Category: цаг-үе

Дэлхийг удирддаг гэгдэх Швейцарь улсын  Женев хотноо болсон олон улсын хөдөлмөрийн дээд хэмжээний чуулга уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг оролцоод ирлээ. Түүний ямар ажил амжуулж юу ярьж явсан талаар хүргэж байна. Женев хотоос дэлхийг удирддаг гэсэн шалтгаан нь НҮБ-ын хоёр дахь том төв энд бий. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас  жил бүр зохион байгуулдаг  хөдөлмөр эрхлэлт ба хөгжил дэвшлийн талаарх дээд хэмжээний чуулга уулзалт энэ сарын  4- 12 –ны өдрүүдэд болж өнгөрлөө. “Ажилтай хөгжил дэвшил-Хөдөлмөр эрхлэлт 2014” нэрийн дор болсон чуулга уулзалтад 183 орны таван мянга гаруй зочид төлөөлөгчид оролцсон юм. Дээд хэмжээний чуулга уулзалтад оролцож байгаа орнууд  жилийн хугацаанд хөдөлмөр эрхлэлтийг хэрхэн дэмжиж ажиллаж байгаагаа тайлагнадаг байна. Мөн  цаашид хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар ямар зүйлд анхаарах ёстой зэргийг хэлэлцэж  ерөнхий чиг баримжааг гаргадаг ажээ. Тус байгууллага 1919 онд байгуулагдсан бөгөөд өнөөг хүртэл Олон Улсын Хөдөлмөрийн Ерөнхий Бага хурлаараа нийт 188 конвенц, 199 зөвлөмжийг батлан гаргажээ. Дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралд орж байгаатай холбогдуулан энэ удаагийн чуулга уулзалтаар ажлын байрыг хэрхэн хадгалж үлдэх талаар онцлон ярьсан юм. Эдийн засгийн хямралын үед байгаа ажилтнуудаа халалгүйгээр авч үлдэн даван туулах арга замын талаар зөвлөмж өгч байсан юм. Тухайлбал, санхүүгийн хямралыг хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хэлбэрээр даван туулахыг онцолсон байна. Төр болон ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэл нягт хамтран ажиллах ёстойг сануулж байв. Ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэлийг хамтдаа асуудлаа ярилцаж шийдвэрлэх, ялангуяа үйлдвэрчний эвлэл  цалин нэм  гэдэг арга хэлбэрээ өөрчлөхийг зөвлөсөн юм .

 Дээд хэмжээний чуулга уулзалтын үеэр Монгол Улсыг онцолсны учир…

“Ажилтай хөгжил дэвшил- Хөдөлмөр эрхлэлт 2014”  нэрийн дор болсон дээрх чуулга уулзалтад Монгол Улсыг  онцолж байв.  Манай улсыг онцлох болсон шалтгаан нь  Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс “Ажилтай орлоготой Монгол хүн”  хөтөлбөр хэрэгжүүлж,  хөдөлмөр эрхлэлтийг хариуцсан яам байгуулан ажиллаж байгааг зөв замаар явж байна хэмээн үзсэнтэй холбоотой ажээ.  НҮБ-ын Женев дэх төв байранд болсон 103 дахь удаагийн чуулга уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг урилгаар оролцож илтгэл тавьсан юм. Мөн тус хуралд манай улсаас Хөдөлмөрийн сайд Я.Санжмятав, Швейцарийн холбооны улсад суугаа Онц бөгөөд  Бүрэн эрхт Элчин сайд В.Пүрэвдорж, Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн дарга Х.Амгаланбаатар, Монголын ажил олгогчдын холбооны тэргүүн Х.Ганбаатар зэрэг 20 гаруй төлөөлөгч оролцов. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас тавьж байгаа шаардлага, нөхцөлд нийцсэн бодлого хэрэгжүүлж байгаа  хоёр орныг сонгон авч, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын аль нэгийг урилгаар оролцуулдаг юм байна. Өнөө жилийн хуралд  Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягт дээд хэмжээний чуулга уулзалтад оролцож, илтгэл тавих урилгыг  Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын ерөнхий захирал Гайя Райдер  албан ёсоор өгсөн аж. Тэрээр Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын үеэр Ерөнхий сайдыг  угтан хүндэтгэл үзүүлж, тусгай уулзалт хийсэн юм. Уулзалтын үеэр  “Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс “Ажилтай орлоготой Монгол хүн” хөтөлбөр хэрэгжүүлж, хөдөлмөр эрхлэлтийг хариуцсан яам байгуулан ажиллаж байгаад талархал илэрхийлэв. Мөн Монголын  Шинэчлэлийн Засгийн газраас барьж байгаа хөдөлмөрийн харилцааны эрх зүйн үндэсийг шинэчлэх, боловсронгуй болгох, мөн цалин хөлс, нийгмийн халамжийн тогтолцоонд шинэчлэлт хийхэд дорвитой хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглээд зохистой эдийн засгийг дэмжих, боловсон хүчний чадавхийг сайжруулах талаар авч, халамжийн системийг халж, хүмүүстээ хөдөлмөр эрхлэх боломжийг бүрдүүлэхийн төлөө ажиллаж байгаа нь Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын барьж байгаа бодлоготой нийцэж байгаа гэдгийг онцлон хэлсэн юм. Мөн 103 дахь удаагийн чуулга уулзалтын сэдэв нь “Ажилтай хөгжил дэвшил- Хөдөлмөр эрхлэлт 2014”.180 гаруй орны хэрэгжүүлэхээр шийдсэн бодлогыг гарахаас хоёр жилийн өмнө Монголын Засгийн газар “Ажилтай орлоготой монгол хүн” гэдэг  хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлжээ. Энэ нь манай улс бусад орнуудаас нэг алхмын өмнө явж байгаа гэсэн юм ажээ. 

НҮБ-ын индэр дээрээс дэлхийн 180 гаруй орны таван мянга гаруй  төлөөлөгчийн өмнө Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Монгол Улсын Засгийн газрын бүтцэд Хөдөлмөрийн яамыг шинээр үүсгэн байгуулж, хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн харилцаанаас гадна жижиг, дунд үйлдвэр, хоршоо, мэргэжлийн боловсрол, сургалт зэрэг иргэдээ ажилтай, орлоготой байхад дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх асуудлуудыг тус яаманд хариуцуулсан. Энэ нь хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт-нийлүүлэлт тэр дундаа ЖДҮ-ийн хүний нөөцийн асуудал цогцоор шийдэгдэхэд чухал алхам боллоо. Мөн ажил олгогчийн захиалга, ажил хайж буй иргэдийн мэдээллийн бүртгэлийн нэгдсэн систем бий болгоход ихээхэн дэмжлэг болсон. Зах зээлд өрсөлдөх чадвар сул иргэдийнхээ хөдөлмөрлөх эрхийг хангах зорилгоор “40-өөс дээш насны иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих”, “Аж ахуй эрхлэлтийг хөгжүүлэх” зэрэг хэд хэдэн дэд хөтөлбөр, төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж байна. Монгол оронд хөдөлмөр, нийгмийн олон асуудлыг гурван талт гэрээ хэлэлцээрийн хүрээнд шийдвэрлэж, орон нутаг, салбар, аж ахуйн нэгж, байгууллагад нийгмийн түншлэл амжилттай хөгжиж байна” гэж хэлсэн юм. 

“Монголыг дэмжээрэй”

Ерөнхий сайдтай  НҮБ-ын Женев дэх төвийн ерөнхий захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Майкл Мөллер уулзсан юм. Тэрээр “Монгол Улс НҮБ-д хэд хэдэн чиглэлээр, хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн эрх үүргийг бэхжүүлэх, хоршооллын хөгжил, бүх нийтээр бичигтэн болох, зэвсэг хураах, ардчиллыг бататгах, энхийг сахиулах зэрэг чиглэлээр санаачилгатай ажиллаж байна” гэж хэлсэн юм. Мөн энхийг сахиулах цэргийн ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж, НҮБ-ын гишүүний үүргээ нэр төртэй биелүүлж байгаа нь олон улсад Монголын нэр хүндийг өргөж байгаа явдал гэдгийг цохон тэмдэглэж байв. Манай улсын  хувьд 2015 онд болох НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн сонгууль, 2022 онд болох НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн Байнгын бус гишүүний сонгууль болон удахгүй Найроби хотноо болох НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрийн Ассамблейн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд тус тус нэрээ дэвшүүлж байгаа аж. Иймд уулзалтын үеэр  Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг ноён Майкл Мөллерт  хандан “Манай сайхан оронд зочлохыг албан ёсоор урьж байна, “Монголд итгэж болно. Монголыг дэмжээрэй” хэмээн хэлсэн юм.

 ЖДҮ-ийг нэмэгдүүлэх боловсон хүчин бэлтгэх төсөл хэрэгжүүлэнэ 

Монгол Улсын Засгийн газар ОУХБ хоорондын хамтын ажиллагааны санамж бичигт Хөдөлмөрийн сайд  Я.Санжмятав, ОУХБ-ын Ази, Номхон далайн бүсийн захирал Ёшитэрү Урамото нар гарын үсэг зурав. Үүний хүрээнд ОУХБ-аас томоохон ажлын хэсэг манай улсад ирэх наймдугаар сард зочлох гэнэ. Тэд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, боловсон хүчний чадавхийг сайжруулахад анхаарч, төсөл хэрэгжүүлж ажиллахаар болжээ. Ерөнхий сайд Женев хотод ажиллах үеэрээ Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын хэрэгжүүлж байгаа өрсөлдөх чадвар бүхий хариуцлагатай үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн SCORE (Sustaining competitive and responsible enterprise), Эдийн засаг, худалдааг төрөлжүүлэхэд шаардлагатай ур чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн STED (Skills for Trade and Economic Diversification) хөтөлбөрийн танилцуулга уулзалтад оролцож, эдгээр хөтөлбөрт Монгол Улсыг хамруулах асуудлаар санал бодлоо солилцсон юм.  

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Монголын буудлагын спортын нүүрийг олон жил тахалж яваа ганц бүсгүй бол Отрядын Гүндэгмаа. Хамгийн сүүлд Германы Мюнхен хотноо зохиогдсон буудлагын спортын дэлхийн цомын тэмцээнээс алтан медаль хүртсэн. Эмэгтэйчүүдийн 25 метрийн спорт гар бууны дасгалд түрүүлж аваргалсан юм. Дэлхийн цомын алтан медаль түүний хувьд долоо дахь нь. 2012 оны Лондонгийн олимпоос хойш олон улсын чанартай томоохон тэмцээнд оролцоогүй байсан хэдий ч медаль “зулгаагаад” ирнэ гэдэгт нь итгэлтэй байсан юм. 

Бээжин-2008 зуны олимпийн наадмыг эргэн саная л даа. Олимп эхлээд тав хонож байхад манайхнаас медалийн чимээ сонсогдохгүй л байв. Наймдугаар сарын 13-нд спортын гар бууны 25 метрт өрсөлдөж буй шилдэг тамирчдаас найм нь үлдсэн. Медалийн төлөө, олимпийн аваргын төлөөх өрсөлдөөнийг О.Гүндэгмаа оноогоороо тэргүүлж байлаа. Бууны сум нь гацлаа, үндсэн буудлагадаа 590 оноо авлаа гэхтэй зэрэгцээд мөнгөн медаль дээр буужээ. Ямар ч байсан 15 наснаасаа эхлэн буудлагын спортоор хичээллэсний үр дүнг гаргав. Тэрээр 1978 оны тавдугаар сарын 23-нд Улаанбаатарт төрсөн. Аав нь уулын болон шүхрийн спортын олон улсын хэмжээний мастер Д.Отряд. Ээж нь ч бас шүхрийн спортын мастер. Д.Отряд гуай Гүндэгмааг бага байхад 50 метрийн троссонд дүүжлээд нисдэг тэрэгтэй наадмаар үзүүлэх тоглолт хийдэг байсан гэнэ. 

Спортын гэр бүлд төрсөн болохоор арван жилээ төгсөөд шууд л Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулийн багш, дасгалжуулагчийн ангид оржээ. Харин түүний амжилтын буухиа 1996 оны Атлантын олимпоос эхэлсэн. Дэлхийн шилдгүүдтэй өрсөлдөж шагналт тавдугаар байрт шалгаран олимпийн медаль надад ойрхон бий шүү гэдгээ харуулсан. Дараагаар нь буюу 1998 онд дэлхийн аваргын хүрэл медаль хүртсэнээр олон улсын тавцанд хүчтэй өрсөлдөгч байж чадна гэдгээ баталсан. Харин 2000 оны Сиднейн, 2004 оны Афины олимпийн наадамд зургадугаар байрт орж байв. Олимпийн наадмын даагаа 2008 оны Бээжингийн олимпоос нэхэж мөнгөн медаль аваад байгаа билээ. Дэлхийн аваргуудаас гэвэл зөндөө л медаль авсан. 2002 онд Азийн аваргын хүрэл, Дэлхийн цомын шигшээ тэмцээний аварга, дэлхийн цомын цувралуудын алт, мөнгө, хүрэл, 2006 оны дэлхийн аваргын хүрэл гээд түүний амжилтуудыг тоочоод дуусахгүй. Товчоор оролцож үзээгүй тэмцээн, авч үзээгүй медаль байхгүй биз. Ганцхан олимпийн аварга болох л дутаад байгаа. Ирэх олимпод аваргын төлөө зүтгэнэ гэдэгт олон хүн найдаж байна. 

О.Гүндэгмаа анх өөрийн багш, дасгалжуулагч Л.Ундралбаттай гэр бүл болж охинтой болсон. Одоо харин хөдөлмөрийн баатар Х.Цагаанбаатартай ханилж дөрвөн хүүхдийн ээж аав болжээ.

Д.СҮРЭН

Мисс Батбаатарын Батцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрээр 2009 оны Дэлхийн
миссийн тэмцээнд оролцож байсан бөгөөд Сингапурт гэрээгээр ажиллаж байгаад
саяхан эх орондоо ирээд байгаа юм. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

 -Монголд
ирснээсээ хойш юу хийв. Зураг авалт, янз бүрийн шоунд оролцов уу?

-Үгүй ээ. Эх орондоо ирээд хэд хоног сайхан амарлаа. Монголдоо
ирэх сайхан байна.

-Сингапурт
нэлээд олон жил ажиллалаа. Тэнд ямар газартай гэрээгээр ажилладаг байсан бэ?

-”Carrie Models” агентлагтай гэрээ байгуулж 12 жил хамтарч
ажиллаад ирлээ. Энэ хугацаанд Хонгконг, Шанхай зэрэг олон орноор явж загварын
томоохон шоунд оролцсон. Мөн Сингапур дахь Их Британийн салбар их сургуульд
магистр хамгаалаад ирсэн.

-Ямар
чиглэлээр?

-Анх би чинь “Хөхтэй хан” дээд сургуулийг төгссөн. Тэгээд Санхүү
эдийн засгийн дээд сургуульд бизнесийн удирдлагын чиглэлээр сурч байгаад сая
бизнесийн удирдлагаар магистр хамгаалсан.

-16
настайгаасаа гадны байгууллагатай гэрээ хийнэ гэдэг загварын ертөнцөд хөл тавьж
буй охидод тэр болгон олдоод байх боломж биш байх. Таны хувьд гадны ийм том
агентлагтай гэрээ байгуулах завшаан яаж олдсон юм бэ?

-Би 15 настайгаасаа загвар өмсч эхэлсэн. Тэр үед “Шилмэл загвар”
агентлаг л байдаг байлаа. Тэгээд “Шилмэл загвар”-ын Р.Байгаль багшийн гарын
шавь болж дараа нь Эрдэнэтуяа, Болормаа багшид харьяалагддаг байсан. “Шилмэл
загвар” агентлагаас 50 орчим хүүхдийн зургийг Сингапур дахь “Carrie Models”
агентлаг руу шалгаруулалтад явуулсан юм. Тэгээд ердөө гурван охин тэнцсэн нь
одоогийн топ модель Д.Пүрэвсүрэн, Ж.Энхмаа бид гурав.

-Яг
Монголд ажилладаг шиг сэтгүүлийн нүүр царай болж, зураг авалтад оролцох зэрэг
ажил хийх үү?

-Тэгнэ. Гэхдээ тухайн агентлагаас зохион байгуулж буй шоу бүрт
оролцоно. Өөр оронд болох загварын шоунд мөн шалгуулж бусад агентлагуудтай
хамтран ажиллана. Томоохон шоунд оролцохын тулд шалгаруулалтад оролцдог. Сар
гаруй хугацаанд өдөрт 5-6 шалгуурт орох тохиолдол бий. Алхаа гишгээ, биеэ авч
яваа байдал зэрэг. Хэрвээ шалгаруулалтад тэнцэх юм бол ажилтай боллоо л гэсэн
үг. Агентлагаас хэзээ, хаана, ямар шоунд орохыг мэдэгддэг.

-Гадны
загварын шоунд оролцож явахад монгол охидтой таардаг уу?

-Тааралгүй яахав. Сүүлийн хоёр жил хичээл ном гээд цөөхөн шоунд
оролцсон. Гэхдээ ихэвчлэн надаас насаар бага охид таарна. Одоо би чинь мооднаас
гарч миний дараагийн эрэн үе эхэлсэн шүү ээ. Монгол охин таарахаараа сүйд
болно. Тэр болгонд л сайхан яриа өрнүүлж, ингэ, тэг гэж заавар зөвлөгөө өгнө.

-Гадаадад
нэг загварын шоунд моделиор оролцоход дунджаар хэдэн төгрөг авдаг байсан бэ?

-Моделийн зэрэглэлээс хамаардаг. Анх удаа гэрээ байгуулж очиж
байгаа болохоор дунджаар 300 ам.доллар. Гэрээний дагуу тухайн шоундаа
оролцсоныхоо дараа цалингаа авна. Үүний 35 хувийг нь агентлаг авдаг байсан.

-Танай
сургуулийнхан өөрийг тань модель гэж мэддэг байсан уу?

-Эхэндээ мэдээгүй байсан. Магистрын оройн ангид сурч байсан
болохоор өдөржин сургууль дээр байгаад байхгүй. Тэгээд ч амралтын өдрөөр
ихэвчлэн шоунд оролцдог байсан. Тэгсэн нэг загварын шоуг сургуулийнхан тэр
аяараа үзсэн юм билээ. Дараа нь сургууль дээр таарахаараа л “Чи загвар өмсөгч
байсан юм уу. Тийм байхаа даанч их өндөр байсан юм” гэнэ. Сингапурынхан чинь
ерөнхийдөө нуруу намхантай хүмүүс шүү дээ. Харин Монголын охид тэнд очихоор
өндөрт ордог юм билээ.

-Одоо
Монголд суурьших уу, эргээд явах уу?

-Би олон жил, олон ч газраар тэнэсэн/инээв/. Одоо харин эх
орондоо бүр мөсөн ирсэн.

-Монголын
загварын тайзнаа гарах уу?

-Загварын тайзнаа мэргэжлээрээ ажиллахгүй. Тэмцээн уралдаан гээд
оролцоод байхгүй гэсэн үг. Харин “Гоёл” зэрэг томоохон загварын шоу наадамд бол
урилгаар оролцох байх. Яагаад гэвэл би Монголын тайзан дээр бараг гарч
байгаагүй. Нэг удаа л “Гоёл” наадамд оролцож байсан. Мөн дажгүй зураг авалт,
хамтарч ажиллах санал ирвэл хүлээж авна. Гол нь энэ олон жил гадаадын загварын
ертөнцөөс сурч мэдсэн зүйлээ залуу загвар өмсөгч охиддоо заахыг хүсч байна.
Манай Монголын загвар өмсөгчдийн ур чадвар тийм ч муу биш.

-“Дэлхийн
мисс-2014” тэмцээн ирэх ар­ван­хоёрдугаар сард болно. Тус тэмцээнд Монголоос
оролцох загвар өмсөгчийг тодруулах ажлыг ерөн­хийдөө та гардаж ажиллаж байгаа
гэж сонссон.  Энэ талаар дэлгэрэнгүй
мэдээлэл өгөхгүй юу?

-1951 оноос Эрик Мор­лигийн анх санаачилсан Дэл­хийн мисс /Miss
World/ тэм­цээний  финалын шоуг жил бүр
хоёр тэрбум гаруй хүн шууд хү­лээн авч үздэг бөгөөд бусад ижил төстэй
тэмцээнүүдээс хамгийн олон үзэгчтэй, хам­гийн олон улс орнууд оролц­дог, мөн
хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаагаараа дэлхийн нийтийн анхаарлыг татаж чадсан
зэргээрээ онцлогтой. Монгол Улс 2005 онд тэм­цээний зохион байгуулагч “Miss
World Limited” компанитай гэрээ хийснээс хойш өдгөө “Дэлхийн мисс” тэмцээнд
нийт есөн удаа оролцоод байгаа юм. Харин энэ жил “Дэлхийн мисс”-ийн тэмцээнд
оролцох үндэсний ялагч шалгаруулах “Miss world Mongolia” тэмцээнийг зохион
байгуулах комисст ажиллаж байгаа. Энэхүү тэмцээнд оролцох сонирхолтой охидыг
энэ сарын 1-нээс бүртгэж эхэлсэн. 

-Шалгаруулалтыг
ямар журмаар явуулах бол?

-“Дэлхийн мисс” тэмцээнд усны хувцастай, спортлог мисс,
авьяаслаг мисс зэрэг таван төрлөөр шалгаруулалт явагддаг. Яг энэ төрлөөр
шалгаруулалтыг хийнэ. Бидний зүгээс одоохондоо өндөр заагаагүй, мэдээж биеийн
харьцааны стандарт байх ёстой. Miss World гэдэг утгаараа хүнтэй суугаагүй,
хүүхэд гаргаж байгаагүй охидыг бүртгэнэ. Долдугаар сар гэхэд “Miss world
Mongolia” тэмцээний шалгаруулалт дуусч, Монголоос Дэлхийн миссийн тэмцээнд
оролцох загвар өмсөгчийн нэр тодорхой болох болно.

-Таны
хувьд 2009 оны дэлхийн миссийн тэмцээнд оролцож байсан туршлага бий.
Шалгаруулалтад тэнцсэн загвар өмсөгчид мэдээж заавар зөвлөгөө өгнө биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Тэмцээнд оролцох загвар өмсөгч шалгарсан
тохиолдолд шууд бэлтгэлдээ орох болно. Учир нь шаргуу бэлдэх ёстой. Дэлхийн
миссийн тэмцээн болохоос сарын өмнө тэмцээнд болох газраа очдог. Сарын турш маш
олон шалгуурыг давна. Өглөө 07 цагаас босоод үдшийн 12 цагийн үед унтана. Энэ
хороонд байнга ажиглагчдын хяналтад байдаг. Дэлхийн мисст дэлхийн өнцөг булан
бүрээс хамгийн шилдэг гэсэн бүсгүйчүүд ирдэг. Тэднийг хэн нь хэн бэ гэдгийг
хөндлөгөөс харна гэсэн үг. Байнга л цэх сууж, бусадтайгаа сайхан харилцаа
үүсгэж, өдөржин хөөрхөн байх шаардлагатай. Тиймээс зарим орны охид үүрээр 04
цагт босч нүүрээ буддаг байсан. Би 121 орны гоо бүсгүйчүүдтэй өрсөлдөж шилдэг
25-д шалгарч байсан.

-Энэ
жилийн оролцогчид хандаж ямар зөвлөгөө өгмөөр байна?

-Миний хувьд нүүрээ нэг их буддаггүй болохоор амар санагдсан.
Гэхдээ л байнга цэх сууж, биеэ зөв авч явах ёстой шүү дээ. Мөн дэлхийн мисс
болно гэдэг хөөрхөн охин очоод түрүүлчих юм биш. Оюунлаг, үзэсгэлэнтэй,
ухаалаг, боловсролтой гээд бүхий л зүйлийг агуулсан байх ёстой. Мөн сайн
үйлсийн арга хэмжээнд хэр оролцдог болох гээд олон шалгуураар дэлхийн гоо
бүсгүйг тодруулдаг.Тиймээс загварын ертөнцөд хөл тавьж буй монгол охидод хандаж
хэлэхэд хэлний мэдлэг, боловсролдоо сайн анхаараарай гэж хэлмээр байна.

-Одоогийн
байдлаар аль орны бүсгүйчүүд дэлхийн загварын өнгө төрхийг тодорхойлох
хандлагатай байгаа вэ?

-Fashion талдаа ази царай гадны томоохон агентлагуудын анхаарлыг
татах болсон. Харин дэлхий мисст бол тэр энэ орны хүүхнүүд хөөрхөн гэхгүй.
Латин Америкийн бүсгүйчүүдийг царайлаг гэдэг ч яг тэмцээний үед бол энэ
хамаагүй. Би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Сайхан бие, хөөрхөн төрхтэй ч боловсрол,
хэлний мэдлэг чухал гэж. Ер нь дэлхий нийт хэт туранхай загвар өмсөгчдөөс
татгалзах болсон. Сүүлийн үед өсвөр үеийн охид томоохон сэтгүүлийн нүүрэн дээр
гарсан моделиудыг дуурайж хоолоо хэт сойж эрүүл мэндээрээ ихээхэн хохирох явдал
их гарах болсон. Ямар ч сэтгүүл дээр гарсан зургийг photo shop ашиглаж
гаргадаг. Тэгэхээр сэтгүүлийн нүүрэн дээрх хүн амьдрал дээр яг тийм
харагддаггүй ч байж болно шүү дээ. Харин одоо бол биедээ зохицсон галбиртай
байх нь чухал болсон үе.

 Д.ДАВААСҮРЭН

Нобелийн шагналт, Энэтхэгийн нэрт эдийн засагч Амартия Сен (Amartya Sen)   “Development As Freedom” хэмээх бүтээлээ Нобелийн шагнал авсныхаа дараа жил буюу 1999 онд нийтлүүлсэн байдаг. 

“Development As Freedom” буюу утгачилан орчуулах юм бол “Хөгжих эрх” бүтээл нь одоо нэгэнт бестселлер болж, хөгжлийн бодлого, ардчилал, хүний эрхийн сонгодог ном болсон байна. Щвейцарь зэрэг зарим оронд энэ бүтээл нь дунд сургуулийн хүүхдүүдийн заавал унших номонд тооцогддог аж.

Энэхүү бүтээлийн гол үзэл санааг товчхон тайлбарлахыг оролдъё.

Ардчилал, иргэдийн оролцоонд түшиглэсэн засаглалыг өнөөдөр нэгэнт дэлхийн нийтээр хамгийн дэвшилттэй, үр ашигтай, зөв тогтолцоо хэмээн хүлээн зөвшөөрч байна. Яагаад гэвэл гагцхүү иргэдийн оролцоотой жинхэнэ ардчилал нь тогтвортой бодит хөгжил рүү залдаг. Аливаа асуудлыг хүний эрх, улс төрийн эрх чөлөөг хэрхэн хангаж байгаагаар нь дүгнэдэг боллоо.

Дэлхий дахин даяарчилагдаж байна.Бизнес, хөрөнгө санхүү, худалдаа, арилжаа наймаа, тээвэр, харилцаа холбоо, интернет зэргээс даяарчилал хэрхэн эрчимтэй явагдаж байгааг бэлхнээ харж байна. Үүний хажуугаар үзэл санаа, гүн ухааны сургааль болон шашны урсгалууд даяарчилалтай зэрэгцэн нийтийн хүртээл болж байна.

Баян ядуугийн ялгаа улам бүр нэмэгдэж, байгаль орчин, хүрээлэн буй орчны бохирдол хөгжил дэвшлийн сөрөг үр дагавар болон хамтдаа алхаж байна.Ядуурал урьдын адил хамгийн хурц асуудлын нэг байсаар байна. Хүний хамгийн наад захын амьдралын хэрэгцээг бүх хүнд хамааралтайгаар иж бүрэн шийдэж чадахгүй байна. Эдийн засаг, нийгмийн харилцааны тогтвортой хөгжлийг хангаж тэр бүр чадахгүй байна. Авлига, хээл хахууль, эрхтэн дархтан, улс төр, бизнесийн бүлэглэлийн өмнө нийтийн эрх ашиг хүч дутан сөхөрч, иргэд олон нийт шууд бусаар болон илээр хохирсоор байна. Хүний эрх, ардчилал, шийдвэр гаргахад иргэдийн оролцоог хангах зарчим ихэнх тохиолдолд цаасан дээрх тунхаглал төдий байх нь хаа хаагүй байсаар байна.

Эдгээр сөрөг асуудлыг зөвхөн хөгжлийн бодлогоор л шийдэж, даван туулж чадна.Хувь хүний эрх чөлөө, хувь хүний нийгмийн хариуцлагыг хангах нь хөгжлийн зорилго төдийгүй, хөгжилд хүрэх цорын ганц үндсэн арга хэрэгсэл, урьдчилсан нөхцөл юм. Иргэдийн хүсэл эрмэлзлэлийг хаан боогдуулсан, иргэдийн сонголтыг хязгаарласан аливаа саад тотгорыг арилгах нь хөгжлийн эрхэм зорилго гэж үзэх ёстой.

Хөгжил гэдэг ойлголтыг том агуулгаар нь харах юм бол хувь хүний эдэлж буй жинхэнэ эрх чөлөөг тэлж өргөжүүлж буй үйл явц юм. Дотоодын нийт бүтээгдхүүний өсөлт буюу бидний хэлж заншсанаар эдийн засгийн өсөлт нь хөгжлийн зөвхөн нэг л үзүүлэлт. Гэхдээ бүрэн ч биш, төгс ч биш үзүүлэлт.Нийгэм, эдийн засгийн бусад харилцаа нэн ялангуяа боловсрол, эрүүл мэндийн тогтолцоо, иргэдийн улс төрийн эрх чөлөө, иргэний эрх, хамгийн гол нь шийдвэр гаргахад иргэдийн оролцоог хангах нь хувь хүний эрх чөлөөг тодорхойлох гол үзүүлэлт төдийгүй хөгжлийн гол шалгуур юм. Community буюу орон нутгийн нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн үйл явцад иргэдийн оролцох оролцоог хааж боогдуулдаг нь дарангуйлагч төр засгийн түгээмэл шинж тэмдэг гэхэд болно.

Нийтийн өмнө тулгарсан асуудлуудаа хамтран хэлэлцэж шийдвэрлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх төдийгүй түүнийгээ олны дэмжлэгтэйгээр бодитой хэрэгжүүлэх нөхцөл, болом­жоор иргэд нь хангагдсан байх, тийм механизм тогтол-цоог жинхэнэ агуулгаар нь бүрдүүлэх нь эдийн засгийн өсөлтийг айл өрхөд, хүмүүст хүргэх хамгийн гол арга зам юм. Эрүүл мэндийн сайн үйлчилгээ, суурь боловсрол олж авах боломжоор ир¬гэд нь хангагдсан байх, иргэдийн идэвх санаачилгыг дэмжсэн, урамшуулсан сайн тогтолцоог бүрдүүлэх замаар ард олныхоо эдийн засгийн боломж, улс төрийн эрх чөлөө, нийгмийн хариуцлагыг өргөжүүлэх нь зөв шийдвэр, сайн үр дүн гарах үндсэн нөхцөл билээ. Эдгээр боломж хангагдсан байх юм бол хувь хүн, айл өрх бүр өөрсдийнхөө хэмжээнд хамгийн үр ашигтай шийдвэр гаргах, түүнийгээ хэрэгжүүлэх, үүний төлөө нэг нэгэндээ тусалж дэмжих, хамтрах болно. Хөгжил дэвшлийн үр өгөөжийг зүгээр л нэг идэвхгүйгээр хэн нэгнээс хүлээж суух биш харин хөгжлийг бүтээн байгуулахад гар бие оролцон идэвх санаачилга гаргах болно.

Улс төрийн эрх чөлөө, иргэний эрх, ардчиллыг зарим талаар хязгаарлах нь эдийн засгийн өсөлтийг авчирдаг гэсэн төөрөгдөл нэлээд байдаг. Үүндээ Азийн “барууд”-ыг их жишээ татах нь бий. Сингапурийн Ерөнхий сайд асан Ли Куан Юу (Lee Kuan Yew)-гийн нэрээр нэрлэсэн үзэл санаа “the Lee thesis” ч гэх шиг. Гэхдээ энэ нь учир тутмаг, өнгөцхөн дүгнэлт гэдгийг үргэлж санаж явах хэрэгтэй. Тухайн үед эдийн засаг, гадаад орчны нөхцөл байдал эдийн засгийн өсөлтөд нааштай нөлөөлсөн нь ийм төөрөгдөл бий болох шалтаг болжээ. Дарангуйлал, хүчирхийлэлд дулдуйдсан засаглал болон эдийн засгийн өсөлт хоорондоо төдийлөн холбоогүй болохыг өндөр түвшний судалгаанууд нэгэнтээ тогтоосон бүлгээ.Тэр бүү хэл дарангуйлал ноёрхсон газар нутаг, улс орнуудад л ган гачиг, зуд нийтийг хамарсан гамшиг болж хувирдгийг бид олон жишээнээс харж болно.

Эдийн засгийн чадамж, улс төрийн эрх чөлөө, нийгмийн боломж, мэдээллийн ил тод байдал, аюулгүй байдал нь эрх чөлөө гэдэг өргөн ойлголтыг бүрдүүлэгч хэсгүүд юм. Хөгжлийн үйл явц нь эрх чөлөөг бүрдүүлэгч эдгээр хэсгүүдийн харилцан шүтэлцээнд тулгуурлаж байж бодит үр дүнд хүрэх юм. Ардчилсан тогтолцоо, хууль эрх зүйн орчин, чөлөөт зах зээлийн харилцаа, иргэдийн боловсрол ба эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж, мэдээллийн ил тод байдлыг хангасан зөв бүтцийг дэмжин хөгжүүлэх замаар өөр хоорондоо харилцан уялдаатай, олон талын оролцоотой механизмыг бүрдүүлэх нь хөгжлийн бодлогын цөм хэсэг байхаас аргагүй.

Хувь хүмүүс бидний ирээдүй, ололт амжилт нь Төр засгийн институцуудын ямар тогтолцоо, байгууламж оршин байгаа болон энэ нь хэрхэн ажиллаж байгаагаас ихээхэн хамаардаг. Эдгээр институц нь бидний эрх чөлөөнд ямар дэмжлэг үзүүлж байгаа, ардчилал, иргэдийн оролцоог хэрхэн дээдэлж байгаа нь тэдгээрийн үйл ажиллагаанд нь үнэлэлт дүгнэлт өгөх гол шалгуур юм.

Чөлөөт зах зээлийн харилцаа нь хамгийн үр ашигтай эдийн засгийн харилцаа болох нь үнэмлэхүй үнэн гэдэгтэй одоо хэн ч маргахгүй гэдэг нь ойлгомжтой. Оролцогчид нь хэн нэгний тушаал шийдвэр, зөвшөөрөл үгүйгээр эрх чөлөөтэйгээр сонголтоо хийж, хэн хэндээ ашигтай, нийтлэг сонирхолд нийцсэн шийдэл гаргаж байдаг нь чөлөөт зах зээлийн харилцааны үндсэн зарчим. Иргэдийн оролцоо, нийгмийн хариуцлага нь энэ агуулгаараа чөлөөт зах зээлийн харилцааны гол түшиг тулгуур, хөдөлгөгч хүч нь юм. Үр дүнг нь нийтээрээ хүртэх боломж бүрдсэн үед зах зээлийн харилцаа хамгийн үр ашигтай байж чаддаг. Суурь боловсрол, эрүүл мэндийн зайлшгүй шаардлагатай үйлчилгээг хангах, эх үүсвэрийн боломжийг бүрдүүлэх, энэ чиглэлээр ухаалаг бодлого явуулах нь хөгжлийг хүн бүр айл өрх бүрт хүргэх суурь нөхцөл юм. Эдийн засгийн аливаа шинэтгэлийн бодлогыг тодорхойлохдоо эдгээр асуудалд онцгой ач холбогдол өгөх нь шинэтгэлийн бодлого амжитад хүрэх урьдчилсан нөхцөл гэхэд болно. Азийн “барууд”-ын ололт амжилтын нэгэн шалтгаан нь боловсрол, эрүүл мэдийн тогтолцоондоо ихээхэн анхаарал тавьсантай холбоотой гэдгийг энд тэмдэглэх нь зүйтэй.

Өнгөрсөн цаг хугацааг өөрчлөх боломжгүй гэж эртний Грекийн гүн ухаантан Аристотель нэгэнтээ хүлээн зөвшөөрсөн байна. Харин “ирээдүй бол бидний гарт байж, биднээс хамаарна” гэдгийг мөн тэрээр онцлон тэмдэглэжээ. Нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн аливаа асуудлыг олон нийтээр хэлэлцэх буюу нийтийн хэлэлцүүлгүүд нь илүүтэй олон талын эрх ашгийг хамгаалж, илүүтэй олон талын хэрэгцээг хангах хамгийн зөв механизм юм. Олон нийтээр хэлэлцүүлнэ гэдэг нь бас мэдээллийг нийтэд хүргэх ч механизм болдог. Чикагогийн алдарт эдийн засагч Франк Кнайт (Frank Knight) “аливаа шийдлийн үнэ цэн нь зөвхөн аль болох олныг хамарсан нийтийн хэлэлцүүлгийн явцад л бүрдэж, төлөвшиж, үнэлэгдэж, нийтээр хүлээн зөвшөөрөгддөг.Энэ агуулгаараа нийтийн хэлэлцүүлэг нь нийгэм, оюун ухаан, бүтээлч хандлагыг нэгтгэсэн механизм мөн” гэж бичсэн байдаг. Тэгэхээр нийтийн хэлэлцүүлэг нь хүмүүст ирээдүйгээ хамтдаа бүтээх, хөгжлөө хамтдаа тодорхойлон боломжийг өгч буй чухал тогтолцоо гэдэг нь ойлгомжтой. Джеймс Бьюкенен (James Buchanan) “ардчилал гэдэг нь хэлэлцүүлгийн засаглал юм” гэж нэгэнтээ тодорхойлоод, “нийтийн хэлэлцүүлэг гэдэг нь хувь хүний байр суурь, үзэл баримтлал нь шийдвэр гаргахад тусгалаа олох, нөлөөлөх үйл явц” гэж үзжээ.

Хөгжлийн бодлогыг тодорхойлдог бүхий л хүчин зүйлийг хувь хүний эрх чөлөө, ардчилал, нийгмийн хариуцлагатай зөвөөр уялдуулсан, товчоор хэлэхэд хөгжил болон эрх чөлөөг нэгэн цогц бодлого болгосон тийм л зарчим нийгмийн хөгжил дэвшилд хүргэнэ хэмээн Амартияа Сен өөрийнхөө номын эцэст дүгнэсэн байна. Тэгээд “Эрх чөлөө мянга мянган гайхамшгийг бидэнд нээж өгдөг, харин дөнгөтэйгөө эвлэрсэн боолууд эдгээр гайхамшгийг хэзээ ч олж мэдэхгүй” хэмээн өөрийнхөө энэ алдартай бүтээлээ дуусгасан байдаг юм.

Монголчууд бид хууль тогтоох засаглал, гүйцэтгэх засаглал, шүүх засаглал гэсэн 3 засаглалтай хэмээн ярьж ирсэн. Хэвлэл мэдээллийг дөрөв дэх засаглал хэмээн “өхөөрддөг”. Харин Үндсэн хуулиндаа “Засгийн бүх эрх  ард түмний мэдэлд байна, Монголын ард түмэн төрийн хэрэгт шууд оролцож” мөн түүнчилэн “ард нийтийн санал асуулга явуулж болно…олонхийн саналыг авсан асуудлыг шийдвэрлэгдсэн гэж үзнэ”  зэргээр тунхагласан байдаг боловч Үндсэн хуулинд заасан “ард түмний засаглал”-ыг манай Төрийн институциуд санаатай болон санаандгүйгээр анхаарлын гадна үлдээж ирсэн гэхэд болно. 

“Өөрчлөх үү, өөрчилье” гэсэн уриатайгаар 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ялалт байгуулан сонгогдсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өөрийн эхнийхээ бүрэн эрхийн хугацаанд орон нутгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, шууд ардчилал, иргэдийн оролцоог дэмжих бодлогыг  мөрийн хөтөлбөрийнхөө нэг гол хэсэг болгон хэрэгжүүлж, дээрх байдалд өөрчлөлт, шинэтгэлийг авчирсан. Энэ бодлогын үр дүнд 2011 онд батлагдсан Төсвийн тухай хуулиар аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг бүрт бие даасан орон нутгийн хөгжлийн сантай байхаар, сумын болон дүүргийн орон нутгийн хөгжлийн санд Улсын төсвөөс тодорхой томъёонд тулгуурласан загварчилсан шилжүүлэг олгож байхаар заасан билээ. Мөн Орон нутгийн хөгжлийн санг ямар зориулалтаар, юунд, хичнээн хөрөнгө зарцуулахыг тухайн баг, хороодын иргэд нь эрэмбэлэн шийдэж байхыг Төсвийн тухай хуулиар хуульчилан заасан.

2013 онд орон нутгийн хөгжлийн санд 247 тэрбум төгрөг, 2014 онд 280 орчим тэрбум төгрөг нийтдээ хуваарилагдсан болохыг энд тэмдэглэх нь зүйтэй байх.

Иргэдийн оролцооны эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх үүднээс Сумын дүрэм, Нийтийн зар мэдээний журам, Орон нутгийн санал асуулгын журам, Иргэний танхимын дүрэм, Орон нутгийн хөгжлийн сангийн журмууд зэрэг үлгэрчилсэн журмын төслүүдийг Ерөнхийлөгчийн институцээс иргэдийн оролцоотойгоор боловсруулан нийтийн хүртээл болгосон нь Орон нутгийн хөгжлийн сангийн хэрэгжилтэд иргэдийн оролцоог хангахад чухал дэмжлэг болж ирлээ. 

Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар анх байгуулагдаж байсан Иргэний танхим нь олон нийтийн хэлэлцүүлгийн нэгэн гол индэр болж байна.

Урьд өмнө зөвхөн дарга нарын шийдэж байсан орон нутгийн хөрөнгө оруулалтын үлэмж хэсгийг ийнхүү иргэдийн оролцоотойгоор шийдвэрлэж байх механизм бүрдүүлж байгаа нь ухаалаг төрийн бодлогын нэгэн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болохыг харуулж байгаа юм. Орон нутагт иргэдэд чухам юу хэрэгтэй байгааг иргэдээс илүү сайн мэдэж, илүү зөв шийдэх тийм засаглал байхгүй гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой.Тэгэхээр орон нутгийн төсөвт Ерөнхийлөгчийн хийж буй шинэтгэл нь хөгжлийг орон нутагт хүргэх, айл өрх бүрт хүргэх нэгэн чухал бодлого болж байгаа юм.

Өнгөрсөн оны сонгуулиар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж дахин сонгогдсон нь дээрх бодлого болон бусад олон сайн үйлс, зөв бодлогоо улам сайжруулах, өөрчлөлт, шинэтгэлийг улам бүр төгөлдөржүүлэх нийгмийн захиалга гэж тооцох ёстой юм. Тийм ч учраас Ерөнхийлөгчийн энэ удаагийн бүрэн эрхийн хугацаанд хэрэгжүүлэх гол бодлого нь “Ухаалаг төр”-ийн бодлого болж байна. Өнөөдөр Монгол Улсад алсын хараатай, холын бодлоготой төрийн бодлого үгүйлэгдэж байна. Судалгаанд суурилсан, удаан хугацаанд тогтвортой үйлчлэх, нийтийн эрх ашигт нийцсэн, үр ашигтай, ухаалаг механизм тогтоосон хөгжлийн бодлогыг тодорхойлох нь “Ухаалаг төр”-ийн бодлогын гол зорилго гэж ойлгогдож байгаа.

Бурхан багш зовлонгоос ангижрахын тулд зовлонгийн шалтгааныг арилгах ёстой гэсэн байдаг. Өнөөдөр Монголын үе үеийн Засгийн газрын зовлон нь бусдын өмнөөс бүхнийг  хийх гэсэн оролдлого юм. Энэ нь коммунист үзэл суртал ноёрхож эхэлсэн тэр үеэс гараатай, өнөөдрийг хүртэл манай зарим хэсгийн сэтгэлгээнд ил далд хэлбэрээр оршсоор байгаа “өвчин” юм. “Давхар дээл”, эрх мэдлийг төвлөрүүлж буй аливаа бусад үйлдлүүд нь шийдлийг олж байгаа биш харин “зовлон”-г л улам бүр нэмэгдүүлж байгаа юм.

Ухаалаг төрийн бодлогын хүрээнд төвлөрлийг сааруулах нь энэхүү “зовлон”-гийн шалтгаанаас ангижрах цорын ганц зөв алхам. Төр засаг ямар бодлого, чиглэл, үйл ажиллагааг хариуцаад тэр нь аль зааг, хил хязгаарт хүрээд хязгаарлагдах ёстой, хувийн сектор болон иргэд нь төрөөс ямар дэмжлэгийг хүлээх, ямар асуудалд төр засгийн оролцоо дэмжлэг огтхон шаардлагагүй “биднийг тайван орхи” буюу “савраа тат” гэсэн зарчим үйлчлэх ёстойг тодорхой зарчим болгон тогтоох ёстой юм.

Засгийн газар нь юуг хариуцаж, аймаг, нийслэл нь ямар чиг үүргийг хэрэгжүүлэх ёстой юм, сум, дүүрэг болон баг, хороод нь иргэдийн өмнө ямар үйлчилгээг хариуцаж, юу хийх ёстой юм гэдгийг тодорхой болгосон, сайн тогтолцоо, механизмыг Ухаалаг төрийн бодлогын хүрээнд бүрдүүлэх ёстой юм. Улаанбаатар хотын замын явган гарцын асуудлыг Эдийн сайдын хөгжлийн сайд нь шийдвэрлэж, газар болон барилгын асуудлыг нь Барилга, хот байгуулалтын сайд нь ярьж явах нь ямар ч тохиодолд зөв ажил үүргийн хуваарь биш гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой.

Иргэдийн оролцоо, шууд ардчилал нь Ухаалаг төрийн бодлогын салшгүй хэсэг хэмээн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тодорхойлоод байгаа. Ардчилал, иргэдийн оролцоонд тулгуурласан хөгжлийн бодлого л нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд хүргэдэг болохыг Нобелийн шагналт, нэрт эдийн засагч Амартия Сен “Development As Freedom”бүтээлдээ нотолжээ. Иргэний эрх, иргэдийн оролцоо, нийгмийн хариуцлага, хүлээцтэй байх буюу бусдыг хүлээн зөвшөөрөх (tolerance) нь ардчиллын үндсэн зарчмууд юм.Ардчиллын эдгээр зарчмууд нь бүгд нийлээд хөгжлийн бодлого буюу “Ухаалаг төр”-ийн бодлогын хамт хувь хүний хөгжих эрх-ийг тодорхойлж байгаа юм.

Олонтой бол буянтай

Л.ДАШДОРЖ

УИХ-ын гишүүн О.Сод­билэг­тэй ярилцлаа.

 -ҮХАА-н
сайдаар Ш.Түв­­­дэндорж гишүүнийг олонхийн саналаар дэмж­лээ. Чуулганы явцад танай
бүлгийн гишүүд ширээгээ цохиж байгаа харагдсан. Санал хураах явцад мөн картаа сугалж
санал хураалтад оролцоогүй нь ямар учиртай юм бэ?

-Ганцхан Ш.Түвдэндорж гишүүний томилгооны асуудалдаа гол нь биш л
дээ. Хамгийн чухал нь өнөөдрийг хүртэл явж ирсэн өрнөлөөсөө болсон юм. Учир нь ҮХАА-н
сайдыг томилох асуудал чуулганаар орж байхад Их хурлын дарга Сэлэнгэ аймаг руу явчихсан.
З.Энхболд даргыг эзгүй үеэр нь УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж хуралдааныг дэгийн
дагуу явуулж чадаагүй. Манай бүлгийн гишүүдийг үг хэлэх цагийг нь хасч, үг хэлснийх
нь дараа өөрийнхөө үгийг ярианд нь хавсаргаад явсан нь УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхэд
халдсан манай гишүүдийн дургүйцлийг хүргэсэн. Нөгөө талаасаа Ш.Түвдэндорж гишүүнийг
ҮХАА-н сайдад томилохоосоо өмнө огцруулахаар өргөн барьсан Эдийн засгийн хөгжлийн
сайд Н.Батбаярын асуудлыг хэлэлцэх ёстой байсан. Хуулийн хугацаа нь долоо хоног
байсан боловч хугацаа хэтрээд 14 хоночихлоо. Уг асуудлыг түрүүлж хэлэлцэхгүй байж
өөрсдийн томилгоог олон­хиороо түрээд байсан тул түүн дээр дургүйцэж манай гишүүд
ширээ цохиж дуу чимээ гар­гасан. Ш.Түвдэндорж гишүү­ний тухайд бид байр сууриа хэлээд
байхад бидний үгийг хүлээж аваагүй тул энэ санал хураалтад бүлгээрээ оролцохгүй
гээд картаа сугал­сан. Манайхан картаа сугалсны дараа чуулганы ирц санал хураалтад
хүрэхгүй байсан. Нэг хүний ирц дутуу байх тэр мөчид “Шударга ёс” эвслийн гишүүн
З.Баянсэлэнгэ дураараа очиж Л.Цог гишүүний картыг түлхэж ирц бүрдүүлж санал хураалт
явагдаж Ш.Түвдэндорж гишүүн сайд болсон. Өнөөдрийн нөхцөл байдал ийм л байна. Бид
хоёр жилийн хугацаанд цөөнхийн үгийг сонсдоггүй, зөв зарчмын саналыг хүлээж авдаггүй,
олонхиороо  түрдэг байдал газар авч байгаад
бухимдахаас өөр арга алга. Цаашид ингээд яваад байвал бүр л хэцүү болох байх.

-Танай
бүлгийн гишүүд картаа сугалсан сугалаагүй ирцээ бүрдүүлж санал хураах нь тодорхой
байсан. Санал хураалтад оролцсон гишүүдээс зургаа нь эсрэг саналтай гарсан. Танайхан
санал хураалтад орсон бол байдал өөр болох ч байсан юм бил үү?

-Энэ нь нэг талаараа улс төрийн акц байгаа юм. Ард түмний 40 хувийг
авсан манай намаас гадна аль ч нам олонх болж чадаагүй. Олноороо болсон нь харин
эвсэл бүрдүүлсэн. Ард түмний 40 хувийн санал авсан намынхаа үгийг сонсохгүй хүч
түрж байгаад нь эсэргүүцэл үзүүлсэн улс төрийн протез байлаа.

-Ирэх
долоо хоногт Н.Батбаяр сайдын асуудал хэлэлцэгдээд явах байх. Танайхан мөн л картаа
сугалаад алга болчих юм биш биз дээ. Ганц сайдыг огцруулснаар асуудал шийдэгдэхгүй
гэдэг нь нэгэнт тодорхой шүү дээ?

-Эрх баригчдын санаачил­гаар “ЭЗЭН 100” хөтөлбөр хэрэгжээд явж байна.
Үүнээс ямар дүн гарах вэ гэдгийг бид харж байгаа. Эдийн засгийн хөгжлийн салбарын
асуудлыг хариуцаж буй сайдад хариуцлага тооцох нь зүйтэй гэдэг дээр санал нэгдсэн.
Уг шийдвэр УИХ-д суугаа Ардын намын бүлгийн 26 гишүүний шийдвэр биш. Манайхан чуулганы
завсарлагаанаар орон нутгаар явж иргэдтэй уулзахад хамгийн түрүүнд өргөн хэрэглээний
бараа бүтээг­дэхүүний өсөлт, эдийн зас­гийг хүнд болгосон хүмүүстэйгээ хариуцлага
тооцооч ээ гэдгээ хэлсэн. Тиймээс ард түмэн эхний ээлжинд Н.Батбаяр сайдад хариуцлага
тооцохоор болсон хэрэг. Ерөнхий сайд “Би кабинетыг толгойлж байгаа хүний хувьд хариуцлага
тооцох хүндээ хариуцлагаа тооцоод явна” гэсэн. Гэсэн ч хуулиа зөрчөөд хэлэлцэх хугацааг
нь сунгаад байгааг манай бүлгийн гишүүд эсэргүүцээд байгаа юм.

Картаа сугалж санал өгөхгүй байх энэ улс төрийн акц цаашид давтагдах
байх. Эрх баригчид асуудал шийдэх үед өөрсдөө ирцээ бүрдүүлэх ёстой. Өнгөрөгч хоёр
жилийн хугацаанд Ардын намын бүлгийн гишүүд л ирж ирц бүрдүүлж олон хууль тогтоомж
баталсан. Анхнаасаа бид тэс хөндлөн хэвтчихсэн байсан бол ингэж асуудлууд шийдэгдэхгүй
байсан. Эрх баригчид цөөнхийн үгийг сонсдог байсан бол  ингэхгүй байлаа. Бид ч гэсэн картаа сугалахгүй.
Учир нь биднийг сонгосон ард түмэн биднийг харж байгаа.

-Танай
бүлгийн ги­шүүд картаа сугалаад ирц бүрдүүлээгүй үед З.Баян­сэлэнгэ гишүүн хүний
карт түлхэж ирц бүрдүүлсэн гэх мэт асуудлуудад мөн л хариуцлага тооцоод явах уу?

-Улс төрийн хямрал анх­наасаа ардчилал, пар­ламентын зарчмаас хазайж
цөөнхийн үг үл тоосноос эхэл­сэн. Манай бүлэгт олон жил төр барилцсан туршлагатай
хүмүүс бий. Энэ хүмүүсийн үгийг сонсоод явсан бол өнөөдөр эдийн засгийн ийм хүндрэл
рүү орохгүй байсан. Тухайлбал, “Чингэс бондоо үр ашигтай зүйлд зарцуулаарай” гээд
гаргасан. Гэтэл Засгийн газар зарцуулалтаа ч тайл­барлаж чадахгүй байгаа нь харамсалтай.
Ерөнхий сайд нь 50 тэрбум төгрөг өөртөө баталчихаад зарцуулах зүйл­дээ хөрөнгө оруулж
чадаагүй. Үүнийг нь ч АТГ нотолсон. Энэ бүхэн дээр манай бүлгийн гишүүд зөв зүйл
рүү залах гэж хичээсэн. Манай бүлгийн гишүүдийг зөвхөн сөрөөд байна гэж харж болохгүй
л дээ. Бидний хэлж буй үгсийн цаана ард түмнээ гэсэн сэтгэл бий. Амьдрал дээрээ
иргэд үнэхээр хэцүүхэн байдалтай байна. Нийслэлийн түвшинд гэхэд НИТХ-ынхан Бразил,
Куба явчихлаа. Эдийн засгийн хямралтай, нийслэлдээ шийдэх олон ажил байхад өөрсдөдөө
томилолт бичээд явах шаардлага байна уу үгүй юу гэдгийг эргэж харах л ёстой. Цаана
нь төсвийн мөнгө л зарцуулагдаж байна. Чуулганы үеэр гишүүд З.Баян­сэлэнгэ гишүүний
үйлдэлд ач холбогдол өгсөнгүй л дээ.

-Чуулган
эхэлснээс хойш танай бүлгийнхэн ҮХАА-н сайдын асуудал дээр завсарлага авъя гэхэд
өгөөгүй. Гэтэл асуудал хэ­лэл­цээд дууссаны дараа дараагийн асуудлыг хэ­лэл­цэж
эхлэхэд шууд завсарлага өгсөн гэх мэтээр ойлгомжгүй зүйлс байна?

-Эрх баригчид Ш.Түвдэн­дорж гишүүнийг ямар ч ха­маагүй үнээр сайд
болгон баталгаажуулъя гэдэг нь анх­наасаа мэдэгдсэн. Дараагийн хэлэлцэх асуудал
нь Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг огц­руулах тухай байх хэрэгтэй гэсэн байр сууринаас
манай бүлэг завсарлага авчихаад байж байна. Аливаа зүйлсийг зөв голдиролд нь оруулж,
зөв улс төр хийхгүй бол болохгүй. 

 

-Аль
аль намынхан гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл суларсан байна гээд байгаа. Гэтэл танай
бүлгийнхэн “Засгийн газрын гишүүдийг огцруулъя” гэсэн санал оруулах бүрт тэр итгэл
улам алдагдаад байна шүү дээ. Үүнийгээ болихгүй юм уу?

-Засгийн газрын гишүүдийг огц­руулснаар улс төрийн тогт­воргүй байдал
үүснэ гэдэг нь энэ эрх баригчдын л хэлж байгаа үг. Харин миний уулзсан хүмүүс “Энэ
хүнээ зайлуулаач ээ. Тэгэхгүй бол манай компанид хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байна.
Энэ хүнээс болж гадны түн­шүүд зугтаад байна” гэсэн зүй­лийг бодит байдал дээр хэлж
байгаа юм. Н.Батбаяр сайдыг ажлаа өгчихвөл “Мон­голын рейтинг бага ч гэсэн өсөхөөр
байна” гэдгийг өмнө нь Сангийн сайдаар ажил­лаж байсан хүмүүс болон турш­лагатай
улстөрчид хэ­лээд байгаа. Хэвлэлээс харж байхад олон улсын бай­­гууллагынхан уулзалт
хий­хээр ирэхэд “Эдийн засгийн алуурчид сайн байцгаана уу” гэж мэндэлдэг хүнд ямар
хөрөнгө оруулагч итгэж мөн­гөө өгөх юм бэ. Эрх баригчдын зү­гээс “Гудамж, талбай
янзалж, цэцэг ногоо тарьж байна” гэх зүйлсийг хэлээд байна. Энэ Эдийн зас­гийн хөгжлийн
сайдын хийх ажил биш л байх­гүй юу. Эдийн засгийн нэгдсэн бодлого, өгөөжтэй төсөл
хөтөлбөрийг дэмжих болохоос “Чингэс бондын мөнгөөр цэцэг тарина. Гудамж зас­на,
энэ мөнгийг нь би шийд­нэ” гээд дараад хэвтээд байж боломгүй байгаа юм. Ухаандаа
анх бодлогын их том ажил хийнэ гэж энэ бондын мөнгийг батлуулж авсан гэдгээ санах
хэрэгтэй. Үнэндээ өнөөдөр Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд бус эдийн засгийн саад болоод
байна гэдгийг залуус шог хошин байдлаар хэлээд байна.

-Та
твиттер хуудаснаа “ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэ­рэгж­сэнээр талхны үнэ 100 төгрөгөөр нэмэгдлээ”
хэмээн бичсэн байсан. Эдийн засгийг идэвхжүүлэх хөтөлбөрт найдлага тавих­гүй байна
уу даа?

-Уг нь 100 хоногийг үр дүнтэй болгохын тулд Засгийн газар энэ асуудлуудаа
эрэм­бэлэх байсан юм. Гэтэл лоо^­зонгийн чанартай хөтөлбөр бат­­лаад
“100 хоно­гийн до­тор эдийн засгийн янзтай сайхан болгоод өгье” гэж эрх баригчид
амласан. Тэдэнд 60 гаруй хоног л үлдээд байна. ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс
хойш миний л мэдэхийн эдийн засгийн эерэг өөрчлөлт гарсангүй. Оюутолгой компани
ажилчдаа хэдэн зуугаар нь халсан бол, иргэний нисэхийн Изинис эйрвиз компани дампуурлаа
зарласан. Хамгийн ноцтой нь олон улсын байгууллага манай зээлжих зэрэглэлийг тогтвортой
гэж байсныг “-” буюу эрсдэлтэй болгосон. Энэ нь цаашид гаднаас авсан олон зээлийн
эргэн төлөгдөх хүү нь өснө гэсэн үг. Уг алдагдлын эрсдэл нь хэд байх вэ гэдгийг
бид тооцох шаардлагатай. ЭЗЭН 100 эхэлснээр юу болов, ийм л зүйл боллоо. Өргөн хэрэглээний
бараа бүтээгдэхүүний үнэ өссөөр л байна. Ард түмэн үнэхээр үгээ хэлж байна л даа.

-Ардын
нам, Ардчилсан намын улс төржилт хэ­рээс хэтэрлээ. Хоёр нам хөтлөлцөөд алхаж чаддаггүй
юм аа гэхэд зэрэгцээд эдийн зас^­гаа дэмжихийн төлөө хамт яваад байж болдоггүй
юм уу?

-Бидний зүгээс эрх баригч­дад “Манайхны үгийг хүлээж авч засах зүйлээ
засаад яваач дээ” гээд байгаа. Хоёр жил ингэж хэллээ. Тэгэ­хээр өөдөөс “Ардын нам
чөдөр тушаа боллоо. Улс төржүүлж байна” гэдэг ганц л зүйлийг ярьдаг. Бидний зүгээс
эдийн засгаа сэргээ, иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүл, ам.долларын хан­шаа буулга
гэдэг. Үнэндээ бид энэ асуудалд оръё гэсэн ч хөшүүрэг байхгүй. Эрх ба­риг­чид хэвлэл
мэдээллийг, хууль хяналтынхныг мөн л барь­чихсан. Тийм боло­хоор тэд хийх зүйлээ
хий­гээд явах ёстой. Түүнээс бид саад болоод, хорлон сүйтгэх террорист ажиллагаа
явуулаад байгаа юм биш. Ерөнхий сайд ийм л байдлаар биднийг ярьдаг. Террорист зүйл
хийлээ гэх юм. Тийм боломж нь ч бидэнд байхгүй. Тэгээд ч бидний зорилго биш. МАН,
АН-ын эдийн засаг гэж байхгүй. Ардчилсан намынхны зурагдсан пянз шиг байнга хэлдэг
үгсэд нь иргэд итгэхээ ч больчихлоо. Иргэдийн зүгээс “Чадах юм бол энэ Засгийн газар
юм хийгээч ээ” л гэж байна.

-Д.Эрдэнэбат
гишүүн “Ар­дын намынхан хүн огц­руу­­лахаас өөр ажил алга. Дараа нь хэнийг огцруулах
юм бүү мэд” гэж чуулган дээр хэлсэн. Дараагийн огцруулахаар өргөн барих сайд хэн
байх вэ?

-Болохгүй байгаа хүмүүс­тэй хариуцлага тооцож тэмцэл­гүй яахав. Цаашид
ч энэ ажлаа үргэлжлүүлнэ. Манай бүлгийн зүгээс Ухаалаг төр, Шилэн данс, УИХ-ын гишүүн
Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллаж болохгүй гэсэн санаачилгыг гаргасан Монгол
Улсын Ерөнхийлөгчийг Ш.Түвдэндорж гишүүнийг сай­даар томилох болсон уг асуудал дээр
хориг тавих болов уу гэж харж байна. Ерөнхийлөгч АН-аас нэр дэвшин хоёр удаа төрийн
тэргүүнээр сонгогдсон. 2013 онд Ерөнхийлөгч болохдоо “Бид тулгын гурван чулуу болно”
гэдгээ хэлж байсан. Тулгын гурван чулуу болсон уу, үгүй юу гэдгийг одоо л хармаар
байна.

– Хүү минь яагаад гэмтсэнийг ангийн захирагч, Зэвсэгт хүчний  жанжин штабаас асуу-

Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт байрлах “Номин констракшн” компанийн барилга угсралтын ажлыг хийж байсан БНАСАУ-ын иргэд монгол цэргүүдийг зодсон хэрэг саяхан гарчээ. Тус барилгад Хойд Солонгосын 80 гаруй иргэн, Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангийн арав орчим цэрэг ажиллаж байсан байна. Тэд хоорондын үл ойлголцох байдлаасаа болж муудалцсаны улмаас БНАСАУ-ын иргэд өнгөрсөн сарын 28-ны өдөр монгол цэргүүдийн байрлаж байсан байр руу шөнийн цагаар дайрч  орж зодсон гэнэ. Энэ үеэр  цэргүүд хүнд гэмтэл авсан аж. Цэргүүдийг Зэвэгт хүчний 016 дугаар ангийн захирагч хууль бусаар ажиллуулж байсан тул энэ хэргийг хууль хяналтын байгууллагынхан нууцалжээ.  Зэвсэгт хүчнийхэн  болон ангийн захирагч нь цэргүүдийг энэ талаар ар гэрийнхэндээ хэлж болохгүй шүү хэмээн дарамт үзүүлсэн талаар албаны эх сурвалжууд хэлж байна. Энэ тухай  Батлан хамгаалах яамны Зэвэгт хүчний жанжин штабын Хяналт шалгалт хариуцсан мэргэжилтнээс тодруулсан юм.

-Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангийн цэргүүдийг  Хойд Солонгосын иргэд зодсон гэх мэдээлэл бидэнд ирсэн юм?

-Хугацаат цэргийн алба хаагчдыг ангийн захирагч нь “Номин констракшн” компанийн барилга  угсралтын ажил хийлгэхээр явуулсан  юм байна. Ангийн захирагч    холбогдох албаны хүмүүст мэдэгдэлгүйгээр дур мэдэн  цэргүүдээр ажил хийлгэсэн аж. Энэ нь өөрөө хууль зөрсөн явдал. Сүүлийн үед ангийн захирагч нар цэргүүдээр ажил хийлгэх явдал хавтгайраад буй юм. Энэ талаар хэлж ярихаар нууж хаах, хэвлэлийнхэнд хэлбэл хариуцлага тооцно гэх мэтээр сүрдүүлэх болсон. Иймд би дахин ийм зүйл битгий давтагдаасай хэмээн  энэ талаарх мэдээллийг өгч байгаа юм. Байлдагч Б.Отгонзаяа, М.Баатаржав, Г.Эрхэмбаяр, Г.Амгалан нарын цэргийн албан хаагчдыг  2014 оны хоёрдугаар сарын 10-наас зургадугаар сарын 02-ны  өдөр хүртэл дөрвөн сарын хугацаатай ажиллуулсан байна.

-Чухам юу болсон юм бэ. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломж байна уу?

 -Өнгөрсөн тавдугаар сарын 28-ны өдрийн 01.24-01.50 цагийн хооронд Хойд Солонгосын 80 гаруй иргэн цэргийн алба хаагчдын байрлаж байсан амралтын байрны цонхыг хагалан хаалгыг нь эвдэн орж, мод, төмөр, тоосгоор  зодож биед нь ноцтой хүнд гэмтэл учруулсан байгаа юм. Ослын улмаас байлдагч 23 настай Б.Отгонзаяа толгойн хэсэгтээ,19 настай Г.Амгалан  бүсэлхий нурууны баруун хэсэг, толгойдоо, 20 настай  М.Баатаржуу нь толгойдоо тус тус гэмтэл авч оёдол тавиулсан. Байлдагч Г.Эрхэмбаяр мөн толгойдоо бэртэл авч зургаан оёо тавиулсан. Тэдний гэмтэл хүнд хэлбэрийнх. Одоохондоо эмчилж байгаа ч цаашид тэдний биед ямар нэгэн сөрөг үр дагавар гарахыг хэлж мэдэхгүй байна. Гэмтэл гэдэг чинь зүгээр оношлоод болчихдог зүйл биш үү дээ.

 -Зодоон болсны дараа тэднийг эмнэлэгт үзүүлээгүй, хэргийг дарах гэж нэлээн оролдсон гэж сонссон юм байна?

-Одоо ч энэ хэргийг дарах гэж нэлээн оролдож байгаа. Ар гэрийнхэнд нь ч гэсэн сонин хэвлэлд мэдээлэл өгөхгүй байхыг ангийн захирагчийн зүгээс сануулсан гэсэн. Ар гэрийнхэн нь гомдолтой байгаа ч Зэвсэгт хүчний жанжин штабт гомдол гаргаж чадахгүй байгаа  юм билээ. Зодоон болсны дараа  байлдагч нарыг шүүх эмнэлэгт үзүүлээгүй цаг алдсан гээд олон зүйл бий. Гэмтэл авсан цэргийн аав нь хүүгээ эргэхээр анги дээр нь иртэл байгаагүй гэсэн. Тэгээд өөрийнхөө шугамаар  хүүгээ гэмтсэн болохыг нь мэдээд зэвсэгт хүчний жанжин штабын шуурхай жижүүрт мэдэгдсэн хэдий ч тухайн өдрийн жижүүр дэд хурандаа Д.Батсуурь, туслах хошууч Хүрлээ нар нь Зэвсэгт хүчний жанжин штабын удирдлагад танилцуулаагүй байсан.

-Цэргүүд бэртчихээд байхад  энэ талаар нууж хаах ямар хэрэг байгаа юм бол?

-Анхнаасаа цэргүүдийг Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангийн дэд ахлагч Ц.Лхагва-Очир, М.Нуржал нар хариуцан барилга дээр ажиллаж байсан бололтой. Тэд зодооны талаар ангийн удирдлагадаа мэдэгдэх гэтэл “Эрдэнэт орчлон” компанийн захирал Султан гэдэг хүн “Би энэ талаар мэдэгдэнэ” гэж хэлээд зодуулсан цэргийн алба хаагчдыг хувийн эмнэлэгт үзүүлсэн байгаа юм. 

-“Эрдэнэт орчлон” ком­панийн захирал Султан нь ямар учиртай энэ явдалтай холбогдчихов. ”Номин констракшн” компанийн ба­рилга дээр цэргүүд ажилласан биз дээ? 

 -Тэдний мэдүүлснээр “Эрдэнэт орчлон” компанийн хяналтын камерт Хойд Солонгосын иргэдэд бүлэглэн зодуулсан байлдагчдын бичлэг үлдсэн байгаа юм. Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн хоёр офицерт байлдагч нар мэдүүлэг өгсөн. Мэдүүлэгт  “Эрдэнэт орчлон” компанийн захирал Султан нь хугацаат цэргийн алба хаагчдыг бусдад төмөр, мод, чулуу зэргээр зодуулсан шалтгааныг мэдсэн  атлаа хулийнхнаас нуун даргадуулсан болж таарсан. Тэрбээр камерт бичлэг бий гэдгийг мэдээд тав хоног энэ мэдээллийг нуусан байгаа юм. Энэ нь мөрдөн байцаалтын явцад тодорхой болсон юм билээ. ”Эрдэнэт  орчлон” компани нь ”Номин констракшн” компанийн дэргэд байрладаг  юм болов уу гэж би ойлгосон. Мөн “Эрдэнэт орчлон” компанийн БНАСАУ-ын ажилчид энэ хэрэгт холбогдсон юм билээ.

-016 дугаар ангийнхан юу гэж байх юм. Тус ангиас зодооны дараа удирдлагуудаас нь очсон байдаг юм болов уу?

-Зодоон болсноос тав хоногийн дараа буюу 2014 оны зургадугаар сарын 2-ны өдөр Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангиас  Мото буудлагын батальоны захирагч хошууч Баттүвшин  очиж захирал Султантай уулзан цэргийн алба хаагчдыг ангийн автобусаар авч ирсэн байдаг. Үүнийг нь тэр үед ангийн жижүүрээр гарч байсан Бодьхүү, туслах ахлах дэслэгч Сүхбаатар нар  хүлээж авсан байдаг. Ангийн удирдлагууд бол цэргүүдийг барилга дээр ажиллуулаагүй  гэх мэт олон янзаар тайлбарлаж байгаа. Эцэстээ энэ зодоон болоогүй, цэргүүд гэмтээгүй гэсэн дүгнэлтэд хүрэх төлөвтэй байна. Цэргүүд болон ар гэрийнхэн нь энэ талаар ам ангайхгүй байгаа.

-Ангийн захирагч хууль зөрчиж цэргүүдийг явуулсан гэж та түрүүн хэлсэн. Тэр талаараа тайлбарлаач?

-Ангийн захирагчийн “Цэргийн албыг зохион байгуулах тухай” тушаалаар  ангийн жижүүрүүдийг томилдог юм. “2014 оны хоёрдугаар сарын 10-ны өдрөөс хойш барилга угсралтын ажилд ангийн удирдлагыг томилон  ажиллуулсан цэргийн ал­ба хаагчдыг Ерөнхий зо­риулалтын цэргийн команд­лалын шуурхай жижүүрт илтгээгүй нуун дарагдуулсан байдаг. Мөн Мото буудлагын батальоны орон тооны дэвтэрт  цэргүүдийг байгаа мэтээр бүртгэж байсан нь тогтоогдсон. Энэ бүхэн нь хууль зөрчсөн үндэслэл болж байгаа.

 Гэмтэл авсан цэр­гүүдийн ар гэрийнхэнтэй нь холбогдож энэ талаар мэдээлэл авах гэсэн боловч тэд энэ талаар ярихыг хүссэнгүй. Тухайлбал, байлдагч  Г.Амгалангийн аав Ганхүү ийн ярив.

-Хүүгийн чинь биеийн байдал ямархуу байна. Яагаад гэмтчихэв ээ?

-Одоохондоо гайгүй байна. Яагаад бэртсэнийг нь  ангийн захирагч Зэвсэгт хүчний  жанжин штабаас асуу. Яагаад ийм болсныг нь  хэлэх хүн би биш.

-Та нарыг энэ талаар ямар нэгэн зүйл ярихгүй байхыг сануулсан гэсэн. Тэгээд та ярихгүй байгаа юм уу?

-Би юугаа ярих вэ. Миний хүү цэргийн алба хааж байсан. Албаа хааж байгаа гэж л бодож байсан. Ийм зүйл болно гэж би яаж мэдэх вэ. Гэмтэл гэдэг хэцүү дараа нь яаж ч илэрч гарч ирэхийг нь мэдэхгүй. Үнэндээ яагаад  гэмтсэнийг нь би өөрөө ч сайн мэдэхгүй юм. Хүү маань ч энэ тухай ярихгүй байна.

-Танай хүү хэзээ цэргийн албанд татагдсан юм бэ?

-Өнгөрсөн намар татагдсан. Энэ намар халагдах юм. Энэ хооронд олон зүйл яриад яах вэ дээ.

-Хүү тань гэмтчихээд байхад ангийн удирдлагуудыг нь хамгаалах хэрэг байгаа юм уу?

-Удахгүй цэргээс халагдана байх. Энэ талаар яримааргүй байна. Одоохондоо эмнэлгээр яваад бид завгүй байна. 

-Амгалан таны хэд дэх хүү вэ?

-Хоёр дахь хүү минь байгаа юм. Би уг нь байнга л хүүгээ эргэж  тойрч байсан. Нэг өдөр  эргэхээр анги дээр нь очиход ийм зүйл болсон байна гэв.

 Г.ЯЛГУУН

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа. 

-Эдийн засгийн хөгж­лийн сайд Н.Батбаярыг огцруулах тухай асуудал хэлэлцэхийг холбогдох байнгын хорооноос хойш­луулсан. Түүний дараа танай намын бүлэг Эдийн засгийн байнгын хорооны даргад хариуцлага тооцно гэх юм. Хариуцлага гэхээс өөр хийх ажилгүй болоо юу даа, танай нам?

-МАН-ын бүлгээс өнөөд­рийн нийгэм, эдийн засгийн амьдралд болж буй үйл явдлыг сайтар нягтлан эдийн засгийн хөгжлийн төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтыг хариуцаж буй Н.Батбаяр сайдад хариуцлага тооцон огцруулах санал оруулаад 14 хонож байна. Уг нь хуулиараа ажлын долоо хоногт Их хурал асуудлыг шийдэж санал дүгнэлт гаргах ёстой байсан. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл хууль биелэгдэхгүй явсаар байгаа юм. Эдийн засгийн байнгын хороо хуралдан хуульд заагаагүй үндэслэлээр сайдыг огцруулах асуудлыг хойшлуулахаар болж олонхиороо хүч түрчих­лээ. Хууль эрхзүйт нийгэмд амьдарч байж УИХ-ын бүтцийн байгууллага болох байнгын хороо, эрх баригч намын бүлэг өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл рүү парламентыг чирч байгаа нь буруу. Холбогдох байнгын хороо нь хууль зөрчсөн үйлдэл гаргаад байгаа тул хуулийн дагуу хуульд заасан хугацаанд санал дүгнэлтээ Их хуралд хүргүүлэхийг шаардаж байгаа юм. Эдийн засгийн байнгын хороо, Ардчилсан намын бүлгийн дарга нарын энэ үйлдлийг Үндсэн хуулийн цэцээр хянуулахаар болоод байна. 

-Н.Батбаяр сайдыг огцруулснаар эдийн засаг сайхан болчих юм шиг ярих нь зохимжгүй санагдах юм. Сайд огцруулна гэж байхаар эрх баригчидтайгаа хамтраад ажиллачихаач дээ?

-Монголын нийгэм, улс төрд тэр дундаа Ардчилсан намд хариуцлагын асуудал хэр байгааг эргэн санах учиртай. Энэ нам хариуцлага тооцох чадамжтай юу, үгүй юу. Монголын эдийн засаг 17 хувьд хүрч байсан бол өнөөдөр нэг оронтой тоо руу унагачихсан. Валютын ханш 30 гаруй хувиар өсчихсөн, гадаадын хөрөнгө оруулалт 70 гаруй хувиар татчихсан, 20 гаруй мянган аж ахуй нэгж хаалгаа барьчихсан, олон мянган хүмүүс ажлаасаа халагдсан, зээлжих зэрэглэл буурч гадаад нэр хүнд шалан дээр уначихлаа. Эрх баригчид хоёр жилийн дотор ингэж л ажилласан. Тийм болохоор хэн нэгэнд хариуцлага тооцох ёстой биз дээ. АН дотроосоо хүртэл Р.Амаржаргал гишүүн “Хариуцлага хүлээх хүн байхгүй бол би өмнөөс нь хариуцлага хүлээе” гэж мэдэгдэж байсан. Эрүүл тогтолцоотой байсан бол заавал сөрөг хүчин нь асуудал тавихгүйгээр олонх дотроо асуудлаа шийдээд явчих хугацааг олгож, нэлээд харлаа. Нэмэр алга. Сайд нь ч гэсэн ухамсраараа ажлаа өгчих ёстой л доо. Харамсалтай нь сандал суудалтайгаа зууралдахаас эхлээд улс төрийн тоглолтуудыг хийгээд байгаа юм. Үүнээс харахад Ардчилсан нам дотроо хариуцлага ярьж чадахаа больж, мөнгөний, фракцын зөрчил нь дээд цэгтээ хүрчихсэн тул хэн нэгнийгээ барьцаалах байдалд орчихсон гэдэг нь харагдаж байна. 

Эдийн засгийн өсөлтийг хоёр оронтой тоонд барьж, байнга өсөлтийг хангаж явна гэдэг амаргүй. Сүүлийн 10 гаруй жил олон ажил хийж байж олон улсад манай орны нэр хүнд өссөн. 2012 он гэхэд манай орон дэлхийн хамгийн өндөр өсөлттэй эдийн засагтай, хамгийн сайн хөрөнгө оруулалттай зээлжих зэрэглэл нэмэгдсэн улс болсон байв. Эдийн засгийн таамаглал дэвшүүлдэг олон улсын байгууллагууд Монгол Улсын эдийн засгийг гэрэл гэгээтэйгээр төсөөлж байлаа. Энэ хурдаар бид арав ядаж таван жил явсан бол Европын дундаж орны хэмжээнд хүрэх байсан юм. Даанч алтан боломжоо бид алдчихлаа. 

-Энэ боломжуудаа эргэн нээхийн тулд биднээс ямар хүчин зүйл шалтгаалах вэ?

-Нийгмийн харилцааны мөн чанарыг ард түмнээрээ ойлгох түүн дундаа улс төрчид сайтар ойлгох нь нэн чухал. Хүндэрсэн байдлын угшлыг нь аваад үзэхээр хэд хэдэн асуудал гараад ирж байгаа юм. Үүнээс бид ухаарч чадах зүйл нь нийгмийнхээ мөн чанарыг хэр таньсан бэ гэдэг асуудал байх болно. Ардчилал, зах зээлийн цаад талд нь итгэлцэл байх ёстой. Төр ард түмний холбоос нөгөө талдаа хүн хоорондын итгэлцэл, улс төрчид болон улс төрийн намуудын ойлголцлыг том утгаар нь авч үзвэл ардчиллын үндсэн суурь байхгүй юу. Зах зээлийн харилцаан дээр итгэлцэл чухал үүрэгтэй байдаг. Итгэл байхгүй болоод ирэхээр Хөрөнгийн бирж дээрх хувьцаа унаж эхэлдэг. Тийм болохоор хөрөнгө оруулалт татардаг. Хүн хоорондын итгэлцэл нүдэнд харагдаж, гарт баригддаггүй хэрнээ нэлээд чимхлүүр амаргүй ажил байдаг л даа. Монголоос хоёр тэрбум шахам ам.дол­лараа татаад явчихсан гадаа­дынхныг “Монголд та нарын мөнгө өснө. Монголд мөнгөө оруулж ирж бизнесээ хийгээч” гэдэг итгэлийг бий болгохын тулд маш олон уулзалт, ажил хэргийн яриа өрнүүлэх шаардлага бий. Үүн дээр нэмэгдээд засаглалын хямрал манайд нүүрлэчихсэн. Улстөрчдөөс угшилтай, улс төрийн намуудаас гаралтай засаглалын хямрал нь цаашлаад эдийн засагтаа нөлөөлчихсөн юм. Улс төрдөө итгэх нийгмийн сэтгэл зүй багасчихсан. Түүнийгээ да­гаад төрөөс гарч буй шийд­вэрийн хэрэгжилтэд үл итгэн, хариуцлага хяналт нь алга болоод улсаараа хариуцлагагүйн зуд нүүрлэ­чихсэн. Үүнээс гарах гурван зам бий гэж бодож байна. 

-Яг ямар арга замууд байна гэж?

-Үндсэн хуулиндаа өөрч­лөлт оруулах ёстой. Манай Үндсэн хууль 1992 онд бат­лаг­дахад маш сайн болсон л доо. Гэхдээ өнөөдрийн өөрч­лөгдөж буй энэ нийгэмд өөрчлөх шаардлагатай зүйлс гараад ирчихлээ. Үндсэн хууль үүргээ сайн биелүүлсэн. Мөн улс төрийн намууд болон хүн хоорондын итгэлцлийг сэргээхийн тулд иргэд болон хоёр хөрштэйгээ жижиг ч гэсэн зүйл дээр итгэлцлийг бий болгох нь чухал. Гадныхан ямар нэгэн зүйлд дугаарлан зогсдог бол манайхан ар хударгаар нь ямар нэгэн байдлаар түрүүлж орохыг хичээдэг. Гадныхан бид ингэж орно гэж боддог болохоос хэзээ ч туулайчилж, хэн нэгэнд авлига өгч орно гэж боддоггүй. Буурай хөгжилтэй орнуудад бол тэгж дугаарлаж зогсохгүй хэн нэг нь туулайчилж, танил талаараа орж байгаа юм чинь би ч гэсэн тэгж орно гээд нэг нэгэндээ итгэхгүй байгаагаа харуулдаг. Хэн нэгэндээ итгэх итгэлгүй болохоор бид дугаарлаж орж чадахгүй байна л даа. Хоёр хөрштэйгээ Засгийн газрын түвшинд харилцан ойлголцож байж эдийн засаг, үндэсний аюулгүй байдлын эрх ашигт нийцэх юм. Түүнчлэн манайд шаардлагатай хууль тогтоомжуудыг яаралтай бат­лах шаардлагатай байна. Баялаг бүтээгчид “Дэмжээд сүйд болдоггүй юм аа гэ­хэд хийх зүйлд битгий гай болооч ээ” гэдэг байр суурийг илэрхийлсээр байгаа. Өөрөөрөө явж буй бизнест төр битгий оролцооч ээ гээд байна л даа. Төрийн гох дэгээ болсон зүйлсээ суллахаас эхлээд маш их ажил хүлээж байна. 

-ҮХАА-н сайдад Ш.Түв­дэн­дорж гишүүнийг томилох үгүйг өнөөдөр Их хурал чуулганаараа хэлэлцэнэ. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүний албыг хавсран гүйцэтгэх гээд байдаг…

-Улс төрд өрнөж буй аливаа томилгоо, шийдвэр хувь хүний гэхээсээ илүү зарчмынх байдаг. Намууд өөрсдийн үнэт зүйл, зарчмаа баримталсан шийдвэрүүд гаргавал алсдаа тэр нь зөв байдаг юм. Зөв зүйл дээр зөв шугаманд зогсож байсан, үнэт зүйл зарчимдаа үнэнч байсан улс төрийн нам ирээдүйд ялалтад хүрдэг. Өнөөдрийн улс төрд өрнөж буй олон үйл явц төлөвшлийн шатандаа байгаа бөгөөд эрх баригчид нялхсын өвчнөөсөө салаагүй байна. Ирээдүй, үнэт зүйл рүүгээ хандсан зүйл хийж чадахааргүй улс төрийн тоглолтууд шат дараалан явагдаад байгаа юм. УИХ Засгийн газрын гишүүний албыг давхар хашуулах уу, Засгийн газрын гишүүнд хариуцлага тооцох уу гэдгийг олонхи шийднэ. 

-Танайхан эдийн засаг элгээрээ хэвтчихлээ гээд байгаа хэрнээ холбогдох хуулийг нь хэлэлцэх гэхээр завсарлага аваад суучих юм аа. Танай бүлгийн гишүүд ашиг сонирхлын зөрчилтэй болохоор саналаа нэгтгэж чадахгүй байгаа юм биш үү?

-Улс орны нийгэм, эдийн засагтай холбоотой хууль эрхзүйн асуудлуудаасаа эхлээд парламентад байгаа намууд зөвшилцөж, ойлголцох хэрэгтэй. Томоохон хуулиуд дээрээ хоёр  том нам зөвшилцье гэдэг уриалгыг гаргаж байгаа. Харамсалтай нь намууд тодорхой асуудлууд дээр нэгдсэн байр суурьт хүрээгүй байна. МАН эдийн засгийн идэвхжүүлэх, хямралт байдлаас гарах тогтоолыг батлахад хамгийн идэвхтэй ажилласан. Тогтоолыг батал­сан ажлын хэсгийн 50 хувь нь манай намын гишүүд байсан. Анхны төслийг нь 50 хувь бараг өөрчилж баталсан юм. 

-Танайхан бүгд асуудлыг болохгүй нүдээр харж эсрэг кноп дараад байгаа биз дээ?

-Тэд сайд дарга нарын асуудал ярихад л ирцээ 100 бүрдүүлж байгаа бол манай бүлэг хаврын чуулганы туршид ирц 100 хувь байсан гэхэд болно. Түүнээс биш 26 гишүүн эсрэг кноп дараад асуудлуудыг унагаагүй. Хяналтын хууль дээр санал хураахад Н.Алтанхуяг нь өөрөө байхгүй байсан тул шургуулсан карт нь эсрэг саналаар тооцогдоод явсан. Ерөнхий сайд нь өөрийнхөө өргөн барьсан салбарынхаа том хуулийг өөрөө унагаад явж байна. Газрын тосны хууль дээр ч гэсэн тийм л зүйл болсон. 

Ардын намын үед, Ард­чилсан намын үед ч хөрөнгө оруулагчдад сөрөг нөлөө үзүүлэхүйц хуулиуд баталсан. Стратегийн ач холбогдолтой салбарыг зохицуулах тухай хууль, Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар, Урт нэртэй хуулийн хэрэгжилттэй холбоо­той асуудлуудад аль аль нам нь хамаатай. Уул уурхайн салбарын эрхзүйн орчин савлагаатай байгаагаас уг салбарт хүндрэл бэрхшээл бий болж хөрөнгө оруулалт татарсан. Эдийн засгийг идэвх­жүүлж байна гээд хуулийг халтуурдаж баталж болохгүй. 

Э.ЭНХБОЛД

Л.ГҮНДСАМБУУ

Монголын байгаль орчны консорциум төрийн бус байгууллага энэ сарын 18-нд Монголын нүүрсний уурхайн метан хийг судалж, нөөцийг нь тогтоосон тухай судалгааны тайлангаа танилцуулах хурлыг Уул уурхайн яаманд хийнэ.  Тус төрийн бус байгууллага Америкийн байгаль хамгаалах агентлагийн санхүүжилтээр Монголын нүүрсний уурхайн метан хийн нөөцийг судлаж, түүнээс ялгарч буй хүлэмжийн хийд үнэлэлт өгөх төсөл хэрэгжүүлсэн байна.Энэ сэдвээр Монголын байгаль орчны консорциумын захирал М.Бадарчтай ярилцлаа.

-Метан хий гэж ямар хий вэ?

-Метан хий нь намгийн хий гэсэн үг. Даян дэлхийн дулааралд нөлөө үзүүлж байгаа хүлэмжийн гол хийнүүдийн нэг. Метан хий нь нүүрс, байгалийн хий, нефть зэргийг олборлох, үйлдвэрлэх, тээвэрлэх  явцад нилээд их хэмжээтэй ялгардаг. Нөгөө талаар, бусад хийнүүдийн нэгэн адил түлшинд хэрэглэх боломжтой. Шинж чанарын хувьд, хортойгоос гадна  шатна, дэлбэрнэ. 1996 онд, Налайхын нүүрсний уурхайд метан хий  дэлбэрсэн ньуурхай  хаагдах нэг шалтгаан болсон.Уурхайг зөв хаах хэрэгтэй юм билээ. Хэрэв  Налайхын нүүрсний уурхайг зөв хаасан бол 1996 оноос өнөөг хүртлэх 18 жилийн дотор тэнд хуримтлагдсан метан хийгээр эрчим хүч үйлдвэрлэх боломж байсан юм билээ.

-Цагаан хоолтонгууд мал аж ахуйг метан хий ялгаруулдаг гээд махнаас татгалздаг юм билээ. Тэр нь бас  таны яриад байгаа хий юу?

-Биологийн гаралтай метан хий, уурхайн метан хийн нөлөөлөл нь адилхан л даа. Малын ялгадаснаас ч метан хий гаргаж авахын тулд исэлдэх процесс явах ёстой. Өвөлдөө тийм боломжгүй. Хот суурингийн хатуу хог хаягдал булсан газрууд,  мал амьтны ялгадас, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл,  хот суурингийн бохир ус цэвэрлэх системд байгаа органик бодисийн задралаас ч метан хий ялгарч байдаг. Хэдийгээр метан хий нь хортой ч бас эрчим хүч ялгаруулах боломж олгодог сайн талтай.

-Метан хий дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөнд нөлөөлдөг гэсэн?  

-Метан хийг бууруулах арга хэмжээ авахгүй бол 2030 он гэхэд метаны ялгарал 45 хувиар нэмэгдэж, байгаль орчин, дэлхийн дулааралд сөргөөр нөлөөлнө.Метан хий нь дэлхийн дулааралд нөлөөлдөг шалтгаан нь хурдан задардаггүйтэй холбоотой. Нүүрсний олборлолт бусад үйл явцын үед чөлөөлөгдсөн метан агаар мандалд 15 жил задрахгүйгээр хадгалагддаг гэсэн тоо бий. Америк, Хятадаас гадна  Украйн, Австрали, Орос, Энэтхэг метан хийн үндсэн ялгаруулагчид багтдаг. Метан нь бусад хүлэмжийн хийнээс илүү аюултай, дэлхийн дулааралд нүүрс хүчлийн хийнээс 21 дахин нөлөөлдөг гэж судлаачид тогтоосон байгаа.

-Та байгаль орчны судлаач хүн байж яаж яваад нүүрсний уурхайн метан хийтэй холбогдчихов?

Нарийн сухайтын уурхайн метан хийн судалгааны баг

-2007 онд би АХБ-ны шугамаар Уул уурхайн метан хийн асуудлаар олон улсын хуралд оролцсон юм. Уг хуралд оролцсон  АНУ-ын эрдэмтэнээс Олон улсын “Даян дэлхийн метан хийн санаачлага” түншлэлийн хөтөлбөрт яаж хамрагдах вэ гэж асуусан. Монголын Засгийн газар Америкийн байгаль орчныг хамгаалах агентлагт хүсэлт тавьсаны дараа төсөлд хамрагдах боломжтой гэж зөвлөсөн юм.  Олон улсын “Даян дэлхийн метан хийн санаачлага” түншлэлийн хөтөлбөрт  Монгол Улсыг оролцуулах санаачилга гаргаж, холбогдох арга хэмжээг Байгаль орчны яамны тусламжтай хэрэгжүүлсний үр дүнд манай Засгийн газар  2008 оны гуравдугаар сарын 27-нд “Даян дэлхийн метан хийн санаачилга”хөтөлбөрт  24 дэх гишүүн болон нэгдсэн орсон юм. Даян дэлхийн метан хийн санаачилга нь дэлхийн хэмжээнд метан хийн ялгарлыг бууруулах, метан хийг  цэвэр эрчим хүчний эх үүсвэр байдлаар ашиглах, олборлох, боловсруулах зорилготой сайн дурын байгууллага юм. Ингэснээр цаашид  нүүрсний метан олборлолт, ашиглалтыг боловсронгуй болгоход Олон улсын байгууллага, гадаад орнуудын  санхүүгийн болон, техникийн туслалцааг авах боломжтой болсон. Энэ чиглэлээр бид Уул уурхайн яамны Ашигт малтмалын газар, Эрчим хүчний яам, Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам,  ШУТИС, Монгол Алт Корпорацийн эрдэмтэн, мэргэжилтэнүүдтэй хамтарч ажиллаж, анхны үр дүнд хүрээд байна.  Энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд Монголын байгаль орчны консорциум “Налайхын нүүрсний уурхайд метан олборлох, ашиглах боломжийг илрүүлэх судалгаа”, “Монгол орны нүүрсний метан хийн нөөц, хүлэмжийн хийг тодорхойлох” хоёр жижиг төслийг боловсруулан Америкийн байгаль хамгаалах агентлагийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлсэн. Энэ хүрээндээ  Нарийнсухайтын нүүрсний уурхай, Багануурын нүүрсний уурхайд метан хийн нөөцийн судалгаа явууллаа. Нарийн Сухайтын орд, Багануурын нүүрсний уурхайд 300-400 метрийн гүнд өрөмдлөг хийж, метан хийн нөөцийг урьдчилсан байдлаар тогтоосон.Нарийн Сухайтын уурхайд 700 сая  шоо метр, Багануурын уурхайд 124 сая шоо метр нөөцтэй гэсэн урьдчилсан судалгаа гарсан.Нарийн сухайтын уурхайд 8,5 мегаваттын хүчин чадалтай хийгээр ажилладаг цахилгаан станц барих боломжтой гэсэн тооцоо гарсан. 7,7  сая долларын хөрөнгө оруулалт хийгээд, зургаан жилийн хугацаанд зарцуулсан хөрөнгөө эргүүлэн төлөх боломжтой юм билээ.Багануурын уурхайд мөн ийм судалгаа хийсэн. Зургадугаар сарын 18-нд болох хурлаар энэ судалгаануудын үр дүнг хэлэлцэж, цаашдын зорилтыг тодорхойлно.

-Таныг уурхайн метан хийг олзворлох, ашиглах чухал ажлыг санаачлан эхлүүлсэн “Загалмайлсан эцэг” гэдэг юм билээ?

– Тэр ч юу юм бэ? Та чинь харин хүнийг явуулдаг сэтгүүлч байна даа. 

-Метаны хийг олборлох, ашиглах талаар Монголын нөхцөл байдал ямар байгаа вэ?

-Монгол Улс 20  гаруй тэрбум тонн нүүрсний батлагдсан нөөцтэй, нүүрсээр баян орон. Сүүлийн жилүүдэд манай Засгийн газар,  болон нүүрсний салбарынхан  нүүрсний давхаргын метан хий(НДМХ)нүүрсний уурхайн метан хийг(НУМХ)  олборлох ашиглах талаар ач холбогдол өгч эхэлсэн.  Нүүрсний уурхайн метан хий нь  нүүрстөрөгчийн давхар ислээс 25 дахин хүчтэй хүлэмжийн хий юм. Метан хий нь байгалийн хийг бүрдүүлэгч үндсэн хэсэг бөгөөд эрчим хүчинд хувиргаж болдгоороо бусад хүлэмжийн хийгээс ялгаатай. Метан хийн ялгарлыг бууруулах нь хүлэмжийн хийг бууруулах зардал багатай арга гэж тооцогддог. Газрын тосны газар 2004 онд Нүүрсний давхаргын метан хийн хайгуул хийх, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Сторм Кат, Энержи компанитай байгуулж байсан юм. Харин нүүрсний уурхайн метан хийн  хайгуул ашиглалтын талаар ийм төрлийн гэрээ хэлцэл хийгдэж байгаагүй ч Ашигт малтмалын газрын  мэдээлснээр  нүүрсний ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид нь өөрсдийн тусгай зөвшөөрлийн талбайд  зөвхөн нүүрсний нөөцийг үнэлээд зогсохгүй  нүүрсний давхарга, болон ойр орчмын үе давхрагад агуулагдах метан хийн нөөцөд үнэлгээ хийх заалтууд байдаг юм билээ. Ашигт малтмалын болон Газрын тосны тухай хууль шинэчлэгдэж байгаа. Шинэ хуульд эдгээр асуудал тусна гэж найдаж байна. 

-Хэрэв метан хийг нөөц баялаг гэж үзвэл эзэмшлийн асуудал гарч ирэх байх. Бусад улс оронд яаж зохицуулдаг юм бэ?

-Энэ бол маш чухал асуудал. Манайх шиг нэг уурхайд олон эзэмшигч байгаа нөхцөлд нүүрсний хийн эзэмшлийн асуудал бүүр чухал. Хятад, Украйн, Мексик, Герман зэрэг орнуудад ашигт малтмалын нөөц баялаг  түүний дотор нүүрсний уурхайн  метан хийн нөөцийг Засгийн газар эзэмшдэг. Австралид бол төр болон муж улс нь эзэмшиж, Харин АНУ, Канадад муж улсын болон хувийн өмчлөлд байдаг. Тухайлбал Хятад улсад нүүрс болон нүүрсний давхаргын метан хийг ашиглах тусгай зөвшөөрлийг тус тусад нь олгох боловч давхардуулж олгож болдог. Олон улсын туршлагаас харахад Нүүрсний давхаргын метан хий, Нүүрсний уурхайн метан хийн эзэмшлийн тодорхой дүрэм байхгүй, ялангуяа нүүрс болон байгалийн хийн лиценз давхардаж байгаагаас үүдсэн зөрчил маргаан их юм билээ. Нүүрсний уурхайн метан хийн төсөл хэрэгжүүлэхэд нүүрсний уурхайн оролцоо шаардлагатай байдаг. Нүүрс­ний уурхайнууд ч ийм төслийг ихэвчлэн санаачилдаг. Нүүрс­ний уурхайн метан хийн хайгуул, төсөл боловс­руулахад Украйн, Герман зэрэг улсуудын адил нүүрсний уурхайнуудад нэн тэргүүний ач холбогдол өгөх нь эзэмшлийн асуудлыг шийдэх, хамгийн чухал арга.

-Тухайн уурхайн метан хийг ашиглаж эрчим хүч үйлвэрлэх талаар Олон улсын ямар туршлага байдаг вэ?

-2006 онд АНУ-ын Байгаль хамгаалах агентлагийн дэмжлэгтэйгээр Америкийн Катерпиллар компани, БНХАУ-ын Сихэ уурхайд эрчим хүчний генероторын тоног төхөөрөмж нийлүүлэх гэрээг байгуулсан. Энэ уурхай бол нүүрсний давхаргын метаны эрчим хүчний дэлхийн хамгийн том станцын төсөл юм. Сихэ уурхайн төсөл нь нүүрсний давхаргын метаныг хэрэглэж болохуйц энергийн эх үүсвэр болохыг үзүүлсэн амжилттай жишээ. Дэлхийн метаны санаа­чилгаар нүүрсний дав­хар­гын метаны хийн  төсөл дэлхийн 16 оронд явдаг. Орхигд­сон уурхайнуудад олон төсөл хэрэгждэг. Шинэ Зеланд, Энэтхэг, Өмнөд африкт нүүрсний уурхайн агааржуулалтад метан гаргах сувгийг суурилуулсан. Италид нөөц нь дууссан уурхайд гадагшлуулах төхөөрөмжийг сууриулуулан ТЭЗҮ-ийн судалгаа хийж байна. Энэ бүхний үр дүнд агаар мандалд хортой хүлэмжийн хийн хаягдал гаргахыг бууруулж, хаягдал биш харин эрчим хүч болгон ашиглаж байна.  Генераторын иж бүрдлийн тусламжтайгаар нүүрсний давхаргын метаныг багасгах нь уурхай өмчлөгчдийн хувьд орч­ноо бохирдуулахгүйгээр хөрөнгө оруулалтаас үр ашиг олж авах боломж олгож байгаа.

Нарийн сухайтын уурхайн метан хийг тодорхойлох өрөмдлөг

-Энэ талаар Монголд юу хийх боломжтой вэ? 

-Монголд нүүрсний уур­хайн метаны агуулгыг тодорхойлох хоёр шалтгаан байгаа. Нэгдүгээрт уурхайгаас нүүрс олборлох явцад тодорхой хэмжээний метан хий ялгарч байдаг. Олборлолт нэмэгдэхийн хэрээр метаны ялгарал улам ихсэнэ. Энэ метаныг ашигласнаар агаарт метан дэгдэхгүй. Улмаар хүлэмжийн хий багасна. Нүүрсний уурхайн метаны агуулгыг нарийвчлан тодорхойлсноор  хүлэмжийн хийн тооллогын чанар сайжирна. Мөн улсын хэмжээнд метаны нөөцийг тогтоох боломжтой болох юм. Метан бол эрин зууны түлш гэж тооцогддог. Нөөц маш ихтэй. Монголд нүүрс олборлох явцад уурхайгаас их хэмжээний метан ялгарч ашиггүй хаягдаж байна. Манай том хотууд, аймгийн төвүүдэд барилга орон сууцыг халаах зорилгоор  түүхий нүүрс шатааж, агаар орчныг их хэмжээгээр бохирдуулж байна. Түүхий нүүрсний оронд метаныг хэрэглэх нь агаарын бохирдлыг бууруулах үр дүнтэй арга байж болно. Хийн түлш хэрэглэдэг зуухнуудын үр ашиг нүүрсний зуухнаас ямагт өндөр байдаг. Метаны дулаан гаргах чадвар нүүрснийхээс 2,5 дахин их. Олборлолт ба түгээлтийн зардал хямд байдаг онцлогтой. Гүний уурхайг аюулгүй ашиглахын өмнө тэнд байгаа метан хийг сорж гаргах ёстой. Иймд метан хийн нөөц, түүнээс ялгаран гарах хүлэмжийн хийг тооцох ажлыг цаашид  улам эрчимжүүлж, энэ талаархи хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, олон улсын хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэх шаардлагатай байна. 

Эцэст нь нүүрсний уурхайн метан хийг олзворлох, ашиглах асуудлаар дэмжлэг, тусламж үзүүлж байгаа АНУ-ын Засгийн газар тухайлбал Байгаль хамгаалах агентлагт гүн талархал илэрхийлье. 

Б.Эгшиглэн

П.Н.Шастины нэрэмжит гурав­дугаар эмнэлгийн хурлын танхимд өнгөт
өдөр болов. Энд хэвтэн эмчлүүлж буй 40 өвчтөн зургийн хичээл хийлээ. Өнгө будгаар
ялгаж будах ажлыг хүмүүс хичээнгүйлэн гүйцэтгэв. Учир нь тэдний зураг эмнэлгийн
ханыг чимэх учиртай. Энэхүү “Өнгөт өдөр”-ийг АНУ-ын “Хоспитал арт” сан, Монголын
Урлагийн зөвлөл хамтран санаачилжээ. Эндхийн эмчлүүлэгчид “Өнгөт өдөр”-ийн гол дүр.
Танхимын хаалгаар ормогц П.Дуламсүрэн гуайн уран бүтээл нүдэнд тусав. Тэрбээр их
л эв дүйтэй, цэвэрхэн ажиллаж байлаа. “Өмнө нь зураг зурж байгаагүй. Харин хатгамал
их оёдог. Амьтны дүрс их хатгаж оёдог байсан” гэж эмээ ярилаа. Тэрбээр жолооч хүн.
1957 онд 18 насандаа жолооч болсон. Залуудаа ачааны тэрэгний жолоо мушгиж, хожим
нь так­синд “гүйжээ”.  Өдгөө зүрхний тасагт
хэвтэн эмчлүүлж байна. “Бие их сайжирсан, өвчин намдаж сайхан боллоо. Аръяа­сүрэн
эмчдээ, эмч суви­лагч нартаа баярласнаа илэрхийлж, олон түмнийг эм­чилж эдгэрүүлэх
ажилд нь амжилт хүсье” гэж эмээ хэлсэн юм. Тэрбээр  78 настай ч сайн зураач байлаа.

“Хоспитал арт” сангийн захирал Скотт Фейт биднийг инээмсэглэн угтав.
“Эмнэлгийн хоосон хананууд бидний ажлын үр дүнд өнгөлөг болно” гэж тэр хэлсэн юм.
Эмнэлэгт хэвтэж байгаа хүмүүс ихэнхдээ өвчнөө л боддог. Харин урлаг тэднийг болон
эмч ажилтнуудыг сэргээж, урам зориг өгдөг. Бидний зорилго дэлхийн эмнэлэг бүрийн
хананд эвлүүлсэн зургаа байрлуулах” гэж Скотт ярив.

Өвчтөнүүд уран бүтээлээ дуусгаад, өөр өөрийн хэсгээ эвлүүлэхэд эрээн
мяраан дүрсүүд амьтны дүрс, мод, цэцэг болон амиллаа. “Зураг зурах дургүй хүн байж
болно. Гэсэн ч тэд хүүхэд насандаа очсон мэт мэдрэмж авна. Сэтгэл өөдрөг болдог.
Хүн нэг дор хоёр юм бодож чадахгүй. Зурангаа өвчнөө мартдаг” гэж Скотт хэлсэн юм.
Хожим тэд хийсэн уран бүтээлээ харж баясах болно. Эмнэлгийн ханан дахь зургууд эмч,
ажилтнуудад ч таатай мэдрэмж төрүүлнэ.   Ийнхүү
эмчлүүлэгчид урлагаар дамжуулж сэтгэл зүйн засал хийлгэлээ.

“Хоспитал арт” сангийн түүх жаахан охиноос эхлэлтэй. Скотт Фейтийн
аав зураач биш ч зураг зурах дуртай хүн байжээ. Тэрбээр нэг удаа эмнэлгийн хананд
зураг зурж, өвчтөнүүдэд бэлэг барихаар шийджээ. Гэтэл жаахан охин дэргэд нь ирээд
“Би зурж болох уу” гэжээ. Дараа нь түүний аав, ээж, хамаатан садан, эмнэлгийн эмч,
сувилагчид зурах ажилд татагдан оржээ. Эндээс л “Хоспитал арт” сангийн санаа төрсөн
гэнэ. Скотт Фейт өөрөө уран бүтээлч хүн. Сангийн ажлыг залгамжлах нь эцгийн хүсэл
байсан уу, өөрөө сонголт хийв үү хэмээн сонирхоход “Би багаасаа зурах дуртай байсан.
Аавын маань хийсэн ажил миний зүрхэнд хүрсэн учраас энэ ажлыг залгамжилж авсан”
гэлээ. “Хоспитал арт”-ынхан 1984 оноос хойш дэлхийн 195 орны  4000 гаруй эмнэлэгт хүрч очсон аж. “Би баян хүн
биш. Манай санд цалин авдаг хүн олон биш. Бид дэлхийн хаана ч очсон сайн дурынхны
дэмжлэгтэйгээр ажилладаг” гэж энэ залуу ярьсан юм.

Энд зураг зурж суусан У.Эрдэнэ-Очир хичээнгүй зураачдын нэг. Төмөрлөгийн
үйлдвэрийн инженер тэрбээр “Зураг зурж байгаагүй, хүүхэд байхдаа л зурж байсан байлгүй”
гэнэ. “Гэхдээ маш зөв юм байна. Салж чадахгүй, цаг гаруй сууж байна” гэж тэр хуучлав.
Хүн бүр л сайн зурж байна. Хараад байхад будаг нь усан будаг шиг урсдаггүй, онцгой
эв дүй шаардахгүй, хичээл зүтгэлтэй байхад л сайхан зураг амилахаар юм билээ. Урлагаар
анагаах эмчилгээний хэлбэр Монголд ийнхүү “импортлогдлоо”.

 Эмнэлэг дэх өнгөт өдөр  харин хананд үлдэнэ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Б.ЯНЖМАА