Category: цаг-үе

Монгол төрийн их баяр наадмаар есөн хөлт цагаан туг залах торгон
цэргүүд бэлтгэлдээ гарчээ. Богд уулын энгэр Шажин хурахын аман дахь бэлтгэл эхлээд
долоо хонож байгаа юм байна. Төрд данстай адуу Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан суманд
байдаг бөгөөд наадам эхлэхээс нэг сарын өмнө энд авчирдаг. Төрийн их сүлдийг өмнө
нь есөн шарга мориор залж, урд нь яваа хонжин (хөтөчлөн яваа хүн) ганцаараа цагаан
морь унадаг байсан. Тэгвэл өнөө жилээс их тугийг цагаан мориор залах болжээ. Учир
нь 1992 онд баяр наадмаар төрийн есөн хөлт цагаан тугийг залахдаа найман шарга,
хоёр цагаан морь байна гэж заасан байдаг гэнэ. Чингэсийн эр хоёр загалыг бэлгэдэж
хоёр цагаан байхаар хуульчилж. Уг хуулийг өнөө жилээс хэрэгжүүлж буй ажээ. Тиймээс
шарга морьдын сүрэгт цагаан морь шинээр орж байгаа гэнэ. Төрийн наадмын хамгийн
хүндтэй энэхүү ёслолыг зэвсэгт хүчний 032 дугаар ангийнхан гүйцэтгэдэг. Тэд бэлтгэлдээ
гараад удаагүй байгаа ч туг залах, мориндоо мордох гээд бүх гүйцэтгэл ерөнхийдөө
жигдэрчээ. Өмнө нь уг ажилд шинэхэн цэргүүд голдуу дайчлагддаг байсан бол энэ жилээс
тус ангид ажиллаж байгаа офицерууд түлхүү байна. Сонгож авахдаа хамт олноо манлайлдаг,
үлгэр жишээч алба хаагчийг сонгож авдаг гэсэн. Энэ жилийн тухайд тус ангиас энхийг
сахиулах ажиллагаанд оролцоод ирсэн офицеруудаар туг бариулахаар болжээ.

Биднийг очих үед цэргүүд хоёр эгнээ болон жагсаад гар дээрээ суниаж
байсан юм. Удалгүй морьтой бэлтгэлээ эхлэхээр боллоо. Туг залах морьдоос гадна морин
салааны нийт бүрэлдэхүүн хамт бэлтгэл хийнэ. Яг л Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд байгаа
мэтээр туг залж орж ирэх, нэг эгнээнд жагсан мориноосоо буух, эргээд мордох, есөн
хөлт цагаан тугийг залах зэрэг бэлтгэл хийнэ. Морьтой бэлтгэлээ өдөрт гурван удаа
хийдэг гэсэн. Бусад үед морьтой байна гэж бодоод ажиллана. Мориндоо гэвэл нэг хөлөө
дөрөөн дээрээ тавилаа, өндийлөө, мордлоо гэж төсөөлөөд дотроо тоолоод л хийчих юм.

Торгон цэргүүд өглөө 06 цагт босно. Эхлээд өглөөний гүйлттэй. Дөрвөөс
таван км гүйгээд анги дээрээ ирж өглөөний цайгаа ууна. Үргэлжлээд биеийн хүчний
бэлтгэл хийдэг. Өөрсдийнхөө бие хааг ингэж бэлдсэний дараа морьтой бэлтгэлдээ гарна.
Хоёроос гурван цаг морьдоо дасган бэлтгэл хийсний дараа өдрийн хоолтой. Тогооч нар
хээрийн бэлтгэлд хамт гардаг учраас нэг, хоёрдугаар хоол хийж өгнө. Дараа нь бас
л бэлтгэлээ хийнэ. Морьтой бэлтгэлийг өдөржин хийгээд байж болохгүй. Адуу хэт удаан
бэлтгэл хийвэл залхуураад байдаг гэсэн. Ер нь энд байгаа адуу өвөлдөө Хэнтийд байх
цэргийн ангийн адуун сүрэгтэй нийлдэг учраас хүн амьтан барьж унаад байхгүй. Тиймээс
энд ирэхдээ нэлээн эмнэгшчихсэн ирдэг ажээ. Түүнийг нь цэргүүд унаж номхруулах ажилтай
болдог юм байна. Гэхдээ олон жил туг залж яваа морьд үүргээ сайн мэддэг болчихдог
гэнэ. Бэлтгэлийн үеэр ийш тийшээ өвс зулгаагаад явчихгүй. Яг л уяан дээрээ байж
байна. Харин наадам дөхөөд ирэх үед буюу долдугаар сарын 9, 10-ны үед Туул гол дээр
аваачин усанд оруулж өнгө зүсийг нь сэргээдэг гэж байлаа. Мал угаадаг тусгай шампунь
гарчихсан учраас түүгээр угаана. Өнгө ороод л явчихдаг гэсэн. Харин хоол тэжээлийн
тухайд тусгай идэш тэжээл хэрэглэхгүй. Бэлчээрлэнэ. Яг наадмын өдөр харин гэдсээ
татчихдаг гэсэн. Цэнгэлдэх дотор ороод учиргүй бааж шээгээд байхгүй. Ялангуяа олон
жил болж байгаа хөгшин морьд ийм асуудал гаргахгүй. Ганц нэг жил болсон шинэ морьд
л цэнгэлдэх дотор “асуудал” гаргадаг юм байна. Морьтой цэргүүдийг 032 дугаар ангийн
захирагч, хурандаа Л.Батболд командлахаас гадна цэргүүдийн бэлтгэлийг ахмад Д.Хашхүү
удирдан явуулдаг ажээ. Д.Хашхүү их тугч бөгөөд зургаа дахь жилийнхээ бэлтгэлийг
хийж байгаа юм байна.

Хүндэт харуулын гэгддэг зэвсэгт хүчний 032 дугаар ангийн 90 жилийн
ой өнөө жил болж байгаа ажээ. Ойн хүрээнд олон ажил хийхээр төлөвлөсөн гэсэн. Бас
алба хаагчид ангийнхаа ойн жилд зориулан олон бэлэг барьж байгаа. Тэдний нэг нь
Марш тактикийн аварга шалгаруулах тэмцээний тэргүүн байр. Бас оны мэргэжлийн аварга
салаа, рот, бательоны захирагч шалгаруулах тэмцээнд тэргүүн байр эзэлсэн. Өнгөрсөн
жил Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүлийн санаачилсан
“Монгол цэргийн жавхаа” анхдугаар уралдааны тэргүүн байрын шагналт. Энэ мэтчилэн
салбарынхаа хүрээнд зохион байгуулагдсан бүхий л уралдаан тэмцээнд тэргүүлдэг нь
тус ангийн жагсаалтай холбоотой. Тэд жагсаалын бэлэн байдалд байнга байдаг. Шаардлагатай
тохиолдолд жагсаалын бэлтгэлийг өдөрт 4-6 цагаар хийнэ. Жирийн үед өдөрт гурван
цагаас доошгүй хугацаагаар бэлтгэл хийдэг ажээ. 90 жилийн түүхтэй тус ангиас 10
генерал төрөн гарсан. Мөн Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, далай даян дархан аварга
Дарийн Дамдин, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, бурханч лам Г.Пүрэвбат, гарамгай баатар
Л.Дандар, гавьяат багш, хурандаа Б.Түмэн зэрэг алдартнууд 032 дугаар ангид алба
хааж байжээ.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Үндэсний их баяр наад­мын нээлт, төрийн их ёсло­л хүндэтгэлийн
тоглолтын ерөнхий най­руулагч, Монгол Улсын төрийн шагналт, гавь­яат жүжигчин Д.Сосор­барам­тай
уулзаж ярилцлаа.

-Үндэсний
их баяр наад­мын нээлт болоод төрийн хүн­дэт­гэлийн ёслолын ерөн­хий найруулагчаар
та ажил­лах юм байна. Та өмнө нь хэд хэдэн удаа төрийн энэ их ёслол хүндэтгэлийн
баярыг найруулсан байх аа?

-Наадмын ерөнхий най­руу­лагчаар хоёр дахь удаа­гаа ажиллах гэж байна.
Өмнө нь төрийн шагналт бүжиг дэглээч С.Сүхбаатар, хөгжмийн зохиолч, “On
&  of”-ын Ононбат хоёрын зөвлөхөөр ажиллаж
байсан. Өнгөрөгч жилийн наадмыг өөрийнхөө багийнхантай, шавь нартайгаа хийсэн. Энэ
жилийн Төв цэн­гэл­­дэх хүрээлэнгийн ёслолын ажиллагаа, төрийн хүндэтгэлийн уран
бүтээлийн цэнгүүн хоёрыг ерөнхий най­руу­лагчаар зангидаж ажиллах болсон. Ноднин
надтай хамт ажилласан багийнхан, авьяастай уран бүтээлчид ажиллана. Тайз болоод
төв цэнгэлдэхийн уран бүтээлийг найруулан дэглэхээр соёлын тэргүүний ажилтан, бүжиг
дэглээч Д.Баярбаатар, Сономын Лувсанвандангийн нэрэмжит “Гоо зүйн” дээд шагналт
бүжиг дэглээч Энх­гэрэл хоёр ажиллах боллоо. Би энэ хоёрт энэ жил илүү итгэл хүлээлгэж
“Бүжиг дэглэхээс гадна найруулагчаар ажилла. Та нарын найруулгын галбирыг харж өөрийнхөө
санаа оноог нэмнэ” гэсэн болохоор хүүх­дүүд маань урамтай ажиллаж байгаа. Ажил маань
харин түрүү жилийнхээсээ овоо өмнө эхэлчихлээ. Ноднин Ерөнхийлөгчийн сонгууль зургадугаар
сарын 26-нд бол­сон. Тиймээс бидний бэлтгэл үндсэндээ долдугаар сарын 2-ны өдрөөс
эхэлж байсан. Төв цэнгэлдэхийн нээлтийн ажиллагааг тав хоног дотор найруулж, гурван
мянга орчим хүн оролцсон. Энэ жил нээлтийн ажиллагаанд таван мянга гаруй хүн оролцоно.

-Энэ
жилийн баяр наад­мын нээлтэд урлагийн ямар төрлийг гол болгон най­руу­лан барих
бодолтой байна?

-Сонгодог, үндэсний гэсэн Монголд үүсэн хөгжиж байгаа урлагийн бүхий
л төрөл орол­цоно. Ер нь цэнгэлдэх хүрээлэнгийн хүндэтгэлийн ёслолыг олон хүмүүсээр
дүүр­гэх­гүй бол горьгүй байдаг. Тиймээс Батлан хамгаалах яамтайгаа хамтарч ажиллаж
байгаа. Ноднин ч хамтран ажилласан. 

Батлан хамгаалах яамнаас дэлхийд Монголын нэрийг
гаргаж байгаа мянган хүнээ надад өгч байгаа. Ямар мянган хүнийг нь би хэлэхгүй.
Наадмын өдөр үзэцгээг. Цэргийн сүрт жагсаалд дээд байр эзэлсэн багуудаа өгч байгаа.
Мэдээж, төрийн есөн хөхөлт цагаан тугаа залах ёслол болно. Нууцаа би тэр бүр дэлгэхийг
хүсэхгүй байна. Харин нэг зүйлийг ард түмэндээ дэлгэх учиртай гэж бодож байна.

-Таны
дэлгэхийг хүсэж байгаа тэр зүйл чинь юу билээ?

-Ноднин наадмын соёл урлагийн үйл ажиллагаанд нэг тэрбум төгрөг зарцуулсан
гэж зарласан. Тэрбум төгрөгөөр дэндүү аятайхан наадам хийж болно. Харамсалтай нь
нэг тэрбум төгрөг зарцуу­лаагүй л дээ. Энэ жил 900 сая төгрөг зарцуулна гээд зар­лачихлаа.
Энэ чинь Чингис хааны талбай, Хүй долоон худагт болох урлаг соёлын тоглолтуудын
нийт зардал ороод тэр. Миний багийнханд Төв цэнгэлдэхийн нээлтийн үйл ажиллагаанд
250 сая төгрөг, Соёлын төв өргөөнд болох төрийн хүндэтгэлийн тоглолтод 50 сая төгрөг
л төсөвлөсөн байгаа. Үүнийг олон түмэн наадамчдадаа зориудаар зарлахгүй бол “Сосорбарам
гэдэг хүн тэрбум төг­рөгөөр наадам хийсэн нэртэй зулаад байна” гэж ойлгож магадгүй
юм. Таван мянган хүн цэнгэлдэхэд, мянга гаруй уран бүтээлчид тайзан дээр ажиллана.
Энэ жилийн тайзны уран бүтээлийн нэг онцлог нь 21 эмэгтэй уртын дууч, 21 эрэгтэй
хөөмийч, арав гаруй товшуур хөгжимчин оролцохоос гадна 33 биелээч урьд өмнө бүжиглэж
байгаагүй их хурдтайгаар биелнэ. Эвэр бүрээ, цордон, бишгүүр зэрэг жаран хүний бүрэлдэхүүнтэй
Монголын жинхэнэ үндэсний их үлээвэр найрал хөгжим тоглоно. Үүнийг би шинээр бий
болгож анх удаа тавьж байгаа юм. Цаашдаа Монгол үндэстний төрийн их найрал хөгжмийн
эх үндэс энэ болно. Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Соронзонболдын судалгаа ч их
нэмэр болж байна. Төрийн их найрал хөгжим 500-800 хүний бүрэл­дэ­хүүнтэй байсан
гэдэг. Энэ наадмын уран сайхны удир­дагчаар “Хөсөгтөн” хамт­ла­гийн хөөмийч Ариука
буюу Ариунболд, туслах най­руу­лаг­чаар Божо, миний туслах найруулагчаар Жавхлантөгс
гэсэн авьяаслаг залуус ажиллаж байна. Би эд нартаа “Өөрсдийн шавь нараа бэл­дээд
ажилла” гэж итгэл үзүүлж байгаа. Энэ жилийн наадам сайхан болно. Монгол хүн бүхэн
монголоороо бахадтал “Босоо заяатай Монгол” гэсэн цогц ёслол хүндэтгэл байх болно
гэж би ам бардам хэлж чадна.

-Оролцох
уран бүтээлч­дийг сонгох тал дээр бэрх­шээл гарч байна уу?

-Онцгойлж хэлэхэд АНУ, Японд урилгаар ажиллах гэрээтэй, дэлхийд нэртэй
балетчин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Алтанхуяг маань “Ах аа, би “Алтан бур­хан”
гэдэг бүжгээ төрийнхөө наадамд бүжиглэж болох уу” гэж саналаа ирүүлсэн. Болохуугаар
барахав дээ, би үнэн зүрхнээсээ баярлаж хүлээж авсан. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн
Баатаржав гэж манай урдаа барьдаг алдартай удирдаач байлаа. Бурхан болооч найз маань
“Миний хүүгийн найрал хөгжим удирдахыг чи хараасай, уран бүтээлдээ оруулаасай” гэж
хүсдэг байсан. Найзынхаа хүсэлтийг амьдад нь биелүү­лээгүй ч энэ жил хүүг нь урьж
байгаа. Дэлхийн шилдэг арван удирдаачид багтсан Баатаржавын Энхбаатар гэж мундаг
хүү бий шүү дээ. Долдугаар сарын 2-нд ирнэ гэсэн. 

Тэр хүүг би урьд нь харж байгаагүй
л дээ. Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Хангал, Нацагдорж нарын шилдэг бүтээлүүдийг
удирдаж тог­луулна. Удирдаачдаас Бүтэн­баяр, ҮДБЭЧ-ын удир­даач Ганбат, “Баян Монгол”
чуул­гын дагшаа найрал хөгж­мийн удирдаач Нямдорж нарын сэтгэлтэй, сэтгэлгээтэй
удирдаач нартай хамтран ажиллана.

-Таны
удирдлагад урлаг соёл, олон нийтийн олон байгууллага хамтран ажиллах уу?

-Улсын филармони, ДБЭТ, ҮДБЭЧ, ҮДЭТ зэрэг манай улсын мэргэжлийн
урлагийн байгууллагуудаас гадна Орхон, Дархан-Уул, Өвөрхангай аймгийн ЗДТГ-аас орон
нутгийн бүжигчдээ оролцуулахаар болоод байна. Тэрчлэн олимпод ордог цэнгээнт бүжгийн
төрлийн 500 гаруй бүжигчид оролцоно. Тиймээс миний багцад байгаа 300 сая төгрөгийн
төсвөө мөчиг тачигхан л хүргэнэ дээ. Өөр яалтай билээ.

-Ноднингийнхоос
энэ жилийн наадамд зарцуулах таны богцон дахь мөнгө тийм ч их өсөөгүй юм байна.
Та болохоор бараг хоёр дахин олон хүн хүчээр наад­мыг “зодох” гээд байна шүү дээ.
Гэтэл өнгөрөгч нэг жилийн хугацаанд аливаа зүйлийн үнэ хэд дахин нэмэгд­сэн байгаа.
Яаж болгоно гэж бодож байна. Уран бүтээлчдийн үнэ ханш эсвэл навс уначихсан юм уу?

-Уран бүтээлчдийн үнэ цэнэ гэдэг мөнхөд гайхамшигтай байсаар байх
болно. Ер нь би уран бүтээлчдийн авьяасыг өндөр үнэлэх гэж оролддог. Омог бардам
хэлэхэд ямар ч найруулагчдаас миний бүтээл орсон уран бүтээлчид нэлээд дөнгүүр үнэлгээ
авдаг. Гэхдээ миний багцад 900 сая төгрөг байгаа гэж бодоод байвал үнэхээр хэцүү.
Тэгж сонссон манай зарим нэг хамтлаг, дуучид “Нэг дуугаа зургаан сая төгрөгөөр дуулна”
ч гэх шиг том том үнэ ханш хэлж байна лээ. Тэгж тооцвол миний биш төрийн бяд хүрэхгүй.
Хэрвээ миний хувийн тоглолт байсан бол энд тэндхийн дүү нараасаа мөнгө цуглуулж
байгаад хэлснийг нь өгч болно. Монгол төрийн наадам учраас төр л санхүүжүүлэх учиртай
биз дээ. Тийм учраас энэ жилийн уран бүтээлчид тодорхой хөөрхөн урамшил шагнал авах
нь авна, гэхдээ хуучин шиг өгч чадахгүй нээ гэдгийг би эртхэн дуулгахгүй бол горьгүй.
Миний багц бол ердөө 300 сая төгрөг. Таван зуун сая төгрөгийг гэхэд Чингис хааны
талбайд болох шөнийн цэнгүүнд зарцуулж байгаа юм билээ. Нэг зуун сая төгрөг нь бодвол
Хүй долоон худаг руугаа явах байх л даа.

-Уран
бүтээлчдийн хув­цас хунар гэхэд ноднингийнхийгоо ашиглаж болохгүй юу?

-Энэ жил шинээр бас хувцас хунар шинээр хийх нь. Ноднин 999 хүний
хувцас хийж байсан. Санаанд орж байгаагаар монгол цэргийн хувцас хунар байна. Богд
хаант Монгол Улсын үеийн мянга гаруй туг далбаа гээд зөндөө зүйл байна. Тэр бүх
эд зүйлсийг БХЯ-ны харьяа Цэргийн дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгын мэдэлд өгсөн. Тэрийг
чинь янз бүрийн үйл ажиллагаанд улсын нэрийн өмнөөс ашигласаар байгаа. Миний нэг
бодол бол уран бүтээлчдэд өөрсөнд нь өгөөжтэй хувцасхийлгэх юм.

-Танаас
Монгол наадмын ерөнхий дэглээчийн чинь хувьд нэг зүйл асууя гэж бодлоо л доо. Сүүлийн
жилүүдийн наадмын нээлт, хүндэтгэлийн ёслол, урлагийн тоглолтыг хараад байхад Баруун
Монгол чиг­лэ­лийн хөөмий, товшуур, бий бийлээ зэрэг урлагийн төрлүүд зонхилоод
байх шиг. Гэтэл хөөрөлдөж суугаа та бид хоёроос өгсүүлээд монголчуудын дийлэнх нь
халх монгол гэсэн тодор­хойлолтод багтдаг. Төр барьж байгаа эрхмүүд арай өөрийн
ястныхаа урла­гийг сурталчлах гээд найруулагчдыг шахдаг юм биш биз. Ноднингийн наадмын
нээлтээр “Харанга” хамтлагийн гавьяат дуу­чин Х.Лхагвасүрэнг “Ар хал­хынхаа дэнж
дээр торгоор уралдсан наадам” гэж “Толин хул”-аа дуулахад цэнгэлдэх даяар түрхрэн
дэмжиж байсан даа?

-Хүмүүс нарийн анзаарах­гүй байна. Ноднин манай монгол туургатны
торгууд, хотон, буриад гээд бүх ястан, үндэстний бүжиг биелгээнүүд тус тусдаа араншин
гаргаж ороод жаргасан байгаа. Энэ жил арай ондоо төрхтэй явна. Сонгодог, үндэсний,
орчин үеийн, цэнгээнт гэсэн тэр олон төрхийг наадмын талбайд л хараг. Түрүүлээд
ярьчихвал монголчууд наадам үзэхээ больчихно шүү дээ. (инээв.сур)

-Наадам
үзэх гэснээс монголчууд маань зурагтаа ширтсэн шиг нааддаг болчихсон шүү дээ?

-Зурагт араажавынхан наа­дам эхэлсэн өглөө цэнгэл­дэхэд шууд яваад
оччихдог. Найруулагчийн тавьсан шийдлийг ганцхан өнцгөөс үзүүлдэг учраас суваг бүхэн
хоорондоо ялгарахгүй нэг л зүйл үзүүлээд байдаг нь үзэгчдийг залхаадаг. Тиймээс
намайг наадмын ёслолыг найруулж байх үед зурагтын найруулагчид маань эртхэн үйл
ажиллагаатай танилцаад өөрсдийн зураг авах шийдлээ олчих хэрэгтэй. Ямар ч цэнгэлдэхэд
болж байгаа сайхан үйл явдлыг хажуугаас нь харуулах утгагүй байдаг. Уг нь цэнгэлдэхийн
дээрээс ч юм уу, сонирхолтой шийдлээс үзүүлэх хэрэгтэй л дээ. Хүнээсээ олон зурагт
араажав байгаа мөртлөө нэг л янзын юм үзүүлнэ гэдэг гунигтай. Тиймээс “Өдрийн сонин”-оороо
дамжуулаад телевизийн найруулагчдад хаанаас нь зургаа авбал юу нь сайхан харагдах
вэ гэдгийг би заагаад өгч чадна шүү гэж хэлье дээ.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы 149(4789) дугаарт

Өмнөх тэмдэглэлдээ
Б.Гончигдамба гарьд, Б.Пүрэвсайхан начин хоёр дээр ерөнхийдөө тогтож, Архангайн
Р.Пүрэвдагва, Ховдын О.Хангай нарын идэрхэн хүчтэнүүдийн талаар өгүүлсэн. Харин
эл удаа түрүүлэх магадлалтай хэд хэдэн бөхийг нэрлэе. Жагсаалтын эхэнд Ч.Санжаадамба
заан бичигдэнэ байх. Эхний тэмдэглэлийг уншсан хүмүүсээс “тэр түрүүлнэ” гэсэн мессеж
олныг авсан л даа. “Яагаад Санжаадамбыг бичихгүй байна, Санжаа л түрүүлнэ” гэх фэнүүд
нь их хандаж байна лээ. Мань хүн жилийн жилд л түрүү бөхийн тоонд зүй ёсоор нэрлэгддэг.
Гэвч ерэн жилийн ойгоор Ц.Содномдорж харцагатай тунаж, барилдаан нь будилж, Содномыгоо
уйлуулж, наадамчдыг олон цагаар чилээн байж долоо давснаас хойш олигтой барилдаан
гаргасангүй. Дараа жил нь буюу 2012 онд “бөхийн аранга” гэгддэг харцага Пүрэвжавыг
тавын даваанд амлаж хамгийн түрүүнд унаж байв. Тэр жил Санжаа үнэндээ онцгой байсан.
Монгол бөхийг Геннист бүртгүүлсэн зургаан мянга гаруй бөхийн барилдаанд торолгүй
түрүүлж, заал танхимын барилдаанд босоо байлаа. Гэтэл наадмаар өнөө бөхийн арангад
чинь сөхрөөд унаж байгаа юм. Буруу ам аваад тэр л дээ. Ер нь төрийн наадмын тавын
даваанд ам авна гэдэг бас амаргүй шиг билээ.

Жаран нэгэн онд Мөөеө
аварга улсын заан цолтой ид үедээ Дорнодын “хар” Дугарсүрэнг аваад унаж байсан бол
далан онд хоёр Мөнхийг эзгүй хойгуур Цэрэн аварга “өмсдөг” Дамдиндорж зааныг амлан
дархан өмсөх мэхэнд нь орж тархиараа газар шааж байсан түүх бий. Энэ түүх Санжаадамба
дээр давтагдсан хэрэг. Тэрээр өнгөрөгч жил тав даваад зургаагийн даваанд Төв аймгийн
Б.Батмөнх зааныг амлаад мөн л дархан хавирах мэхэнд нь шороодсон. Бас л буруу ам
авсан. Цаана нь Булганы Энхбат начингаас аваад Говь-Алтайн Цэрэнтогтох, Увсын Батсуурь
гээд амлаад барилдчих бөхчүүд байж л байсан. Яахав, манай хүн тэр жилийн цагаан
сарын барилдаанд Батмөнхтэй хүч үзэж, хөл дээр нь гишгэж түүнээсээ болж буруутан,
улмаар барилдах эрхээ хасуулсан удаатай. Уг явдал цээжинд нь хадгалаатай яваад л
байж, тэгээд даагаа нэхэж балрахгүй юу. Өнөө жил залуу заан төвөггүй гурав давна.
Харин дөрвийн давааны оноолтод Ховдын Хангайтай таарах магадлал маш өндөр байгаа. Цагаан сараар унасан шигээ бөгсөөрөө суучихвал байдал эвгүйтнэ. Гэвч харж л байхаас.
Хэрвээ тэр хоёр оноолт таарвал үнэн гоё  юм
болно. Бөхийн шуугиан тийнхүү дөрвийн даваанаас эхэлнэ. Хоёр жилийн өмнөх наадмаар
Өсөхөө аварга Сугаржаргал гэж аймгийн заанд, залуу аварга Мөнхбат “Увс нуур” галынхаа
бөх аймгийн арслан Бүрэнтөгст унаж, үндсэндээ зүүн, барууны магнай хоёр аварга хоёулаа
гурав даваад элэг бүсээ тайлж байлаа. Энэ жил ч ялгаагүй, дөрвийн давааны оноолт
зүрхшээмээр таарах нь дамжиггүй. Зүүн, барууны магнай гэснээс энэ жилийн наадам
их олон сюрпризээр дүүрэн байх магадлалтай болоод явчихлаа.

Р.Гончигдорж тэргүүтэй
гишүүдийн санаачилгаар Үндэсний их баяр наадмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж далай
аварга цолыг албан ёсоор хассан. Тэгэхээр хуулийн дагуу даян аварга Г.Өсөхбаяр,
А.Сүхбат нар дархан аварга цолны болзлыг хангаж байгаа. Наадмын өмнөхөн төрийн тэргүүн
зарлиг гаргаж дээрх хоёр аваргад цолыг нь олгох болов уу. Тэр жил наадмын урьд өдөр
А.Сүхбатад даян аварга цолыг хуулийн дагуу олгож байсан. Түүн шиг хоёр аваргад дархан
аварга цолны үнэмлэхийг гардуулах байх. Хэрвээ Сүхбат дархан аварга болох юм бол
зодоглоно гэсэн яриа байгаа. Аваргын ойр тойрныхноос ч ийм ярианы сэжүүр дуулдаад
байна. Олны үг оломгүй далай гэгчээр  уг яриа
хөөрөө үнэн болж ард түмний хайртай аварга зодогловол наадмын сценари төлөвлөгөө
өөрчлөгдөнө. Баянаа, Мөөеө хоёр жараад оны дунд үеэс хоёр мянгаад оны эхэн хүртэл
наадмын дэглэлтийг тус тусдаа хийж байсан шиг Өсөхөө, Сүхбат хоёр Монгол Улсын дархан
аварга хэмээн зүүн, барууны магнайд цоллуулаад, мөн л өөр өөрсдийнхөө төлөвлөгөөг
боловсруулна. Сүхбат аварга наад зах нь долоо давна даа. Гурав, тав, зургаагийн
даваануудад шавь нараасаа хүртэнэ байхЕрэн дөрвөн онд Мөөеө
аварга хөдөлмөрийн баатар цол хүртээд тэр жилийн наадамд 53 насандаа зургаа давж
байсан. Тавын даваанд Хэнмэдэхийн Амарааг, зургаад Хэнмэдэхийн Түвшинсанааг орхиж
байлаа. Үндсэндээ алдарт уяачийн хоёр хүүг өвдөглүүлэн долоогийн даваанд өөрийн
шавь Ринченхүүгийн Гансүхийг амлан заан цолонд хүргэж байсан. Түүн шиг Сүхбат аварга
долоогийн даваанд яадаг бол. Даваабаатарыгаа хүчээр зургаа давуулаад заан цолонд
хүргэнэ гээд үзчихдэг болов уу. Өнөөх нь дөрвийн давааны нугалаанд явчих магадлалтай.
2012 онд гурав даваад Өвөрхангайн Т.Санчирт, өнгөрөгч жил мөн гурав даваад Увсын
С.Батсуурь начинд унасан. Сүхбат аварга маань цагаан хоолтон боллоо гээд нэг хэсэг
баахан “гэгээрсэн” дуулддаг. Харин сүүлд мах шөлөө идэж уугаад бие хаа нь ч товир
сайхан болоод ирснийг хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Бэлтгэл сургуулилтаа бол тасалдаггүй
юм гэдэг шүү. Хоёр жилийн өмнө байна уу даа, “Монголын топ-100 залуу улстөрч”-ийн
нэгээр тодорч шагналаа гардах үед нь уулзахад “Залуу аварга Мөнхбат надтай хамт
бэлтгэл хийж байгаа” гэж байсан. “Олимп” дэвжээндээ шавь нартайгаа, үндэсний бөхийн
залуу хүчтэнүүдтэй ир бяраа сорьж  өөрийнхөө
багцааг мэдэрдэг байна. Арав гаруйхан хоногийн дараа эхлэх наадмын дэвжээнд  “жижиг” аварга өнөө л хүрэн тэрмэн дээлтэйгээ
зодог шуудгаа бүсэлчихсэн орж ирээд, ард түмнийхээ хайр хүндэтгэл дор зүүний магнайд
дэвэн дэлсээр гараад ирвэл ч сайхан даа. Бөхөд дуртай олны бах нэгэн ханах байх
даа.

Сүхбат аваргын тухайд
ийм байна. Одоо түрүү үзүүрт яригдаж байгаа бөхчүүдийн дарааллыг үргэлжлүүлэн хүргэе.
Санжаадамбын удаад Содномдоржийн нэр зүй ёсоор бичигдэж таарна. Тэрээр яалт ч үгүй
энэ цагийн өнгө болсон хүчтэнүүдийн нэг. Бие хаа гэж зорчихсон, зурчихсан юм шиг
сайхан. Охид бүсгүйчүүдийн харцыг эрхгүй булаадгийг нь хэлэх хэрэгтэй. Харин сүүлийн
хэдэн жил нэг л санасандаа хүртэл барилдаж чадахгүй байгаа. Өөрийг нь дэмждэг, өндөр
цолонд хүрчихээсэй гэж хүсэн хүлээдэг олны итгэлийг хөсөрдүүлээд л байгаа. 2011
онд долоогийн даваанд Санжаадамбатай будилж наадмын дэвжээнд нутгийн ах, нэг галын
бөх Х.Мөнхбаатар арслантай хамт суулт зарлаж, олны өмнө эхэр татан уйлж байсан харцага
дараагийн хоёр жилд хоёуланд нь тавын даваанд унасан.

Увсын  Ө.Бат-Орших, Төв аймгийн Б.Батмөнх нарт тахим
өгсөн юм. Өнөө жил бас маапаантай байгаа. Цагаан сараар Гончигдамбын гарыг илт хөшсөнөөс
болж барилдах эрхээ хасуулсан. Бөхийн дэвжээнд байж боломгүй үйлдэл нь түүний нэр
хүндийг ихээхэн унагаж, олон ч хүний хараалыг идсэн дээ. “Бөхийн холбоо барилдах
эрхийг нь ядахдаа хоёр жилээр хасаач” гээд л хэн хүнгүй орилоод байсан. Цагаан сараас
хойш бөхчүүд Содномтой барилдахдаа машид анзааргатай болсон харагдана лээ. Гар хурууг
минь хугалчих вий, сээр нурууг минь гэмтээчих вий гэж болгоомжилдог болж, зөв л
дөө. Тэгэхгүй бол манай хүн инээж байгаад баллана, сураагүй юм биш. Түүний хувьд
тавын давааг л гэтэлчих юм бол цойлоод гараад ирэх магадлалтай. Тавын даваанд Пүрэвсайхан,
Пүрэвдагва, Булганы Энхбат, Өмнөговийн Одбаяр, Өвөрхангайн Сугаржаргал нарын начингууд
Хэнтийн Оюунболд харцага нараас ам авна.

Ноднин Батмөнхийг
аваад буруудсан шиг буруу ам авчихгүй бол тав давна. За тэгээд зургаагийн даваа
асуудалгүй. Шинээр начин болж хөөрөл нь дарагдаагүй байгаа нөхдөөс нэгийг нь амлаад
шороодуулчих байх. Ингээд долоогийн даваанд Санжаадамбатайгаа тунана даа, өөр аргагүй.
Тэр хоёр олон ч тунаж байсан, ихэвчлэн Санжаа нь давдаг. Өнөө жил таарвал ямар барилдаан
гарахыг таашгүй. Санжаа заан дайрдгаараа дайраад л, Дүвчин багшийнхаа заасан хөл
мэхүүдийг тулгуухан хийгээд туушиндчихна биз ээ. Гол нь Санжаа Содномоосоо болгоомжлох
нь зүй. Хамаа замбараагүй дайрч байгаад уурыг нь хүргэж гар хуруугаа хөшүүлэх вий.

Д.Бумбаяр заантай
саяхан уулзахад түрүүлэх магадлалтай бөхчүүдэд Содномдорж, Гон­чигдамба, Мөнхбат,
Бүрэнтөгс, Санжаадамба нарыг нэрлэсэн. Монгол бөхийн дэвжээнд зургаан залуу зааны
үед ид гарч ирсэн хүчит зааны үг ончтой байж таараа.

Өнөө жил Увс аймгийн
галыг Баянмөнхийн Гантогтох гарьд ахалж байгаа. Балжаа аваргын нууц төлөвлөгөөг
үргэлжлүүлж буй Ганаа гарьдад бодсон юм байгаа. Ааваасаа асууж, зөвлөлдөж буй нь
ч мэдээж. Сүүлийн гурван ч жил дараалан төрийн наадмын түрүү хүртсэн, бөхийн өлгий
болсон Увс нутгийнхны галыг Баянаа аваргын хүү ахалж байгаагийн хэрэг юу билээ.
Бас нэг түрүү гэж л ярина. Мөнхбат аварга, Бүрэнтөгс арслан хоёроос гадна Увс аймгийн
Ховд сумын харьяат Намсрайжав харцагын хүү Батсуурь гэж харцага цолтой залуу бий.
Түүнийг их дээшээ барилдах болов уу гэх таамаг манайханд байгаа. Хэнээс ч бэргэж,
хулчийдаггүй, эрс шийдэмгий барилдаантай залуу харцагыг түрүү үзүүр булаалдах гээд
хоёр Дамбын нэгтэй, эсвэл Содномтой, өөр хэнтэй ч юм бэ дээ зогсож байхыг үгүйсгэх
аргагүй. Түрүү жил аварга цол зүүдэлж ирсэн Бүрэнтөгсийгөө дөрвийн даваанд шороодуулж
өгөөд тавын даваанд харцага Т.Өсөх-Ирээдүйг, зургаад Говь-Алтайн Л.Цэрэнтогтохыг
тунаж даваад долоод Б.Батмөнх заантай тунаж барилдаад унасан. Төрийн наадмын зургаа,
долоогийн даваанд дараалж тунана гэдэг шийртэй аавын хүү гэдгээ харуулж буй явдал.
Батсуурь тийнхүү харцага болчихоод дараахан нь Завхан аймгийн 90 жилийн ойд очиж
Гончигдамба гарьдтай түрүү үзүүр булаалдаж байсан. Тэрээр удамтай бөхчүүдийн нэгэн.
Аав нь улсын харцага цолтой бөх. Аавынх нь ах Гилэгийн Даваасамбуу гэж улсын начин
бий. Наян хоёр онд Жамбалын Хайдав арслангаар тав давж улсын цол хүртэж байлаа.
Тэгвэл өвөө нь Жотойн Гэлэг гэж улсын начин цолтой бөх байжээ. Тавин оны наадамд
гэдэг шиг санагдана, Шаравын Батсуурь аваргыг ид үед нь өвдөглүүлж начин болж байсан
түүхтэй юм билээ. Тэгэхээр Батсуурь гурван үеэрээ барилдаж байгаа бөх юм. Өлзийсайханы
Эрдэнэ-Очир арслан шиг л бөх юм даа. Жаахан хүүхэд томчуудын аманд гарч байх үедээ
хэзээний билээ дээ цагаан сарын барилдаанд Өсөхөө аваргыг дөрвийн даваанд өвдөглүүлж,
Бөхийн өргөөнд цугласан олны хөөрлийг дээд цэгт нь хүргэж байсан. Сумогийн их аварга
Асашёорюү Д.Дагвадоржийг төрийн наадамд зодоглоно хэмээн сэвж явахад хандыг нь хага
дарсан аавын хүү дээ. Тэр тухай өмнөх тэмдэглэлд өгүүлсэн билээ.

“Увс нуур” галынхан
Мөнхбат аваргаа дээшээ явна гэж харж байгаа. Мөнхбатын хувьд түрүү дахиад байж л
байгаа. Далай аварга цол хасагдчихсан, ахиад хоёр түрүүлэхэд дархан аварга цолонд
хүрнэ. Тэгэхээр мань эр их л нигууртай үзнэ дээ. Өсөхөө, Сүхбат аваргууд зүүн барууныг
магнайлбал манай хүн сүрд дарагдаж магадгүй юм. Гэвч аварга аваргаараа төрдөг гэж
сайхан үг бий шүү дээ. Мөнхбатад, Эрхэмбаярт ч ялгаагүй дөрвийн давааны оноолт гэж
тааварлах аргагүй хэцүү юм байна. Тэр жил Ц.Цэрэнпунцаг гарьд Увсын Элбэгбаяр гэж
залууд гурвын даваанд унаад өнөөх чинь дөрвийн даваанд Д.Цэрэнтогтох аваргатай оноолт
таараад давчихаж билээ. Уул нь Цэрэнтогтох аварга дөрвийн даваанд учраа таарах бага
цолтой залууг Өвөрхангайн Ганбаатар арслангаар гурав давуулаад байсан. Гэтэл Пунцагаа
гэж золиг гурвын даваанд залуу бөхөд тахимаа өгч Цээнээ аваргын төлөвлөгөөг будлиулж
байсан. Энэ мэтчилэн дөрвийн давааны оноолт урьдчилан тааварлах аргагүй байдаг.
С.Мөнхбат аварга ерэн жилийн түүхт ойн түрүү хүртсэнийхээ дараа жил нь дөрвийн даваанд
Бүрэнтөгст унаж байсан. Өнөө жил яах юм байгаа. Өвөрхангайн аймгийн начин Хүрэл-Очирын
Гантулга, Ховд аймгийн Зэрэг сумын бөх аймгийн харцага Баярхүүгийн  Бат-Өлзий, Баянхонгор аймгийн харьяат аймгийн
заан Нацагсүрэнгийн Золбоо гээд хэдэн яггүй “аваргууд” бий. Тэд дөрвийн давааны
оноолтод аварга, арслангуудтай таарна. Эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны
ойн чансаа өндөр 128 бөхийн барилдааны хоёрын даваанд аймгийн харцага Бат-Өлзий,
арслан Бүрэнтөгсийг ганцхан дайрчихаад л яваад өгсөн. Наадмаар таарвал тун эвгүй.

Дээшээ барилдах магадлалтай
бөхчүүдийн тоонд Булган аймгийн Могод сумын харьяат улсын өсөх идэр начин Эрдэнэбилэгийн
Энхбат орж байгаа. Тэрээр жин багатай ч тун чиг уран барилдаантай нэгэн. Саяхан
даа, зургадугаар сарын эхээр болсон Чингэлтэй хайрханы хишиг 256 бөхийн барилдаанд
Энхбат начин Архангайн Пүрэвдагва, Төв аймгийн Батмөнх гээд энэ цаг үеийн шилдэг
хүчтэнүүдтэй тунаж орхиод түрүү үзүүрт Эрхэмбаяр аваргаа гарын үзүүрээр хөнгөхөн
аргалчихаад л түрүүлчихнэ билээ. Наадмаар дээрх бөхчүүдтэйгээ хүч үзэж бүгдийг нь
хаяад нимгэн хээр үрээ нүүрэнд гараад ирдэг шиг долоо, наймын даваанд зогсож элбэгхэн
чадах хүн дээ. Начин цолоо гурван удаа батлаад байгаа эрэмбэтэй бөх одоогоор байхгүй
байх. За тэгээд Өмнөговийн Одбаяр гэж хэцүү “амьтан” байнаа, тавын давааны тунаанд
л очно. Увсын Төрөөгийн Баасанхүү гэж аварга, арслангуудын баруун зүүн сугаар ороод
гараад явчихдаг ёстой нөгөө манайхны хэлдгээр барьцгүй  бөх бий. Аймгийн цолтой байхдаа “Нутгаа дуурсгана”
бөхийн шилдэг дэвжээ шалгаруулах хүчтэнүүдийн барилдаанд хамгийн олон давсан бөхөөр
тодорч байсан. Түрүү жил өөрөөс нь хамаагүй өндөр Ганбаатар гарьдтай дөрвийн даваанд
таарч, суганд нь хэд хэд эргэж байснаа тонгорчихоод яваад өгсөн. Өнөө жил бас л
шуугиулж таарна. Баасанхүү шиг аварга, арслангуудын зүрхэнд шар ус хуруулсан хатуу
боорцгуудыг нэрлэж барахгүй ээ. Хэний ч санаанд ороогүй залуу хүчтэн цоройгоод гараад
ирэхийг ч үгүйсгэхгүй. Өнөө жилийн наадам дуулиан шуугианаар дүүрэн болно доо.

 Н.ГАНТУЛГА         

“ТЭТГЭВЭРТ ГАРСАН ХОЙНОО Л ХОРООНЫХОО ХУРАЛД СУУНА ДАА…”

Энэ бол гашуун үнэн. Иргэд орчны
тохижилт, хууль бус үйлдлийг ойшоохгүй, голдуу төрийг тойрсон сэдвийг сонирхож,
улстөрчдийн хэлсэн үг рүү хошуурна. Интернэтээр төрийн бодлогын талаар маргана.
Мэдээж, иргэн бүр төрийн үйл ажиллагааг хянах нь зөв. Гэтэл нөгөө талаас бид орц,
хашаанаасаа гараад л бохир, харанхуй гудмаар алхаж, охид, хүүхдүүд нь амь өрссөн
зам туулан хичээлдээ явцгаана… Орчноо тохижуулах дүрэм журмаа хэлэлцдэггүй, хорооны
бодлогоо боловсруулдаггүй, хорооны хэмжээний асуудлыг ойшоохгүй, оролцохгүй, хороо,
дүүргийнхээ төсвийг хянаж мэддэггүй, оршин суугаа газрынхаа түвшинд шийдвэр гаргаж
сураагүй хүмүүс яаж төрийн шийдвэрийг залуурдах гэж?

 

ИРГЭДИЙН НИЙТИЙН ХУРАЛ БОЛ ИРГЭД ЭРХИЙНХЭЭ ТӨЛӨӨ ШИЙДВЭР ГАРГАХ ИНДЭР

Ардчилал бидний оршин суугаа тэр
л “Үндсэн нутаг”-ийн асуудлыг хэлэлцэн шийдэхээс эхэлнэ. Нутаг дэвсгэрээ өөрсдийн
мэдэлд авч, дагаж мөрдөх  дүрэм журмаа батлан,
хамгаалалтдаа авсан цагт улс орон эзэнтэй болно. Тэр цагт ямар ч эрх мэдэлтэн, бизнесийн
эрх ашиг иргэдийн эрх ашгийг нухчин дарж, газар нутгийг нь хүчээр ашиглаж чадахгүй.
Баг, хорооны иргэд байгаль орчин, нутаг дэвсгэрийнхээ эрүүл, аюулгүй орчныг хамгаалах
үүднээс хэлэлцэн баталсан “Үндсэн хууль” гэж нэрлэж болохоор тэрхүү хууль ёсны баримт
бичгийг гаднын хэн ч хүндлэн дагах үүрэг хүлээнэ гэсэн үг. Ардчилал хөгжсөн улс
орнуудад иргэдээрээ хэлэлцүүлэн хот суурин, нутаг дэвсгэрийнхээ “Үндсэн хууль”-ийг
заавал баталж, чандлан дагаж мөрдүүлдэг учир хэнд ч дураараа дургих боломж олддоггүй.
Алга дарам газар бүр эзэнтэй учир алга дарам газар бүхэн үнэ цэнэтэй.

Иймд баг, хорооны ИНХ нь сонгуулийн
үеэр “амь ордог” нэгж биш, ахмадууд цуглаж, нэг нэгийнхээ барааг харж, баясдаг цугларалт
ч биш, нийгмийн халамж горилогчдын уулзалт ч биш, Засаг дарга нь өөрийн намын үнэнч
гишүүдийг нэр цохон урьж, “дээрээс” гарсан шийдвэр төдийхнийг танилцуулдаг цаг ч
биш юм. Монгол үндэстний гал голомт бол баг, хорооны иргэд. Тэдний шийдвэрийг хэрэгжүүлэх
нь гал голомтоо хамгаалж буй хэрэг. Үндэсний эрх ашиг энэ л гал голомтоо хамгаалахаас
эхэлнэ.

 

БОДЛОГО, ШИЙДВЭР ГАРГАХДАА ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ ХӨТЛӨХ ТУСГАЙ АРГА АШИГЛАХ ШААРДЛАГАТАЙ
БАЙНА

ӨНӨӨГИЙН ХУРЛЫН НИЙТЛЭГ ТӨРХ

Нэгэн багийн ИНХ-ыг ажиглалаа.
Хурлын зарыг там тумхан  авсан иргэд тал талаас
яаран цуглав. Хурал эхэллээ. Сумын ИТХ-ын дарга, ЗДТГ-ын ажилтнууд, багийн ИНХ-ын
дарга, сумын цагдаа зэрэг хүмүүс ээлж дараалан, цаасан дээр бичсэн баахан мэдээлэл
уншиж танилцуулав. Иргэдэд мэдээлэл хүрч байгаа эсэхийг ч сонирхсонгүй. Мэдээллийн
цагийн дараа иргэдэд асуулт асуух боломж олгов. Хэсэг нам гүм байснаа гэнэт энд
тэндээс зэрэг зэрэг асууж эхлэв. Асуултын хариуг дарга ч өгнө, иргэд ч өөр өөрсдийнхөө
ойлгосноор хариулт өгнө. Танхим зөгийн үүр мэт дүнгэнэж байна. Сэдэв нь өөрөө ноцтой
байснаас ч тэр үү, өмнө нь энэ хурлын сэдэвтэй танилцаа ч үгүй ирсэн иргэдийн дунд
маргаан дэгдэж байна. Дарга өндөр дуугаар зандран, намжаах аядна. Иргэд бусад мэдээллийг
нэгэнтээ мартагнаж, ноцтой сэдэв рүү хошуурцгаав. Иргэд дургүйцэх авч дарга
нар саналаа зүтгүүлсээр, дургүйлхсэн иргэдийг толгой түрүүгүй загнан, дарга нарын
саналыг дэмжигчдээс хоёр хүнийг сонгож, хот руу хуралд явуулахаар шийдэв. “Дэмжсэн
нь гараа өргө!” гэхэд өөр хоорондоо маргалдсаар
суугаад учрыг нь ч олоогүй иргэд ямар асуудал эхэлснийг ч ойшоосонгүй. Сонссон нэг
нь гараа өргөх дургүй байлаа. Гэвч дарга нар нь асуудлаа шийдүүлсэн хэмээн үзлээ.
Морины уралдааны бай ярихад уяач хэдхэн нөхөд гар өргөн асуудлыг шийдэв. Хуралд
ирсэн эмэгтэйчүүд, зарим залуус үг хэлмээр байвч тэдний саналыг угаасаа ойшоодоггүй
бололтой. Давамгайлж ярьдаг цөөн нөхөд л багийн асуудлыг шийдчихдэг янзтай. Ингээд
хурал дуусав. Эцсийн шийдвэр яаж гарсныг, хурлаас гарах шийдвэрийн төслийг хэзээ,
хаанаас авч танилцаж болохыг ч бүү мэд. Ингээд дарга нар санасандаа хүрч, иргэдээр
“хэлэлцүүлэн” шийдвэр гаргасан нэртэй хурал өндөрлөв.

Гэтэл хөтлөх урлагийн аргаар явуулсан
нэгэн багийн хурал дээр хөтлөгч нь “нөлөөлөхийг хориглоно” гэсэн саналыг хурлын
дэгд оруулах санал гаргаж, иргэд дүрмийг гар өргөн баталснаар сумын Засаг дарга
нь дүрмээ хүндэтгэн, хурлыг орхин гарснаар иргэд аливаа дарамтгүй асуудлаа шийдэж
чадсан юм. Засаг дарга ч асуудлыг иргэдээр шийдүүлсэндээ сэтгэл хангалуун байв. 

 

ХӨТЛӨГЧТЭЙ ХУРАЛ БУЮУ ИРГЭДИЙН САНАЛААР ШИЙДВЭР ГАРГАХ НЬ

“Хөтлөх урлаг” нь олон нийтийн
хурал, уулзалт хөтлөх, төсөл хөтөлбөр боловсруулах, төлөвлөх, олон нийтийн оролцоотой
шийдвэр гаргах, албан байгууллага ажлаа төлөвлөх, байгууллагын бүтэц, ажлаа сайжруулах
зэрэг үйл ажиллагаанд иргэд, ажилтнуудынхаа саналыг тусган, ил тод шийдвэр
гаргахад хэрэглэдэг түгээмэл арга юм. Ардчилсан улс орнуудад хөтлөх урлагийн чадавхийг
удирдах ажилтнууд, ИТХ, ИНХ-ын тэргүүлэгч, төлөөлөгчдөд албан ёсоор тусгай сургалтаар
эзэмшүүлдэг. Мөн тусгай эрх авсан, мэргэшсэн хөтлөгчтэй гэрээ байгуулж, олон нийт,
байгууллагын хамт олныг хамруулсан шийдвэр гаргах, төлөвлөх, ажилдаа үнэлгээ дүгнэлт
өгөх хурал, хэлэлцүүлгийг хөтлүүлдэг. Хөтлөгчийн гол үүрэг нь тухайн хурал, хэлэлцүүлэгт
урьдчилан бэлтгэж, хэлэлцүүлгийн үеэр оролцогчдыг гол сэдвээс хазайлгалгүй, төлөвлөсөн хугацаанд багтаан үр дүнд
хүргэх явдал. Хэлэлцүүлгийн бэлтгэлээс хэлэлцүүлгийн явц, үр дүн шууд хамаарах учир
бэлтгэлээ сайн базаах нь чухал. Хөтлөгч цагаа хуваарилахдаа бэлтгэл 60%, хэлэлцүүлгийн
явц 40% байхаар төлөвлөнө.

 

ХУРАЛ, ХЭЛЭЛЦҮҮЛГИЙН БЭЛТГЭЛ ХАНГАХ

Бэлтгэл ажил нь хэлэлцүүлгийн
зорилго, сэдвийг оновчтой тодорхойлох, хурлын танхимыг сонгох, суудлын зохион байгуулалтыг
төлөвлөх, хөтөлбөр гаргах, хурлын дэгийг тогтоох, сэдэвтэй холбоотой мэдээлэл өгөх,
илтгэгчдийн сэдвийг тодорхойлохыг хэлнэ. Хурал эхлэх, дуусах, завсарлах цаг, хурлын
хөтөлбөр, дэг, бүхий л чухал мэдээлэл, хэлэлцэх сэдэв зэргийг дүрсжүүлж бэлтгэн,
өнгийн картууд, цаасан самбар дээр өнгө ялган бичиж, карт, самбаруудад түшиглэн
хэлэлцүүлгийг хөтөлнө. Хөтөлбөр, үзүүлэн болон бусад материал нь хурал, хэлэлцүүлгийн
амжилтын үндэс. Хэлэлцэх бүхий л асуудлыг хурлын явцад дүрсжүүлэн буулгаж, тэмдэглэл
хөтөлж явах шаардлагатай ба хурлын дараа протоколын хавсралт болгон үлдээнэ.

 

ХУРАЛ, ХЭЛЭЛЦҮҮЛГИЙН ЯВЦ

Хурлын эхэнд сэдэв, зорилгыг танилцуулж,
хөтөлбөр, эхлэх, дуусах, завсарлагын цагийг бичсэн байна. Хурлыг хөтөлбөрийн дагуу
цагт нь багтаан явуулна. Хөтөлбөрийг танилцуулсны дараа хурлын дэгээ нийтээрээ
хэлэлцэн батална. Жишээ нь, гар утсаа унтраах, зэрэгцэж ярихгүй, хоорондоо ярихгүй
байх, удирдлагын зүгээс иргэдийн бодол санаанд нөлөөлөхгүй, төлөвлөсөн сэдвээс хазайхгүй
байхыг тусгасан дэгийг оролцогчидтой зөвшилцөн, гар өргөж батлуулна.

Хөтлөгчийн үүрэг бол хөтөлбөрийн үе шат бүрийг нэгтгэн дүгнэж, талуудыг
харилцан ойлголцолд хүргэж явах, гарсан гол санал, мэдээллийг томоор, гаргацтай
бичиж, нийтэд харагдах газарт байрлуулах. Оролцогчдыг бүлгүүдэд хуваарилж, хөтөлбөрт
тусгасан сэдвүүдийг өөрсдөөр нь хэлэлцүүлнэ. Бүлгийн ажлын тусгай аргууд бий. Гол
зорилго нь цаг хэмнэх, олуулаа санал бодлоо солилцох, олны өмнө үг хэлэх айдсаас
хамгаалах, иргэдийг шийдвэр гаргахад оролцуулах.

Хөтлөгч нь оролцогчдод сэдвийг тайлбарлан, иргэд болон бүлгийн ажлаас
гарсан үр дүнгийн агуулгыг эмхлэн нэгтгэж, агуулга, явцын талаар оролцогчдод байнга
сануулан, ойлгуулж явна. Хөтлөгч нь хурлыг гол сэдвээс хазайлгахгүйн сацуу оролцогчдыг
идэвхжүүлэн хөгжөөх, тэгш оролцуулах, хэн нэгний талд орж, хөндлөнгөөс нөлөөлөхгүй,
шийдвэр гаргахад оролцохгүй. Хөтөлбөрийн дагуу шинэ сэдэв эхэлснийг, хэлэлцэж дууссаныг
оролцогчдод байнга зарлаж, дараагийн шат руу оруулж байх учир олон нийтийн оролцоотой
шийдвэр гаргаж чадна. Урьдчилан бэлтгэх нь 
хэн нэгний найруулсан “жүжиг”-ээс ангид ойлголт. Бэлтгэлээ сайн хангасан
хурал, хэлэлцүүлэг нь цаг хэмнэж, үр дүнд хурдан хүрдэг. Баг, хорооны ИНХ, Иргэний
танхимын хэлэлцүүлгийг хөтлөх энэ аргыг ИНХ-ын дэгд хуульчлан оруулах юм. “Хөтлөх
урлаг”-ийн сургалтыг Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн санхүүжилтээр Азийн сан хэрэгжүүлж,
“Орон нутгийн удирдлагын түвшинд иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь” төслийн хүрээнд
явуулж байгаа ба “Хөтлөх урлаг”-ийн сургалтанд хамрагдсан Шууд ардчилал хүрээлэн,
МУИС, Санхүү эдийн засгийн сургуулийн сургагч багш нар явуулж эхлээд байна.

Доктор А.САРУУЛ

Шууд ардчилал хүрээлэнгийн Гүйцэтгэх захирал

 

Сангийн сайд Ч.Улаантай ярилцлаа. 

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төслийн явц ямар байгаа вэ.  100 хоногт юу хийж амждаг юм гэдэг шүүмжлэл дунд төслөө хэрэгжүүлж байх шиг байна?

-Эдийн засгийн эрчимжүүлэлтийг нэмэгдүүлэх 100 хоногийн аян бол цоо шинэ бодлого гаргаж,  бүх зүйлийг өөрчилнө гэсэн үг биш.  Энэ бол оны эхнээс тодорхойлоод хэрэгжүүлж эхэлсэн ажлынхаа эрч хүч, хурдацыг нэмэгдүүлэх зорилготой төсөл юм.  Өөрөөр бол уралдаж яваа морио ташуурдаж хурдыг нь нэмэгдүүлэх л санаа. Үүний дагуу Засгийн газар тодорхой төсөв төлөвлөгөө гаргасан. Энэ хүрээнд олон зүйлийг хийж байна. Сангийн яам бол  улсын төсвийн орлогыг бүрдүүлж,  оновчтой зарцуулж, санхүүжилтээ олгох үндсэн үүрэгтэй. Гэсэн хэдий ч төсвийн бааз суурийг өргөтгөх, татвар төлөгчдөө бэхжүүлэх, бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх зорилтыг давхар хэрэгжүүлдэг. Энэ чиглэлээр нэлээд идэвхтэй ажиллаж байна. 

-Тухайлбал?

-Төсвийг хэмнэлтийн горимд шилжүүлэх тухай Засгийн газрын 147 дугаар тогтоол гарсан шүү дээ. Тиймээс төсвийн бүх шатны хүмүүст тодорхой үүрэг даалгавар өгч ажиллаж байна. Үр дүнд нь төсөвт өргүй зардал үгүй болж, шат дамжлага нь багасч, зардал чирэгдэл нь буурах учиртай.  Ийм хэлбэрээр төрийн яамд  өөр өөрсдийнхөө ажлаа  хөөцөлдөж байна. Санхүү эдийн засгийн салбарт Сангийн сайдын тушаал гарч  татвар, гааль зэрэг яамны харьяа байгууллагуудын хүрээнд төсвийг оновчтой болгох ажил өрнөж байна.  Ийм маягаар татвар төлөгчдөө идэвхжүүлж, эдийн засагт эрч хүч нэмж, ажлын байр нэмэгдүүлэхээр багц бодлого боловсрууллаа. Ер нь эдийн засгийг идэвхжүүлэх  100 хоногийн хүрээнд манай яам УИХ-д 10 хууль, тогтоолын төсөл өргөн барилаа. УИХ-ын хоёр,  Засгийн газрын нэг тогтоолыг УИХ-аар гаргууллаа. 

-Гааль, НӨАТ-ын албан татвараас чөлөөлөх тухай тогтоолын төслийг саяхан батлуулсан байх аа?

-Тийм. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдээ дэмжье, ажлын байр бий болгоход нь тусалъя,  тоног төхөөрөмжөө шинэчлэхэд нь дэмжлэг үзүүлье гэдэг байдлаар бид ажиллаж байна. Жишээ нь 500 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэртэй Засгийн газрын жижиг, дунд үйлдвэрийн сан ажиллаж байна. Эндээс бизнес эрхлэгчдэд  хөнгөлөлттэй зээл олгож байгаа.  Зээлээ авахад нь дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор батлан даалтын сан байгуулсан. Импортоор оруулж ирэх тоног төхөөрөмжийн гааль, НӨАТ-ыг хоёр жилийн хугацаатайгаар чөлөөллөө.  Томоохон төсөл хэрэгжүүлж байгаа аж ахуй нэгжүүдийн хувьд  Чингэс бонд,  Хөгжлийн банкаас  санхүүжилт авч шинээр үйлдвэрлэл байгуулж, тоног төхөөрөмж оруулж ирээд суурилуулбал төлөх албан татварыг нь хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хойшлуулдаг боллоо.  Хөрөнгө оруулалтаа хийж, үйлдвэрлэлээ өргөтгөж байх хугацаанд  татварынх нь ачааллыг хөнгөлж өгье гэдэг хууль гарлаа. Энэ дагуу Засгийн газраас хоёр ч журам батлагдсан.  Мөн том жижиг гэлгүйгээр  нийт бизнес эрхлэгчдийг дэмжих бодлогын хүрээнд НӨАТ-ын хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг УИХ-д өргөн барилаа.

-Энд юу гэж тусгасан билээ? 

-НӨАТ-ынх нь 20 хувийг буцааж олгох хуулийн төсөл юм.  Ер нь бол татварын талаар бидний барих бодлого маш тодорхой.  Татварыг шинээр нэмэгдүүлэхгүй, татварын хувь хэмжээг өсгөхгүй, бизнесийнхээ орчныг тогтвортой байлгах л бодлоготой.  Татварын бодлогоор бизнес эрхлэгчдээ дэмжих  механизмуудыг  хийж өгөх учиртай. Энэ хүрээнд татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийн асуудлуудыг оруулж батлуулаад байна.  

-Сүүлийн үед төсвийн данс улайгаад бүх юм болохоо байчихсан мэт сэтгэгдлийг сөрөг хүчний зүгээс хүмүүст төрүүлээд байх шиг байна. Төсвийн бодит байдал ямар байгааг та хэлээч?

-Төсвийн данс улайсан гэдэг бол улстөржсөн сурталчилгаа.  Хэрэв тийм бол бид цалингаа тавьж чадахгүй, тэтгэврээ өгөхгүй, санхүүжилтээ хийж чадахгүй.  Дээрээс нь бодлогын шинжтэй энэ олон хөнгөлөлт,чөлөөлөлт өөрчлөлтүүдийг хийхгүй шүү дээ. 

-Төсвийн орлого  тасалдчихаад байгаа нь үнэн байх? 

-Төсвийн орлого анх төлөвлөсөн хэмжээнээсээ жаахан тасалдалтай яваа нь үнэн.  Энэ нь санхүүгийн гадаад, дотоод орчин нөхцөлтэй уялдаатай байна. Гэхдээ Засгийн газар өөрийнхөө эрх хэмжээнд хуулиар олгогдсон  механизмуудынхаа хүрээнд улсын төсвийг бүрэн хэмжээгээр зарцуулаад явж байна. Цаг хугацаандаа олгох ёстой санхүүжилтүүдийг өгч байгаа. Цаашлах юм бол  хөрөнгө оруулалт санхүүжилтийн хуулийн хүрээнд явж байна.  Хөрөнгө оруулалтын идэвхижил сул байгаа нь үнэн.  Гэхдээ хуучинтай адил их зүйл төлөвлөчихөөд түүндээ тааруулж ажил хийсэн ч, хийгээгүй ч санхүүжилт олгодог  аргыг  бид өөрчилсөн.  Одоо бодитой ажил хийж, гэрээгээ биелүүлсэн гүйцэтгэгчид санхүүжилтийг нь саадгүй өгч байгаа. Өнөөдрийн байдлаар хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт саадгүй олгогдож байна. Тендер зарлах,  гүйцэтгэгчээ шалгаруулах,  байр байршлаа сонгох, газрынхаа асуудлыг шийдэх, зураг төсвөө боловсруулах ажил нь удаашралтай явж байгаа нь харин үнэн. Үүнийгээ л түргэвчилбэл санхүүгийн байдал ягтаа тулчихсан асуудал байхгүй. 

-Төсвийн тасалдал мэдээж хөрөнгө оруулалт буурсантай холбоотой юу?

-Эхний улиралд ер нь санхүүгийн идэвхжил муу,  төсвийн орлого бага байдаг.  Ямар ч байсан бид энэ улирлыг давчихлаа. Эхний гурван сарын дүнгээр төсвийн орлого 400 орчим тэрбум төгрөгөөр тасарч явсан юм.  Харин сая  тавдугаар сард тасалдлыг багасгалаа.  Дээр нь 100-гаад тэрбумаар нөхлөө. Тиймээс одоо  төсвийн тасагдал 300 орчим тэрбум төгрөг болж байна.  Зургаа,  долдугаар сар бол эдийн засаг идэвхждэг үе. Энэ хугацаанд төсвийн орлогын тасалдал гарахгүй байх гэж бодож байна. 

-Төсвийн  орлогын тасалдлыг яаж нөхсөн бэ?   

-Ер нь оны эхэнд байдал амаргүй байсан. Манай гол экспортын бүтээгдэхүүний үнэ ханш уналаа.  Манайхаас бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авсан улс  төлбөрөө хийж чадахгүй байсан. Тиймээс эхний гурван сар бараагаа ачуулаад өгчихсөн мөртөө төлбөрөө авч чадахгүй байлаа.  Харин сая тавдугаар сараас энэ байдал өөрчлөгдөж,  манайхаас бүтээгдэхүүн авсан улс маань төлбөрөө хийж эхэлсэн. Үр дүнд нь нүүрс, зэсийн экспортын хэмжээ нэмэгдэж эхэллээ. Дагаад эдийн засаг маань бүхэлдээ идэвхжих хандлагатай болж байна. Бусад салбарууд ч идэвхжиж байна. 

-Одоо дахиад  төсвийн тодотгол хийх тухай ярьж байна. Энэ тодотгол ямар байдлаар орж ирэх вэ?

-Төсөв 300 гаруй тэрбум төгрөгийн тасалдалтай байна. Тэгэхээр зарлага санхүүжүүлэх төсөв байхгүй болчихож байна. Зарлагыг  хоёр эх үүсвэрээс санхүүжүүлдэг шүү дээ.  Орлогоор эсвэл зээлийн эх үүсвэрээр санхүүжүүлдэг. Гэтэл өөрийн эх үүсвэр  бодитоор буурчихлаа. Тийм учраас зарлагаа хорогдуулахаас өөр аргагүй байна. Нөгөө талдаа  санхүүгийн эх үүсвэр нэмж дайчлах, улсын өр нэмэгдүүлэх боломж алга. Энэ тал дээр хатуу хязгаар тавьчихлаа. Тэгэхээр одоо орлогодоо тааруулж зарлагаа багасгана гэсэн үг. 

Энэ хүрээнд урсгал зардлыг бууруулна.  Засгийн газар төсвийн хэмнэлтийг таван чиглэлд хийхээр бодлого гаргасан. 

-Задлаад хэлбэл?

-Илүү орон тоо гаргахгүй. Төсвөөс санхүүждэг зарим аж ахуй нэгжүүдийг биеийг нь даалгая. Жишээ нь Засгийн газрын авто бааз,Төр засгийн аж ахуй эрхлэх бааз зэрэг  төрийн өмчийн үйлдвэрийн газрууд бий. Эдгээр байгууллага зах зээлийнхээ зарчмаар ажиллаад  өөрийгөө санхүүжүүлэх бүрэн боломжтой. Гувшаа хурга шиг улсын төсвийг “хөхөж” амьдардаг практик байхгүй болно. Цаашилбал Төрийн өмчийн оролцоотой газруудын татаасыг багасгана. Нийтийн тээвэр, эрчим хүчний татаасыг танана.   Ингэхийн тулд цахилгаан, дулаан эрчим хүчний үнийг чөлөөлөх шийдвэрийг УИХ-аар гаргууллаа шүү дээ. Дараа нь төсвийн зарцуулалтын үр ашгийг дээшлүүлье. Жишээ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй ажиллах  санхүүжилтээ оновчтой болгоё. Сонин хэвлэлд зургаа тавиад хамт олноо магтдаг үрэлгэн зардлыг больё.  Зөвхөн  төр засгийн бодлогыг нэгтгэж олон түмэндээ хүргэдэг байя. Дараагийн нэг том чиглэл бол төсөв захирагчдад төсвөө хэмнэх механизмыг төлөвшүүлье. Үүнийх нь төлөө эдийн засгийн урамшуулал бий болгоё. Төсөв захирагчид нэмэгдэл орлого олчих юм бол өөрт нь үлдээх жишгээр явъя гэх зэргээр  бодлогын өөрчлөлтүүдийг хийж байна. 

-2009 онд валютын ханш огцом өссөн байдаг. Тэр үед  төсвөө танаж,  Монголбанк бодлогын хүүгээ өсгөснөөр хямралыг амжилттай давсан гэж ярьдаг. Манайд яг одоо энэ арга хэрэгтэй гэх юм. Та юу гэж бодож байна вэ?  

-Үгүй ээ. Тэр бол мөнгөний хатуу бодлого байсан. Монголбанк бодлогын хүүгээ өсгөснөөр эдийн засагт орох мөнгөний хэмжээ багассан шүү дээ.  Тэр хэрээр үйлдвэр аж ахуйн нэгжүүдэд очих санхүүгийн дэмжлэг буурсан. Эдийн засаг улам бүр агшсан байдаг. Хамгийн хүнд үр дагавар нь ганцхан жилийн дотор 70 мянган ажлын байр үгүй болсон шүү дээ.  70 мянган хүн ажилгүй болохоор чинь ард түмний амьдрал юу болох билээ. 2009 оны хямралын үед хэрэглэсэн арга бол амаргүй үр дагавартай байсан. 

-Энэ аргыг тэгэхээр хэрэглэх боломгүй гэсэн үг үү?

-Өнөөдөр бид энэ аргыг хэрэглэхгүй.  Өөр аргаар явж байна. Тодруулбал, эдийн засгаа идэвхжүүлэх замаар явж байна. Хамгийн гол нь бид ажлын байраа хадгалж үлдэнэ.  Иргэдийн амьжиргааны түвшин хадгалагдаж үлдэнэ. Бид эдийн засагтаа хөрөнгө оруулж байгаа учраас цаашдаа үйлдвэр үйлчилгээний газрууд сэргэнэ. Хэтдээ эдийн засгийн зөв үндэс суурь бий болж байна. Яахав үүний сөрөг  үр дагавар нь валютын ханшийн өөрчлөлт юм. Эдийн засагт мөнгө нэмж хийж байгаа учраас тодорхой хугацаанд үнэ ханшид өөрчлөлт гарна. Үүнийг бид анхнаасаа ч харж байсан.  Гэхдээ ажлын байраа хадгалж үлдээд эдийн засгаа идэвхжүүлэх үндэс сууриа зөв тавих нь чухал байсан учраас энэ аргыг сонгосон юм аа.  Тийм учраас хуучин үед хэрэглэж байсан эдийн засгаа борцлох, хатуу бодлого руу шилжихгүй.  

-Та нарын энэ аргын үр дүн  хэзээнээс мэдрэгдэх юм бэ. Ам.долларын ханш хэзээ буух вэ. Эсвэл өссөөр байх юм уу. Яалт ч үгүй хүмүүсийн түрүүвчин дэх мөнгө багасч, юмны үнэ тэнгэрт хадлаа.  Иргэдийн амьжиргаа доройтоод байгаа нь бодит үнэн. Энэ нь та бүхний сонгосон аргаас болоод байна гэж харах юм?

-Үр дүн удахгүй гарна. Эхнээсээ сайн үр дүн гараад эхэлж байна. Сая цементийн  үйлдвэрээ ашиглалтад орууллаа. Чингэс бондоос санхүүжилт өгсөн үйлдвэр шүү дээ. Үнэндээ 2009 оны эдийн засгийн хямралд хамгийн их өртсөн зүйл бол цемент байсан. Үнэ нь өсөөд, үүнээс болж хөрөнгө оруулалтын зардал нэмэгдсэн. Барилгын компаниудын үйл ажиллагаа хүнд байдалд орсон. Тэгвэл одоо бид гаднаас цемент худалдаж авахаа болилоо. Өнгөрсөн жил  30 мянган орон сууц ашиглалтад орууллаа. Ийм маягаар бид цаашаа ахисаар байна. Мэдээж иргэдийн амьдралд  хүнд ачаа болж байгаа зүйлүүд бий. Харсаар байтал хүнс өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсч байна. Энэ байдлаас  бид  удахгүй гарна. 

-Яаж?

-Үйлдвэрлэлүүд маань идэвхжээд, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл нэмэгдээд, валют зарж гаднаас  импортын бараа авахаа больчихвол. Дотооддоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, экспорт  нэмэгдээд ирвэл  эдийн засаг  өөрөө эрүүлжээд ирнэ. Тэр цагт одоо гарч байгаа сөрөг үзэгдлүүд арилна. Тэгэхгүй  зээл аваад л хишиг хувь нэрээр тараагаад  байвал тэр  мөнгө чинь гадагшаа гарч,  эргээд импортын бараа бүтээгдэхүүн  болж л орж ирнэ. Энэ нь валютын хомсдлыг улам өдөөнө шүү дээ. Ийм хорт хавдрыг бид үндсээр нь үгүй хийхийн төлөө ажиллаж байна.  

-Төсөвт ам.долларын ханшийг 1380-аар тооцсон. Гэтэл одоо 1800 гарчихлаа. Та нарыг буруутгах нэг шалтгаан энэ байна л даа. Ер нь яагаад ингэсэн юм бэ?  

-Наадах чинь бол хий хоосон улстөржсөн хийрхэл шүү дээ. Төсөвт тооцсон ханшаар хэзээ ч гадаад худалдаа хийдэггүй юм. Энэ бол зүгээр төсвийн тооцоонд хэрэглэсэн ханш. Үүнээс болоод бүх юм эвдэрчихлээ гэдэг бол буруу ойлголт.  Ер нь ханш, инфляцийн аль аль нь  байнгын хөдөлгөөнтэй байдаг үзүүлэлт.  Үүнийг хэн ч яг онож төлөвлөж чаддаггүй.  Яагаад гэвэл эдгээр үзүүлэлтүүд олон зүйлээс хамаардаг. Хэрвээ  өнөөдрийн бодит ханшаар ам.долларыг  тооцчих юм бол үнэ ханш бууруулах бодлого явуулах боломжгүй. Төсөвт ам.долларыг өндөр үнээр тусгавал цаашдаа ханш өсөх нь гэдэг дохиог  бизнесийнхэнд өгчихдөг.  Ингэхээр ханшийн өөрчлөлт  хүчээ авч, хяналтгүй болдог юм.  Өөрөөр хэлбэл  жолоог нь эвхээд  хүзүүнд нь зүүгээд ташуурдахтай адил.  Тиймээс  ханшийг байгаагаас нь  бага хэмжээгээр төлөвлөөд, цаашид буулгана гэсэн дохио өгөх нь эерэг.   Хол явах арга нь энэ. 

-Аливаа улсын эдийн засаг сайн эсвэл муу байгааг хэмждэг таван үзүүлэлт байдаг юм гэсэн.  Гэтэл энэ үзүүлэлтүүд муудчихсан гээд байна л даа? 

-За ямар үзүүлэлтүүдийг нэрлэх юм, сонсъё. 

-Инфляци, ханш, хөрөнгө оруулалт…

-Ханш өсч байгаа нь үнэн. Хөрөнгө оруулалт буурч байгаа нь худлаа. 

-Өсч байгаа гэж үү? 

-Өсөлгүй яахав. Хуучин бол хөрөнгө оруулалтыг зөвхөн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар тооцдог байсан юм. Бид улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтыг бууруулж байгаа нь үнэн ч өнгөрсөн жилийнхээ түвшинд л байгаа.  Дээрээс нь эдийн засаг руу Хөгжлийн банк, Чингэс, Самурай бондоос хөрөнгө оруулж байна. Ингэхээр Монгол Улсын эдийн засагт орсон хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өмнөх онуудтай харьцуулахад хоёроос гурав дахин нэмэгдсэн. Энэ нь тодорхой хугацааны дараа эдийн засгийг гурав дахин өсөх суурийг бий болгож байгаа хэрэг. 

-Тухайлбал, ямар салбарууд дээр хөрөнгө оруулалт өсч байна вэ? 

-Эрчим хүч, зам тээвэр, холбоо харилцаа, барилгын материалын үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйн  салбарт хөрөнгө оруулалт өсч байгаа. Таван үзүүлэлтийн  нэгээр төсвийн орлого тасарсныг хэлж байгаа байх. Энэ бол үнэн.  Гэхдээ алдагдлыг нөхсөн тухай би дээр хэлсэн.  

-Тав дахь үзүүлэлт нь богино хугацаат өрийн хэмжээ. Энэ нь 2.5 дахин  нэмэгдсэн гэсэн?

-Улсын өр нэмэгдэж байгаа.  Гэхдээ хуулиар тогтоосон хэмжээнээс хэтрээгүй шүү. Одоо харъя. Таван үзүүлэлтийн гурав нь өссөн, хоёр нь буурсан байгаа биз. Тэгэхээр таван үзүүлэлт бүгд муудсан гэдэг мэдээлэл худлаа. 

-Чингэс, Самурай бонд,  үнэ тогтворжуулах хөдөлбөрийг төсөвтөө суулгаад явж болдоггүй юм уу? 

-Энэ бол төсөвт суух ёстой  үзүүлэлт биш шүү дээ. Анх Хөгжлийн банкийг яах гэж байгуулсан юм. Монгол Улс төсвийн мөнгөөр  хөгжихгүй юм байна. Бусад газраас эх үүсвэр татъя, бусдын жишгээр явъя гээд Хөгжлийн банкийг  байгуулсан. Тиймээс Хөгжлийн банк төсвөөс гадуур явдаг хуультай.  Хэрэв Хөгжлийн банкнаас явуулж байгаа ажлуудыг төсөвт суулгачихлаа гэж бодъё. Энэ банк өөрөө санхүүжилт хийж чадахгүй. Төсвийн алдагдлаа  хоёр хувьдаа барьж чадахгүй юм болно. Гэтэл Монгол Улс хөгжих ёстой юм бол хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Чингэс бонд бол өөрөө улсын өрийн хэмжээнд орж тооцогдож байгаа. Тэгэхээр Чингэс бонд төсвөөр дамжаагүй гэдэг худлаа.  Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр төсвийн эх үүсвэр биш.  Төв банкаас гаргасан аж ахуйн нэгж хоорондын үйл ажиллагаа. Хэзээ бид арилжааны банкнаас аж ахуйн нэгжид өгсөн зээлийг улсын төсөвт тооцдог байсан юм. 

-Чингэс бондын зарцуулалт олон нийтэд бүрхэг байна.  Сангийн сайдын хувьд та энэ талаар тодорхой тайлбар хийгээч? 

-Ард түмэнд хардах эрх нь байна. Хардуулах ч ёстой.  Чингэс бонд, Хөгжлийн банкны зарцуулалт дээд зэргээр ил байх ёстой.  Эдийн засгийн хөгжлийн яамны  сайт руу ороод үз. Тэнд зарцуулалт нь байгаа шүү дээ.  

-Хамгийн гол нь үр ашигтай зарцуулж чадаж байгаа юу?

-Ард иргэд хянах ёстой.  Хэн ч энэ зарцуулалтыг  нууя, хаая гэж хэлэхгүй байгаа.   Нэг зүйлийг их олзуурхаж байгаа.  Улсын өр нэмэгдэх гээд байна, Монгол Улс өрөнд орох нь гэж яриад байгаа нь сайн.  Яагаад гэвэл бүх юм ард түмний хяналтан дор явах нь гэсэн үг. Ядаж Монгол Улс зээл авсан гэдгээ мэдэж байгаа нь сайн.  Гэтэл саяхныг хүртэл Монгол Улсыг их хэмжээний өрөнд оруулчихаад түүнийг нь Монголын ард түмэн огт мэдэлгүй өнгөрсөн, мэдүүлэхийг ч хүсдэггүй байж шүү дээ. Далд байгаа харанхуй руугаа эргэж харахгүй юм уу. 

-Тэр нь юуг хэлээд байна вэ?

-Оюу толгойд хичнээн хөрөнгө оруулалт орсон юм. Юунд зарцуулсан,  хичнээн хэмжээний өр болсон бэ гэдгийг хэн мэдэж байгаа юм. 

-Оюу толгой яг юу болчихсон гэж. Тодруулаач? 

-Хэлэлцээр үргэлжилсээр байгаа. Огт анхааралд өртдөггүй тэр зүйлийг нь  ил болгоод, тоон үзүүлэлтээ тохирч  бодлого чиглэлээ явуулах санаатай оролдоод байна.  Харамсалтай нь нөгөө тал маань ил болгохыг хүсэхгүй байна. Нэг хэсэг нь ил болгуулахыг ч хүсэхгүй байна. “Гадныхныг ад үзлээ, Оюу толгойг хаалаа, хөөлөө” гээд байх юм.  Гэтэл тэнд бид мэдээгүй, хүсээгүй мөртөө хүний эрхээр өрөнд ороод байгаа юм байна. 

-Жишээ нь?

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт хэтэрчихсэн гээд байгаа биз дээ. Гэтэл хэн хэтрүүл гэсэн юм. Хэн ч тэгж хэлээгүй. Харамсалтай нь хөрөнгө оруулалт ихсэхээр монголчуудын өр нэмэгдээд байгааг бүгд мэдэж байгаа. Тэгтэл хэн ч ярихгүй байна.  Үүнийг нь ил болгохын төлөө бид ажиллаж байна. Удахгүй ил болно. Маш их ажил хийлээ. Бүгдийг нь баримтаар хянаад, баталгаажуулж байна.  Ер нь бонд, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хоёрын ялгаа юунд байдаг юм. Бонд бол ил тод зарлаад олон талаас авч байгаа эх үүсвэр. Мөнгөө бөөн дүнгээр нь авдаг. Мөнгөндөө багтааж Засгийн газар үр ашигтай бодлого явуулах эрх нь нээгддэг.  Эрхээ дагаад хүлээх хариуцлага нь Засгийн газарт ирдэг. Бондыг муу ашиглавал өр болно. Ийм болгохгүйн төлөө ажиллах ёстой. Гэхдээ бондыг сайн ашиглавал үр ашгийг нь улс орон хүртэнэ. Муу ашиглавал Засгийн газар хариуцлагаа хүлээнэ. Үүгээрээ гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас давуу. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт бол нэг хөрөнгө оруулагчтай ажиллана. Эсвэл хамтарсан хөрөнгө оруулагчтай ажиллана. Хугацаа хожиж, түргэн хэрэгжих бололцоотой ч монголчуудаас хамаарахгүйгээр  хүний дүрмээр тоглодог.  Тэр хэмжээгээрээ зарлага,  үр өгөөж нь бидний хяналтаас ангид байдаг.  Хөрөнгө оруулалт буруудвал яадаг юм.  Монгол Улс байгалийн баялгаа алдана. Монголын өрийг нэмээд биччихнэ. Тэгэхээр хоёр хөрөнгө оруулалтын аль нь эдийн засаг, нийгмийн үр ашигтай вэ гэдгийг бодож, аль алиныг нь эрсдэлд оруулалгүй ашиглах ёстой. Харамсалтай нь Оюу толгойн гэрээнд маш том эрсдлүүд гарчихлаа. Тэгэхээр өөрийнхөө толгой дээр байгаа малгайг харахгүй мөртөө хүний толгой дээрх өвсийг ад үзлээ гэдэг шиг л асуудалд хандаад байна.  Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт,  Хөгжлийн банкнаас гаргаж байгаа бондын аль алиных нь оновчтой зөв хэлбэрийг олох хэрэгтэй. Бид ард түмний хяналт дор бүгдээрээ хэлэлцээд буруугүй замаа сонгох зарчмыг баримталж байгаа. Харин хүний анхааралд орохгүй, ярианд өртөхгүй битүү хамгаалаад байгаа зүйлээ ярих ёстой.

-Үүгээрээ Ардын намынхныг дайруулж хэлээд байна аа даа? 

-Оюу толгойн гэрээ хэзээ хийгдсэн юм бэ гэдгийг л хар. Гэхдээ одоо тэр, энэ  гэж хэлмээргүй байна. Бүгдээрээ л алдсан. Бид ч тэр үед УИХ-д байсан. Нэг хэсэг нь Монголыг сайхан болгоно гэдэг сэтгэлд хөтлөгдөөд хийсэн ажил. Даанч богино харсан байж. Одоо бид энэ хэлбэрээр цаашаа явах юм бол маш том алдана. Тийм учраас засахыг оролдож байна. Ийм үед сайн ч бай, муу ч бай бид дотроо эвдрэлцээд хэрэггүй.  Уг нь нийлж байгаад байдлыг сайжруулмаар байна. Өмнө нь бид хачин сайхан байлгасан чинь одоо энэ хүмүүс авах юмгүй болголоо гэж яриад байхаар чинь цахилгаан цахидаг юм байгаа биз дээ. Ингэлээ гээд хэнд ч ашиггүй. Өмнө нь эдийн засаг 17 хувь байсан гээд магтаад байх юм. Тэр  17 хувиа задлаад үзээчээ.  ДНБ гэдэг үзүүлэлт байдаг юм.  Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн гэдэг үзүүлэлт цаана нь  бас байна. Тэр нь гадныхан аваад явсны дараа Монголд үлдэж байгаа ашгийг хэлдэг юм. Энэ үзүүлэлтээр нь аваад үзэхээр эдийн засгийн 17 хувийн өсөлт чинь алга.    

-Ер нь Оюу толгой таг зогсчихгүй юм байгаа биз дээ?

-Юу гэж зогсох юм. Нэгдүгээр ээлж нь ашиглалтад орчихсон. Анхны тохироогоор бол эхний үйлдвэр ашиглалтад ороод тэндээс олсон ашгаараа газар доорхи уурхайгаа барина гэдэг гэрээтэй. Гэтэл газар доорх уурхай дээрээ зээл авна гээд байна.  Тэгэхээр  манай өр нэмэгддэг юм байгаа биз дээ. Үүнийг яагаад Ардын намынхан ярихгүй байна, цаанаа улс төрийн сонирхол байгаа гэсэн үг. Бид яагаад үүнийг ил болгохгүй байна гэвэл юу юугүй гал авалцуулж, хагарчихалгүй, болж өгвөл асуудлаа яриад явъя гэж бодоод байна. Тэгэхгүй бүгдийг ил гаргаад зарлачихвал нэг хэсэг нь гараад л явчих биз. Монголд үлдсэн хэд нь хариуцлагад татагдана. “Яагаад ийм муу гэрээ хийсэн юм” гээд ард түмэн асууна. Гэхдээ удахгүй бүгд ил болно. Тэр үед эдний ярьсан бүхэн худлаа болж хувирна. Тэр цагт яаж хүний нүүр харна аа. Үүний оронд Ардын намынхан биднийг дэмжээд гэрээг засуулчих хэрэгтэй. 

-Ардын намынхан сөрөг хүчинтэй хамтаръя гэхээр хүлээж авдаггүй юм биш үү?

-Тэд яаж хамтарна гэсэн юм. Бодлогоо өөрчил гээд байгаа биз дээ. Бид бодлогоо үндсээр нь өөрчилж болохгүй. Бид бодлогоо өөрчлөөд ямар бодлого руу орох юм бэ. Өмнө явсан бодлогоор сайжирсан юм байна уу. Тэр их мөнгө тараагаад хүмүүсийн амьдрал сайжирсан билүү. Үнэ ханш хямд байсан юм уу. Улс орон хөгжиж дэвшсэн үү, эдийн засаг зөв болсон юм уу. Өр авлага багассан уу. Үгүй шүү дээ. 

Тэгэхээр нэг зүйлийг ойлго. Олонхи, цөөнх гэж хоёр өөр хувь тавилан. Эвлэрэх ёстой. Нэгэнт олонхи болсон юм бол бодлогоо явуулах ёстой, хариуцлагаа үүрэх хэрэгтэй. Цөөнх нь олонхио алдаа гаргахаас сэргийлэх ёстой, зөвлөх хэрэгтэй. Гаргасан  бодлогыг нь дагах ёстой. Энэ хувь заяатайгаа эвлэрэх ёстой. Бодлогоо хэрэгжүүлэх мандатыг ард түмэн олонхид өгсөн байхад “Наадахаа өөрчил, биднийхээр яв” гэж цөөнх нь хэлж болох юм уу.  

-Ер нь бол Засгийн газрынхан буруу харж суучихаад Оюу толгойнхныг хөөж, бусад хөрөнгө оруулагчдыг үргээгээд байна гэдэг ойлголт яваад байгаа л даа?

 -Асуудал нь шал өөр шүү дээ.  Бид хамтарч ажиллая, хөрөнгө оруулалтыг чинь хүлээж авъя,  таатай орчин бүрдүүлж өгье,  бүх бололцоогоор дэмжье, татвараа тогтвортой болгоё, гэрчилгээ өгье, онцгой эрх олгоё, урьж байна л гээд байгаа. Ганцхан харилцан ашигтай ил тод байя гэдэг л зүйл санал болгож байна.  Гэтэл Монголын талд ашиггүй нөхцөлөөр хийчихсэн гэрээг  засахын тулд бидэнд маш их цаг хугацаа хэрэгтэй байна. Ийм байхад нэг хэсэг нь “Засгийн газраас болж хөрөнгө оруулалт буурч байна. Үүнээс  болоод бусад хөрөнгө оруулагч  дүрвэлээ” гэж яриад байна.  Хөрөнгө оруулагч тал манайд нөхцөлөө тулгаж,  бид тэдэнд нөхцөлөө тулгаад дундын хувилбар олохын тулд ажиллаж байна. Үүнээс өмнө дандаа хүний аманд орж, хөтлөгдөөд явж байсан юм билээ.  

-Дундын ямар хувилбар гаргах гээд байгаа юм бэ?

-Энэ бол бид хоёроос ахадсан асуудал. Цаг нь болохоор  дэлгэрэнгүй ярина.  

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

– Өнчирч үлдсэн долоон сартай охин өлсөхийн эрхэнд угжаа үлгэж ядан байна–

Сүхбаатар аймгийн төв Баруун-Уртаас Улаанбаатар хот руу явж байсан “Дайчин сүх” компанийн автобус өнгөрсөн бямба гаригийн өглөө онхолдож, зургаан хүн амиа алдсан харамсалтай осол гарсан билээ. Уг харамсалтай хэргийн эргэн тойрон дахийг хүргэе. 

Хохирогчдыг хувийн эмнэлэгт MRI аппаратад оруулж байна

Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв (ГССҮТ)-д осолд орсон хохирогчдоос 29 нь хэвтэн эмчлүүлж байна. Биднийг өчигдөр тус эмнэлэгт очиход осолд орсон хүмүүсээс зургаа нь тасагт орсон. Олонхи нь хонгилд эмчилгээ хийлгэж байлаа. Тус эмнэлэг 300 ортой. Гэтэл 512 хүн хэвтэн эмчлүүлж байгаа аж. Сүхбаатар аймгаас осолдож ирсэн хүмүүсээс болж ачаалал нэмэгдсэн юм биш, ер нь шөнө бүр 100-200 хүн гудсан дээр хонгилд хэвтдэг гэдгийг эмч нар хэлж байсан. Автобусны осолд орсон хохирогчдын нэгийнх нь биеийн байдал тун хүнд, эрчимт эмчилгээний тасагт эмчлүүлж байгаа аж. Тэрбээр хоёр охинтойгоо хамт явж байсан бөгөөд ослоор долоон настай охиных нь тархи гэмтжээ. Эрчимт эмчилгээний тасагт эмчлүүлж байгаа А-гаас гадна дөрвөн хүн хавсарсан гэмтэлтэй учраас бие нь тун хүнд байгаа аж. Мөн урьдчилсан байдлаар долоон хүн хүзүү, нурууны, 11 хүн гавал, тархины гэмтэл авсан байна. 

ГССҮТ-ийн MRI аппарат компьютергүй гэх шалтгаанаар бүрэн ажиллахгүй байгаа аж. Тиймээс хохирогчдыг “Брилланс” эмнэлгийн MRI аппаратад оруулахаар болжээ. Өвчтөнүүдийг MRI аппаратаар шинжилгээнд оруулах зардлыг “Дачин сүх” компани болон Сүхбаатар аймгийн нутгийн зөвлөл хариуцаж байгаа аж. Гэвч эмнэлгийн аппарат халах, гацах зэрэг хүндрэлээс өчигдөр 17.00 цагийн байдлаар дөрөв дэх хүн орж байгааг өвчтөнүүдийн ар гэрийнхэн ярьж байсан. Өчигдрийн тухайд MRI аппаратаар шинжлэхээр 15 хүний нэрийг жагсаасан байв. Өвчтөнүүдийн тухайд олон цаг хүлээсэн, дугаарласан гэх зэргээр бухимдалтай байсан. Нэг хүнийг шинжилгээнд оруулахад нэгээс гурван цаг зарцуулдаг учраас хүндрэл их байгааг эмнэлгийнхэн хэлж байсан. 

Өнчирч үлдсэн долоон сартай охин өлсөхийн эрхэнд угжаа үлгэж ядан байна

Эмнэлэгт очиход гэр бүлээрээ осолдож, тасгуудад хуваарилагдсан хүмүүс нэгийнхээ биеийн байдлыг сурагласан, өнчирч үлдсэн нялх амьтан угжаа голоод хөхөхгүй байгаа, өрөөсөн чихээ тасдуулсан хүн гуниж хэвтсэн гэх зэргээр өр өвдмөөр дүр зураг угтсан. Өвөө дүүтэйгээ хамт явж байсан охин осолдож ирээд өөрөө гурав, өвөө нь дөрөв, дүү нь нэгдүгээр давхарт эмчлүүлж байх жишээтэй. Аав, ээж дүүтэйгээ явсан хүү өөрөө Гавал тархины тасагт, дүү нь Хүүхдийн гэмтлийн тасагт эмчлүүлж байгаа бол ээж нь Налайхын эмнэлэгт үлджээ. 

Долоон сартай Э охины ээж ослын газарт амиа алдсан. Тэр нялх амьтан аав, ээж хоёртойгоо явж байжээ. Охины тархи гэмтсэн аж. Ээжээсээ өнчирч үлдсэн охин угжтай сүүг танихгүй, голж уйлах нь зүрх зүсмээр. Өлсөхийн эрхэнд угжаа үлгэж ядан байх юм. Түүнийг аавынх нь дүү харж байлаа. Аав нь ханийнхаа ажил явдалд явсан аж. 

Ханиа алдсан Д гуай хүзүү, нурууны гэмтэлтэй эмчлүүлж байв. Тэрбээр “Ослын дараа ханийнхаа биеийг асуухад хөл мэдээгүй байна гэсэн. Зүгээрээ, хөл л хугарсан байна шүү дээ. Дороо эдгэчихнэ гээд тэврээд сууж байтал бурхан болчихлоо” гээд уйлаад байсныг  хамт хэвтэж байсан хүмүүсийн ар гэрийнхэн нь ярихдаа хоолой зангирч байв. 

Ирэх наймдугаар сард төрөх М бүсгүй Хүзүү, нурууны гэмтлийн тасагт эмчлүүлж байна. Мөн Үений тасагт зургаан сартай жирэмсэн бүсгүй хэвтэж байлаа. Азаар хоёр бүсгүйн ураг гэмтээгүй бололтой гэж ар гэрийнхэн нь ярьсан.  

Эмнэлэгт хэвтээгүй ч гэрээрээ эмчилгээ хийлгэж байгаа цөөнгүй хүн шинжилгээгээ ямар журмаар, хаана өгөхөө мэдэхгүй байгаагаа хэлж байсан. Заримыг нь ар гэрийнхэн нь ослын газраас очиж аваад хувийн эмнэлэгт хэвтүүлсэн гэнэ. Тэдний шинжилгээний зардлыг хаанаас нэхэмжлэхээ мэдэхгүй байна гэдгийг ар гэрийнхэн нь хэлж байсан. Мөн тухайн үед зовиургүй байсан ч өчигдрөөс бөөлжсөн, хойшоо эргэж харж чадахгүй байгаа гэх зэрэг зовиуртай тав, зургаан хүн байгаа аж. Тэдэнд ГССҮТ-д ирж шинжилгээ өгөхийг эмч нар зөвлөж байсан. 

Хохирогчдын ар гэрийнхэнд “Дайчин сүх” компанийнхан үйлчилж байгаа гэв

Хохирогчдын ар гэрийнхэн нийтийн тээврийн “Дайчин сүх” компанийнханд гомдолтой байгаагаа хэлж байв. Тэд “Монгол хүн гэдэг үгээр урамшиж байдаг. Тус компанийнхан ирээд бие нь яаж байна гээд асуучихсан бол сэтгэл өег байх байсан” гэцгээж байв. Энэ талаар “Дайчин сүх” компанийн захирал н.Нацагдоржоос тодруулахад “Бид осол гарснаас хойш өдөр шөнөгүй ажиллаж байгаа. Гэмтлийн эмнэлэгт манай компанийн хоёр автобус хохирогчдын ар гэрийнхэнд үйлчилж байна. MRI аппаратад оруулахаар хоёр хүн ээлжээр ажиллаж байгаа. Яг орных нь дэргэд зогсохгүй байгаа ч гадуур ажиллаж байна. Ослын шалтгааныг тодруулж амжаагүй байгаа учраас үүнээс өөр мэдээлэл өгөх боломжгүй” гэсэн юм.  

“Тэнгэр даатгал” компани хохирогчдод нөхөн олговор олгоно

Орон нутгийн нийтийн тээврээр зорчигчид албан журмын даатгалд хамрагддаг байсан. Энэ журам өөрчлөгдсөнөөр зорчигчид сайн дураараа зорчигчдын даатгалд хамрагддаг болсон билээ. Онхолдсон автобусанд зорчиж явсан хүмүүсийн тухайд 21 нь даатгуулсан байжээ. Нас барсан зургаан хүний дөрөв нь даатгалтай байж. Талийгаач тус бүрийн ар гэрийнхэнд 3.5 сая төгрөгийн нөхөн олговор олгохоор болжээ. Мөн эмчилгээ хийлгэж байгаа хүмүүсийн эмнэлэг, эмчилгээний зардал, ажилгүй байх үеийн нөхөн олговрыг нь хурдан хугацаанд шийдвэрлэхээр болсон байна. Үүнээс гадна зорчигчийн даатгалд хамрагдаагүй байсан хүмүүст тус бүрт нэг сая төгрөгийн тусламж олгож, нийгмийн хариуцлагаа хэрэгжүүлэхээр болжээ. 

Цухалхан монгол зангаас болж олон хүн амиа алдаж байна

Сүхбаатар-Улаанбаатар чиглэлд 50 гаруй хүн тээвэрлэж байсан 05-22 СҮА улсын дугаартай автобус хурд хэтрүүлж яваад, тойрог зам дээр онхолдсон гэдэг урьчилсан таамаг бий. Зорчигчдын ярьж байгаагаар автобус 100 км.цаг хурдтай явсан гэдэг. Энэ бол орон нутгийн замд явж байгаа нийтийн тээврийн автобусны хувьд “дундаж” хурд гэхэд болно. Ингэж хурд хэтрүүлж яваад, машинтай мөргөлдөх, хүн дайрах зэргээр осол гаргах нь их. Нийтийн тээвэр гэдэг зорчигчдод хамгийн аюулгүй унаа байх учиртай. Жолооч нь олон хүний амь хариуцаж яваа гэдэг утгаараа хамгийн их сахилга баттай байх ёстой. Сахилга бат гэдэг хүн харахгүй байсан ч мөрдөх ёстой зүйл. Гэтэл жолооч нар орон нутгийн замд цухалхан монгол зан гаргаж олон хүнийг хохироох боллоо. Орон нутагт зорчиж байгаа автобуснуудын хурдыг хэмжих GPS төхөөрөмж суурилуулах тухай олон жил ярьсан. 05-22 СҮА улсын дугаартай автобусанд ч ийм төхөөрөмж байжээ. 

Гэвч улсын комисс хүлээж аваагүйгээс ажиллуулж эхлээгүй байгаа гэнэ. Хэрвээ энэ төхөөрөмж ажиллаж байсан бол хурд хэтрүүлсэн мэдээлэл нь удирдлагын төвд ирж, төвөөс хурдаа тохируулах шаардлага тавих боломжтой байжээ. 

Зам тээврийн осол монголчуудын зан араншингийн илрэл байдаг. Жолооч нар яаруу, адгуу, нэгнээсээ давах гэсэн хөөрүү зангаасаа болж зам тээврийн осол гаргаж алдах боллоо. Орон нутгийн зам нарийнхан, энхэл донхолтойгоос гадна тойруу ихтэй. Гэтэл тийм зам дээр чөлөө л гарвал нэгийгээ гүйцэж түрүүлэх гэдэг, авто уралдаанд оролцож байгаа мэт давхидгаас осол гарч байгааг цагдаагийнхан хэлдэг. Тиймээс ч Нийслэлийн замын цагдаагийн газраас орон нутгийн замд жолооч нар техникийн бүрэн байдлыг байнга шалгах, замын нөхцөлд хурдаа тохируулан өөрийн болон зорчигчдынхоо аюулгүй байдлыг хангаж явахыг анхааруулсан юм. 

05-22 СҮА улсын дугаартай автобусыг ээлжийн жолооч Э жолоодож явжээ. Үндсэн жолооч Б-гийн хувьд хүнд гэмтэлтэйгээр эмчлүүлж байгаа аж. Үндсэн жолоочийн хувьд олон жил машин жолоодсон туршлагатай нэгэн гэнэ. Ээлжийн жолооч ч цөөнгүй жил орон нутагт явсан гэдгийг ойр хавийнхан нь ярьж байсан. Тэд туршлагагүйдээ биш ерөөсөө л яаруу, адгуу цухалхан зангаасаа болж ийм осол гаргасан гэдгийг хүмүүс ярьж байсан. Урьд шөнө нь шаварт сууж алдсан хоёр цагаа нөхөхийн тулд давхиж яваад онхолдсон бололтой юм. Ослын газрын зураг дээрх дугуйны хар мөрөөс харахад л хэр хурдтай явсан нь харагдаж байгааг хүмүүс ярьсан. 

Арав хоногийн өмнө Баяндавааны цаана автобус онхолджээ

Улаанбаатараас Багануур чиглэлд явж байсан автобус арав хоногийн өмнө Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Баяндавааны цаана Дөтлүүрийн давааны орчимд онхолджээ. Зорчигчдоос арав гаруй хүн гэмтсэний зарим нь ГССҮТ-д эмчлүүлжээ. Зорчигчдын нэгтэй холбоо барихад “Хурд хэтрүүлж яваад онхолдсон. Жолоочийнх нь ярьж байгаагаар жолооных нь удирдлага ажиллахгүй болсон гэнэ лээ. Даваа өгсөж яваад чулуунд зэвэрсэн төмөр нь цохигдож, жолооных нь аппарат ажиллахгүй болсон гэсэн. Солонгосоос авчирсан тэр автобусны доод тал нь нэлэнхүйдээ зэв байна лээ. Тэгэхээр тэнд ашиглагдахаа больсон автобусыг Монголд оруулж ирсэн гэсэн үг. Орон нутагт явж байгаад автобус тарж унаад байгаагийн учир энэ. Хэрвээ энэ ослын талаар олон нийтэд мэдээлж, сайн сэрэмжлүүлсэн бол зургаан хүн амиа алдахгүй байсан ч юм билүү” гэсэн юм. 

Өнгөрсөн долоо хоногт Нийслэлийн Замын цагдаагийн газраас осол их гардаг орон нутгийн замуудын талаар судалгаа хийснээ танилцуулж, сэрэмжлүүлсэн. Тэр жагсаалтад Баяндаваа, Дөтлүүрийн даваа орсон. Ийм эрсдэлтэй “хар жагсаалтад” орсон замуудаар сэрэмжтэй явахыг жолооч нарт сануулж байна.

Ц.ӨРНӨХ 

Б.САРАНЦЭЦЭГ

Хотоос оройхон гарч давхисаар шөнө хагаслан Өгий нуур дээр ирлээ. Лүнгээс шивэрч эхэлсэн зөөлөн бороо энд ирэхэд зогсоогүй л байв. Саргүй шөнө ч гэлээ Өгий нуур мэлтэлзээд, ногооны үнэр хамар цоргиод тансагхан ажээ. Нуурын эргээс холгүй­хэн жуулчны баазууд байх ч амрахаар ирсэн хүмүүс майхан барин төвхнөжээ. Загасчид өдийд нуур руу дэгээ шидэн сууж байх цаг. Баруун эрэг дагуу түүдэг гал асаан суугаа хэсэг хүн ангийн хишгээ хүлээж буй бололтой дуу аялсан шигээ зугаацах юм. Инээд хөөр болох тэднийг эс тооцвол анир чимээгүй ноёлж байв. Бушуухан шиг майхнаа босгож аваад унт­лаа. Нэг мэдсэн усны чимээ, хүмүүсийн чангаар ярих дуу хадаад явчихав. Загасчдыг сурвалжлах гэсэн биш нам унтчихаж гэж бодоод ухасхийтэл дөнгөж үүр хаяарч байлаа. Бороо зогсоод нууран дээгүүр битүү манан татчихаж. Манан дунд завьтай улс загасчилж буй нь тодхон харагдах юм. Эрэг бараадан хоносон хүмүүс уурга, дэгээгээ барин нуур руу орж байлаа. Зарим нь завьтай, зарим нь уртаа гээчийн усны гутал өмсчээ. Санасныг бодвол загасчид цөөн байв. Эргээс тавиад метрийн гүнд зогсоо залуус аль эрт орсон бололтой загас баригдахыг хүлээн тэвчээртэй зогсоно. Удалгүй нар мандаж нуурын дээгүүр татсан манан арилж эхэлсэн юм. Энэ үеэр архи сэнгэнүүлсэн настай хөгшин хүрч ирлээ. Өгий нуурын байгаль хамгаалагч гэнэ. “Өглөө эрт гарсан гурван завины нэг танайх уу. Төлбөрөө төл” гэж байна. Юу юугүй тасалбар гаргаж ирээд өөдөөс сарвайв.

Завьгүй, бас загас барих гэж ирээгүй гэдгээ хэлтэл итгэдэггүй. Тэгвэл хар шөнөөр энд яах гэж ирсэн юм бэ гээд загнаж гарав. Загас барих гэж байгаа бол орон нутагт нь татвараа төл гэж байна. 10 мянган төгрөг гэнэ. Загас барихгүй, салхинд гарч явна гэтэл уурга, дэгээ хайн майхан саваар өнгийдөг байгаа. Ингээд сая нэг итгэсэн бололтой, хог тарьж болохгүй шүү гэчихээд яваад өгөв. Байгаль хамгаалагч гартаа жижигхэн дуран барь­чихсан нуур руу орж байгаа хүмүүсийг дурандаад сууж байдаг ажээ. “Тэр яагаад надаас зөвшөөрөл авалгүй нуур руу яваад орчихов” гэж ганцаараа ярьсаар цааш явлаа. Ингэж зогстол гурван залуу завиа түрэн нуур руу орж байхтай таарав. Байгаль хамгаалагч өвөө бид хоёр тал талаас нь гүйн очиж тэдэнтэй уулзав. Би ч яахав завинд нь дайгдаж нуур руу орох санаатай. Өвөө харин тэдний завийг шалгахаар яаран иржээ. Тор авч орж буй эсэхийг шалгадаг юм байна. Шалгалт дууссаны дараа өнөө гуравтайгаа нуурын гүн рүү орохоор завинд суулаа. Өглөө эрт болохоор ямар ч салхигүй. Өнөө гурав маань сэлүүрдсээр нэлээн гүн рүү ороод зогслоо. Ус ерөнхийдөө цэнгэг ажээ. Дороо элстэй нь тодхон харагдаж байв. Томоо гээчийн цүнхэнд янз бүрийн өнгө, хэлбэр дүрстэй өгөөш хийчихэж. “Хулгана зүгээр юм биш үү” гэх нэгийнхээ зөвлөгөөг нөгөө нь дагаж буй бололтой. Амьд хулгана юм байх даа, нуурын эргээр дүүрэн хулгана байсан даа гэж санатал бодол таасан мэт ийм хулгана гээд хиймэл өгөөшөө үзүүлэв. Ногоон, шар судалтай хулгана ажээ. Түүнийгээ уургандаа гогдоод шидчихлээ. Бас нэг нь урт бариултай шүүрээр загас шүүрдэхээр болов. Дэгээгээ хаяад удаагүй байтал цурхай загас орчихож. За сайхан шүү гэж дуу алдан орилолдоод гаргаад ирэв. Тохой хэрийн урттай цурхай дэгээнд оржээ. Мань гурав загасны хорио тавигдахыг хүлээж байгаад энэ жилийнхээ анхны анд явж байгаа юм байна. Дэгээ хаяад арван минут ч болоогүй байхад загас баригдсанд баярлаад сүйд. “Өнгөрсөн жилийн яг өдийд энд ирж байлаа. Бас л улирлынхаа нээлтийг хийж байсан. Томоо цурхай барьсан. Өнөөдөр ганзагаа сайхан мялаалаа” гэж байна. Нөгөө хоёр нь ч нэгийнхээ барьсан загасанд сэтгэл ханаад хөөрчихөж. Баяр хөөртэй зэрэгцээд гэнэт салхилж эхлэв. Тогтуухан байсан нуур салхины эрчээр давалгаалаад жижигхэн муу завийг хөмрүүлэх нь үү дээ гэмээр болоод явчихлаа. Завины­хаа өнцгөөс тас зуу­раад буцъя, эрэг рүү гаръя гэтэл гурван загасчин маань тоож байгаа шинж алга. Ангийн олз омог ихтэй байна, дахиад нэг дэгээ хаяъя гэж байна шүү. Мөн л удаагүй байтал дахиад л цурхай баригджээ. Завьжнаас нь дэгээдсэн болохоор сүрхий булгиж байна. Өмнөхийг бодвол жижигхэн юм. Завин дээрээ гаргаж зургийг нь авчихаад буцаагаад тавив. “Өгий нуурын загас хоёр гурван жилийн өмнөхөө бодвол ховордож байгаа. Хоёр хоноод хоосон ирлээ гэх хүмүүс ч байдаг. Байгаль дэлхий өгөөмөр загнаж байхад бид ч бас тийм л байх ёстой” гэлээ. Ингээд эхэлж барьсан цурхайгаа аваад эрэг рүү буцав. Сайхан шөл хийж ууя гэсээр эрэг дээр ирлээ. Цурхайн хайрс зузаан учир өвчдөг ажээ. Загасаа өвчиж, цэвэрлээд шөл хийнэ. Тэр үед ирж загасны шөл уугаарай гэж байна. Өдийд загас тарган байдаг, намар тийшээ тураад мах багатай болчихсон байдаг гэнэ.

Эрэг дээр гарч ирэхэд нар уулын оройгоос алд хэрийн өндөрт манджээ. Үүр хаяарах үеэр нуур руу орсон загасчдын ихэнх нь буцаж байв. Эртээ асаасан түүдэг галынхаа цучилд загасаа булах, утах, гэдэс дотрыг нь цэвэрлээд шөл хийх зэрэг ажил энэ үед өрнөнө. Уурга, дэгээ бариад нуур руу орсон хэнд ч байгаль дэлхий хишгээ харамгүй хайрладаг бололтой юм. Өгий нуур ерөнхийдөө цурхай, алгана, хайруус ихтэй. Гэхдээ өнгөрсөн жилээс ховордож байгаа талаар загасчид ярьсан.

Үүр шөнөөр загасчилсан хүмүүс нар хөөрөхтэй зэрэгцээд хэсэг унтдаг ажээ. Шинэхэн загасаараа хоол хийх үүрэг хүлээсэн ганц нэг хүн л үлдэв. Өглөөний цэнгэг агаар амьсгалан эрэг дээр хэсэг суулаа. Өнөө жил зуншлага сайхан байгааг хотоос гараад л мэдсэн. Энд ч мөн хөх униар татжээ. Ойрхон байх айлууд утсан загас, будаатай хуурга, цуйван зэрэг хоол хийгээд мотоцикльтой явж амрагчдад зардаг юм байна. Утсан загас том жижгээсээ хамаарч 5000-7500 төгрөгийн үнэтэй юм. “Удаагүй, байгалиас нь барьсан загас шүү” гэв. Харин цуйван, будаатай хуурга 4500 төгрөг. Хоолны халуун саванд хийж авчраад аягалаад өгдөг ажээ. Порц тухайн хүний аяганы хэмжээнээс шууд хамаардаг. Том аягатай бол хамаагүй дүүртэл нь хийгээд өгнө. Жижигхэн аягатай бол тэгээд хохь нь болох жишээтэй. Өөх мах ихтэй, элдэв төрлийн амтлагчгүй сайхан хоолтой ажээ. Хоол зарж яваа бүсгүй хэд хонохыг асууж байна. Бас үдээс хойш ямар хоол идмээр байна, хийгээд ирнэ шүү гэх ажээ. Хоолоо дагалдуулаад сүүтэй цай өгсөн. Аяга нь 250 төгрөг. Тараг бүрүүлж болно, нэг литр нь 1500. Жинхэнэ ориг тараг, юун дэлгүүрийн тараг гэж ирээд л байгаа бүхнээ рекламдчихаад явлаа. 

Энэ үед “Ланд круйзер-80”, “Лексус-470”-тай хэ­дэн солонгос хүрч ирэв. Машинаа­саа бууж ирэн чанга чанга инээлдээд л. Майхан сав барихын оронд чийг татдаггүй дэвс­гэр гаргаж ирээд тух­лав. Машиныхаа дээр ачсан завиа буулгаж эхэлтэл байгаль хамгаалагч өвөө хүрээд ирлээ. Нөгөө хэд байнга ирээд танилууд болсон бололтой. Гар барьж мэндлээд хуруугаа гозолзуулж байгаад ойлголцсон бололтой байв. Өвгөнийг явсны дараа солонгосчууд завиа түрээд нуур руу оров. Өглөөнөөс хойш нуур руу орж байгаа болгон дээр очиж шалгалт хийн дүвчигнээд байсан хэрнээ инээд хөөр болсон солонгосуудын завийг шалгасан ч үгүй яваад өгдөг байгаа. Өнөө хэд нь ч яахав эрх дураараа нуур руу орж хэсэг байж байгаад гараад ирэв. Хараад байтал загас бариагүй бололтой. Хотоос авчирсан гахайн махаа шарж идээд буцчихлаа. Хамт загасчилсан гурав дээрээ очоод сая хэдэн солонгос ирж нуур руу ороод буцаад явчихлаа гэж хэлтэл “Мөнгөлөг өнгөтэй 470-тай хэдэн хүн байна уу. Өмхий сүгнүүд дахиад иржээ” гэж байна. Учрыг асуутал хэдэн солонгос долоо хоног бүр Өгий дээр ирэх болсон гэнэ. Энд ирж тор тавиад байгаа ажээ. Амьтны тухай хуулийн 10.1.7-д ахуйн хэрэгцээнд загас барихад тор хэрэглэхийг хориглоно гэсэн заалттай. Энэ заалт аль ч гол, нууранд хамаатай. Гэтэл солонгосууд ийн ирээд тор тороор нь загас бариад байгаа юм байна. “Шөл удахгүй боллоо, хоолоо идчихээд дахиад нуур руу оръё. Аягүй бол тор тавьсан л байгаа” гэж байна. Хоол болохыг хүлээнгээ загасчдын тухай хууч хөөрөв. Хүйтрэх үед ичээндээ орж байгаа амьтан адил ажлаа хийдэг ажээ. Ихэнх загасчин хүйт орсон үед ёстой зогсоо чөлөөгүй ажилладаг юм байна. Бүр хагас, бүтэн сайн гэж байдаг билүү гэж бодтол ажлаа хийдэг гэсэн. Толгой өндийх завгүй их ажлынхаа ард сая нэг гарахад загасны хорио яг тавигдаж таардаг гэж байгаа. Хорио тавигдах өдрийг загасчид харин ч нэг хүлээнэ дээ. “Ангийн улирал” хүүхэлдэйн кинон дээр гардаг шиг л. Хорио тавигдахын өмнөх шөнө гол, нуурын эрэг дагуу дэгээ, уургаа бариад хононо. Маргааш өглөө нь хориг тавигдахтай зэрэгцээд хорхойссон нөхдүүд гол руу ордог гэсэн. Гэхдээ сүүлийн үед загасчид маш ухаалгаар байгаль дэлхийтэйгээ харьцдаг болжээ. Улирлын эхэнд барьсан загасаар ганзагаа мялааж байна гээд шөл хийгээд юмуу утаад идчихнэ. Тэрний дараа дэгээнд орсныг усанд нь буцаагаад тавьчихна. Загасчилна гэдэг загасны мах идэхдээ огт биш. Дэгээгээ хаяад загас баригдахыг хүлээн хэдэн цагаар зогсоход стресс тайлагддаг. Гол усны чимээ сонсон анир чимээгүйд зогсох хамгийн сайхан амралт болдог байна. Барьсан загасныхаа зургийг авч хорхойгоо дарчихаад ихэнхдээ буцаагаад тавьдаг болжээ. Ер нь барьсан загас болгоноо үгүй хийнэ гэх ойлголт жинхэнэ загасчдын дунд байхгүй. Нэг жилд зуун загас барилаа гэхэд дөрвөөс тавыг нь л иддэг. Бусдыг нь усанд буцаан тавьдаг ажээ. Мөн загасчлах спорт гэж бий. Дэгээгээ яаж шидэх вэ, яаж тоглуулах вэ гэдгээс авахуулаад бүх зүйл техниктэй. Шидэх ур чадвараа дээшлүүлэх, шинэ хэрэгсэл туршиж үзэх гээд олон зүйл бий. Тэр бүхнээ дадлагажуулан, жинхэнэ спорт гэдэг утгаар загасчилдаг ажээ. Харин дөнгөж загас барих гэж оролдож буй хүмүүс л барьсан болгоноо алж байгааг мэргэжлийнхэн шүүмжилдэг юм байна. 

Загасчилж яваа хүмүүст хөгтэй зүйл зөндөө л таарна. Дэгээгээ шидчихээд зогсож байхдаа үүрэглээд ус руу унах энүүхэнд. Өт, чийгийн улаан зэрэг өгөөш шидчихээр өнөөхийг нь идчихээд явчихсан байх тохиолдол ч гардаг гэсэн. Харин загасчилж явахын бахархалтай нь “Улаан ном”-д бүртгэгдсэн, эсвэл нэн ховорт тооцогдож буй загас барих. Метр гаруй урттай том тул барьчихаад зогсож байх хийморьлог шүү гэж байна. Мэдээж хэрэг ийм үед загасаа эргүүлээд тавина. Ямар ч хүн идье гэж бодохгүй, бас үржлийн насны жижиг биетэй загас баривал хоосон хонох байсан ч буцаагаад тавьдаг хэмээн ярилаа. Энэ хооронд загасны шөл бэлэн болжээ. Тогооны таг авав уу, үгүй юу загасны шөл хамар сэнхийж байна. Ядаргаа тайлдаг шидтэй гэнэ. Нээрээ л шөлнөөс уухад хөлс гарах шинжтэй. Бүгдээрээ галаа тойрч суугаад хоёр, хоёр аяга шөл уусны дараа солонгосчуудыг тор тавьсан эсэхийг шалгахаар боллоо. Завьтайгаа яваад очтол бодож байсанчлан тор тавиад буцжээ. Торонд орсон загасыг тоолтол 23 байна. Цурхай, хайрс, алгана оржээ. “Хотод байдаг солонгос хоолны рестораныхан ирээд байх шиг байгаа юм. Даварсан юмнууд. Байгаль хамгаалагчид хэдэн цаас атгуулдаг бололтой. Ингэж тор тавих хаана ч хориотой. Нутгийн залуус бид загасаа хайрладаг байтал гадныхан ирээд далайтай газар шиг санан тор тороор нь шүүрдэж байхдаа яахав дээ” хэмээн бухимдав. Тэгснээ торонд орсон загасыг суллаж тавиад торыг нь хэдэн хэсэг болгон тасдаад буцлаа. “Манайхан арай дэндүү. Эзгүй улс шиг байгаа нь загасан дээр хүртэл мэдэгдэх юм. Тэгээд гол, нуурын эрэг дээр байгаа хогийг хар. Бид нар ирэх бүртээ хавь ойрынхоо хогийг түүгээд буцдаг. Машиныхаа багаажаар дүүрэн хог түүгээд хотод аваачиж хаядаг. Ер нь олон жил загасанд явж буй хүмүүс байгаль дэлхийгээ яаж хайрлах вэ гэдэг дээр хамгийн их санаа зовж, сэтгэл гаргадаг” гэв.

Нээрээ л хот руу буцахын­хаа өмнө нуурын эрэг дагуу явж байхад хог түүн машиныхаа багааж руу хийж байгаа залуус тааралдаж байсан юм. 

С.АЛТАНЦЭЦЭГ