Category: цаг-үе

-Орон нутаг дахь шүүх, прокурорын цус ойртсон бүлэглэлийг задлах хэрэгтэй байна-

Анхан шатны шүүхийн шүүгчид хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан байхад Ц.Батцогтыг гэм буруутайд тооцож ял өгчээ. Түүнийг ялаа эдэлж байхад хуулийн байгууллагын ажилтан зодож, хүнд гэмтэл учруулсан байна. Ийн шүүгдэхгүй хэрэгтээ шүүгдэж ял эдлээд гарсных нь дараа нэг жил найман сарын дараа хуулийнхан хэргийг нь дахин сэргээж нэг хэрэг дээр хоёр дахиа ял оноожээ. Хуулийнхны хууль бус үйлдлээс болж хохирсон түүнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өнгөрсөн мягмар гаригт уучлал үзүүлсэн байна. Ц.Батцогт хуулийнхны хууль бус үйлдлээс болж өдгөө Ховд аймагт хэвтэрт байгаа талаар эгч нь ярьсан. 

Түүний эгч Ц.Эрдэнэдэлгэртэй утсаар холбогдож ярилцлаа. 

-Дүү тань суллагдчихсан уу. Бие нь гайгүй юу?

-Ховд аймгийн хорих 457 дугаар ангиас өчигдөр суллагдлаа. Суллагдахаасаа өмнө Баруун бүсийн эрүүл мэндийн төвд 10 хоног эмчлүүлсэн. Тэндээсээ хорих ангийн эмнэлэгт шилжсэн. Одоо бие нь тун тааруу байна. Шоронд орсноосоо хойш 13 кг турсан. Яс арьс болжээ, миний дүү. Бөөрнийхөө өвчнөөс болоод даралт нь байнга ихэсдэг. Гэрээрээ жаахан эмчилгээ хийлгэчихээд хөдөө аваад явах санаа байна. Хөдөө хэд хонуулчихаад Тайланд руу авч явж эмчилгээ хийлгэнэ гэж бодож байна. Цэл залуу, эрүүл саруул хүүгээ хуулийнхны гарт өгөөд дөрвөн жилийн дараа тахир дутуу, эдгэх эдгэхгүй нь мэдэгдэхгүй өвчний үүр болгоод авч байна даа. Хуулийнхан өс санавал хүнийг сүг болгодог юм байна. Харин Ерөнхийлөгч тэдний алдааг олж харж уучлал үзүүлж аминд нь орлоо. Тэгээгүй бол Монголын шоронд Д.Амарсайхан агсны дараа дүү минь үхэх байлаа. 

-Ямар ч байсан уучлалаар суллагдлаа шүү дээ. Дүүдээ сэтгэлийн дэм өгч байгаа биз дээ. Эрх чөлөөтэй байхад эмчлүүлж болно шүү дээ?

-Тэгж л итгэж байна. Дүү минь манайхны бага нь. 32 настайдаа энэ хэрэгт холбогдсон. Одоо 36 настай. Тухайн үед ээжтэйгээ амь­дардаг байлаа. Бага хүүгээ хэрэгт холбогдож, шорон дамжсанаас хойш муу ээж минь сэтгэлээр унасаар байгаад бурхны оронд очсон. Арай гэж ялтан гэдэг нэрнээс салаад ирэхээр ээж нь байхгүй байхаар ямар байх билээ. Сэтгэлээр унаад бидэнтэй дуугарах ч үгүй юм. Энэ хэрэгт холбогдохоос өмнө найз бүсгүйтэй байсан. Гэтэл хоёр дахь удаагаа ял авлаа гэх үед тэр бүсгүй нь холбоогоо тасалчихсан. Одоо энэ хүн түшээд авах ээж, ханилах ханьгүй ах, эгч нараа харсан л хүн үлдлээ. 

-Анх юу болсныг та яриач. Дүү чинь яагаад шалгагдсан юм бэ?

-Эгчтэйгээ хамт 2010 оны есдүгээр сарын 20-ны өдөр Булган аймгийн боомт руу ачаа ачихаар явсан юм. Тухайн үед дүү минь гадаад паспортгүй байсан болохоор эгч нь хил даваад өөрөө наана нь үлдсэн юм билээ. Ингээд найзындаа очиж хонохдоо нэг шил архи хувааж ууцгааж. Тэгэхдээ Р.Ганхүү гэдэг залуутай маргалдаж, зодуулж. Зодуулчихаад нөгөөхөө өсч зодно гээд согтуу явж байхдаа Д.Нямдорж гэдэг нөхөртэй таарч зодолдсон байна. Зодолдохдоо модоор Д.Нямдоржийн толгойг цохиж хөнгөн гэмтэл учруулсан юм билээ.

Д.Нямдоржийн эгч Д.Эр­дэнэчимэг нь өмгөөлөгч уч­раас цагдаад мэдэгдэж дүүг минь баривчлуулсан байдаг. Саяхан би хотод ирж зодоон болоход хамт байсан гэрчтэй уулзлаа. “Ер нь бол Баяраа эхэлсэн юм билээ…” гэдэг киноны үг шиг Д.Нямдорж эхэлж зодсон юм байна. Эрчүүдийн хоорондох зодоон ийм том асуудалд хүргэчихлээ. Тухайн үед Д.Ням­доржийн эгч “Бие нь зүгээр бол цагдаа, шүүх гэхгүй” гэж хүртэл хэлж байсан. Мөр­дөн байцаагч нь хүртэл “Чамаас их хэмжээний мөнгө авах гэж байгаа. Наад хэргээ прокурор дээр хаалгачихаж чадахгүй байна уу” гэж хүртэл дарамталж байсан. Тухайн үед бидэнд тийм их мөнгө байгаагүй л дээ. 

-Тэгээд дүүг тань эрүү­гийн хэргээр зүйлчилж ял оноосон юм уу?

-Ховд аймгийн прокурорын газ­раас дүүг минь зэвсгийн чанартай зүйл (Мод) ашиглан бусдыг илтэд үл хүндэтгэн танхайрсан хэрэг үйлдсэн гэж үзээд Эрүүгийн хуулийн 181 дүгээр зүйлийн 181.2-т зааснаар яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд хэргийг нь шилжүүлсэн. Харин сум дундын нэгдүгээр шүүх хэргийг 2011 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдөр хэлэлцэж, дүүд минь холбогдох хэргийн зүйлчлэлийг өөрчилж Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 99 дүгээр зүйлийн 99.1-д зааснаар хөнгөн гэмт хэрэг үйлдсэн буруутайд тооцож, гурван сар баривчлах ял оноосон. Тухайн үед хэргийг шүүгч Б.Батсүх, Д.Дима, Л.Гэрэлмаа нар шүүсэн юм. Гэтэл Эрүүгийн хэр­гийн байцаан шийтгэх хуульд зааснаар хөнгөн гэмт хэрэгт эрүүгийн хариуцлагад татах хугацаа өнгөрсөн байсан юм байна. 

-Энэ тухай та нар мэдээгүй байсан юм уу?

-Орон нутгийн хуулийн ажилтнууд бүгд холбоотой ажилладаг. Хохирогч Д.Ням­дор­жийн эгч өмгөөлөгч. Түүнийг мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч бүгд танина. Тийм болохоор шүүхэд нөлөөлөхгүй гэх үндэслэлгүй. Манай өмгөөлөгчөөр ажилласан хүнийг нотариат ажиллуулдаг гээд өмгөөлөх эрхийг нь хасчихсан. Тиймээс бид айгаад давж заалдаж чадаагүй. Тэгээд ч “Хүний хүүхэд зодчихоод төрөөс өгсөн гурван сар хоригдох ялыг эдлээд гараад ирэг” гээд өнгөрсөн юм. Гэтэл шүүгчид хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссаныг анзаараагүй алдаа гаргасан гэдэг нь сүүлд тодорхой болсон. 

-Гурван сар хоригдож байхдаа зодуулсан гэсэн үү?

-Баривчилгааны ялтай хүнийг хорихын гадна гаргаж ажил хийлгэдэггүй, нийгмээс тусгаарлаж ганцаарчилсан байдлаар шийтгэдэг юм билээ. Тэгтэл хорихын ажилтнууд дүүг минь гадуур гаргаж ажил хийлгэсэн. Тэгээд зогсохгүй ажил хийж байхад нь 457 дугаар хорих ангийн төлөөлөгч Махбат “Даргын машинд хүрлээ” гэдэг шалтгаанаар зодож, хорих ангийн шалан дээр нүцгэнээр нь хэвтүүлж бороохойдоод алах шахсан. Зодуулсан шөнөө дүү минь босч чадахгүй цусаар шээж хоносон байдаг. Маргааш нь манай дүү эргэлтээр очоод зодуулсныг нь мэдсэн. Ингээд прокурорт гомдол гаргаж дүүг минь Баруун бүсийн оно­шилгооны төвд аваачихад даралт нь 180, зүрхний цохилт нь 140, цусаар шээсэн, бүх бие нь хөх няц болчихсон ухаангүй ша­хам байсан. Шинжилгээгээр бөөрнөөс их хэмжээний цус алдсан нь тодорхой болсон учраас эмнэлэгт хэвтүүлсэн. Үүнээс болж одоо даралт нь байнга ихэсдэг. Жаахан хөдөлгөөнтэй байвал цус алдчих гээд байдаг болсон. Ерөөсөө л хэвтэрт орсон доо. 

-Дүүг тань зодсон төлөөлөгчид хариуцлага тооцсон уу?

-Махбат гэдэг нөхөр “Урьд орой нь эхнэртэйгээ хэрэлдээд уурандаа чамайг зодчихлоо. Уучлаарай. Ах нь хэдэн төгрөг өгөх вэ” гэсэн байна лээ. Хуулийн байгууллагад хандсан ч хэр­гийг нь хаачихсан. Модоор хүний толгой цохиод хөнгөн гэмтэл учруулахад ял өгдөг атлаа төрийн төлөөлөгч бус­дыг нүцгэлж байгаад бороохойгоор зодож, тамлаад хүнд гэмтэл учруулахад шүүх хэргийг нь хаадаг юм билээ. Одоо тэр залуу Хэнтий аймгийн хорих ангийн даргаар ажиллаж байгаа гэсэн. Махбатын хэрэг Ховд аймгийн прокурорын газрын Цэцэгмаа гэдэг прокурор дээр байсан. Тэр прокурор миний дүүгийн зодуулсан хэргийг зургаан сар хяначихаад шүүх хуралдаанд улсын яллагчийн хувиар биш Махбатын өмгөөлөгч аятай оролцсон. Шүүх хэргийг хэ­рэг­сэхгүй болгосны да­раа Цэцэгмаа прокурор “Манайх дээрээсээ босоо удирдлагатай. Дарга нар ингэ, тэг гээд байхаар яах юм бэ” гээд Махбатыг ажлаас нь ч түдгэлзүүлээгүй. Орон нутагт хуулийн байгууллагынхан яллагч, шүүгч, хянагч гээд бүгд нэг талд байдаг юм байна. 

-Зодуулаад эмнэлэгт бай­хад гурван сар баривчлах ял нь дууссан уу?

-Ховд аймгийн эмнэл­гээс гуравдугаар шатлалын эмнэлэгт үзүүлэх шаардлагатай гээд хотод авчирсан.Хотод ирээд шинжилгээ хийлгэхэд зүүн бөөр томорсон, уураг их хэмжээгээр алдаж байна гэж оношлогдсон. Шинжилгээнд явж ирээд аймагт эмнэлэгт хэвтэж байхад ялынх нь хугацаа дуусаад суллагдсан. Суллагдсан ч бие нь дээрдээгүй. Эмнэлэг дамжаад хэвтэж бай­тал Махбатыг шүүх хурал болоод дахиад л шүүхээр явж эхэлсэн. 

-Зодуулж хэвтрийн өвчтэй болсон ч ял эдлэх хугацаа нь дуусчээ. Яагаад хоёр дахиа шүүгдэхээр болчихсон юм бэ?

-Дээр хөөн хэлэлцэх хуга­цаа нь дууссан хэрэгт ял өгсөн гэсэн шүү дээ. Тий­мээс шүүгчдийн буруутай үйл ажиллагаанаас болж ял эдэлсэн бол гурван сар хилсээр хоригдсонд тооцож хохирлоо барагдуулдаг юм байна. Амьдралын боломж тааруу хүмүүс хэцүү юм байна шүү дээ. Хэдэн төгрөг олдвол хэв­тэрт байгаа дүүгээ Тайланд руу эмчилгээнд авч явъя гэж бодсон юм. Тэгээд Хүний эрхийн үндэсний комисст гомдол гаргасан. Тэндээс Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд хандсан юм билээ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл ч арга хэмжээ авч Д.Дима, Л.Гэрэлмаа нарын зэр­гийг нэг жилийн хугацаатай буу­руулсан. Б.Батсүх шүүгч өөрөө архи уугаад ажлаасаа халагд­чихсан юм билээ. Дараа нь Ерөнхийлөгч алдаа гаргасан гэдэг үндэслэлээр Д.Дима, Л.Гэрэлмаа нарыг шүүгчээр дахиж томилоогүй. Эхлээд өм­гөөлөгчийн хувийн өс хонзонгоор дүү минь хилсээр ял эдэлсэн. Хуулийнхны дараагийн өшөө авах сэдэл нь энэ. Дүүгээс минь болж шүүгчээр ажиллах эрхээ хасууллаа гээд л хонзон санаж эхэлсэн. 

-Юу гэсэн үг вэ. Тэд хэргийг сэргээхгүй биз дээ?

-Бид гэм хороо арилгуу­лахаар Ховд аймгийн анхан шатны шүүхэд хандахад анх гурван сар баривчлах ял оноо­сон шийтгэх тогтоолыг хүчингүй болгосон. Өөрөөр хэлбэл, шүүгчдийн алдааг хүлээн зөвшөөрсөн. Гэтэл прокурор дүүг минь ялаа эдэлснээс хойш нэг жил найман сарын дараа эсэргүүцэл бичиж хэргийг задлуулахаар болсон. Хуу­лиараа бол шийтгэх тогтоол гарснаас хойш 14 хоногийн дотор гомдол гаргах эрхтэй юм билээ. Гэтэл Ховд аймгийн давж заалдах шүүх 1.8 жилийн дараа прокурорын эсэргүүцлийг хүлээж аваад 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 23-ны өдөр хэргийг задалчихсан. Ийм шийдвэр гаргасан М.Нямбаяр гэдэг шүүгч нь өөрөө Д.Диматай ах дүү юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, Д.Дима шүүхэд нөлөөлсөн гэж хардах үндэслэлтэй. Ерөөсөө Д.Димаг миний дүүгээс болж ажилгүй болсон гэж хорсохдоо хэргийг нь задалсан байх.  

-Тэгээд Ховд аймгийн шүүх дахиад ял өгсөн юм уу?

-Энэ хэрэг чинь сэргэнэ, сэргэхгүй гэж Ховдын шүүхээр орсоор байгаад задарсан хэргийг нь шүүх шүүгчгүй болчихсон. Тэгээд харьяалал тогтоолгоод Увс аймгийн сум дундын шүүхээр шүүлгэхээр боллоо. Увс аймгийн сум дундын шүүх хэргийг 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдөр хэлэлцээд дүүд минь 3.4 жилийн хорих ял оноочихсон.

-Д.Нямдоржийг зодсон гэдэг хэргээр нь дахиад ял өгчихөж байгаа хэрэг үү?

-Тийм. Нэг хэргээр хоёр дахиа ял өгч хууль зөрчсөн гэсэн үг. Ингэхдээ өмнө нь биеэр эдэлсэн гурван сарын баривчлах ялыг нь 90 хоног цагдан хоригдсонд тооцно гээд захирамж гаргачихсан. Өмгөөлөгч маань “Энэ хэрэг­тээ шийтгэлээ хүлээгээд сул­лагдчихсан шүү дээ” гэсэн ч “Зөнөчихсөн хөгшин донгос­лоо” гээд хүлээж аваагүй. 

-Та бүхэн дараагийн шат­ны шүүхэд гомдол гаргасан биз дээ?

-Гаргасан. Хяналтын шат­ны шүүхэд гомдол гаргаад хэрэг нь шийдэгдтэл дүү минь Увс аймгийн хорих ангид хэвтэж байгаа хэрэг. Эмчилгээ хийлгэхгүй л бол даралт нь ихсээд цус алдчих гээд байдаг гэж ярьсан шүү дээ. Давах болон хяналтын шатны шүүх анхан шатныхаа хууль бус шийдвэрийг хэвээр үлдээчихсэн. Хяналтын шат­ны шүүхийн шийдвэр гарсны дараа буюу 2014 оны гуравдугаар сард дүү минь Ховд аймгийн хорих ангид ачигдаж ирсэн. Ирээд мөн л хэвтэрт байсан. Хорихынхон дүүг минь босгож болохгүй гэдгийг бүгд мэддэг болчихсон байсан. Хэвтэрт байсан ч бие нь муудаад болохгүй Баруун бүсийн эрүүл мэндийн төвд эмчлүүлсэн гэж дээр ярьсан шүү дээ.

-Хяналтын шатны шүүхийн шийдвэрийг эсэргүүцэх эрх байхгүй. Тиймээс Ерөн­хийлөгчөөс уучлал хүссэн юм уу?

-Бид юугаа мэдэх билээ. Дүү минь үхдэл болоод Ховдын шоронд хэвтэж байсан. Бид гадна нь яахаа мэдэхээ больсон хүмүүс байлаа. Тэгж байтал Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадорж баруун аймгуудад ажиллах үеэрээ Ховдод ирсэн. Учир байдлыг нь хэлэхэд “Ийм хууль бус үйлдэл байж болохгүй. Хүний эрхийн ноцтой зөрчил. Ерөнхийлөгчид өөрийн биеэр хандаж уучлал хүснэ. Үүнээс өөр гарц байхгүй” гээд явсан. Тэр дагуу Ерөнхийлөгчид хандаж, үйл явдал өрнөсөөр Ерөнхийлөгч хууль бус үйл­дэл болсныг мэдэж уучлал үзүүлсэн. Эрүүгийн хуулийн зургадугаар зүйлд “Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд тухайн хэрэгт нь зөвхөн нэг удаа эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэнэ” гэж заасан байдаг юм байна. Тиймээс Ерөнхийлөгч төрийн алдааг уучлалаараа залрууллаа. 

-Дүү тань уучлагдсан ч хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан байхад ял оноосон шүүгчид, шоронд зодсон төлөөлөгч, дахиад тэр хэргээр нь ял оноосон шүүгчдэд гомдолтой байгаа биз дээ?

-Гомдоод барахгүй байна. Шүүх, прокурорын цус ойртсон, мафиж­сан бүлэглэлээс болж нэг монгол залуугийн амьдрал сүйрлээ. Насаараа хэвтэрт байх өвчтэй болсон хүн амьдрал сүйрлээ гэхээс өөр яах билээ. Орон нутаг дахь хууль, шүүхийнхний цус ойртолтыг задалж өгөөч гэж бодлого барьдаг хүмүүсээс нь хүсмээр байна. Тэгэхгүй бол ах дүү, төрөл садан, найз нөхөд болсон өмгөөлөгч, мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгчид хүний эрх зөрчсөөр байна шүү. Түүний нэг жишээ нь дүү минь. Тэд өөрсдийн эрх ашгийн төлөө жирийн иргэдийг яаж ч мэдэхээр юм байна. Харин Хүний эрхийн үндэсний комисст асуудал нь хүрсэн тулдаа Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаж дүү минь шоронд үхэхээс аврагдлаа. 

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР 

Б.САРАНЦЭЦЭГ

Ирэх жил Монгол-Францын дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой тохиох юм.  Үнэндээ бол манай хоёр улсын харилцаа 50-иас илүү олон жилийн түүхтэй. Үүнийг баталгаа болох зургуудыг Гадаад хэргийн яамнаас зохион байгуулсан нээлттэй хаалганы өдрүүдэд оролцсон Монгол Улс дахь Францын ЭСЯ-ныхан толилуулсан юм. Энэ зургуудын талаар Францын Онц бөгөөд бүрэнд эрхт Элчин сайд Ив Дэнлунэгээс тодруулсныг сонирхуулъя.

-Манай хоёр улс XII зуунаас харилцаатай байсныг гэрчлэх энэ зургийн талаар та манай уншигчдад сонирхуулаач..

-Эхний зураг Францын хаан Луи IX (Гэгээн Луи ч гэж нэрлэдэг) Монголын элчүүдийг хүлээн авч уулзаж байгааг харуулсан. Үүнийг XV зуунд зурсан. Тэгэхээр үүнтэй холбоотой үйл явдлуудын талаар яримаар байна. Баруун гар талд буй зураг нь 1248 онд 12 дугаар сарын 18-ны өдөр Францын хаан Луи IX  нь Гүюг хааны Перс дахь төлөөлөгч Алжигдайн элчийг Кипрт хүлээн авч байгааг харуулсан. Луи IX нь загалмайтны долдугаар дайнд бэлдэж байсан үе. Египетийн мамлюкуудын гарт орчихоод байсан Иерусалим хотыг дайтахаар 25000 цэрэг дагуулан явж байсан гэдэг.  Монголын хааны элч түүнд бараалхахдаа “Ариун газар нутгийг эзэлж Иерусалимыг чөлөөлөхөд туслахад бэлэн” хэмээн хэлсэн тухай түүхэнд өгүүлсэн байдаг. Үүний дараахан 1249  оны нэгдүгээр сард хаан Луи IX нь Андре дө Лонжюмо тэргүүтэй элчээ Монгол руу илгээсэн. Тэр үед хаан Гүюг өөд болоод удаагүй байсан тул Франын хааны элчийг төрийн эрх барж байсан хатан Огул Хаймиш  нь Балхаш нуурын зүүнтэй хүлээн авч уулзаж байжээ. 1252 оны тавдугаар сард Андре дө Лонжюмо тэргүүтэй Францын хааны элчийг нутаг буцахад  хамт ирсэн Монголын элчүүдийг Цезаред хүлээн авсан. XIII зуунд манай хоёр улсын дипломат харилцаатай холбоотой үйл явдлууд болсон байдаг. 1253 онд  хаан Луи IX нь өөрийн элч Гийом де Рубрукийг Монгол руу илгээсэн. Үүний дараа 1288 онд Монголын элч нар Францад ирсэн юм.

-Тэгвэл XX зууны үеийн үйл явдал хамаарагдах  нэгэн түүхэн гэрэл зураг байна. Францын нэртэй улстөрч болох Шарь де Голльтой энэ зураг ч их сонин юм байна.

-1966 оны 11 дүгээр сарын 18-ны өдөр Бүгд Найрамдах Франц улсын Ерөнхийлөгч, генерал Шарль де Голль, Гадаад хэргийн сайд Кув де Мурвиль нар Елисейн ордонд  БНМАУ-ын Элчин сайд Б.Жаргалсайханыг итгэмжлэх жуух бичгээ хүлээн авсны дараахан авахуулсан зураг. Манай хоёр улсын Засгийн газар 1965 оны тавдугаар сарын 30-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоохоор шийдээд байсан үе. Тухайн үед генерал Шарль де Голль  дорно дахинтай дотно харилцаатай болох гадаад бодлогыг баримталж байсан. 1964 оны гуравдугаар сард Франц БНХАУ-тай дипломат харилцаа тогтоосон юм. Түүний хэлснээр ЗХУ-тай сайн харилцаатай байх гадаад бодлогыг  хэрэгжүүлж байжээ. Үүнээс хэдэн сарын өмнө Франц Улс нь БНМАУ-д Элчин сайдын яамаа нээх боломжийг судлуулахаар дипломатч Филипп Ришиег илгээсэн. Тэр хүн тайландаа өөрийгөө 1253 онд Монголд ирж байсан Гийом де Рубрукийн залгамжлагч хэмээн тодорхойлсон байдаг юм.

БНМАУ-ын Элчин сайд Б.Жаргалсайханыг итгэмжлэх жуух бичгээ барих үеэр генерал Шарль де Голль 1289, 1302 онуудад Аргун, Өлзийт хаадаас Францын Филипп хаанд илгээсэн захидлын хувийг танай Засгийн газарт дамжуулан өгсөн түүхтэй. Тэдгээр захидлын хувь нь танай Гадаад хэргийн яамны архивт хадгалагдсан байх ёстой.

-Энэ хоёр зураг, ялангуяа XV зуунд зурсан зургийн талаар хэдхэн түүхч болон мэргэжилтнүүд мэднэ гэж та ярьж байсан. 

-Франц, Монгол хоёр бол хүлээн зөвшөөрөгдсөн өөрийн түүхтэй. Үүнийгээ үндэсний бахархлын нэгэн хэсэг болгож үздэгээрээ төстэй. XIII зуунд хоёр улсын зорилго ижил байсан байна. Хоорондоо дайтах бус хамтран ажиллах, тохиолдлоор бус тогтмол харилцаатай байх зорилготой байжээ.  Бас нэгэн баримтыг дурдахад Франц улсын Ази тивд харилцаа тогтоосон анхны орон нь Монгол байсан. Хэдэн зууны туршид Франц нь Монголыг сонирхсоор ирсэн нь үүнтэй холбоотой юм.

Манай хоёр улсын харилцаа эрчимжиж байгаа энэ үед түүхэн үндэс суурь болсон үйл явдлуудыг  сануулах нь чухал болов уу гэж  бодож байна.

Ю.ДЭЛГЭРМАА

Дарга нарын амны уншлага болсон Мянганы хөгжлийн зорилтууд үүргээ гүйцэтгэж, 2015 оноос хойшхи хөгжлийн бодлого НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийнхний гол сэдэв болоод байна. Тэд Тогтвортой хөгжлийн зорилт хэмээх шинэ нэр томъёог санал болгож байгаа. Энэ өдрүүдэд Монголд айлчилж байгаа НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн захирлын орлогч Хаолянь Шугийн ярианд ч энэ сэдэв олонтаа дурдагдсан билээ.  Тэрбээр Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд болон УИХ-ын эмэгтэй гишүүдтэй  уулзсан юм.  2015 оноос хойшхи хөгжлийн  сэдвээр үндэсний зөвлөлдөх уулзалт Монгол дахь  НҮБ-ын төв байранд болсон. “Тогтвортой хөгжилд жижиг дунд бизнесийнхний оруулах хувь нэмэр” хэлэлцүүлэгт оролцож, үг хэлсний дараа нь  ноён Хаолянь Шутай цөөн хором уулзах боломж олдлоо.  

-НҮБ-ын гишүүн орнууд 2015 оноос цааш юу хийхээ төлөвлөж байна.  Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудаа тодорхойлж эхэлжээ. НҮБ-ын  Нээлттэй ажлын хэсгээс гаргасан 17 зорилгыг харахад ерөөсөө манай дэлхийг диваажин болгохыг хүсч байгаа юм шиг санагдлаа. Ядуурлыг бүх төрлөөр арилгана. Хүн бүр эрүүл байна л  гэнэ.  Үнэхээр энэ бүхнийг хэрэгжүүлж чадна гэж та бодож байна уу?

-Миний мэдэж байгаагаар 2015 оноос хойшхи бодлого боловсруулах баримт бичиг эхний хувилбараараа яваа.  Нэлээд зоримог зорилтууд дэвшүүлсэн шиг байгаа юм.  Ямар үзүүлэлтээр гүйцэтгэлээ дүгнэх талаар ажлын хэсгийнхэн ярьж байгаа. (Энэ үеэр түүний гар утас дуугарав. “Уучлаарай утсаар яриадхая. Эхнэр, хүү хоёр  энд байгаа юм” гэж тайлбарлав. Аль хэдийнэ ажлын цаг дуусах гэж байсан учраас бяцхан хүү нь түүнийг асууж сурч байгаа бололтой.сурв)

 Бид Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг томъёолохдоо  Мянганы хөгжлийн зорил­туудын үргэлжлэл болгон дэвшүүлж байгаа юм. Бүх орнууд Мянганы хөгжлийн зорилтуудаа арай л хэрэг­жүүлж дуусахгүй болов уу. Зарим орнууд ихэнхийг нь биелүүлэх байх. Зарим орон арай л гүйцэтгэж амжихгүй. Монгол орны хувьд Мянганы хөгжлийн зорилтоо 70 хувь биелүүлэх төлөв харагдаж байгаа. Энэ бол сайн үзүүлэлт. Бид Мянганы хөгжлийн зорилтдоо  орхиг­дуулсан салбараа Тогтвортой хөгжлийн зорилгодоо хам­руулна гэсэн үг юм. Аливаа юм төгс төгөлдөр биш байдаг. Бид Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудынхаа хүрээнд энэ дэлхий ертөнцийг илүү сайхан болгох, хүн амьдрах илүү сайхан орчин бүр­дүүлэх зорилт тавьж байгаа юм. Жишээлбэл энд Хүний аж төрөх аюулгүй орчин болоод амьдралын нөхцөлийг нь сайжруулна гэсэн байна. Энэ бол МХЗ-тод томъёолоогүй. Монголд  маш их хамааралтай  байгаа биз. Хоёр дахь жишээ дурдахад МХЗ-тод томъёолоогүй мөрт­лөө Тогтвортой хөгжлийн зорилтын  хүрээнд хүртээмжтэй хөгжлийг  нөхцөлдүүлэхийн зэрэгцээ хүн болгонд амьжиргаагаа авч явах хөдөлмөр эрхлэлтийн нөхцөлийг хангана гэж байна. Өчигдөр Ерөнхий сайдын ярьсан зүйлтэй яг нийцэж байгаа юм.  

-Сэтгүүлч хүний хувьд харахад Мянганы хөгжлийн зорилт ч тэр олон улсын байгууллагуудаас санал болгож байгаа хөгж­лийн бодлогууд дээрээсээ тулгадаг болохоор төдийлөн амжилтад хүрдэггүй санагд­даг. Харин одоо гишүүн орнуудын иргэдийн дунд хэлэлцүүлэг явуулж байгаа нь НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөл­бөр энэ байдалдаа дүгнэлт хийж байна гэж ойлгож болох уу?

-Өөрийн чинь ойлголт буруу гэж бодож байна. Учир нь юу гэвэл  МХЗ нь Мянганы хөгжлийн тунхаглалаас үүдэлтэй баримт бичиг юм шүү дээ. Мянганы хөгжлийн тунхаглалыг 1992 онд Рио-д гишүүн орнууд нэгдсэн дуу хоолойгоор баталсан. Мянганы хөгжлийн зорилт гэдэг бол гишүүн орнуудын өөрсдийн баталсан бичиг баримт юм шүү. Олон улсын байгууллагуудын хувьд али­ваа гишүүн орнуудын санал санаачилгыг дэмждэг болохоос биш ямар нэг бодлого стратегийг тулгана гэж байхгүй. Жишээ дурдъя. МХЗ-ын хувьд 9 дүгээр зорилтыг Монгол Улс өөрөө санаачилж, түүндээ эзэн болсон. 

Гэхдээ Тогтвортой хөгж­лийн зорилтыг тодорхойлох үйл явц гишүүн орнуудын иргэдэд илүү хүртээмжтэй байгаа гэдэг өөрийн чинь ойлголт зөв байна. Хөг­жиж байгаа олон оронд ту­хайн Засгийн газрын хүчин чармайлт дангаараа хангалтгүй. Засгийн газрын зэрэгцээ иргэний нийгмийн байгууллагууд, эрдэм шинжилгээний байгуул­лагууд, хувийн хэвшил бүгд хамтрах нь нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд маш чухал үүрэгтэй. 

Эцсийн дүнд энэ бүх хамтарсан хүчин чармайлт ядуурлыг бууруулахад чиг­лэгддэг юм. Дээр дурдсан оролцогч талууд ирээдүйн хөгжлийг томъёолж тодор­хойлоход өөрийн үгээ хэлж байгаа нь олон улсын байгууллагуудын анхааралд байж, хамтын ажиллагааны үндэс суурь болдог юм. 

-Та хэлэлцүүлгийн үеэр хотын ядуурлын тухай дурдсан. Гэр хороололтой танилцахаар явсан гэсэн. Монголын  ядуусын нөх­цөлийг бусад орныхтой харьцуулав уу?

-Ядуурал болоод тэгш байдал өөр хоорондоо маш холбоотой ухагдахуун юм. Ядуурал нь орлогын эх үүсвэртэй байж болно. Өөр бусад хэлбэрээр ч илэрч байдаг зүйл. Үндсэндээ ядуурал нь аливаа нэг үйлчилгээг хүртэж чадахгүй алслагдсан, орхигдсон тэр нөхцөл байдлыг хэлээд байгаа юм. Санхүүгийн эх үүсвэр, амьдрах орон сууц, боловсролын үйлчилгээнээс хүртэж чадахгүй байх нь ядуурлын үзүүлэлт мөн л дөө. Ядуурал өөрөө олон хэмжүүртэй. Тэгш бус байдал гэдэг ядуурлын хэмжүүрүүдийн нэг юм. Энэ хүндрэлтэй асуудлуудын зарим нь танай гэр хороололд ажиглагдаж байна л даа. Үндэсний Засгийн газраас ядуурлыг анхааралдаа авч, тодорхой арга хэмжээ авч байгаа гэж бид ойлгож байгаа.   Хү­мүүс юуг эрэлхийлж Улаанбаатарт нүүж ирдэг гэвэл  ажил эрхлэлтийн  илүү боломж,  хүүхдүүдийнхээ сургууль, боловсролын үйлчилгээ, эрүүл мэндийн үйлчилгээг хүртэх гэж ирдэг нь Азийн бусад хотуудын ядуурлын өнгө төрхтэй ижил. Мөн түүнчлэн төлөвлөөгүй шилжилт хөдөлгөөн олон хүндрэлтэй асуудлыг бий болгодог нь ч бусад хоттой ижил байна. Зас­гийн газраас явуулж бай­гаа хот төлөвлөлтийн бодло­год сөргөөр нөлөөлөх, зөвшөө­рөлгүй газар суурьших гэх зэрэг асуудал байна.  Хөдөө, орон нутгаас ирсэн хүмүүс өөрсдийн хүсэн хүлээсэн боломжоо эдэлж чадахгүй бол сэтгэл зүйн хүндрэлтэй тулгардаг. Гэр хороололд амьдарч байгаа иргэд наад зах нь уул уурхайн компанийн усанд төлдөг үнээс илүү төлбөр төлж усаа авч байна шүү дээ. Азийн бусад орны хотуудтай харьцуулбал хэт их төвлөрлөөс ангид, тархай бутархай суурьшсан юм байна. Бангладеш улсад гэхэд хотын ядуу хороололд суудаг есөн сая хүн байна. Миний Улаанбаатарт харсан зүйлтэй Бангладешийг харьцуулбал тэр их давчуу орон зайд эрүүл ахуйн хүндрэлтэй нөхцөл илүү хурц нийгмийн асуудал үүсгэдэг. Гэхдээ  хүнд асуудлын шийдлийг олно гэдэг хаана ч ярвигтай. 

-Та манай хөрш орны хүн. Монголын талаар ямар төсөөлөлтэй ирэв?

-Монголын тухайд анхны ойлголт өргөн уудам тал нутаг, хөх тэнгэр болоод  Чингэс хааны өлгий нутаг. Эрийн гурван наадмын орон. Маш их хүчтэй соёлын өв уламжлалтай орон гэж ойлгож байсан. Миний хувьд Монголд анх удаа ирж байгаа. Сонирхол татах олон зүйлүүд байна. Үүний зэрэгцээ 20 жилийн турш хөгжлийн асуудлаар ажиллаж байгаа хүний хувьд тархай бутар­хай оршин сууж байгаа ард иргэдэд төрөөс үйлчилгээ үзүүлэхэд ямар хүндрэлтэй байгааг ойлгож байна. Монгол дахь хотжилтын үйл явц миний гайхлыг үнэхээр төрүүлж байна. Үүний зэрэгцээ Монгол Улсын хүрсэн ололт амжилт, бичиг үсэгт тайлагдсан байдал, эхийн болон нярайн эндэгдлийг шийдвэрлэсэн байдал, олон улсын байгууллагуудтай харилцах түвшин хэрхэн ахиж байгаа  зэрэг нь надад бахдам сэтгэл төрүүлж байна. УИХ-д 11 эмэгтэй гишүүн байгаа нь бас л их том амжилт. Миний ойлгож байгаагаар эмэгтэй гишүүдийн тоог улам нэмж, тэдний байр суурийг бэхжүүлэх юм бол Монголын гэр бүлийн нөхцөл үлэмж сайжирна. 

-Гэр бүлийнхэн тань Монголд байгаа гэсэн. Эцэг хүний хувьд хүүхдэдээ Монголоос юу үзүүлэхийг хүсч байна?

-Эхнэр, хүү хоёр маань надтай хамт ирсэн л дээ. Тэд маань Монголд надтай хамт ирэхийг маш их хүсч байсан. Соёл уламжлалтай танилцах, хүмүүсийн аж байдалтай танилцах маш их эрмэлзэлтэй ирсэн. Миний хүү есөн настай. Хүүдээ дэлхий ертөнц ямар олон өнгө аястайг харуулахыг хүссэн. Олон төрлийн соёл, өөр  хүмүүсийг  хүүдээ танилцуулмаар байна.  Ажлын онцлогоос болоод олон орноор явж, гэрээсээ удаан хугацаагаар хол байдаг учраас энэ удаа гэрийнхнээ миний ажлыг нүдээрээ хараасай гэж хүссэн.

Б.ЯНЖМАА

Монголын бизнесийн дээд хэмжээний уулзалт өчигдөр “Их тэнгэр” цогцолборт эхэллээ. Шийдвэр гаргагчид  Таван толгойн станц, Эгийн голын усан цахилгаан станц зэрэг  мега төслүүдээ танилцуулахаар Австрали, БНХАУ, ХБНГУ, Энэтхэг, Япон, ОХУ, АНУ гэх мэт  ная гаруй орны  хөрөнгө оруулагчдыг урьжээ. Дотоодоос 300 ор­чим бизнес эрхлэгч уул­залтад оролцож байна. “Эм Си Эс”, “МАК”, “Занаду майнс”, “Номадс”, “Гацуурт” зэрэг үндэсний томоохон ком­па­ниудын төлөөлөл ирсэн юм.

Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч “Бизнесийнхэн маань өнгөрсөн хугацаанд өнчин хүүхэд шиг явж ирлээ. Бид хүүхдээ хүмүүжүүлэхдээ эхлээд биеийг нь даалгаад дараа нь тусыг нь хүртдэг уламжлалтай ард түмэн. Гэтэл Монголын төр өнгөрсөн 20 жилд хувийн хэвшлийнхнээ бойжуулж чадсангүй. Улстөрчид сонгуулиар гараад л амлалтаа мартаад, алга болдог. Улстөрчдийн эрх мэдэлд шунадаг увайгүй үйлдлийг таслан зогсооно” гэж ярилаа. Төрийн тэргүүний  ”Хувийн хэвшлийнхнээ цээжээрээ хамгаална”, “Бид бизнес эрхлэгчдийн бүтээлч сэтгэлгээ, боломжийг ашиглах гэж л ардчилсан замнал сонгосон”, “Ухаалаг төр гэдэг бол байрандаа байдаг л төр”, “Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга нарын ажлыг хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт татсан, хэдэн хүнийг ажлын байраар хангаснаар нь буюу хувийн хэвшлийг хэр дэмжсэнээр нь дүгнэнэ” гэсэн баялаг бүтээгчдийг дэмжсэн мэссэж дүүрэн үг танхимд цугларсан хүмүүсийн сэтгэлд нийцсэн нь алга ташилтаас илэрхий байв.

Том төслүүд дээр төр оръё гэвэл эхлээд мөнгөө төлөх зарчим үйлчлэх учиртай гэсэн байр суурийг ч төрийн тэргүүн хэлж байсан юм. Мөн тэрээр  “Монгол бизнесийн асар их боломжтой улс. Сайн бизнес, санаа болгоныг манай улсад хэрэгжүүлж болно. Гол нь бизнесийн салбарыг өргөн харах хэрэгтэй. Эдийн засгийн ийн нөхцөлд Монгол Улс юу хийх вэ гэдгээ Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын түвшинд ярилцаад  шийдлээ гаргаад явж байгаа” хэмээн ярилаа. Төрийн тэргүүнийг үгээ хэлээд дууссаны дараа хуралдаанд оролцогч зарим төлөөлөгч сонирхсон асуултдаа хариу авсан. Ерөнхийлөгч  концессын талаар сонирхсон эдийн засагчийн асуултад  “Концессын араас хөөцөлдөх нь сайн зүйл биш. Эргээд Засгийн газарт өр болж  үлдэх гэдэг утгаараа аюултай” хэмээн хариулж байв.

Уржигдар орой Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг хөрөнгө оруулагчидтай уулзаж бүх талаар дэмжиж ажиллахаа амлажээ. Харин энэ өдөр ЗГХЭГ-ын дарга Ч.Сайханбилэг гүйцэтгэх засаглалыг төлөөлөн иржээ. Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайдын ирээгүй шалтгааныг тэрээр “Чуулганы хуралдаанд сууж байгаа” гэж тайлбарлана лээ. Бизнес эрхлэгчдийн сонирхол татсан төслийн нэг нь  эдийн засгийн ил тод байдал, өршөөлийн хуулийн төсөл. ЗГХЭГ-ын дарга энэ хуулиудыг наадмаас өмнө хэлэлцэнэ гэсэн ам өглөө. “Бид эдийн засгаа ил тод болгоно. Энэ хуулиар олгогдох нартай өдрүүд бизнес эрх­лэгчдэд нэг л удаа тохионо. Үүнээс хойш далд эдийн засаг байхгүй болно гэж тооцоолж байна. Бизнес эрхлэгчид өөрт байгаа бүх хөрөнгө, мөнгөө ил болгоосой гэж бид энэ хуулийг санаачилсан” гэж ярив. Засгийн газраас эдийн засгийг идэвхжүүлэх 100 хоногийн хүрээнд долоо хоногт хоёроос гурван удаа хуралдаж байгаа гэдгийг хөрөнгө оруулагчдад дуулгасан. Тэрээр “Бид эдийн засгийн маш олон асуудлыг шийдэж байна. Их хуралд  23 хуулийн төсөл өргөн барьсны 11 нь татвартай холбоотой.  Бизнест илүү таатай боломж бий болгосон татварын өөрчлөлтүүд байгаа” хэмээн ярьж байлаа. 

 Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх  П.Цагаан энэ үеэр  нэг таатай мэдээ дуулгав. Судлаач Даниэл Алтманы  “Хаана хөрөнгө оруулж болох вэ” гэсэн судалгааны  жагсаалтад Монгол Улс эхний аравт орсон аж. Тэрээр хөрөнгө оруулагчдад хандан “Та нар зөв газраа ирсэн шүү. Сүүлийн хэдхэн жилд манай ДНБ арав дахин өссөн. Эдийн засгийн өсөлт хоёр орон тооноос буухгүй бол бид  20 жилд бүр зуун тэрбумын эдийн засагтай орон болно. Хурдтай хөгжих оронд хөрөнгө оруулах нь том боломж” хэмээн ярьж байлаа.  

 “Монголд хөрөнгө оруу­лах нь” сэдэвт хуралдаанд оролцож үг хэлсэн эрхмүүдээс “Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн захи­рал Да.Ганболдын Оюу толгой төслийн талаар өгсөн мэдээлэл шинэ содон дуулдав. Монголын засаг, “Рио” хоёрын хэлэлцээ өнөөдрийг хүртэл дуусаагүй байгаа билээ. Да.Ганболд энэ талаар “Анх 2010 онд төлөвлөж байсан ТЭЗҮ-ийн дагуу  гүний уурхай 2016 онд бүтээгдэхүүнээ гаргаж нийлүүлэх учиртай. Магадгүй сүүлийн хэдэн сарын турш гарч байгаа төслийн санхүүжилттэй холбоотой маргаанаас болж цөөхөн сар, магадгүй хагас жил, жилийн саатал гарсаныг бид үгүйсгэхгүй. Гэхдээ хуваарьт ёсоор 2016 онд гүний уурхайн бүтээгдэхүүн гарч ирнэ.  2021 онд хоногт 150 мянган тонн хүдэр боловсруулах тооцоо, график өнөөдөр ч хүчин төгөлдөр байгаа. Ийм графикийн дагуу ажиллана гэсэн итгэл үнэмшил хөрөнгө оруулагч, Монголын Засгийн газар бий. Бид цаашид хамт­ран ажиллахад бэлэн байгаагаа олон улсын банкны нийгэмлэг, бусад томоохон хөрөнгө оруулагч, олон улсын байгууллагуудад мэдэгдээд тэр дагуугаа ажиллаж байгаа. Зарим нэг тех­никийн, процедурын, гэрээ хэлэлцээрийн нөхцөлийн тухай маргаан явж байгаа болохоос гүний уурхайг зогсоох, хөрөнгө оруулагчийг хөөж гаргах  асуудал огтхон ч байхгүй гэдгийг энэ индрээс хэлмээр байна” гэж ярив. Харин ЗГХЭГ-ын дарга Ч.Сайханбилэг энэ асуудлаар  “Хямрал гэх нь хэтэрхий  эртэдсэн хэрэг. Хүндрэлүүд бол байгаа. Шийдэх гэж бид өнөөдөр уулзаж байна.  Одоо “Оюутолгой”-той холбоотой хоёрхон асуудал л үлдсэн. ТЭЗҮ- гээ зургадугаар сард өгөөд, есдүгээр сард Засгийн газар шийдвэр гаргана. Гадны хөрөнгө оруулагчид “Оюутолгой”-г их асуудаг. Дахин хэлье. Анх бид 33 хэлэлцэх асуудалтай байсан бол одоо хоёр л үлдсэн” гэсэн нэмэлт тайлбар өгөв. Засгийн зүгээс ирэх долдугаар сард Японд ийм уулзалт зохион байгуулах гэнэ. Өөр хэд хэдэн оронд ч хөрөнгө оруулагчдыг цуглуулан ярилцахаар тохиролцжээ. 

Уулзалтад оролцсон томоохон бизнес эрхлэгчид хямралыг амжилттай даван туулахын тулд том төслүүдээ даруйхан эхлүүлэх их хэмжээний хөрөнгийг татах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байв. Тэд төр, засгаас хөрөнгө оруулалтад анхаарлаа хандуулсанд олзуурхаж байлаа. “Эм Си Эс” компанийн хувьд гэхэд л хэрэгжүүлж буй төслүүдээ тасалдуулахгүй ажиллаж байгаа гэнэ. 

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөн­хийлөгч Н.Алгаагаас уулзалтын үеэр сэтгэгдлийг нь сонирхоход  “Ерөнхийлөгчийн яриад байгаагаар бизнесийн орчныг таатай болговол ямар ч салбар хөгжөөд явчихна. Төрийн оролцоо, хүнд суртал бага,  татвар аль аль талдаа ашигтай байх хөрс суурийн тухай ярьж байгаа нь сайн хэрэг. Сул талаа засъя гэж байгаад олзуурхаж байна. Мөнгийг Монголоос бид гаднаас л босгоно. Тэндээс босгосон хөрөнгө Монголд орж ирээд үр ашигтай, найдвартай, халдлагад өртөхгүй байхыг л бизнесийн таатай орчин гээд байгаа юм. Засгийн газар хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлээр сүүлийн үед олон ажил хийж байна. Гэхдээ уул уурхайн салбарт гэхэд дутуу хэдэн асуудал байна. Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, урт нэртэй хуулийн хэрэгжилтийн гарцыг олох,  нэг албан тушаалтны хэргээс болж хоморголон цуцалсан хэдэн зуун лицензийн асуудал бий. Уул уурхайн салбарын хувьд шийдлийг нь хаврын чуулганаар хурдан гаргаж өгөөсэй гэсэн хүлээлттэй байна. Ингэвэл манай улс руу хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Монгол дахь үйл ажил­лагаагаа зогсоосон хөрөнгө оруулагчид ажлаа үргэлжлүүлнэ” гэж ярив. Эдийн засагч Б.Лхагважав “Монгол Улс 1990 онд ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш дөрөв дэх хямралтайгаа нүүр тулж байна. Энэ хямралуудыг бид амжилттай даван туулж чадсан. Энэ удаад ч бас асуудалгүй даван туулах болно. Хамгийн гол нь энэ үед Засгийн газраас эдийн засгийн ил, тод байдлын тухай хуулийг хэлэлцэж, батлахаар болсонд их талархаж байгаа” хэмээн ярьсан юм.  Уулзалтад 50 гаруй банк, хөрөнгө оруулалтын компаниуд оролцохоор иржээ. 

Уулзалтын үдээс хойшхи хуралдаанаар уул уурхай, эрчим хүч, аялал, хөдөө аж ахуй, дэд бүтэц зэрэг чиглэлээр томоохон төслүүдийн танилцуулга болсон юм. Хуралдааны төгсгөлд Засгийн газрын гишүүд болон Төв банкны удирдлага хөрөнгө оруу­лагчдын сонирхсон асуултад хариуллаа. 

Уулзалтын үеэр хөрөнгө оруулагчид дэд бүтцийн чигийн мега төслүүдийг сонирхож буйгаа онцолж байв. “Монголын эдийн засгийн чуулган” ТББ-аас зохион байгуулсан Бизнесийн дээд хэмжээний уулзалтанд ирсэн гадаадын хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалт шаардлагатай төслүүд болон бүтээн байгуулалтын ажилтай танилцах юм билээ. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монголын гагнуурчид мэр­гэжлийн ур чадвараараа дэлхийд хоёрдугаар байрт шалгарсан гайхалтай амжил­тын эзэд болсон билээ. Тод­­руул­бал БНХАУ-ын Бээжин хотноо энэ сарын 4–8-ны хооронд олон улсын гагнуурчдын ур чадварын “ARC Cup-2014” тэмцээнд Монголын долоон гагнуурчин оролцож, хоёр мөнгө, хоёр хүрэл медаль хүртсэнээр багаараа хоёрдугаар байрт шалгарчээ. Энэ удаагийн тэм­цээнд Англи, Герман, Австри, Украйн, Болгар, Румын, Чех, Өмнөд Солонгос, Хятад Индо­нез, Сингапур, Монгол зэрэг 13 орны багийн 300 гаруй гагнуурчин цахилгаан, хий, хагас автомат, аргон, робот болон загвар  бүтээгдэхүүн өгөгдлийн дагуу гагнах зэрэг төрөлд өрсөлджээ. Хоёр жилд нэг удаа зохион байгуулагдах бөгөөд жилээс жилд оролцогч орон болоод гагнуурчдын тоо тасралтгүй өсөн нэмэгдэж байгаа гэх утгаараа “ARC Cup-2014” тэмцээнийг гагнуурчдын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн гэж хэлж болно. 

Тус тэмцээнд Монголын долоон гагнуурчин оролцсо­ноос ДЦС-4 ХК-ийн гагнуурчин Ч. Агваандэмбэрэл аргон гагнуурын төрөлд мөнгө, “Зэт Эм Стийл” ХХК-ийн гагнуур­чин Э.Одгэрэл хүрэл медаль, Хасумегаватт ХХК -ийн гаг­нуур­чин Л.Анхбаяр загвар бүтээгдэхүүний гагнуурын төрөлд мөнгөн медаль, “МЭЗ” ХХК-ийн гагнуурчин Б.Баттулга цахилгаан гагнуурын төрөлд хүрэл медаль хүртсэн амжил­таар ийн багаараа хоёрдугаар байрт шалгарчээ. Тус тэмцээнд аргон гагнуу­рын төрөлд хүрэл медаль хүртсэн “Зэт Эм Стийл” ХХК-ийн гагнуурчин Э.Одгэрэлийг энэ удаагийнхаа “Өдрийн зочин” буландаа урилаа. Тэрээр 1979 онд Улаан­баатарт төрсөн бөгөөд дунд сургуулиа төгсөөд МСҮТ-д суралцан гагнуурчин болжээ. Тэрээр Эрчим хүчний нэгдсэн засварын төвөөс ажлын­­хаа гарааг эхэлж байсан. Өмнөговийн ДЦС, Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийн уурын станцын засвар өргөтгөлийн төслөөс авахуулаад Солонгосын “Кам­бот Боле” компанид мэргэж­лээрээ гурван жилийн хугацаанд ажиллаж баялаг туршлага хуримтлуулжээ. Эх орондоо 2009 онд эргэн ирж “Зэт Эм Стийл”-д ажиллах болжээ. 

Бээжин хотноо зохиогдсон “ARC Cup-2014” тэмцээнд оролцсон тухайгаа тэрээр “Ажиллах нь бүү хэл барааг нь ч хараагүй тоног төхөөрөмжөөр гагнуур хийнэ гэдэг амаргүй. Тэмцээн эхлэхийн өмнөхөн тус аппарат дээр ажиллах англи хэл дээрх зааврыг тарааж өгсөн. Англи хэлийг нэвтэрхий мэддэг байлаа ч аливаа ажил, тэр дундаа гагнуурын төрөлд аппараттайгаа ажиллаж сурсан байх шаардлагатай. Наад зах нь аппаратныхаа гүйдлийг зөв тохируулгаа тухайн орчин, нөхцөл, гагнах бэлдцээсээ хамааруулаад өөрчилдөг. Эхний тэмцээн болох хагас автомат гагнуурын төрөлд оролцсон Тэнүүн гэдэг тоног төхөөрөмжтэйгээ танилцаж, ажиллах хугацаа олдоогүй учраас амжилттай оролцож чадаагүй. Бэлдэцээ шууд гаг­наад эхлэх ёстой байтал аппа­ратаа тохируулах гээд нэлээд ноцолдсон. Тиймээс бидэнд зайлшгүй гагнуурын аппараттайгаа танилцах зүй ёсны шаардлага гарсан учраас шүүгчдээс нь гуйсан л даа. Энэ аппарат дээр чинь дадлага ажил хийе гэж. Долоо хоногийн өмнө хүлээн авсан удирдамж дээр гагнуур хийлгэх аппаратын төрөл, маркийг тодорхой бичсэн байсан ч бид түүнийг нь олж ажиллах нь бүү хэл интернэтээс хайгаад зураг нь ч олдоогүй гээд бод доо. Гэхдээ манайхнаас өөр орныхон тэгж гуйж огт харагдаагүй шүү. Шүүгч нар нь азаар зөвшөөрсөн. Гагнуурын электрод нь хүртэл тэс ондоо байсан. Тэгээд л маргаашийн  тэмцээндээ өмнөх өдөр нь бэлтгэж байлаа. Хэдхэн цаг аппарат дээрээ ажиллаад л тэмцээндээ орно. Гэхдээ эхний гурван гагнуурчид амжилт­­гүй оролцсон ч сүү­лийн дөрвөн төрөлд бүгд медаль хүртсэн. Бидэнд аппа­рат­тайгаа ажиллаж, турш­ла­гажих илүү цаг хугацаа, боломж байсан бол бүгд медаль хүртэж, аваргын цом өргөхөд ойрхон байлаа. Энэ тэмцээнд 35 хүртэлх насны залуус оролцдог учраас  миний хувьд энэ удаагийнх эхний бөгөөд сүүлийн боломж байсан. Түүнийгээ бүрэн ашиг­лаж чадсандаа сэтгэл хангалуун байна” гэсэн юм. 

Тэмцээнийг зохион бай­гуулагчдын зүгээс хэрэглэгдэх бүх тоног төхөөрөмжөөр ханга­на гэсэн хэдий ч зарим хэрэглэлүүд нь дутагдалтай байжээ. Тухайлбал аргон, цахилгаан гагнуур хийсний дараа өнгөлдөг зүлгүүрийн машин, гагнуурын оёдлыг хэмжих хэрэгслүүд дутаг­далтай байж. Тэмцээний эхний өдрөөс тэдгээр дутуу хэрэгслүүдээ дэлгүүрээс хайж гарчээ. “Зэт Эм Стийл” ХХК-ийн гагнуурчин Э.Одгэрэл “Энэ мэт олон хүндрэл бэрхшээл тулгарсан ч үүнийг давж амжилт гаргасан нь монгол хүний аливааг амархан сурдаг, уйгагүй хөдөлмөрч, сэргэлэн зан чанартай холбоотой байлаа.Монгол хүн болж төрсөндөө бахархаж байна” гэсэн юм. 

 М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Сүүлийн
үед шинээр ашиглалтад орж буй ихэнх орон сууцны метр квадрат дутах болсон талаар ШӨХТГ-т иргэдээс байнга гомдол ирэх болжээ. Тухайлбал, М.Нарантуяа Сонгинохайрхан дүүргийн 18 дугаар хороонд байрлах “Залуус” 22.1 метр квадрат нэг өрөө байр худалдан авсан байна. Гэтэл мэргэжлийн компаниар хэмжилт хийлгэхэд 18.67 метр квадрат байсан аж. Түүнээс үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар тодруулсан юм.

 М.Нарантуяа: НЭГ ӨРӨӨ БАЙР ЗАХИАЛСАН
ЧИНЬ ДӨРВӨН МЕТР КВАДРАТ ДУТЧИХСАН

–Танайх
хэзээ, ямар компанийн барьсан орон сууцанд орсон юм бэ?

-Би “Ханхур холдинг” ХХК-тай 2012 оны арваннэгдүгээр сарын
23-нд гэрээ байгуулсан. Ингэхдээ
Тус компанийн Сонгинохайрхан дүүрэгт байрлах “Залуус”
нэртэй залуучуудад зориулсан орон сууцны F загвар
болох 22.1 метр квадрат талбай
бүхий нэг өрөө байрыг
худалдан авсан юм.

–Тооцоо
ямар хэлбэрээр хийсэн бэ?

-Бэлэн мөнгөөр хийсэн. Тухайн
үеийн ханшаар нэг мкв-ыг нэг сая
323 мянга 509 төгрөгөөр буюу нийт 29 сая
249 мянга 550 төгрөгөөр худалдаж аваад захиалга өгсөн.

–Байрны
тань хэмжээ хэр дутаад байгаа юм бол?

-Бараг дөрвөн мкв дутсан.
“Ханхуур холдинг” компанийн байрны захиалга авах
план зураг дээр F загварын
нэг өрөө байр 22.1 мкв
гэсэн мөртлөө яг гэрээ
хийсэн чинь 20.4 мкв хэмжээтэй гээд
биччихсэн байсан. Учрыг нь
асууж гомдол гаргахад тус
компанийнхан   “Ашиггүй
талбай болох тагтны талбайг
хасан 30 хувиар оруулан тооцож
20.4 мкв болсон” гэсэн. Тэгээд
байр ашиглалтын төлбөр чинь бага
гарна гэж хэлсэн. Тиймээс
үнэхээр бодит байдлыг мэдэх
гэж талбай хэмжилтийн газарт
хандсан.

–Ямар?

-“Инжкон” гээд мэргэжлийн компанид
хандаж орон сууцны талбайн
нийт хэмжээг тогтоолгосон. Тэгсэн
тактны 30 хувийг оруулбал 18.67 мкв
юм байна гэсэн. Үнэхээр
гомдолтой байна. Тиймээс тухайн
компанийг даруй гомдлыг маань
барагдуулж метр квадратын зөрүүг
төлөхийг шаардсан. Бас анх 2013 оны
III улиралд байр ашиглалтад орно
гэж байсан боловч хугацаа
хэтэрч ашиглалтад орсон. Анх хугацаа
хэтэрвэл тодорхой хэмжээний алданги тооцож нөхөж
олгоно гэж гэрээнд заасан.
Тиймээс энэ бүх алдангийг
гэрээнд заасны дагуу бодож
олгохыг хүсч байна.

 

Ү.Ганчулуун: МОНОПОЛЬ БОЛЧИХСОН
БАРИЛГЫН КОМПАНИУД ОРОН СУУЦНЫХАА МЕТР КВАДРАТААС БАЙНГА ХУМСАЛДАГ

Дээрх
иргэн шиг орон сууц худалдан авсан тохиолдолд метр квадратаа хэмжүүлж шалгуулах бол энэ төрлийн хэмжилт хийдэг албан ёсны 400 орчим компани байдаг аж. Гэвч иргэд хаана, хэнд хандахаа тэр болгон мэддэггүйгээс болж хохирч үлдэх явдал ихэсчээ. Тиймээс талбайн хэмжилт хийдэг барилгын зураг төсөл инженерийн “Тоонтой гранд”  ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Ү.Ганчулуунаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

 

–Иргэдээс
орон сууцны метр квадрат дутсан гэх гомдол байнга гарах боллоо. Танай компанид энэ төрлийн гомдол хэр  их
ирж байна?

-Манай компани 2010 онд байгуулагдсан. 2012 онд
барилгын зураг төслөөр үйл
ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрөл
авсан. Энэ хугацаанд иргэдээс
байрны метр квадрат дутлаа,
талбайн хэмжилт хийгээд өгөөч
гэсэн хүсэлт бага ирдэг
байсан. Харин өнгөрсөн оны
аравдугаар сараас худалдаж авсан
орон сууцныхаа талбайг хэмжүүлэх гэсэн
иргэд эрс нэмэгдсэн. Нэг
удаагийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг
хэдэн компани ШӨХТГ-тай
хамтран МҮОНТ-ийн нэвтрүүлэгт
орсон юм. Ялангуяа тэр
нэвтрүүлгийн дараа зөвхөн манайд
гэхэд л өдөрт дунджаар
200 хүн хандаж байрныхаа метр
квадратыг хэмжүүлэх захиалга өгдөг байсан.

–Тэгэхээр
иргэд мэдээлэл муутай байна гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Шинэ байр
худалдан аваад гэрээнд заасан
метр квадратдаа хүрэх үү, үгүй
юу гэдгийг тэр болгон
мэдэхгүй. Стандарт хэмжээ ямар байх
ёстой, яаж хэмжээд үнэлгээ
гаргадгийг ч мэдэхгүй хувь
хүн гэлтгүй барилгын компани
байдаг.

–Өөрсдөө
барилга барьчихаад тэрнийхээ стандартыг мэддэггүй гэж үү?

-Тийм. Байрны гадна талын
хананаас нөгөө талын гадна
хана хүртэл хэмжээд түүнийгээ
талбайн хэмжээнд оруулдаг. Зарим нь мэддэг
хэрнээ санаатайгаар хэмжилтийг гадна хананаас хийсэн
байх тохиолдол бий.

–Яг
стандарт хэмжээнд юу гэж заасан байдгийг тодруулахгүй юу?

-MNS6058:2009 гээд
стандарт бий. Стандартаараа бол
байрны дотор хананы хооронд
хэмжээг тогтоодог. Ингэхдээ шалны түвшингээс дээш
хааш хаашаагаа 1. 20 метрт хэмжилт хийх
ёстой. Гэтэл зарим компаниуд
үүнийг мэдсээр байж санаатайгаар
цонхны тавцан зэргийг оруулж
хэмжээ тогтооно. Цонхны тавцанг талбайн
хэмжээнд оруулдаггүй. Бас хаалганы доод
шалны хэсгийг хүртэл хэмжээнд
оруулж боддоггүй. Харин хуучны орон
сууцнууд гал тогоо, ариун
цэврийн өрөө, үүдний хонгил
зэргийг байрны метр квадратад
оруулдаггүй байсан. Одоо бол
энэ бүхэн талбайн хэмжээнд
ордог болсон. Харин тагт,
лоожны 30 хувийг бодож талбайн
хэмжээнд оруулдаг.

–Юугаар
хэмждэг юм бол?

-Зөвшөөрөгдсөн
зориулалтын төмөр тууз болон
лазераар хэмжилтийг хийдэг.

–Танай
компани одоогийн байдлаар хичнээн айлын орон сууцанд хэмжилт хийгээд байгаа вэ?

-Нийт 30 гаруй барилгын компанийн
500 гаруй айлын байранд талбайн
хэмжилт хийж метр квадратыг
нь тогтоож өгсөн байна. 

–Ихэвчлэн
хэдэн метр квадрат дутах уу?

-Янз бүр. Олон өрөө
байрнаас 50 метр квадрат дутах
тохиолдол ч байна. Ихэнхдээ
2-10 метр квадрат дутна. Тухайн
барилгын компани иргэдтэй анх
гэрээ хийхдээ 30 метр квадрат байр
гээд гэрээ хийлээ гэж
бодъё. Гэтэл мөнгөө төлөөд
байрандаа орсныхоо дараа хэмжээд үзтэл
25 метр квадрат болчихдог. Ингээд
иргэд ер нь болохоо
байлаа гээд сандраад мэргэжлийн
хэмжилт хийдэг манайх шиг
компаниудад ханддаг. Бид стандартын дагуу
хэмжилтийг хийгээд албан ёсны
тамга тэмдэгтэй дүгнэлт гаргаж өгдөг.
Үүнийгээ тухайн байр худалдан
авсан иргэн аваад барилгын
компанитайгаа уулзаж бодит байдлыг
хэлээд гэрээнд зааснаас метр
квадрат дутуу байгааг мэдэгдэж
зөрүү мөнгөө авахыг шаардана.

–Талбайгаас
нь дутсан тохиолдолд зөрүү мөнгөө эргүүлэн авсан тохиолдол хэр их байдаг бол?

-Тэр болгон хохирлоо барагдуулаад
байх айл ховор.

–Яагаад?

-Манайхаас
дүгнэлт гаргаад өгчихсөн байхад
улайм цайм гүрийдэг компани
байна. Эсвэл гэрээнийх нь
хуулбарыг аваад дахин засчихаад
анх ийм л хэмжээ
гэж гэрээн дээрээ заасан
байна шүү дээ гэж
гүтгэх тал байна. Янз
бүр. Зарим нь дахин
шалгалт хийгээд манай компани
алдаа гаргасан байна гээд зөрүү
мөнгийг 100 хувь өгөх ч
тохиолдол байна. Гэхдээ энэ
тохиолдол бол ховор. Ихэнхдээ
хүмүүс 50 хувиар тохиролцлоо гэж
ярьдаг.

–Ер
нь ямар компанийн барьсан барилгын орон сууцнаас метр квадрат дутах тохиолдол их гарч байна вэ?

-Өнөөдөр Монголд орон сууц
барьж буй жижиг болоод
томоохон олон компани байна.
Өдөрт олон зуун мянган
айлын хотхон сүндэрлэж ашиглалтад
орж байна шүү дээ.
Энэ дундаас тэр компанийн
барилгаас метр квадрат нь
дутсан гээд тоочих хэцүү.
Ер нь бол хувь
хүн гэхээсээ илүү барилгын салбарт
монополь байр суурь тогтоочихсон
компаниуд барилгынхаа метр квадратаас байнга
хумсалсан байдаг. Иргэд байрныхаа
метр квадратыг шалгуулаад дүгнэлт аваад очихоор
“Тэгвэл захиалгаа цуцал. Манай орон
сууцанд амьдрахаа больчихгүй юу. Цаана чинь
байранд орох сонирхолтой олон
мянган хүн байна” гэж
их дээрэнгүй ханддаг юм билээ.
Байраа алдчихвий гэсэндээ иргэд айгаад асуудал
үүсгэлгүй, зөрүүгээ ч авч чадалгүй
чимээгүй болдог. Яагаад гэвэл
бүгд л банкны зээл,
лизингээр шинэ байранд орж
байгаа юм чинь. Ихэнхдээ
арай гэж зээлд хамрагдсан
залуу хосууд байдаг.

–Тэгэхээр
иргэд хохироод үлддэг байх нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно. Иргэд
метр квадратаараа хохироод зогсохгүй ус, дулааны илүү
мөнгө төлж байгаа гэсэн
үг шүү дээ. Уг
нь бол талбайн хэмжилт
хийдэг компаниудаар хэмжилт хийлгээд метр
квадрат нь дутсан л
хариу гарвал шүүхэд хандах,
эсвэл Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн
төлөөх газарт хандах хэрэгтэй.
ШӨХТГ иргэдийн хүсэлтийг хүлээж аваад өөрсдөө
мэргэжлийн байцаагчдаар хэмжилт хийж өгөөд
үнэхээр зөрчил гарсан тохиолдолд
торгуулийн арга хэмжээг авдаг.
Шүүхийн шийдвэр ч тэр
эцэстээ иргэдийн талд л гардаг
гэдгийг хүмүүс мэддэггүй юм
шиг байна лээ.

–Монополь
болчихсон, дээрэлхүү гээд байгаа компаниудаас нэрлээч?

-Шууд хэлчихэд хэцүү. Эргээд бидэн
шиг жижиг компанийг дарамталдаг.
Дандаа ардаа том эзэнтэй
хүмүүсийн мэддэг л компаниуд
шүү дээ.

–Тэгвэл
та нарын гаргаж буй дүгнэлт ч метр квадрат нь таарч байна гэсэн худлаа хариу гарах тохиолдол байдаг юм биш үү?

-Энэ тал дээр бол
бид хатуу байр суурьтай
ажилладаг. Хэдэн төгрөгийн төлөө
ажлаа худалдах сэтгэл бидэнд үнэндээ
байхгүй. Бид залуу хүмүүс.
Хэдий жижигхэн байгууллага ч ард түмний
төлөө үйлчлэх үүргээ ухамсарлах
ёстой гэж боддог.

–Ер
нь бол барилгын компаниудаас мөнгө төгрөг өгье, хариугаа өөрчлөөч гэсэн хүсэлт тавина биз?

-Тэгнэ. Мөнгө өгье дүгнэлтээ
тэгээд гаргачих гээд хүсэлт гэхээсээ
илүүтэйгээр дарамт их гардаг.
Тэр болгонд бид үгүй
хэлдэг. Компанийн нэр төр гэж
бас нэг юм байна
шүү дээ. Бас бүх
зүйл бараан байдаггүй. Зарим
байрны метр квадрат илүү
гарах тохиолдол ч байна. Тэр
нь ханаа жаахан цааш
нь тавьчихсан байдаг ч юм
уу.Гэхдээ эргээд хажуугийн
айлаас нь метр квадрат
нь дутна гэсэн үг
л дээ. Илүү
гарсан тохиолдолд иргэд харин зөрүү
мөнгөө өгье гэж хэзээ
ч хэлэхгүй чимээгүй
өнгөрдөг. Энэ бол ховор  тохиолдол
л доо.

–Танайхаас
гадна энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хичнээн компани байдаг вэ?

-Барилгын зураг төслийн чиглэлээр
үйл ажиллагаа явуулдаг 400-гаад компани талбайн
хэмжилт хийх тусгай зөвшөөрөлтэй.
Гэхдээ одоогоор хэмжилт хийдэг компани
нь үүнээс цөөхөн юм
шиг байна лээ. Зарим
нь олны хэл амнаас
төвөгшөөгөөд зөвхөн зураг төслийн
чиглэлээрээ л ажилладаг гэж
сонссон.

–Ер
нь метр квадратыг хэмжих үйлчилгээний ханш хэд вэ?

-Манайх нэг метр квадратыг
2000 төгрөгөөр үнэлж хэмжилт хийдэг.
Нийт хэмжээгээ үржүүлж тооцоогоо хийнэ
гэсэн үг. Манайх зөвхөн
талбайн хэмжилт хийх л
эрхтэй болохоос биш биднийг хэмжилтээр
орон сууцнуудаар явж байхад ер
нь сүүлийн үед зөвхөн
метр квадрат гэлтгүй цонх
цантдаг, ус алддаг, өвлийн
цагт хүйтэн зэрэг орон
сууцны талаарх гомдол их
байдаг юм билээ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс Шилэн дансны тухай хуулийн төслийг өргөн мэдүүлсэн билээ. Одоо хэлэлцүүлгийн шатанд яваа уг хуулийн төслийн талаар МУИС–ийн багш, дэд профессор, доктор (Ph.D) А.Энхбаттай ярилцлаа.

 –Шилэн дансны тухай хуулийн төслийг боловсруулах болсон үндэслэл, шалтгаан юу вэ. Та энэ хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүн болохоор  ингэж асуумаар байна л даа. Нөгөөтэйгүүр мэргэжлийн хүний хувьд яагаад ийм хуулийн төсөл манай улсад хэрэгтэй болсон талаар танилцуулахгүй юу?

-Өнөөдрийн өндөр хөгжилтэй улс орнуудын туршлагыг харахад тухайн улс орон сайн засаглалыг бий болгосноор хөгжлийнхөө үндсэн суурийг тавьсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэдгээр улс орны хууль-эрх зүйн орчин нь тогтвортой, засаглалын  бүтэц нь тэнцвэртэй, гүйцэтгэх засаглал нь цомхон, үр ашигтай, авлига, хээл хахуулийн  эсрэг тууштай тэмцэж чаддаг. Мөн улсын салбарын төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагаа нь иргэдэд ил тод, нээлттэй, иргэдийн оролцоотой иргэний нийгмийг бий болгосон байдаг.

Манай улс 2008 оноос төсвийн шинэчлэлийн хоёр дахь үе шатыг эхлүүлсэн шүү дээ. Энэ хүрээнд төсөв, санхүүгийн хууль-эрх зүйн орчинг олон улсын стандартад нийцүүлж, макро түвшинд төсвийн тогтвортой байдлыг хангах бодлогын арга хэмжээнүүдийг авч эхэлсэн. УИХ-аар 2010 онд “Төсвийн тогтвортой байдлын тухай” болон 2011 онд “Төсвийн тухай” хуулиудыг батлан гаргасан. Мөн эдийн засаг, төсөв, санхүү болон бусад мэдээллийг иргэдэд нээлттэй байлгах зорилготой “Мэдээллийн ил тод байдал, мэдээлэл авах эрхийн тухай” хуулийг 2010 онд баталсан байдаг.

Гэсэн хэдий ч Улсын салбарын төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагаа, ил тод, нээлттэй байх нөхцөл бүрэн дүүрэн бүрдээгүй байна. Монгол Улсын Үндсэн хууль болон дээр дурдсан бусад хуулиудад төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагааг иргэдэд ил тод, нээлттэй, байлгах гол зарчим, үүрэг тусгагдсан. Гэвч эдгээр хуулиуд нь цаасан дээр тунхаглалын шинж чанартай, бодит амьдралд одоог хүртэл хэрэгжээгүй хэвээр байна. Монгол Улсын иргэд холбогдох хуулийн дагуу улсын төсөвт тодорхой хэмжээний татвар, шимтгэл төлөх үүрэг хүлээсэн. Улс энэ үүргийг биелүүлэхийг иргэдээс шаарддаг. Хэрэв төлөөгүй  бол хуулийн дагуу хариуцлага тооцдог боловч төр нь иргэнийхээ өмнө хариуцлага хүлээхгүй байна. Өнөөдөр төр, Засгийн газар иргэдийн татвараар бүрдсэн төсвийн хөрөнгийг хэрхэн зарцуулж байгаа талаар иргэдэд мэдээлэх, тайлагнах болон төр нь иргэдийн өмнө төсөв, санхүүгийн талаар ямар үүрэг, хариуцлага хүлээх нь тодорхой биш, бүрхэг байна. Үе, үеийн Засгийн газар, тэдгээрийн харьяалагдах яам, тамгын газар, агентлагууд, төсөвт байгууллагууд, төрийн болон орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газрууд, төрийн тодорхой эрх мэдэл  бүхий албан тушаалтнууд ард иргэдийн татварын хөрөнгөөр бүрдсэн төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй, хувийн эрх ашгийн үүднээс захиран зарцуулах явдал хэрээс хэтэрсэн. Энд маш олон баримтуудыг дурдаж болно.

–Тухайлбал?

-Саяхны жишээ буюу хамгийн ноцтой болон томоос нь нэрлэхэд л Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжиж байгаа төслүүдийг Аудитын байгууллагаас шалгасан шалгалтын дүн байна. Мөн орон нутгийн түвшинд гэхэд НИТХ-ын төлөөлөгчид 300 сая гаруй төгрөгөөр Бразил Улс руу айлчлал хийж байгаа гэх зэргээр зөндөө байна л даа. Илэрч мэдэгдсэн нь энэ болохоос ийм асуудлууд маш олон бий. Эдгээр тохиолдол бүрт хэн хариуцлага тооцох, хариуцлага нь ямар байх зэрэг нь тодорхой биш байна. Тиймээс Засгийн газар иргэдэд төсөв, санхүүгийн мэдээллийг ил тод, нээлттэй байлгах, татварын хөрөнгийг үр ашигтай зүйлд зарцуулах, бүртгэл хяналт, цахим мэдээлэл-технологи, хууль эрх зүйн иж бүрэн систем, тогтолцоо бүрдүүлэх асуудал чухлаар тавигдаж байна.

–Хууль, тогтоомжийн хэрэгжилт хангалтгүй байна гэлээ. Энэ нь ямар хүчин зүйлтэй холбоотой гэж үзэж байгаа вэ?

-Улсын салбарын төсөв, санхүүгийн ил тод, нээлттэй байдал ба төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагаанд иргэдийн хяналт болон оролцоог хангахтай холбоотой өнөөгийн хууль тогтоомж, журмын хэрэгжилт хангалтгүй байгаад хэд хэдэн хүчин зүйл нөлөөлж байна.

Нэгдүгээрт,
төсвийн орлого, зарцуулалт, мөнгөн
гүйлгээ, тайлагналын үйл ажиллагаа болон
өр, зээл, батлан даалт,
өмч, хөрөнгийн зарцуулалттай холбоотой шийдвэр, үйл ажиллагааг “цогц байдлаар” олон нийтэд нээлттэй, ил тод, иргэдэд ойлгомжтой, шуурхай мэдээлэх эрх зүйн болон цахим систем бүрдээгүй байгаатай холбоотой.

Хоёрдугаарт, төсөв, санхүүгийн ил тод байдлыг хангахтай холбоотой одоогийн хууль, тогтоомжийн зохицуулалтууд нь давхардсан, зөрчилтэй байгаагаас хуулийг хэрэглэхэд иргэд, төрийн байгууллагад хүндрэлтэй байна. Тухайлбал, төсөв, санхүү, түүний зарцуулалтыг олон нийтэд мэдээлэх хугацаа, давтамжийг Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль, Төсвийн тухай хууль, Төсөв, санхүүгийн ил тод байдлыг хангахад дагаж мөрдөх журамд харилцан адилгүй зохицуулсан байгаа. Төсвийн мэдээллийн нэгдсэн цахим санг хариуцах байгууллагыг Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хуульд Мэдээллийн технологийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага байхаар заасан. Мөн Төсөв, санхүүгийн ил тод байдлыг хангахад дагаж мөрдөх журмаар санхүү, төсвийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллага хариуцахаар тус тус тусгасан.

Гуравдугаарт, Өр, зээл, батлан даалт, өмч, хөрөнгийн зарцуулалттай холбоотой аливаа шийдвэр (Тогтоол, захирамж, тушаал), үйл ажиллагаа, худалдан авах ажиллагааны төлөвлөгөө, төсөв, санхүүгийн мөнгөн гүйлгээтэй холбоотой мэдээллүүд олон нийтэд хаалттай хэвээр байна. Түүнчлэн одоогийн хууль
тогтоомжид заасан төсвийн мэдээллийн
бүтэц, агуулга нь энгийн,
ойлгомжтой, хүртээмжтэй биш, шаардлагагүй мэдээллүүд
ч байгаа нь
иргэдэд гэхээсээ илүү төсвийн мэргэжилтнүүдэд
л зориулагдаад байна.

Дөрөвдүгээрт,
төрийн албан тушаалтнуудын төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагаанд хэн, хаанаас хяналт тавих, хууль зөрчиж, төсвийн хөрөнгийг дураараа зарцуулж үрэн таран хийсэн албан тушаалтанд ямар журмаар, хэн, ямар хариуцлага хүлээлгэх асуудал нь тодорхой биш. Төсөв, санхүүгийн хуулийн хэрэгжилтийг хангах механизмтай холбоотой нэгдсэн зохицуулалт алга байна.

–Шилэн данс гэхээр иргэдэд тэр болгон сайн буухгүй байх шиг байгаа. Яг юуг ингэж нэрлээд байна вэ. Энэ хуулийн зорилго, агуулгын талаар иргэдэд товчхон мэдээлэл өгөхгүй юу?            

-Юуны өмнө энэ хуулийн үзэл баримтлалыг Төрийн бодлогын түвшинд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж өнгөрсөн онд “Том төрөөс ухаалаг төр лүү” үндэсний зөвлөлдөх уулзалтанд гаргаж тавьсан байдаг.

Шилэн данс гэж төсвийн орлого, зарлага, өдөр тутмын мөнгөн гүйлгээ, төсвийн гүйцэтгэл, бонд, өр, зээл, баталгаа, түүнтэй адилтгах санхүүгийн бусад хэрэгслүүд, өмч, хөрөнгийн зарцуулалттай холбоотой шийдвэр, үйл ажиллагаа олон нийтэд ил тод, нээлттэй, иргэдэд ойлгомжтой байх мэдээллийн тогтолцоог хэлж байгаа. Зүйрлэж хэлбэл төрийн төсөв, санхүүгийн холбогдолтой бүхий л үйл ажиллагаа шилэн аяганд хийсэн цэвэр ус шиг
тунгалаг, хаанаас нь ч
харж болохуйц байх ёстой. Ард,
иргэд маань татвар төлөгчийнхөө
хувьд өөрсдийн хөдөлмөрөөр бий болсон мөнгөн
хөрөнгийг төр, засаг юунд
зарцуулж байгааг мэдэх эрхтэй.
Үүнийг төр засаг мэдээлэх
үүрэгтэй. Нөгөө талаар мэдээлэлтэй
болсон иргэд түүнд хяналт тавих орчин нөхцөлийг эрх зүйн хувьд ч, тогтолцооны хувьд ч бий болгох шаардлагатай байгаа юм.

Энэхүү хуулийн төслийн гол агуулга нь  улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого, зарлага, мөнгөн гүйлгээ, тайлагналын үйл ажиллагаа болон өр, зээл, батлан даалт, өмч, хөрөнгийн зарцуулалттай холбоотой мэдээллийг олон нийтэд нээлттэй, ил тод, иргэдэд ойлгомжтой, шуурхай мэдээлэх, түүнчлэн төрийн байгууллага, албан тушаалтны төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагаа, түүнд тавих хяналт, хариуцлага хүлээлгэхтэй холбоотой харилцааг зохицуулсан.

Мөн хуулийн төслөөр хэд хэдэн гол зарчмуудыг тусгасан. Тухайлбал, төр, засгаас төсөв санхүүгийн холбогдолтой мэдээллүүдийг энгийн, ойлгомжтой харагддаг байх юм. Ач холбогдолтой, хэрэгцээтэй мэдээллийг агуулсан байх, тогтоосон хугацаанд, тогтмол, шуурхай мэдээлдэг байна. Түүнчлэн үнэн зөв, бодитой, иж бүрэн байх, хувь хүн, төрийн нууцад хамаарахгүй байх, иргэдийн оролцоог зөвшөөрсөн байх зарчмуудыг зааж өгсөн.

Энэ хуулийн төслийг боловсруулахад мэдээж хэрэг, олон улсын стандарт, дүрэм журам, сайн туршлагуудыг харсан. Гэхдээ манай улсын хувьд хэрэгжиж болохуйц, төсөв, санхүүгийн хөрөнгийн ашиглалт, зарцуулалтын талаар
нийгэм, иргэдийн зүгээс хүсэн хүлээж
байгаа мэдээлэл болон асуудлуудад хариулт
өгөх, шийдвэрлэхэд илүү анхаарсан. Хуулийн
төсөл шилэн дансны талаархи
ойлголт, хамрах хүрээ болон
стандарт, хяналт хариуцлага гэсэн
үндсэн гурван бүлгээс бүрднэ.
Энгийн цомхон байдлаар боловсруулсан байгаа.

М.МӨНХ

Наадам дөхөөд ирэхээр 22-ын
товчоо бараадан шөлний хонь зарж
эхэлдэг. Өнөө жилийн тухайд
зургадугаар сарын эхнээс Архангай,
Өвөр­хангай, Булганаас малчид
хонио ачаад иржээ. Өчигдөр
очиход хориод “Портер” зогс­чихож. Эр хонь
200-220 мянган төгрөг, сайн яриад
өгнө шүү гэнэ. Шүдлэн
бол 160-180, төлөг 110-130 мянган төгрөгийн үнэтэй
ажээ. Ямаа 110-120 мянга гэсэн. Өвлийг
өнөтэй давсан учраас малын
тарга тэвээрэг сайн байна. Нас
гүйцсэн хонь 30 гаруй кг
татаж байгаа ажээ. Хонь
худалдаж авч байгаа хүмүүс
ч их байгаа
юм байна. Байсгээд л
нэг машин ирж хонь
аваад явах юм. Худалдаж
авсан хонио газар дээр
нь нядлуулах бол тэнд нэхийн
дээр нь таван мянган
төгрөг нэмээд өгчихөд болохоор
юм. Хонь нядалж, гэдэс
арилгаж буй арваад хүн
бий ажээ. Нэг хүн
өдөрт дунджаар долоогоос найман хонины гэдэс
цэвэрлэж байгаа гэсэн. Харин
амралтынхаа өдөр хорь дөхөхөөр
тооны мал муулж байна.
Ингээд бодоод үзэхээр ажлын
өдөр 50-80, ажлын өдөр зуу
хол давсан хонь зарагдаж
байгаа ажээ. Энд дандаа
малчид ирж хонио зардаг.
Ченжүүд бараг байхгүй. Харин
өглөөгүүр ганц нэг ченж
ирж хонь авч тэр
дор нь мах болгоод
аваад явдаг юм байна.
Бусад нь дандаа гэр
бүлээрээ, эсвэл албан байгууллагаараа
салхинд гарахаар хотоос гарч яваа
улс. Наадам дөхөх тусам
шөлний хонь сурсан хүмүүс
нэмэгддэг ч гэлээ долдугаар
сарын хорьд, наймдугаар сарын
эхээр борлуулалт илүү сайн байдаг
гэсэн.

Ойрхон шиг салхинд гарахаар
яваа улс эндээс хонио
аваад хөдөлдөг ажээ. Харин энүүгээр
малын хулгай их гарч
байгаа гэнэ. Зарж байгаа
хэдэн хонио шөнө хүзүүнээс
нь тэврэх холгүй манаж
хонохгүй бол хулгайч нар
нүд ирмэхийн зуургүй аваад явчихдаг
болжээ. Энд ирсэн эхний
долоо хоногт арваад хонь
хулгайд алдсан талаараа малчид
ярьж байлаа.

Хонио
зарахаар ирсэн Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын малчин Б.Жигжиддоржтой уулзлаа.

–Энд
ирээд хэд хонож байгаа вэ. Хонь хэр зарагдаж байна?

-Зургадугаар
сарын 5-нд ирсэн. Анх
ирэхдээ дөчөөд хонь, арав
гаруй ямаатай ирсэн. Хонио
бол зараад дуусчихсан. Одоо
гурван ямаатай үлдчихээд байна.
Би энд саахалт айлынхаа
залуутай хамт өнгөрсөн жил
мөн ирж байсан юм.
Өнөө жил бас л
сумынхаа хэдэн залуусын хамт
ирээд байна. Хотод хонины
мах үнэтэй байгаа болохоор
хонь гайгүй сайн зарагдаж
байна. Голдуу салхинд гарах
гэж байгаа хүмүүс хонь
авч байх шиг байна.

–Малын
тарга тэвээрэг хэр байна вэ?

-Өнгөрсөн өвөл ойрын хэдэн
жил байгаагүй өнтэй сайхан байлаа
шүү дээ. Тиймээс малын
тарга ярилтгүй сайн байгаа. Сайн
эр хонь 30 гаруй кг
жин татаж байна. Бид
сайн ярьж байгаад 200 мянгад
өгөөд байгаа. Тэгэхээр нэг
кг мах таван мянга
гаруй төгрөг болж байгаа
байх. Хотод хонины мах
8000-тай байгаа юм биш
үү. Ер нь амралтын
өдрөөр нэг хүн дор
хаяж арван хонь зарж
байгаа. Гэхдээ ажлын өдөр
ч ялгаагүй болж
дээ. Доод тал нь
таван хоньтой буюу сая
орчим төгрөгтэй бууж байна.

–Хаана
хонож байгаа вэ?

-Эндээ машиндаа унтана. Хэдэн хонио
харж байхгүй бол алдчих
гээд байх юм. Сонгинохайрхан
дүүргийн цагдаа нар манай
энүүгээр ирээд хүн бүрээс
20 мянган төгрөгийн хураамж авдаг. Бас
мэргэжлийн хяналтынхан ирээд л явна.
Юу нь мэдэгдэхгүй арав,
хорин мянган төгрөгийн хураамж
авдаг. Цагдаа нар авах
юмаа аваад байгаа хэрнээ
малын хулгайч нараас хамгаалж
чадахгүй юм.

–Хонь
үнэтэй байх шиг байна. Буух болов уу?

-Бараг буухгүй болов уу
даа. Өнгөрсөн жил ч гэсэн
иймэрхүү л ханштай байсан.
Үнээ буулгаад байхаар бидэнд ашиггүй
байх юм. Тэр холоос
машин унаа хөлсөлж ирчихээд
үнээ буулгачихаар энд ирсний ашиг
гарахгүй байна.

–Уг
нь наадам дөхөхөөр бага зэрэг хямдардаг даа?

-Долдугаар
сар гарав уу үгүй
юу бараг бүх аймгийн
малчид хонио ачаад хүрээд
ирдэг. Баян-Өлгийгөөс л
ирдэггүй байх. Тэгэхээр мэдээж
хэрэг хямдарна. Бас олон хоньтой
ирээд арваадхантай үлдчихвэл хурдхан дуусгах гээд
үнэ буулгаад байдаг. Мөн наймдугаар
сарын хорьдоор нэг хэсэг бууна
даа. Одоогийн байгаа үнээсээ дор
хаяж 20-30 мянган төгрөгөөр хямдардаг
юм. Оюутнууд сургуульдаа ирэхдээ хэдэн хоньтой
ирж зараад мөнгөө өвөртлөөд
хот руу ордог.

Энд голдуу баруун аймгийнхан
хоньтойгоо ирнэ дээ. Харин
Баянзүрхийн товчоон дээр Хэнтий,
Сүхбаатар, Дорнодын малчид зогсдог ажээ.
Баруун, зүүн аймгаас ирж
байгаа хонины үнэ ерөнхийдөө
адилхан. Гэхдээ зүүн аймгийн
хонь 10-20 мянган төгрөгөөр татуу
байгаа гэсэн. Учир нь
хүмүүс хонь авахаар 22-ын
товчоо руу л явахаас
Баянзүрх рүү явдаггүй тул
зүүн аймгийнхан хямдавтар үнээрээ худалдан авагчдыг
татах арга хэрэглэж байгаа
юм байна.

Д.ДОРЖДЭРЭМ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН