагналын эзэн гэсэн албан ёсны гэрчилгээ, алтан медалийн эзэн болсон. Манай байгууллага 1997 онд байгуулагдаад 16 жилийн турш дэлхийн химийн зэвсгийн ихэнх нөөцийн 80 гаруй хувийг устгаж дууссан учраас бидний энэхүү дэлхийн энх тайванд оруулж байгаа хувь нэмрийг үнэлж Нобелийн шагнал олгосон. Нобелийн шагнал өгөх тэр үед буюу өнгөрсөн оны аравдугаар сард манай байгууллага Сирийн химийн зэвсгийг устгах ажилд гарсан байсан.  Энэ нь бас маш чухал  түлхэц болсон гэж ойлгодог” гэж ярилаа.  

НҮБ-ын химийн зэвсгийн хориглох байгууллагад манай монголчууд Батлан хамгаалах сайдын тушаалаар 1997 оноос хойш томилогдон ажиллаж байгаа аж. Хамгийн анх 1997 онд генерал Н.Хүрлээ, хурандаа З.Нармандах нар, Гадаад хэргийн яам­ны дипломат ажилтан Д.Ган­баатар нар  ажиллаж байжээ. НҮБ-ын олон улсын химийн зэвсгийн шинжээч хэмээх энэхүү чухал албын тухайд тэрбээр “Энэ алба онцгой тусгай алба.  Маш их ачаалал­тай ажилладаг. Хүнд бэрх нөхцөлд ажилладаг. Одоо Ливи, Сири дайны байдалтай  байгаа. Байгууллагын нууцтай холбоотой учраас илүү дэлгэ­рэнгүй зүйлийг ярьж болохгүй” гэв. 

Х.ЦЭНД-АЮУШ

84 настай Ё.Чимэд эмээ манай сонинд хандлаа. Түүний охин залилангийн гэмт хэрэгт холбогдож Урьдчилан хорих 461 дүгээр ангид зургаан сар хоригдож байгаа аж. Эмээ зургаан сарын турш охиныхоо хоёр хүүхдийг дагуулж Өвөрхангай аймаг Улаанбаатар хоёрын дунд уяатай нохой мэт яваагаа ярьсан. Охин нь өнгөрсөн сарын 22-ноос эхлэн Урьдчилан хорих 461 дүгээр ангид өлсгөлөн зарлаж эхэлжээ. Эмээ охиныхоо эрүүл мэндэд санаа зовон, батлан даалтад гаргахыг  “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан прокурор, шүүгчдээс хүссэн юм. Түүнтэй ярилцлаа.

-Та охиныхоо талаар яриач?

-Охиныг минь Д.Анхтуяа гэдэг. Өвөрхангай аймгийн Хархорин суманд зургаа, долоон настай хоёр хүүхэдтэйгээ хамт миний дэргэд амьдардаг байсан юм. Хоёр жилийн өмнө хотод нэг залуутай танилцаад, түүнтэйгээ хамтран амьдардаг болсон хэрэг. Одоо би хоёр хүүхдийг нь чирээд л охиныхоо төлөө өдөр, шөнөгүй явж байна. Надаас өөр энэ хүнийг гэх хүн алга.

-Яаж яваад хэрэгт холбогдчихсон юм бол?

-Хамтран амьдардаг залуу нь түүхий эдийн ченж юм билээ. Тэрэнтэйгээ нийлээд машин авахаар болж. Тэгэхдээ нөгөө залуугийнхаа найз Ганболдын “Ниссан Куашкау” маркийн машиныг мөнгийг нь арав хоногийн дараа өгье гээд авсан байна. Тэр үед Д.Энхтуяа бичиг баримтгүй явж байгаад дүүгийнхээ нэр дээр худалдан авах гэрээ хийгээд авчихаж л дээ. Хамтран амьдардаг байсан залуу нь тухайн үед хөдөө түүхий эд цуглуулаад явж байсан юм билээ. Тэгэхдээ “Энд түүхий эд их байна. Мөнгө хэрэг болох янзтай. 18 сая төгрөг явуулаач” гэж охин руу минь ярьсан байна. Ингээд охин маань дүүгийнхээ нэр дээр авсан машинаа “Сайн” ломбардад тавиад 18 сая төгрөг зээлчихэж. Тэгтэл машины эзэн Ганболд долоо хоногийн дараа цагдаагийн байгууллагад хандчихсан. Ингээд л охиныг маань бариад хорьчихсон хэрэг. 

-Машин болон ломбарднаас зээлсэн 18 сая төгрөгийг залилсан хэрэгт холбогдсон юм уу?

-Одоо тэр машин “Сайн” ломбардад байгаа. Хууль мэддэг хүмүүсийн ярьж байгаагаар иргэний хуулиар шийдэж болохоор юм билээ.Гэтэл охинд минь өрөө төлөх боломж өгөлгүй барьж хориод Эрүүгийн хуулийн хүнд гэмт хэргийн зүйл ангиар яллаж байгаа. 

-Хүнд зүйл ангиар хэрэг үүсгэсэн гэж охин тань өлсгөлөн зарласан юм болов уу?

-Үгүй. Батлан даалтад гаргачихвал хүмүүсийн өрийг төлөөд, тэр машиныг эзэнд нь буцааж өгье  гэж байгаа юм. Гэтэл прокурор, шүүгч батлан даалтад гаргадаггүй. Хоёр жаахан хүүхэд, настай хөгшнийг орхиод охин минь хаашаа оргон зайлах билээ. Гэтэл батлан даалтад гараад оргон зайлчихна гээд шүүгч хорих хугацааг нь сунгаад байдаг. Тиймээс охин маань өлсгөлөн зарлаад хагас сар гаруй хугацаа өнгөрчихлөө. 

-Биеийн байдал нь ямар байгаа бол. Прокурор, мөрдөн байцаагч нь эргэж тойрсон юм болов уу?

-Угаасаа унаж, татдаг охин. Өмгөөлөгчийнх нь ярьж байгаагаар цус харвах магадлалтай, бие нь тун тааруу байна гэсэн. Батлан даалтад гаргатал өлсгөлөнгөө үргэлжлүүлнэ гэж байна гэсэн. “Хоёр хүүхдээ бодоод биеэ гамна” гэж хэлүүлсэн ч тэмцсэн хэвээр байгааг сонсоход үнэхээр хэцүү байна. Ингэж байгаад охин минь муу мэдээ дуулгавал хоёр өнчин хүүхдийг нь яах билээ. Би тэр хоёр хүүхдэд хичнээн удаан хань болохыг мэдэхгүй. Хэрэг түвэгт холбогдсон дор хамтран амьдрагч залуу нь сураггүй болсон. Прокурор, шүүгч ч гэсэн хүүхэдтэй хүмүүс байх. Хүнийг шоронд хийж, ял өгөхөөс илүү хохирсон хүмүүсийн хохирлыг яаж барагдуулах вэ гэдэгтээ анхаарч ажилламаар санагдах юм. Охиныг минь өлсгөлөн зарласнаас хойш прокурор, мөрдөн байцаагч нэг ч удаа уулзаагүй. Ерөөсөө ч тоодоггүй юм билээ. Хуулиараа бол өлсгөлөн зарласан тухай нь Урьдчилан хорих 461 дүгээр ангийн хяналтын прокурор мөрдөн байцаагч, улсын яллагчид нь дуулгах ёстой. Тэд хариу арга хэмжээ авах учиртай гэсэн. Гэтэл охиныг минь зүгээр л зөнд нь орхичихоод байна. 

–Батлан даалтад гарвал охин чинь яаж өрөө төлөх юм бол?

-Хүмүүсээс авлагатай гэсэн. Тэд мөнгөө өөрт нь өгнө гэдэг. Батлан даалтад гарвал л бусдад учруулсан хохирлыг бүрэн төлөх боломж байгааг өмгөөлөгч нь хүртэл батлан хариуцаж байгаа. Хэрвээ хохирлыг нь төлчихвөл эрх зүйн байдал нь сайжирч ял авсан ч арай хөнгөдүүлдэг гэж сонссон. Хүнээс авах ёстой мөнгөө авахад 18 сая төгрөг бүрдчихнэ. “Сайн” ломбардыг хохиролгүй болгочихвол машинаа аваад эзэнд нь буцаагаад өгчихнө гээд байгаа юм. Ингэвэл уг нь хохирсон хүмүүст ч гэсэн амар мэт санагдах юм гэв.

Ц.ӨРНӨХ

Анн Алтман хэмээх жижиг­хэн Америк эмэгтэй  сүүлийн долоон жилд Монголд таван удаа иржээ.
Тэрбээр биологийн ухааны доктор хүн. Түүний амьдардаг Хамден хот АНУ-ын Коннектикут
мужид оршдог.  Анн Хамдены  Хот төлөвлөлт, бүсчлэлийн комиссын даргаар ажилласан
туршлагатай. Хотын дүрэм бий болгох, хотыг төлөвлөхөд иргэдийг оролцуулах талаар
олон хүнтэй уулзаж, лекц уншиж, дарга нарын чихнээс боломжоороо “хонх уяж” явдаг
хүн. Миний мэдэхээр түүнийг НИТХ-ын дарга Т.Билэгт  урьж, хотын дүрэм бий болгох талаар зөвлөгөө авч
байсан бол одоогийн хотын дарга Э.Бат-Үүл ч хүлээн авч, хотыг төлөвлөхөд иргэдийг
оролцуулах талаар ярилцсан байна лээ. Энэ эмэгтэй бас Монголд анхны Иргэний танхим
байгуулахад дүрэм дээр нь суулцсан хүн. Улаанбаатарыг сайхан болгох талаар санаа
тавьж явдаг түүнтэй газраасаа  хөөгдөхдөө
тулаад байгаа Зайсангийн оршин суугчид ч уулзаж, зовлон тоочиж амжжээ. Анн тэдэнтэй
ярилцаад “Эхийг нь  эцээж, тугалыг нь тураахгүй”
америк маягийн “гаргалгаа” хийсэн аж. Түүнийгээ бас шивнээд амжсан. Гадаад хүнээс
Зайсангийн нөхцөл байдлын талаар мэдээлэл авах сонин юм.

-Хуулиараа Зайсан тусгай хамгаалалттай газар. Тэнд том том байшингууд
баригдаж байгаа. Эдгээр байшингууд аялал жуулчлалыг дэмжих зориулалтаар зөвшөөрөл
авдаг. Уг нь бол тэнд бай­гаа барилга байшингууд ерөөсөө тэнд байх ёсгүй юм. Баячуудын
том байшинг хэн ч зайлуулж чадахгүй. Харин ядуу, энгийн иргэд эгзэгтэй нөхцөлд байна.
Тэд Зайсанд угаасаа л амьдарч байсан. Үргэлжлүүлээд амьдрахыг хүсч байгаа. Энэ байдлаас
яаж гарах вэ? Америкт нэг хэлц үг байдаг. “Өвөөжүүлэх” буюу өмнө нь байсан юмыг
хадгалаад, цааш авч явахыг хэлдэг. АНУ-д шинэ журам боловсруулахдаа өмнө нь байсан
юмыг устгадаггүй.  Хууль, журам гарахаас өмнө
байсан хүмүүсийг хууль, жу­рам гарлаа гээд хөөж болох­гүй. Гэрүүд үлдэх ёстой. Тэд­нийг
нүүлгэх учиргүй. Мэдээж том барилгуудыг хэн ч нурааж чадахгүй. Тэд ч үлдэнэ. Баян
ч бай ядуу ч бай байгаа хүмүүс нь тэр чигээрээ үлдэхээс өөр аргагүй болоод байна.
Энгийн хүмүүс дүрэм журам ч уншихгүй яваа шүү дээ.  Гэхдээ нэмж ямар ч байшин барилга барихгүй байх
учир­тай. Газартайгаа үлдсэн хү­мүүс хашааны газраа томс­гох, тэлэх ёсгүй. Газраа
хэрэл­дэж байж авч үлдээд, өндөр үнээр зарах магадлал бий. Тийм боломжийг хаах хэрэгтэй.
Магадгүй тэд тусгай хамгаалалттай газар нутагт амьдарч байгаагийнхаа төлөө хөрөнгө
орлоготойгоо зохицсон татвар төлж болно. Иймэрхүү шийдвэр гаргасан байхад тэнд байгаа
хүмүүсийн уур хилэн дарагдаж, бүгд сэтгэл хангалуун үлдэх бо­ломж­той. Энэ бол америк
маягийн шийдэл. Гэр хороол­лын иргэд “Хууль зөрчин оршин сууж байгаа иргэд” гэсэн
хаягтай яваад байгаа нь тэдэнд ашиггүй” байна 
гэж Анн санаа зовж байсан.

Ингээд түүнээс үндсэн сэдвээрээ сонирхлоо.

 -Хотын
дүрэм бий болгохоор Нийслэлийн за­саг даргын тамгын газрын­хан төсөл хэрэгжүүлж
бай­гаа гэж сонссон. Хотын дүр­мийг дээд удирдлагаас хийх ёсгүй гэж та үздэг байх
аа. Хотын дүрмийг бий болгохын тулд эхлээд юу хийх ёстой вэ?

-Хотын захиргаанд байгаа хотын дүрмийн ажлын хэс­гийнхэн адил төстэй
хотууд болон том хотуудын дүрэмтэй танилцах учиртай. Тухайлбал манай Хамден шиг
жижиг хотын дүрэмтэй ч  танилцаад хэрэгтэй
санаагаа түүж аваад, Иргэний танхимдаа иргэдээ цуглуулаад, ийм санал дэвшүүлж байна  гэж танилцуулах ёстой юм. Ашиг сонирхол нь хөндөгдөж
бай­гаа хотын бүх иргэдийг оролцуулах хэрэгтэй. Хүн бүр янз бүр. Өөр өөр ашиг сонирхолтой.  Хурал зохион байгуулагчдын хувьд хүмүүс юуг дэмжиж,
эсэргүүцэж байгааг л цуглуулах үүрэгтэй. 
Ажлын хэсгийнхэн хот тө­лөв­­лөгчдөөс авахуулаад улстөрчид, мэргэжлийн хү­мүүс­тэй
ярилцах ёстой. Үүний дараа эхний нооргоо гаргана. Мэдээж хотын дүр­мийн гол хэсэгт
техникийн чанартай үг хэллэг орсон ч энгийн хэллэгээр бичигдсэн, дунд сургуулийн
хүүхэд ч ойлгохоор байх хэрэгтэй. Дүрмийн анхны загварыг интернэтэд тавьж, хотын
бүх хүн танилцах боломжтой хэлбэрээр цацах учиртай. Сэтгүүлчид уг дүрмийн талаар
хэлэлцүүлэг өрнүүлэх маягаар бичих хэрэгтэй. Олон нийтийн хэлэлцүүлэг хэдэн долоо
хоног, хэдэн сараар ч үргэлжилж болно. Дараагийн бүлэг уулзалтаар эцсийн байдлаар
дүрмээ боловсруулах талаар хэлэл­цэж эхэлнэ. Эцсийн байдлаар журмаа гаргаад  дэмжиж байна, дэмжихгүй байна гэдэг дээр Улаанбаатар
хотын иргэн бүрийн саналыг авна. Өнөөдөр энэ хэлэлцүүлэг эхэллээ гэхэд хоёр жилийн
дараа ч дуусч болно. Хүн бүрийн эрх ашиг хөндөгдөх учраас хүн бүрийг оролцуулах
хэрэгтэй.  Хүмүүсийн  дэмжлэг авахгүй бол дахиад л үргэлжилнэ.  Энэ бол ардчилал юм. Маш олон зуун хүнийг хамрах
боломжтой. Идэвхтэй хэсэг хүмүүсээс гадна энгийн хүмүүс ч оролцох боломжийг нээх
учиртай.

-Хотын
дүрэмгүй бол юу болох вэ. Дүрэмгүй амьдарна биз дээ?

-Өнөөдөр Улаанбаатар хот Засгийн газраас хамааралтай байна.  Хэрэв өөрийн 
дүрмээ батлаад, өөрийн статусаа бэхжүүлээд авбал хот өөрийн цуглуулсан мөнгөөр
өөрийгөө хөгжүүлээд явах боломжтой. Дүрмээ баталбал  татвараа хураагаад, эдийн засгийн хувьд улсаас
хамааралгүй хөгжих юм. Хүн бүр адил тэгш хотын татвар төлбөл  чинээлэг хүмүүст нөлөөлөхгүй, ядуу хэсэгт дарамт
болно. Харин үл хөдлөх хөрөнгийн татвар хураавал өндөр орлоготой хүмүүс илүү татвар
төлж, хот хөгжих боломжтой болно.

-Хотын
дүрэм тэгэхээр  санхүүгийн асуудалд илүү хамааралтай
хэрэг үү?

-Үгүй ээ. Интернэтэд ороод Хамден хотын дүрмийг харуулъя. Хотын дүрэм
яаж гарсан гэхээр улсын хуульд хот болгон дүрэмтэй байхаар заасан байдаг.  Манай хотын дүрэмд юу юу орсныг товчхон ярья.
Эхний хоёр бүлэг хотын танилцуулга. Гуравдугаар бүлэг хотын захиргаа, албан хаагчдыг
яаж томилох вэ гэдгийг маш олон жижиг хэсэгт хуваагаад, заагаад өгдөг.

-Хотын
дарга иргэдээсээ сонгогдох уу?

-Тийм. Дөрөвдүгээр бүлэгт Хотын эрх бүхий хүмүүс яаж шийдвэр гаргах
тухай зааж өгсөн. Тавдугаар бүлэг хотын дарга гэсэн гарчигтай. Хотын даргын сонгууль,
үүрэг, хотын дарга хэн хэнийг томилж болох вэ, тэдний эрх ямар байх вэ гэсэн таван
хэсэгтэй. Зургадугаар бүлэгт сонгуулиар эрх мэдэлд хүрсэн тэр хүмүүс юу хийхийг
заасан. Дараагийн бүлэгт хотын захиргааны хэлтэс тус бүрийн үүрэг, хариуцлага, яаж
албан тушаалд томилогдохыг зааж өгсөн.

-Хотын
дарга хэн нэгэн танил, хамаатан саднаа албан тушаалд томилж чадахгүй гэсэн үг үү?

-Үгүй ээ. Хотын дарга нэр дэвшүүлж, хотын зөв­лөлийнхөн баталдаг.
Хотын дарга өөрөө баталж чадахгүй. Есдүгээр бүлэг боловсрол. Манай хотынхон боловсролд
хамгийн их ач холбогдол өгдөг. Аравдугаар хэсэг хотын төсөв. Төсвийн төслийг  хотын дарга санаачилж, зөв­лөлийнхөн нарийвчилж
шалгаад зөвшөөрөл өгнө.   Тухайлбал  өндөр настануудад үзүү­лэх үйлчилгээ гэсэн хэ­сэгт
компьютерийн сургал­тад хотын дарга 2500 дол­лар төсөвлөсөн байхад зөв­лөлийнхөн
түүнийг нь 1500 доллар болгосон нь энд харагдаж байна. Хотын төсөв хотын зөвлөлийнхний
гол  ажил. Хотын төсвийг батлахдаа иргэдээр
хэлэл­цүүлдэг.

-Хотын
зөвлөл чинь мундаг эрхтэй юм аа. Хотын зөвлөлийг яаж сонгодог юм бэ?

-Иргэд хотын зөвлөлийг сонгодог. Би гурван удаа хотын зөвлөлийн гишүүнээр
сонгогдож байсан.  60 мянган хүн амтай манай
хот есөн дүүрэгт хуваагддаг. Дүүрэг тус бүрээс нэг зөвлөлийн гишүүн сонгогддог.
Зургаан зөвлөлийн гишүүний 4 нь олонхийн намаас гарсан, 2 нь цөөнхийн намаас сонгогддог.
Хотын дүрэмд арван жилд нэг удаа өөрчлөлт оруулахаар заасан. Манай хотын дүрэм саяхан
өөрчлөгдсөн. Маш олон удаа олон нийтийн хэлэлцүүлэг явагдсан. Нэгд  нь би үг хэлсэн. Хотын дүрэмд өөрчлөлт оруулах
хурал төлөвлөлт бүсчлэлийн хорооны гишүүдийн үг хэлэх цагийг хязгаарлахаар заасан.
Турш­лагатай хүмүүсийг маш сайн сонсох ёстой. Цагийг нь хязгаарлах ёсгүй гэж би
хэлээд, түүнийг маань хүлээж авсан. Хотын дүрмийг өөрчлөх ажлын хэсгийг  хотын дарга нэр дэвшүүлээд, зөвлөлийнхөн баталдаг.
Дүрэм өөрчилж байгаа учраас мэргэжлийн хуульчдын тусламжийг авна. Дараа нь иргэд
энэ өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа эсэхээр санал өгсөн.  Иргэдийн санал авч байхад хотын дарга ч санал
өгнө. Хотын дарга учраас энэ хүний санал илүү гэсэн юм байхгүй. Би өөрөө Хот төлөвлөлт,
бүсчлэлийн хорооны дарга байсан. Манай хуралд хотын дарга иргэн хүний хувьд санал
өгнө. Түүний санал бидний шийдвэрт нөлөө үзүүлэхгүй. Хотын зөвлөл төсвөө батлах
үүрэгтэй. Төсвөө бүрдүүлэхийн тулд татвар цуглуулна. Үл хөдлөх хөрөнгийн татвар
буюу том үнэтэй хаусанд амьдарч байгаа хүмүүс илүү татвар төлөх жижиг байшинд амьдарч
байгаа хүн бага татвар төлөх зар­чим баримталдаг. Хотын захиргааны төсвийг нарийвчилж
зааж өгдөг. Энэ хэлэлцүүлэг дандаа олон нийтийн өмнө явж байдаг. Дараа жил хэдэн
төгрөгийн төсөв хэрэгтэйг зөвлөл тодорхойлдог. Хотын захиргааны нэг хэлтсийнхэн
“Манай цаасны мөнгө дууслаа. Гэтэл үзэг, харандааны мөнгө илүү гарч байна. Илүү
гарсан мөнгөө цаасанд зарцуулмаар байна гэвэл Хотын зөвлөлийн хурлаар зөвшөөрөл
өгдөг. Энэ хурал оршин суугчдын өмнө нээлттэй болдог. Жишээл­бэл нарийвчилсан төсөв
дээр Улаанбаатар хотын төлөө­лөгчдийг хүлээж авахад 500 доллар төсөвлөсөн гэвэл
“Юу ярьж байгаа юм, яагаад бидний татварын мөнгөөр хаа байсан хачин улсуудыг хүлээж
авдаг юм” гээд бөөн юм болно шүү дээ. Харин том хотуудад мэдээж өөр. Тэдэнд гадаадын
зочдыг хүлээж авах төсөв мэдээж бий.  Татварын
мөнгийг юунд зарцуулж бай­гааг манай иргэд харж байдаг. Тийм учраас гадаадын  төлөө­лөгчдийг дайлж цайлах мөнгө бидэнд байхгүй.
Монголоос хоёр  удаа хоттой танилцахаар төлөөлөгчид
ирсэн. Хотын дарга 30 минут хүлээж авсан, ширээн дээр нь ус ч байгаагүй. Манай хотын
дарга ямар машин унаж байгааг бүгд мэднэ. Үнэтэй машин унавал хүн болгон дургүйцнэ. 

-“Шилэн
данс”-ны хууль батлуулахаар УИХ-д оруулсан ч батлалгүй зүгээр л буцаачихсан. Албан
ту­шаалтнууд төсвийг ил тод байлгах сонирхолгүй, тэдэнд хуучнаараа байх нь таатай
байгаа бол яах вэ?

-Ил тод байдлыг шаардсан хуулийг хэн нэг хүн батлахгүй байна гэдэг
бол тэр хүн өөрөө ил тод байдалд дургүй байна гэсэн үг. Энэ хуулийн эсрэг санал
өгсөн УИХ-ын гишүүдийг мэдэж байгаа юу?

-Хэн
ямар санал өгсөн нь тодорхой байгаа л даа.

-Эсрэг санал өгсөн гишүү­дийн нэрсийг бариад Засгийн газрын ордны
гадна эсэргүүцэл зарлаач. Сэтгүүлчид эсрэг санал өгсөн гишүүдээс яагаад эсэргүүцсэн
юм бэ гэж асуух хэрэгтэй шүү дээ гэж тэр гайхлаа.        

“Гэр хорооллыг төлөвлөх­дөө иргэдийн санааг тусгах учиртай. Хамгийн
муу төлөв­лөлттэй хэсэгт ч хүмүүст таа­лагддаг хэсэг байж л таарна. Хүмүүсийн дуртай
орчинг эвдэж болохгүй. Хүмүүсээс асуухын өмнө ард иргэдээ боловсруулах, мэдээллээр
хангах хэрэгтэй. Иргэний тан­химын гол үүрэг иргэдээ сонсохоос гадна иргэддээ мэдээлэл
өгөх, боловсруулах юм. Нээлттэй засагтай байгаа­гүй оронд иргэдийг шийдвэр гаргахад
оролцуулах үйл явцад хугацаа шаардана” гэж Анн зөвлөж байна. “Саяхан би Завхан аймгийн
Улиастай хотод аялаад ирсэн. Хотын орлогч дарга нь уулан дээрээс хотоо харуулаад,
хотоо төлөв­лөхдөө яах хэрэгтэйг асуусан. “На­даас битгий асуу. Өөрөөсөө асуу” гэж
би хариулсан. Би түүнээс Хамден хотын хөгжил ямар байхыг асууж болохгүйтэй л адил”
хэмээн ярив. Тэгснээ “Улаанбаатарыг яаж төлөвлөхийг би танаас асууя” гэлээ.

-Би ээж хүн. Миний хувьд Улаанбаатарт мод, зүлэг ногоон хэсэг их
хэрэг­тэй санагддаг.  Хүүхдээ сал­хилуулахад
ойрхон  цэцэрлэгт хүрээлэн, тоглоомын талбай
байвал зүгээр гэхэд маань  

-Бүх ээжүүд яг л ийм юм хүсч байгаа. Хотыг төлөвлөхийн тулд мэргэжлийн
байх хэрэггүй, ээж байхад л хангалттай. Хотыг төлөвлөнө гэдэг хотод амьдарч байгаа
хүмүүсийн асуудал. Худалдаа, үйлчил­гээ­­ний хэсгүүд хотод мэдээж байна. Бизнесмэнүүд
яаж ийгээд аргаа олно. Хамгийн гол нь иргэд хот төлөвлөлтөд оролцох ёстой. Анх Улаанбаатарт
ирэхэд Зайсан толгой, Буддагийн том хөшөө сайхан харагддаг байсан. Тэр хавьд амьдарч
байгаа оршин суугчид хэрэв төлөвлөлтөд оролцсон бол шинээр байшин барилга баригдахгүй
байсан  гэж Анн хэлсэн юм.

 Б.ЯНЖМАА

Монголд банкны салбар үүсч хөгжсөний 90 жил, Аварга цолтой бөхөд хүндэтгэл үзүүлэх барилдаан өнгөрсөн долоо хоногийн бямба гаригт болж өнгөрсөн. Үзүүр түрүүний барилдааны үеэр аварга С.Мөнхбат харцага Ц.Содномдоржийг унагахдаа толгой руу нь цохиж, нэдэрсэн гэх шуугиан бөх сонирхогчдын дунд өрнөөд байна. Цахим мэдээллийн хэрэгслээр барилдааны бичлэг тавигдаж аварга С.Мөнхбатыг бу­руут­гаад байгаа. Дээрх барилдаанд үзүүрлэсэн Ц.Содномдорж өмнө нь Улсын гарьд Б.Гончигдамбын гарыг хөшиж, дөрвөн сар барилдах эрхээ хасуулсан юм. Тэрбээр дөрвөн сар барилдалгүй байж байгаад өнгөрсөн амралтын өдөр барилдаж үзүүрлэхдээ толгой руугаа цохиулсан асуудалд нэр холбогдсон. Үүнийг аваргын сануулга гэж ярих хүн ч олон байна. Энэ талаар хоёр бөх дараахь хариултыг өглөө. Эхлээд Монгол  Улсын аварга С.Мөнхбаттай холбогдож хариулт авсан юм. 

-Таны Ц.Содномдорж харцагатай барилдсан барилдаан шуугиан тариад байна.  Уначихаад байхад нь толгой руу нь нэдэрч албаар цохисон гээд Бөхийн өргөөнд бөх үзэж байсан болон дараа нь барилдааны бичлэг үзсэн хүмүүс ярьж байна. Энэ талаар ямар тайлбар өгөх вэ? 

 -Санаатайгаар толгой руу нь цохисон асуудал байхгүй ээ. Санаандгүй тийм зүйл болчихсон. Ц.Содномдорж харцага бид хоёрын дунд ямар нэгэн үл ойлголцол, муудалцсан юм байхгүй. Сайхан найзалж, нөхөрлөөд л явдаг. Спорт тэр тусмаа бөхийн барилдаан гэдэг мэхээ даацтай сайн хийхгүй бол болохгүй гэдгийг бөх сонирхогчид мэдэх байх. Мэхээ гүйцээж хийхгүй бол уналгүй босоод ирэх байх гээд залгаа мэх хийсэн. Тэр нь хүмүүст буруу сэтгэгдэл төрүүлчихсэн байна лээ. Түүнээс санаатайгаар тийм зүйл болоогүй гэдгийг хэлмээр байна. Өмнө нь нэг барилдаан дээр өрсөлдөгч бөхөө уначихлаа гэж бодоод үргэлжлүүлж мэх хийгээгүйгээс болж алдаа гаргаж байсан. 

-Ц.Содномдорж  хар­цага Улсын гарьд Б.Гончигдамбын гарыг хөшсөн гээд дөрвөн сар барилдах эрхээ хасуулж байсан. Сүүлийн үед бөхчүүд дэвжээн дээрээ ёс зүйгүй авир гаргах болсон. Таны барилдааныг бас үүнтэй холбох хүмүүс байна. Бүр барилдах эрхийг нь хасах ёстой гэж яригдаад байгаа?

-Би нэг л зүйлийг бодож явдаг юм. Аварга хэмээх эрхэм хүндтэй цолонд  хүрлээ. Аварга цол хүртсэн бөх хүн бусдадаа үлгэр дуурайлал, манлайлал нь байх ёстой. Ард түмний хүндлэлийг дааж явах учиртай. Харин үндэсний бөхийн үзэгчдийн хувьд бөхчүүд рүү сүүлийн үед хэт их дайрч доромжилдог болоод байх юм. Энэ зүйл их ажиглагдаад байгаа шүү” гэв. 

Ц.Содномдорж: Аварга санаатай тэгээгүй байх

Дээрх барилдааны талаар харцага Ц.Содномдоржоос тодруулахад “Аварга санаа­тай­гаар тэгээгүй байх. Барилдааны үед тийм зүйл зөндөө л гардаг. Санаандгүй зүйл болсон гэж бодоод тоохгүй байгаа” гэв.   

Э.БААТАР

 “Blue Moon Art gallery ”-д нэн сайхан үзэсгэлэн нээгдэв. Австрали, Индонез, Өмнөд Африк, Канад, Шинэ Зеланд, Исланд, Хятад, Танзанийн үзэсгэлэнт нутагт очих бөлгөө. Ер бусын гайхамшигт амьтдын нь ертөнцийг тольдох ажгуу. Эгшин хормын гоо үзэсгэлэн, энгүй энгийн гоо сайханд зочлох билээ л.

Үзэсгэлэнгээс хамгийн түрүүнд мэдрэх нь, хязгаар, бөглүү алсын нутгийн хэн ч үл сонсох боловч, ер бусын ялгуун чимээ, сонгийн дэвэлт, болжморын жиргээ, шумуул дэлэнчийн шунгинаан билээ. Гэрэл зургийн хорхойтон, эгшин, хормыг эзэгнэж, давтаг­дашгүйг нээх хүсэлтний гэгээн шунал билээ. Гэрэл зургийн хальсанд орчлон хорвоон өнгө, яруусал, хувьсал, баяр гунигийг хээлэх өөрөө үлэмжийн гэрэлт үйл. 

Африк нутгийн үзэсгэлэн. Энэ үзэсгэлэнгийн, энэ үзэсгэ­лэнг бүтээгчийн эдлэн. Эрээн тахь, эгэлгүй анааш, эрээн бар, илбийн гөрөөсүүд энэ бүхэн гайхалтай. Танзанид, Исландад, Шинэ Зеландад хүссэнээрээ явах амаргүй. Явлаа гэхэд имэрч, илтэслэж үзэх нь бүр ховор. Гэвч тэдгээр нут­гийн наран мандахыг, жар­га­хыг, дахин дахин мэдэрч үзэх бололцоог олгожээ, энэ үзэсгэлэн.

 Амгалан талын аяс хөндөж 

Алдуурсан унага шиг одод харвана хэмээсэн Долгорын Нямаа гуайн сайхан мөр бий. Эл үзэсгэлэнг үзэжээ явахад ийм сайхан шүлгийн мөр санаанд бодогдож, ээрэм талд хулангийн цавчаалд элс нурах шиг төсөөлөгдөнө.

Онгон зэрлэг байгалийн түрхэрээнт эрчим хүч, зүйрлэшгүй ярууг үзэсгэ­лэнгээс үзэж болно. Хөх алаг угалз, хөөрхөн бялзуухай, барын найрсаг шивнээ, шувуу­дын гоог чухамдаа билгийн нүдээр хараачлан буулгасан нь бишрэл төрүүлэм. Эх нутаг­таа шүтэж, үзэсгэлэн гоог ууургалж, өөрийн жаргалыг бусдад халдварлуулах зохиог­чийн чин сэтгэлд бахархалтай. Үзэсгэлэн гоо гэдэг хэрэг дээрээ байгальд л, бас хүний сэтгэлд буй. Энэ  л хоёрыг сүлэлдүүлж, эрчилбээс магадын сайхан бүтэхүйг гэрэл зураг нотолж байна.

Зураг авах гэдэг догдлол, баяр баясгалан, эрсдэл. Үүнийг гэтлэж, гоо сайхныг, зургийг бүтээхүй нь дээд буян, яруу сайхан болой. Байгаль , орчлон хорвоо нь өөрөө диваажин юм. Тэрхүү диваажиндаа, байгальдаа хайртай байхуй нь учиг дүүрэн, ерөөл талбиун зохионгуй. Эл үзэсгэлэнгээс үүнийг мэдрэх. 

Бүтээл амилуулах, тэр тусмаа гэрэл зургийг цогцлооно гэдэг уйгагүй эрэл, гайхам зүтгэл. Бас тэр тусмаа, сармагчингийн нов ногоон “оюу” төмсгийг харах, гэрэл зурагт буулгах хүртэлх эрэл өөрөө ховор. Гэрэл зургийг, байгалийн гоо үзэсгэлэнг бүтээхүй нь дээд төвшний мэдрэмж, урлал юм. Байгалийг, гоо сайхныг бүтээсэн иргэнээс л эх орны тухай үнэн тодорхойлолтыг нэхмээр санагддаг. Эл үзэсгэлэнг үзээд энэ бодол улам лавширсан.

Үзэсгэлэнд тавигдсан зургууд: Г.Батсүхийн бүтээлүүд

Хүний сэтгэлийг хөдөлгөн эс чадваас 

Хөнгөн бийрийг хөшиж юу хийнэ хэмээн Инжиннааш хэлжээ. Урлал төгс, амьд халуун, бүтээлч судаслаг зүйл барьж авсан хэн боловч үүнийг гүн бодолтой. Сайхан бүтээл, олоогүйг олох, үзүүлээгүйг үзүүлэх нь эрхэм дээд.

Орчлонг хайрлах нь яруу сайхныг олж харах. Яруу сайхан зүйлд дурлаж, олж харж, урлах нь ер бусын үйл. Иймийг бүтээгч, олж харагч нь билгийн мэлмий мянгантаа нээгдсний илрэл юм.

Сайн сайхан, гоо яруу зүйлд нийгмийг урвуулагч нь хамгийн гайхамшигт урвуулагч юм. Нэн ялангуяа өнөөдрийн бүгчимлэг нийгэмд. Гэвч цаг үе болгон өөрийн дархлаагаа, сэрээгчээ, сэрүүлэгчээ бас бүтээдэг байна. Бидэнд ертөнцийн өнгө, яруу сайхныг, үлэмж гоог, хязгаарлагдашгүйг, бишрэлийг, үнэнийг, өнгийг амтлуулан, имрүүлэн, тольдуулсан эрхэм Г.Батсүх, хатагтай Л.Алимаа та бүхний эрхэмсэг, яруу тод, эгшиглэнт сэтгэл мэлмий ашид гийхүйн ерөөл өргөе. Цаг хугацаа, эгшин хором бүрт гоо сайхан буй. Түүнийг эрхшээхүй нь бидний билгийн мэдэл, цагалбар. Гоо сайхан үргэлж дэлгэрэг. 

Б.ЗОЛБАЯР

УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-Эдийн засгийн өнөөдрийн нөхцөл байдлын талаар яриагаа эхлэх
үү. Яагаад ийм байдал бий болчихов оо гэдгээс…

-Юунаас болж эдийн засаг хүндэрсэн
тухай бид хангалттай ярилаа шүү дээ. Тийм учраас энэ тухай эхнээс нь ярина гэхээс
залхуутай, яршигтай байна. УИХ-ын чуулган дээр эдийн засгийн асуудлаар бүтэн хоёр
жил хангалттай ярилаа.

-АН засгийн эрхэнд гарснаас хойш эдийн засаг элгээрээ  хэвтчихлээ гэдэг байдлаар сөрөг хүчин тайлбарлаад
байна. Энэ утгаар нь танаас асуугаад байгаа ухаантай юм л даа?

-Манай нам засаг барьж явсан үеийг
жил бүрээр нь ярина гэвэл дуусахгүй. Гэхдээ бид бөөн өр хүлээгээд авдаг. Ямар ч
байсан ноцолдсоор байж босгоод ирдэг л юм. Харин АН төрийн эрх авсан үед эдийн засаг
огцом дээшилж байсан уу эсвэл доошилж байв уу гэдгээр нь харъя. Гэхдээ энэ намд
засгийн эрх авч байсан он жил цөөн учраас жишээ авах тохиолдол бага юм. 1996 онд
Ардчилсан нам парламентад 50, манай нам 25 суудал авч байсан үе бий. Тэр үед АН
үнэхээр туршлагагүй байлаа. Тийм учраас яалт ч үгүй дөрвөн жилийн дотор дөрвөн Засгийн
газар огцруулсан. Тэр жил манай нам АН-д засгийн эрхийг шилжүүлэхэд ам.долларын
ханш  430 төгрөгтэй тэнцэж байсан билүү дээ.
Гэтэл жилийн төгсгөлд 960, тэгээд 1000 төгрөг рүү орчихсон. Үүнээсээ болоод АН дотооддоо
хямарч, эв түнжин муудаж, Засгийн газруудаа ар араас нь явуулсаар, 2000 онтой золгосон
байдаг. Энэ үгээрээ АН-ынханд Монголоо гэсэн сэтгэл алга гэдэг дүгнэлт хийх гэсэнгүй.
Зүгээр л тэдэнд туршлага дутаад байна, хамтарч ажиллах санаачилга алга. Үүнээс үүдэж
засгийн эрхэнд гарах тоолонд нь асуудлууд ундраад байна уу даа гэж харагдах юм.

-Ардын намтай хамтарч ажиллах сэтгэл дутлаа гэх гээд байх
шиг сонсогдоод байна?

-Эдийн засгийн байдал улам хүндэрч
магадгүй учраас парламентад суудалтай намууд хамтарч л ажиллах хэрэгтэй. Тэгж байж
саад бэрхшээлийн ард гарна шүү дээ. Тэрнээс биш дангаараа зүтгээд юунд ч хүрэхгүй.
АН-ынхан “20 жил гудманд лааз өшиглөчихлөө. Одоо бидний цаг ирлээ. Хариугаа авна
аа” гэдэг байдлаар ажиллаад байх шиг харагддаг. Үүнээсээ болоод Ардын намтай хэл
амаа ололцохгүй, улс төрийн асуудлуудаа хурцатгаад, нөлөөнд нь эдийн засаг нь сөхрөөд
байна уу гэж бодогддог. Өнөөдөр цаг үе өөр болсон, 1990-ээд он, 2000 оны эхэн үе
шиг нэг нам дангаараа явдаг боломж ер нь цаашдаа ховор байх шүү.

-Хүмүүс Ардын нам Засгийн газарт орох гэж ямар их улайрч байна
аа гэдэг дүгнэлтийг хүмүүс таны ярианаас өгөх байх даа?

-Манай нам Засгийн газарт орох
хүслээ илэрхийлээд байгаа хэрэг ерөөсөө биш. Засгийн газарт орохоос наана хамтарч
ажиллах олон боломж, гарц бий. Гэтэл энэ боломжийг олж харалгүйгээр Ардын намыг
улс төрийн хүчнийх нь хувьд дуусгана гэж бодоод байх шиг байна. Харамсалтай нь Ардын
нам дуусахгүй л дээ. МАН, АН хоёр хэзээ ч мөхөхгүй. Тийм учраас эв зүйгээ олоод
явах нь улсад ч ард түмэнд ч хэрэгтэй.  Гэхдээ
манайхан  “олонхи болчихсон байж  цөөнхтэй нийлж Засгийн газар байгууллаа” гэж нэгэн
цагт С.Баярыгаа шүүмжилж байлаа. Одоо бодох нь ээ түүний зөв байж. Том эрх ашгийн
үүднээс асар их зориг гаргасан юм байна лээ.

-АН парламентад суудалтай бүх намтай эвссэн. Зөвхөн Ардын
намтай хамтарсангүй гэдэг өширхлөөр асуудалд хандаад, улс орныг хөлдөө чирээд байх
шиг санагдах юм…

-Зөвхөн Ардын нам гэж ярьж болохгүй
шүү. Ардын намыг өөр бусад намтай зүйрлэхийн аргагүй.  Яагаад гэвэл өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар  нийт сонгогчдын 40 гаруй хувийн саналыг авсан.
Нийгэмд хамгийн их жин дарж байгаа улс төрийн хүчнүүд сөргөлдөөд байх биш ойлголцоод
л явах учиртай. Тэр нь олонхид л ашигтай болохоос цөөнхөд тэртэй тэргүй алдах юм
байхгүй.  Хамтарч ажиллах санаачилга нь олонхиос
гарах ёстой. Тэгж чадвал АН-д төр барих ухаан сууж байгаа юм байна гэж үзнэ. Тэгээд
ч одоо Ардын нам Засгийн газарт орохоосоо өнгөрсөн.

-Тэртэй тэргүй хугацаа ч алга л даа…

-Тийм ээ. 2016 оны сонгуульд нэг
нь олонхи, нөгөө нь цөөнхийнхөө хувиар ард түмэнтэйгээ уулзсан нь дээр. Одоо бол
хоёрын хооронд шүү дээ.  

-Тэгвэл МАН яг ямар асуудал дээр эрх баригчидтай хамтаръя
гээд байгаа юм бэ?

-Улсын хөгжлийн бодлого дээр л
хамтармаар байна шүү дээ. Баялгийн хуваарилалт дээр ажиллая. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөө
ярья. Өнгөрсөн намар болсон намын их хурал дээр би арав гаруй асуудлыг нэрлэсэн.
Үүн дээр л зөвшилцье. Бид бэлэн байна.  Үндсэн хуулийн нөгөө долоон өөрчлөлтөөс энийг нь больё,
тэрийг нь үлдээе гээд шийдтэй юм ярья. Сүүлийн 20 жил яриад байгаа зүйлүүдээ мухарлая.
Төмөр замаа нэг тийш нь болгоё, дааж давахгүй их өр тавиад байгаа асуудлыг цэгцэлье.
Заавал өр тавьж байж энэ улс хөгжихгүй шүү дээ. Бид ийм л юм хүсээд байна.

-Үнэхээр улс орны төлөө ийм асуудлууд ярих гээд байгаа бол
хэн нь ч түрүүлж санал тавьсан яахав дээ гэж бодогдох юм. Ямар хүүхдүүд шиг цөөнх
нь түрүүлээд санал тавьчихаар онигоо болчихно гэх биш…

-Олонхи бүх зүйл сайхан болно,
тэнгэр галаа шүтээд явж байтал болчихно гэж бодож байж магадгүй.  Тийм учраас хамтарч ажиллах бодол төрөхгүй байгаа
байх. Манай нам бол саналаа тавьчихсан. Их хурлаараа үүнийгээ хэлсэн. Манай намын
эрх барих хамгийн дээд байгууллагаас энэ саналуудыг дэвшүүлэхээс илүү яах юм бэ.
Үнэндээ намын бүлэг ч Их хурлын хажууд жижиг юм шүү. Ардын намын шинэ удирдлагын
зүгээс хэд хэдэн удаа улс төрийн намын дарга нартай уулзаж энэ тухай яриа өрнүүлсэн.  АН-ынхан ирээгүй шүү дээ, томорч байгаа нь тэр
юм уу. Эцсийн эцэст ард түмний өмнө бүгдээрээ шүүгдэх байж тэгээд ч яах юм. Ихэвчлэн
парламентад суудалгүй намын удирдлагууд уулзалтад ирдэг. Тэгэхээр л цаашаа явахгүй
болчихож байгаа юм.

-Эхэн үедээ таны хэлдгээр Ардын намынхан томроод “туршлагагүй,
юу ч мэдэхгүй АН-ынхантай юу зөвшилцдөг юм” гээд   хаалга савж гараад байсан гэж сонсогдсон шүү?

-Үгүй ээ. Тэр үед намын дарга
байсан учраас мэдэлгүй яахав.  АН-ын удирдлагуудтай
уулзахад “Хэн ч олонхи болсонгүй. Гэхдээ хамгийн олон суудлыг манайх авлаа. Манай
ҮЗХ Ардын намтай л хамтрахгүй шүү. МАН-аас бусад хүчинтэй хамтарна гэдэг шийдвэр
гаргасан” гэдгээ ил тод мэдэгдсэн. Ингээд л бүлэг байгуулж өгөхгүй цаашаа асуудал
хурцдаад эхэлсэн шүү дээ. Ингэхээр чинь ард түмний 40 хувийн саналыг авчихсан хүчний
хувьд дургүйцэлгүй яав гэж. Хорхой хүртэл биедээ хүрэхээр арвалздаг биз дээ. Бид
аргаа ядахдаа буйдантай суулт хийж байлаа. 

-Зээл авахгүй, Монголыг мөнгөтэй болгохгүй гээд байгаа намтай
яаж зөвшилцөх юм гэдэг үгийг нөгөө тал чинь хэлэх юм?

-Энэ их өрийг хэн төлөх юм. Бидний
хойч үе шүү дээ. Хуучин ч яахав,  оросууд
л нүүр тахалж, их өрийн асуудлыг мухарласан. Одоо тэрэн шиг юм байхгүй шүү. Өр тавьсан
бол хүүтэй, юутай хээтэй  нь төлнө. Өнөөдөр
Монгол Улс гаднаас л мөнгө авъя гэдэг ганцхан бодлого барьж байна.  Валют олж ирэх бодол алга.

Гэтэл хөрөнгө оруулагчид хоёр
жилийн дотор яагаад Монголоос дайжаад Мьянмар, Африк руу явчихав аа. Америкийн нэг
бизнесмэн “Монголын ардчилалд хулхидуулчихлаа. Оюу толгойг хар.

 Монгол Улс ч болоогүй байна даа”
гээд ярьж байна гэсэн.  Гадна талдаа ингэтлээ
итгэл алдчихсан юм бол дотоодын үйлдвэрлэгчдээ яагаад дэмжихгүй байгаа юм. 5000
аж ахуйн нэгжид эрүүгийн хэрэг үүсгэчихсэн байна. Ийм байдлаар яаж Монгол Улсыг
авч явах гэсэн юм. Шийдэх ёстой асуудал олон байхад зөвхөн өр тавина  гээд зүтгээд байгаа нь ямар учиртай юм. Зээл авч
болно. Тэгвэл түүгээрээ төмөр замаа тавь. Цахилгаан станциа барь. Эгийн голын усан
цахилгаан станциа ашиглалтад оруул.  Оюу толгойн
ажлыг урагш нь ахиул. Ингэвэл зээл авч болно. Тэгтэл хар л даа. 1.5 тэрбум ам.долларыг
ноос, ноолуур, агуулах зоорь руу  цацаад дууслаа.
Тийм учраас өр тавихыг бид яагаад ч зөвшөөрөхгүй. Бидний гарыг хүчээр барьж байгаад
кноп даруулдаггүй л юм бол. 

-Өрийн удирдлагын тухай хуулийг дэмжихгүй гэсэн үг үү?

-Хуулийг нь дэмжинэ. Замбараагүй
өр зээлийн асуудлыг зохицуулахад энэ хууль хэрэгтэй. Өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх
тухай заалтыг нь Ардын нам  дэмжихгүй.

-Эдийн засгаа эрчимжүүлэх төсөл дээр хоёр нам чухам ойлголцчихлоо.
Одоо гацаа үүсгэх юм гарахгүй нь гэтэл дуусахгүй нь ээ?

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төслийн хүрээнд  дотоодын бизнес эрхлэгчдийг дарамтлаад барьж,
хориод байгаа зүйлээ болъё. Ашигт малтмалын хуулийн өөрчлөлтөө хийе. Хаачихсан өчнөөн
лицензийг сэргээе, барилгын салбар, дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжье, аялал жуулчлалаа
хөгжүүлье, казино байна уу, юу байна доллар татах ямар л арга байна тэр бүгдийг
хийе гэдэг байдлаар эдийн засгийг эрчимжүүлэх төслийг оруулж ирсэн. Энэ бүгдийг
нь дэмжиж байгаа. Аятайхан  санаанууд олон
байгаа. Сая гэхэд л цементийн үйлдвэрийн нээлтийг хийлээ. Өнгөрсөн долоо хоногт
УИХ-ын чуулганаар хэд хэдэн зөв асуудал оруулаад батлуулчихлаа. Жишээ нь том үйлдвэр
барихын тулд гаднаас машин техник оруулж ирэхдээ газар дээр нь татвараа төл гэдэг
дарамт байсан. Үүнийг болиулж  хоёр жилийн
дотор татвараа цувуулж төлдөг боломжийг бий болголоо. Энэ мэтчилэнгийн ажлуудаа
хийвэл өр зээл гэлгүйгээр  энэ зун нэлээд
ажил нугарах гээд байгаа юм биш үү. Заавал өр тавих хэрэг юу байна. 

-Танай намынхан Засгийн газрын  100 хоногийн ажилд ийм ам сайтай байж яагаад дөнгөж
ажлаа эхлэнгүүт нь 10 хоногийн шаардлага өгсөн юм бэ? 

-Шахаж л байгаа хэрэг. Буруу биш
шүү дээ. Харин ч сөрөг хүчин олигтой шахаж чадахгүй байх шиг санагдаад байна. 

-Байсхийгээд л нэг сайдыг огцруулах бичиг өргөн бариад харин
ч сайн ажиллаад байгаа хэрэг биш үү?

 -Олонхи мундаг юм чинь  кнопоо дараад аваад үлдэх байлгүй дээ. Хариуцлагаа
ч хүлээдэг, ирцээ  бүрдүүлдэг, бодлогоо ч
тодорхойлж явахын төлөө олонхи болоо биз дээ.

-Та өөрийн намаа, намын удирдлагуудаа “сул байна” гэж шүүмжлэх
гээд байх шиг байна?

-Үгүй ээ. Намын даргыг шүүмжлээд
байх юм алга. Ажлаа авснаас хойш шүүмжлүүлээд байх хугацаа ч өнгөрсөнгүй.  Тийм учраас харзнаж л байна. Хүчтэй  цөөнх байхын тулд аливаа юмны араас биш урьдаас
харж дуугарах ёстой. Ер нь сөрөг хүчин гэдэг бол тийм оновчтой нэр томъёо биш. Бүх
зүйл дээр сөрдөг хүчин байхын нэр ч юм шиг. Үндсэн хуульд бол олонхи, цөөнхи гэдэг
үг л бий шүү дээ.  Тиймээс цөөнх байнга шүүмжлээд
байх биш,  бодлогын зэрэгцээ хувилбар гаргаж
явах нь чухал. 

-Зэрэгцээ бодлого гаргаж тавьж байгаа нь  ховор байх шиг санагдах юм…

-Тийм биш л дээ.  Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсөлд арав гаруй тодорхой
санал оруулсан. Танай бүлгээс гаргасан саналуудаас энийг нь авъя, тэрийг нь хүлээж
авахгүй гээд түс тас яриад явах  зарчим л
дутаад байна.

-Зээлийг нь авахуулчихаад ороод ирсэн  мөнгийг нь зарцуулах тал дээр хамтраад ажиллаж
болдоггүй юм уу?

-Зээл хангалттай авсан, одоо болоо.
Өртэй хүн өөдөлдөг юм уу, өттэй мал таргалдаг юм уу.

-Аливаа бизнес зээл дээр л тогтдог.  Зээл авч байж компаниуд “амь” ордог.  Улс ч гэсэн энэ жишгээр хөл дээрээ босох байх
л даа?

-Тооцоо судалгаагаа ягштал хийж
үзээд,  төлөх график хяналтаа зохицуулчихаад
зээл авдаг учраас бизнесийнхэн босч ирдэг. Гэтэл улс яаж байна, юунд зарцуулахаа
тооцоолоогүй байж баахан мөнгө зээлчихдэг. Намын фракцийн зарчим нь хүчтэй учраас
“тэр яаманд тэдийг өгөхгүй бол болохгүй” гэдэг байдлаар тараасаар  дууслаа шүү дээ.

-Тэгвэл “та нар энэ төслүүдийг санхүүжүүлнэ гэвэл зээл авахыг
чинь зөвшөөрье” гэдэг байдлаар тохирч болдоггүй юм уу? 

-Бондоор авсан 1.5 тэрбум ам.долларын
тал нь үлдчихсэн гэсэн байх аа.  Үлдсэн энэ
мөнгөө юунд зарцуулах вэ гэдэг дээр ийм байдлаар тохирч болно. Тэрнээс Монгол Улс
нэмж өр тавиад дороос нь босохгүй ээ. Ядаж Монголдоо  нефть нэрдэг, 
Оросоос эрчим хүчний хараат бус болчихсон бол өр тавилаа гэж заргалдахгүй.

-Одоо ийм  төслүүд рүүгээ
хөрөнгө хаяна гэж яриад байна лээ…

-Мэдэхгүй юм. Ойлгохоо байсан.
Ямар ч байсан ҮАБЗ дээр манай намынхны шүүмжлээд байгаа зүйлийг л ярьсан байна лээ.  Тэгэхээр Ардын намынхан л муу юм яриад байгаа
биш юм байгаа биз. Ерөнхийлөгч ч өр нэмж болохгүй гээд хэлээд байна. Тэр хүн чинь
манай намынх биш шүү дээ.

-Ийм үед парламентад суудалтай бүх нам хамтарч сууж байгаад
асуудлаа ярих хэрэгтэй юм шиг. Энэ утгаараа С.Баярцогт гишүүний хэлсэн санал зөв
байх?

-АН-ынхан дараа нь “Тэр бол зөвхөн
Баярцогтын санал шүү” гэсэн. Тийм ч байх. Уг нь Баярцогт саналаа хоёр жилийн өмнө
хэлсэн бол илүү цагаа олох байлаа. Тэр үед байдал хүндрэх төлөв хэдийнэ мэдэгдчихсэн
байсан шүү дээ. Одоо өнгөрсөн. Цоо шинээр олон намын оролцоотой Засгийн газар байгууллаа
гэхэд танхимаа бүдүүлж,  ажилдаа орсоор байтал
сонгуультай залгах байлгүй дээ. Дунд нь улс орон, ард түмэн л хохирно. Тиймээс ажлаа
хийж чадахгүй байгаа ганц нэг хүнээ чаддаг хүмүүсээр солиод явах нь дээр. 

-Хүн солиод байдал өөрчлөгдөх үү?

-Ийм л ойлголт манай хоёр намд
байдаг юм. Одоогийн Засгийн газарт АН-ын сор болсон хүмүүс орсон гэж үзэх нь дэндүү
өрөөсгөл. Хамгийн гол нь ажиллаж чадахгүй байгаа хүнээ солих зориг л байвал ажил
урагшилна.

-Ам.долларын ханш 1800 гараад явчихлаа. Энэ талаар та юу бодож
байна вэ?

-Валютын ханшийг Засгийн газар,
Монголбанк хоёр дундаа шидсээр байгаад ийм болгочихлоо. Валютын урсгал гадагшаагаа
их,  дотоодод орж ирж байгаа нь бага байна.
Ердөө л гадаадын хөрөнгө оруулалт багассан нь долларын ханшид нөлөөлчихлөө. Тийм
учраас бурууг нь ганцхан Монголбанктай яриад ч яах юм билээ. Засгийн газар, төв
банктайгаа олигтой хамтарч ажиллаж чадсангүй. Өнөөдөр Монголд гурав, дөрвөн төрлийн
ханш явж байна. Төсөвт тусгаснаар долларын ханш 1380 төгрөг байна.  Монголбанкны ханш, Найман шаргын ханш, нефть авдаг
1400-гийн ханш гэх мэтээр яриад байна.  Мөнгө
санхүүгийн бодлогыг атгаж  байгаа хүмүүст
нэгдмэл ойлголт алга байна шүү дээ.

Монголбанкны ерөнхийлөгч байсан Пүрэвдорж гуай  саяхан нэг сонинд дурсамж бичсэн байна лээ.  Дурсамж бичих дур нь хүрсэндээ биш 2009 онд үүсч
байсан хямралыг Монголбанк яаж даван туулж байсныг л хүмүүст санаа өгөх маягаар
бичсэн бололтой байсан. 2009 онд төв банк бодлогын хүүгээ жилийн дотор дөрвөн удаа
дээш нь доош нь болгосон. Монголбанк валютыг өөрөө худалддаггүй, худалдаж авдаг
бодлого барьсан.  Ийм гэнэтийн эрсдэлтэй алхмууд
нь тухайн үед шүүмжлүүлж байсан ч одоо харахад зөв байжээ гэдэг маягаар бичсэн байна.
Үнэхээр тэр бодлогынх нь үр дүнд 1300-гаас 1700 болж өссөн долларын ханшийг буулгасан
гэдгээ хэлсэн байна лээ. Ийм л бодлого өнөөдөр дутаад байна. Одоогийн Монголбанкны
Ерөнхийлөгч “валютын ханш өсөөд байгаа нь муу зүйл биш” гэсэн утгатай юм ярьж байна.
Ийм бодолтой ажиллахаар яаж ханш буурах билээ. Одоо Монголбанкны ерөнхийлөгчийг
огцрууллаа гээд ч яах юм. Тэглээ гээд долларын ханш буучихна гэж бодохгүй байна. 

-Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хуулийг өргөн барина гэж яриад
байгаа. Энэ ер нь ямар учиртай хуулийн төсөл юм бол?

-2009 онд нэг ийм хууль гарч байсан
юм. Тухайн үедээ үнэхээр хэрэг болсон л доо. Өнөөдрийн хуулийн нөхцөл байдал хүнд
байгаа учраас  бизнес жам ёсоороо явж чадахгүй
байна.  Хуульд заасан бүх татвар, шимтгэлийг
шударгаар төлбөл бизнесийн байгууллагад ашиг үлдэхгүй болчих гээд байдаг биз. Тиймээс
л нууж, хаах зүйлүүд гардаг байх.  Үүнийг
болиулах хууль болов уу даа. Заавал гадаадад данс нээлгэж, ах, дүү, эхнэрийнхээ
нэр дээр мөнгө шилжүүлэх шаардлагагүй гэсэн маягтай хууль боловсруулж байгаа юм
уу гэж ойлгосон. Энэ талаас нь харвал өршөөлийн биш ил тод байдлын тухай хууль юм
уу даа. Гадаадын улс орнууд  ийм хууль гаргадаг.
Н.Назарбаев нэг удаа ийм хууль гаргаж байсан. Гадаадад гаргасан хөрөнгө, мөнгөө
дотооддоо оруулаад ир ээ. Хаанаас хэнээс ийм их орлого олсныг чинь асууж, шалгааж
зовоохгүй. Гагцхүү энэ мөнгөө эх орондоо байршуулаад татвараа төлж, бизнесээ хий
гэдэг боломжийг нээж өгсөн. Үр дүнд нь Казахстанд хичнээн ч тэрбум билээ өчнөөн
мөнгө орж ирсэн юм гэдэг.

-Одоо харин Гэмт хэрэг, зөрчлийн тухай хууль батлагдчихвал
шоронжсон байдал багасах гээд байх шиг байна…

-Тийм түвшинд гаргаж чадах юм
бол болж л байна. Хорьдог, цагддаг зүйлийг багасгаасай. Хүмүүсийг 72 цаг саатуулна
гэж авч яваад  сар, жилээр шоронд хатаадаг
болчихлоо. Гэтэл тэр хүний гэм буруутайг тогтоосон шүүхийн шийдвэр нь гардаггүй
гажуудал хавтгайрчихлаа. Үүнийгээ болиосой. Хүнийг барьж хорихоосоо илүү учруулсан
хохирлыг нь төлүүлдэг хэлбэр рүү шилжээсэй. 
Хүнийг хүмүүжүүлж, гэгээрүүлэх байдлаар олон нийтэд тустай ажил хийлгэж шийтгэдэг
баймаар байна. Ийм л санаагаар хуулийн төслүүдийг оруулж ирсэн нь зөв юм шиг санагдсан.
Анх удаа хэрэгт орчихсон, хөрөнгө мөнгө, арын хаалга, ах дүү муутайгаасаа болоод
шоронд орчихдог. Ар тал сайтай нь ял завшаад гарчихдаг зүйлүүдийг тас цохисон хууль
гаргавал болж л байна.

-Танай намын бүлэгт энэ төслүүдийг Ц.Нямдорж гуай шиг эсэргүүцэх
хүн хэр олон байна. Энэ хуулийн төслүүд батлагдах болов уу?

-Батлах байх аа. Гэхдээ засах
юм их байна. Жишээ нь тарчлаахыг гэмт хэрэг биш болгочихлоо гэж байна. Хүүхдээ хазсан
нөхөр бол тарчлаах гэмт хэрэг хийсэн шүү дээ. Гэтэл энэ хуулиар тэр нөхөрт захиргааны
шийтгэл оногдуулаад өнгөрөх юм уу гэх мэтийн эргэлзээтэй зүйлүүд бий. Тиймээс Гэмт
хэргийн хуулийн төслийг учир зүгүй  одоо батлах
нь хаашаа юм. Санал зөрүүтэй байгаа хүмүүстэйгээ сайн ярьж, олон нийтийн хэлэлцүүлэг
зохион байгуулж, тал бүрээс нь ярьж байж л гараас гаргах хэрэгтэй дээ. 

-Одоо хоёулаа яриагаа намын дотоод амьдрал чиглүүлье. Ер нь
та намын даргаа өгснөөс хойш сонин хэвлэлд ховор дуугарлаа. Нэг хэсэг намын ажлаас
ч хол хөндий явсан байх…

-Намын даргын ажлыг арваннэгдүгээр
сард өгсөн юм байна. Нэгэнт шинэ удирдлага гарсан учраас ажлаа хийх боломжийг нь
олгох ёстой. Тийм учраас Удирдах зөвлөлд ч ороогүй. Шинэ хүмүүст бодсон санасан
ажил бий. Тэрийгээ хийж, өөрсдийнхөөрөө тонгочиг. Ингэ, тэг гээд заагаад байхыг
хүсэхгүй байна, шинэ хүмүүсийн зориг мохчихно.

-М.Энхболд дарга Ө.Энхтүвшин даргын захиж үлдээсэн хүүг нь
тоогоогүй. Ер нь танд амласан  тохирооноосоо
буцлаа гэдэг зүйлүүд тухайн үед яригдаж л байлаа?

-Өө надад тэгж гомдож, тунирхах
зүйл гараагүй ээ. Нэгэнт ажлаа хүлээлгээд өгсөн бол гүйцээ. Шинэ удирдлагын ажлыг
дэмжих ёстой.  Дэмжиж чаддаггүй юм бол дуугүй
байх хэрэгтэй гэж бодож байна. 

-Таныг МАН-ын дарга байхдаа МАХН-тай хамтрах асуудлыг эрчимтэй
дэмжиж, энэ хүрээнд яриа хөөрөө үүсгэж байсан гэгддэг. Ямар яриа хөөрөө байсан юм
бэ?

-Хувьсгалт намд манай намаас очсон
гишүүд бий. Олон жил бидэнтэй хамт зүтгэж байсан  нөхдүүд маань зарим нь гомдоод, зарим нь төөрөлдөөд,
зарим нь албан тушаалд очихоор явсан байх. 
Тиймээс бид нэгдээд нэг нам болох нь 
хэцүү ч гэлээ хүчээ нэгтгэе, сонгуульд хамт оръё  гэж ярьж байсан зүйлүүд байгаа. Гэвч болсонгүй.
Нөгөө талаас эрх баригч болчихсон намтай цөөнх 
хамтарч ажиллана гэдэг бол богино зайндаа боломжгүй юм шиг санагдсан. Тэр
тусмаа удирдагч нь шоронд сууж байсан улс төрийн хүчинтэй ярихад хэцүү л юм билээ.
Энэ талаар детальчилж ярих шаардлага одоо байхгүй биз ээ. Өнөөдөр монголчууд тарж,
бутарч, хуваагдахаасаа илүү нэгдэж, нийлэх нь чухал байна.  Тэгж чадахгүй бол юу болдгийг 60 сая хүн амтай
Украин улс харууллаа. Гадныхны тоглоом болоод дууслаа шүү дээ. Үүнийг биднээс тун
хол зүйл гэж бодож болохгүй. Үзэн ядаад, намчирхаад байх л юм бол Украины  жишээ ойрхон байна.

-Намын даргын ажлыг хэтэрхий богино хугацаанд хийчихлээ. Юу
ч амжуулсангүй гэсэн харамсал танд төрдөг үү?

-Их хүнд үед нь намын даргын  ажлыг авсан. Намаа засгийн эрх барьж байхад нь
намын даргад өрсөлдчихөөд хүнд үед нь татгалзах эрх байгаагүй. Нам хэзээ нэгэн цагт
ийм үеийг туулах л байсан. Тэр үед нь хэн нэгэн удирдах л ёстой байсан. Тэр зарчмаараа
явсан даа.  Намын даргынхаа ажлыг аваад орон
нутгийн сонгуульд оролцсон. Дараа нь Ерөнхийлөгчийн сонгуультай залгасан. Дараа
нь УИХ-ын  бүлэг нь  байгуулагддаггүй. Тал талаас шахуулж байлаа. Сонгуульд
ялагдсан шок ч байсан.  Манай намын түүхэндээ
үзсэн хамгийн хүнд үед даргаар ажилласан. Одоо бол манай нам шокноосоо гарчихсан,
яаж  ажиллах арга барилаа олж, зүгширч л байна.  Намын удирдлагад даргаас бусад нь цоо шинэ хүмүүс
гараад ирлээ. Шинэ хүмүүс бүх зүйлд бэлэн байна гэж үгүй. Аяндаа зүгширнэ биз ээ,
болох байх. Тэр  яана, энэ яана гээд юм болгонд
хариуцлага хүлээх байдал нь эрх баригчдыг бодвол бага учраас одоо намаа бэхжүүлэх
л хэрэгтэй.

-Бие даагчид бусад намын гишүүдтэй нийлж,  УИХ-д бүлэг байгууллаа гэх юм. Тэгэхээр парламентад
мөн л нэг садаа гараад ирлээ гэдэг утгаар нь хүмүүс яриад байх шиг байна. Туршлагатай
парламентчийн хувьд энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Хуулиараа шинэ бүлэг үүсч чадахгүй
шүү дээ. Сонгуулийн үр дүнгээрээ бүлэг үүсдэг. Гэхдээ энэ талаар албан ёсны мэдээлэл
надад алга.

-Тэгэхээр УИХ-ын үйл ажиллагаанд нөлөөлж чадахгүй юм байна…

-Санал хураалтад оролцохдоо савлагаа
үүсгэж магадгүй л юм. 

-62-ын бүлэг гэдэг шиг аль нэг намын бүлэгтэй нийлээд томорч
болох уу?

-Гурван бүлгийн аль нэг рүү нэгдэж
болно. Шинээр дөрөв дэх бүлэг болж чадахгүй л дээ.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Манай нэртэй дуучид болох гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүү, соёлын тэргүүний ажилтан М.Бямбажав нар сая хүүхдийн баяраар  тоглолт хийлээ. Багш, шавь хоёрын хослон дуулсан дуунууд хүний сэтгэлд хүрч, хит болдог нь үнэн. Тиймээс тэдний тоглолтыг үзэх хүсэлтэй хүн ч олон байдаг байх.  Энэ  хүмүүсийн  нэг нь миний танил юм. Тэр хүүхдийн баяраар ээжийгээ баярлуулах санаатай Н.Чулуунхүү гавьяат, дуучин М.Бямбажав хоёрын тоглолтын тасалбарыг худалдан авчээ. Тоглолтын нэр нь “Зуу наслаарай ээжээ”.  

Рекламыг нь  санаж байна уу. Эмэгтэйчүүдийн баяраар зохиолын дуучид “Миний ээж хөөрхөн” гэдэг тоглолт хийдэг. Түүнийхээ рекламыг хийж байгаа нь тэр гэнэ.  “Хөөрхөн ээжийгээ дагуулаад ирээрэй” гэж өдөр, шөнөгүй зурагтаар дууддаг. Яг тэр маневраар “Зуу наслаарай ээжээ”  гэдэг тоглолтын рекламыг хийчихсэн байсан нь санагдаж байна.  Ингээд танил маань энэ тоглолтын тасалбарыг ээждээ аваачаад өгч. Тэгтэл ээж нь “үзэхгүй” гэжээ.  Яагаад гэвэл тоглолтынх нь нэрнээс сэжиглэж. Учир нь танилын маань ээж  ирэх есдүгээр сард 100 насныхаа ойг тэмдэглэх буянтай буурал билээ. 

Өнөө хөгшин “Намайг зуу насла гэж байгаа юм уу. Хоёр сарын дараа 100 нас хүрээд үх гэж байгаа юм уу. Зуугаас илүү насалсны хэрэггүй гэж үү. Тэгээд зуу наслаарай гэдэг тоглолт үзүүлэх гэсэн юм уу” гээд хүүхэд шиг гомдож, нулимс бөмбөрүүлжээ. Өөр юм бодож  саналгүй дуучдыг нь хараад тасалбар авчихсан хүүхдүүд нь юу хэлэхээ, яаж аргадахаа мэдэхгүй, баахан сандарцгаасан байна. 

Нээрээ л хөөрхий хөгшинд  ямар хэцүү байсан бол. Зуугаас илүү наслахыг боддог байлгүй яав гэж. Үр хүүхдүүд нь ч ээжтэйгээ нэг насаараа хамт байхыг хүсдэг байж таараа. Тэгтэл ийм ч юм болох гэж. Үүнээс хойш дуучид минь аливаа тоглолтдоо нэр өгөхдөө бодолтой байгаач. Өөрийн болоод өрөөлийн ээж, аав, ах дүү, найз нөхдийг гомдоох үг битгий олж сонгооч. Хэн нэгний голыг  харлуулсан, голыг нь гогдсон, бэлэг дэмбэрэлгүй, ёс зүйгүй  муу үг бүү хэрэглээч.  

“Зуу наслаарай ээжээ” гэдэг тоглолтын рекламыг хэдэн ээж үзэж, миний танилын ээж шиг  голдоо ортол гомдоо бол. Хүн бүрийн ээж “Би зуугаас цааш наслах ёсгүй юм байна. Хүүхдүүд минь төвөгшөөх юм байна” гэж бодсон байх. Хэдийнэ зуу нас насалчихсан, энх тунх ач зээ, гуч дөчөө үзээд налайж суугаа буурайнууд хичнээн байдаг гээч. Удахгүй зуу насны ойгоо тэмдэглэхээр хүүхэд шиг хөөрцөглөж суугаа хөгшид ч ямар их гээч. Гэвч тэднийг зуугаас илүү наслах хэрэггүй, хадан гэр рүүгээ яв гэж хөөгөөд ч байгаа юм шиг яагаад ийм нэр өгчихөв өө. 

Өдгөө дэлхий дээр хүн төрөлхтөн 100 насална гэдэг бол юу ч биш болсон. Дэлхийн дундаж наслалт жил болгон өсч байна. Япончуудын тэн хагас нь ахмад настан. Тэр дундаа зуугаас дээш насныхан хэдэн саяараа тоологдож байна. Монголчуудын хувьд ч 100 гэдэг бол жирийн нас болчихлоо. Бид архиа багасгачихвал  100 битгий хэл насална. Ийм байтал яагаад энх тунх яваа зуун настнуудыг бодолгүй сэтгэлийн хөөрлөөр хандав аа. 

Биеэ хувааж төрүүлсэн ээжийнхээ ачийг яалаа даа гэдэг дуу байдгийг сонссоноос биш “Ээж минь та зуу насла” гэж даапаалж байхыг дуулаагүй юм байна. Ядаж ээжтэйгээ урт удаан хамт байя гэсэн юм бол мөнх наслаарай гэж ерөөж болоогүй юм уу.  Монголчууд сэжгээр өвдөж, сүжгээр эдгэдэг гэдэг. Тиймээс учир мэдэхгүй хүүхэд шиг амандаа орсноо бурж, ярих ярихгүй, хэлэх хэлэхгүй үгээр ээжүүдээ бүү гомдоо. Аливаад ул суурьтай байхыг энэ нийгэм биднээс цаг үргэлж  шаарддаг болжээ. 

Тэгэхээр монголчууд минь ухаантай байцгаая.  Хэлэх үг бүрээ бодож байж амнаасаа гаргацгаая.   

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монголын автомашины дистрибьютерүүдийн ассо­циаци гэж бий. Тус газраас “MAДA” нэртэй автомашины үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулж байна. Тус үзэс­гэлэнд “Вагнер ази автомотив”, “Таван богд моторс”, “Монгол хьюндай автомотив”, “Киа моторс”, “Моннис моторс” гэсэн таван газар оролцож буй ажээ. Нэгдсэн үзэсгэлэн худалдаа болохоор худалдан авагчдад таатай нөхцөлүүд санал болгож. Автомашины үнээ хямдруулахаас эхлээд банкны лизинг, даатгалд хамруулах, мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх, баталгаат засвар үйлчилгээгээ танил­цуулах, оргиналь сэлбэгийн хямдралтай худалдаа зэр­гийг нэг дор сонирхох боломжоор хангаж өгчээ. Хьюндай дээр л гэхэд 2013  оноос хойш үйлдвэрлэсэн машинууд байна. Бүгд 2014 оны загварууд гэсэн. Аксент, элентра, соната, азера, таксон, старекс зэрэг 16 төрлийн машин байв. Бас эмнэлгийн, сургуулийн хүүхэд зөөх зориулалттай, давхар кабинтай ачааны, хөргөгчтэй гэхчлэн тусгай зориулалтын машинууд ч байлаа. Эднийх БНСУ-ын Хьюндай мотор компанийн албан ёсны  дистрибьютер учраас эх орныхоо цаг агаар, орчинд тохируулсан автомашин захиалан оруулж ирдэг юм байна. Эдний машинууд 34.5-138 сая төгрөгийн үнэтэй байсан. 2014 оны аксент 34.2 сая, элентра 40.5 сая, велостер 45.8 сая, таксон 55.9 сая төгрөг ажээ. “МАДА” үзэсгэлэнд зориулаад ачааны Портер машиндаа 1-1.5 сая төгрөгийн хямдрал зарлажээ. Хэрэв эднийхээс машин худалдаж авбал лизингд хамрагдаж болно. Урьдчилгаа төлбөргүй, гурван жилийн хугацаатай, сарын 1.4 хувийн хүүтэй гэсэн. Бас даатгалд хамрагдах бол “Практикал” даатгалынхан 30 хувийн онцгой хямдралтайгаар үйлчлэх ажээ.

Вагнер Азийнхан ч бас Форд, Ланд Ровер машинуудаа хямдралтай үнээр борлуулж байна. Фордын нэг машин авбал дараагийн машиныг нь 50 хувь хямдруулж өгөхөөр болжээ. Харин Ланд Ровер брэндийн машинуудаа 10 сая төгрөгөөр хямдруулжээ. Эднийхээс машин авах хүсэлтэй хүмүүс урьдчилгаа 10 хувиа төлөөд таван жилийн хугацаатай лизингд хамрагдаж болох юм байна. Хэрэв “Хаан” банкны лизингээр авбал сарын 1.4-1.7 хувийн хүү төлөх ажээ. Гэхдээ машины үзэсгэлэнгийн эхний өдөр үйлчлүүлэгч харьцангуй бага байв. Борлуулагчтай уулзахад “Өнгөрсөн есдүгээр сараас машины борлуулалт муудсан. Гэхдээ өндөр үнэтэй машины борлуулалт хэвээрээ байгаа. Дундаж үнэтэй машины борлуулалт бага зэрэг муудсан” гэж байлаа. Эднийд байгаа хамгийн хямд машин Форд рэнжер. Үнэ нь 55 сая гэсэн. Харин Форд раптор 140 сая, “Land rover discovery” 212 сая, Рэнж ровер спорт 229 сая төгрөгийн үнэтэй байсан юм.  

Харин монголчуудын хамгийн их унадаг Японы “Тоёота”-гийн албан ёсны дистрибьютор компани болох “Таван богд моторс”-ынхон Land Cruiser-200, Прадо, Хайлюкс, RAV-4, Camry зэрэг машин оруулж ирдэг. Эдгээр машин нь манай орны нөхцөлд тохирсон тусгай тоноглолтой. “Land Cruiser-200” 116-176 сая төгрөгийн хооронд байв. Харин “Camry” 80 сая, “Hilux” 72 сая, “Land Cruiser Prado” 103-110 сая төгрөгийн үнэтэй ажээ. Эднийд 200-гаад төрлийн машин бий гэсэн. “Land Cruiser-200” л гэхэд бүх загвараас нь, бүх өнгө нь байгаа ажээ. “МАДА” үзэсгэлэнгийн хүрээнд “Volkswagen”-ы машинаа таван хувь, “Тоёота”-гийн машинаа нэг сая төгрөгөөр хямдруулж байгаа юм байна. Бас урьдчилгаа төлбөргүй, сарын 1.4-1.7 хувийн хүүтэй, таван жилийн хугацаатай лизингээр авч болох ажээ. Дунджаар 140 сая төгрөгийн үнэтэй “Land Cruiser-200” авлаа гэхэд сар бүр 2.6 сая төгрөг төлнө гэсэн үг. Өдөрт дунджаар 86 мянган төгрөг. Эдийн засаг хямарсан үед иймэрхүү зээл авч машин авах хүн ховор байгаа нь үзэсгэлэнгийн үеэрх хөл хөдөлгөөнөөс мэдэгдэж байлаа. Үнэтэй машинуудын үзэсгэлэнгээс гараад циркийн хажуугийн автомашины худалдааны зогсоолоор орлоо. Энд дандаа жийп машин зардаг байсан. Тус зогсоолд автомашин зардаг С.Баяраатай уулзлаа. Тэрээр “Манай эндхийн зогсоолд жижиг машин зардаггүй. Дандаа жийп буюу үнэтэй машин зардаг. Гэтэл сүүлийн үед машин зарагдахаа байлаа. Эдийн засаг хямарч байгаа нь аль ч салбарт мэдрэгдэж байна. Уг нь өдөрт биш юмаа гэхэд долоо хоногт гурав дөрвөн машин зарчихдаг байсан. Гэтэл миний хувьд л гэхэд өнгөрсөн гуравдугаар сараас хойш ганц ч машин зарсангүй. Манай эндхийн хүмүүс Америкаас машин оруулж ирдэг. Одоо бол Япон явъя, Prius оруулж ирье л гэж ярьж байна. Эдийн засаг хямарчихаад байгаа өнөө үед хүмүүс 20-30 литр шатахуун зарцуулдаг машин унаж чадахгүй байна” гэлээ. Энэ үеэр түүний найз Л.Галбадрах ярианд оролцов. “Би Лексус-570-тай. Хот дотор 20 литр бензин иддэг. Хөрөнгө санхүү муудаж байгаа үед машинаа унаж чадахгүй байна. Машиныхаа бензинийг дийлэхээ байсан. Эдийн засаг энэ чигээрээ унаад байвал “Prius-20” авч уная гэж бодож байна. Үнэхээр хаа, хаанаа хэцүү байна шүү дээ” гэлээ.

“Хүлэг” авто худалдааны төвийн борлуулалтын менежер Б.Магнайтай холбогдоход мөн л машины борлуулалт эрс муудсан талаар ярив. “Үнэтэй жийп машинуудын хувьд ярилтгүй. Угаасаа зарагдахгүй болоод удаж байна. Уг нь дулаараад, зун эхлэхээр жийпүүд зарагддаг байсан. Гэтэл энэ жил асууж байгаа ч хүн алга. Жижиг япон тэргүүд л ганц нэг зарагдаж байна. “Prius-20” л гайгүй борлуулалттай байх шиг байна. Эдийн засгийн байдал хүндхэн байгаа учраас бензин бага иддэг машин л сонирхож байна. Уг нь суудлын тэргээс Mark-2 гайгүй зарагддаг байсан. Гэтэл бензин их иддэг гээд авахаа больчихлоо. Ер нь хүмүүс бензин 10 дотор иддэг машин л сонирхдог болсон” байна гэлээ.

С.АЛТАН