Category: цаг-үе

Монгол Улсад 22 жил амьдарсан өмнөд монгол иргэнд энэ сарын
15-ны дотор Хятад  руу буцахгүй бол албадан
гаргана гэсэн утга бүхий бичгийг Гадаадын иргэн харьяатын асуудал эрхлэх газар
(ГИХАЭГ)-аас өгчээ. Ийм албан бичиг хүлээж авсан Н.Алхаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч,
Хууль зүйн сайд болон Хүний эрхийн үндэсний комисс, АТГ-т хандаад байгаа аж. Түүнтэй
ярилцлаа.

 -Та өөрийгөө танилцуулаач?

-Намайг Норовцэрэнгийн Алхаа гэдэг. Би Өвөр Монголын Шилийн
гол аймгаас ирсэн. Сүхбаатар аймгийн Наран, Онгон сумын залгаа хилийн цаана төрсөн
монгол хүн. Дунд сургуулиа төгсөөд Шилийн гол аймагт нэг жил хонь хариулаад Хөх
хотод хүн эмнэлгийн сургуульд сурч төгссөн. Улмаар 1992 онд МУИС-д сурахаар ирснээсээ
хойш Монголд амьдарч байна. Оюутан байхдаа Э.Ундармаа гэдэг монгол бүсгүйтэй танилцаж,
1994 онд гэр бүл болж дараа жил нь охинтой болсон. Монголд ирснээсээ хойш үнэхээр
амгалан тайван сайхан амьдарч байлаа. Хань маань дөрвөн жилийн өмнө хорт хавдраар
нас барсан. Ганц охиныхоо сайхан амьдралын төлөө л зүтгэж яваа жирийн нэгэн эцэг
хүн.

-Монголд амьдрах хугацаандаа ямар ажил хийж байсан бэ?

-Мэргэжлээрээ ажиллах боломж гараагүй. Тэглээ гээд зүгээр
суугаагүй. Соёл эрдэм дээд сургуульд дөрөв, таван жил ажиллалаа. Би орос, хятад
хэлтэй. Тиймээс гэрээгээр орчуулга хийнэ. Бас Дарханд хадмуудтайгаа комиссын бараа
зардаг дэлгүүр ажиллуулдаг. Хадмууд маань 
хүү шигээ л надад ханддаг. Тэдэнтэйгээ нийлээд амьдралын төлөө зүтгэж л явна.

-Танд бичиг баримтын зөрчил бий юү?

-МУИС-д сурч байхдаа оюутны визтэй байсан. Монгол бүсгүйтэй
гэрлэж гэрлэлтээ батлуулаад 1998 онд Монголд амьдрах цагаачийн үнэмлэх авсан. Одоогийнхоор
бол ногоон паспорт гэсэн үг л дээ. Ногоон паспортны хугацаа өнгөрсөн гуравдугаар
сарын 1-нд дууссан. Гэхдээ дуусахаас нь сарын өмнө сунгуулахаар ГИХАЭГ-т аваачиж
өгсөн. Тэгэхэд “Судална” гэдэг хариу өгсөн. Байцаагч нь хүсэлт хүлээж авсан өдрөөр
тооцно гэсэн учраас паспортны хугацаа дууссан гэх шалтгаанаар намайг албадан гаргана
гэж бодохгүй байна. Өмнө нь намайг жил судалж байж паспортны хугацаа сунгасан тохиолдол
бий. Гэхдээ энэ удаад ногоон паспортыг маань миний нүүрэн дээр хүчингүй болгочихсон.

-Тэгэхээр та одоо Монголд амьдрах бичиг баримтгүй гэсэн үг
үү?

-Уржигдраас албан ёсны бичиг баримтгүй болсон. Гадаад паспорт
дээр гарах тамга дараад өгчихсөн. Би Монгол Улсын иргэн болох гэж олон удаа хүсэлт
гаргасан ч амьжиргааны доод түвшнийг арав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх орлоготой
байх ёстой гэх татварын шаардлагыг давж чадахгүй байсан. Өнгөрсөн жил хэрэгт холбогдоод
үнэндээ энэ асуудлаар хөөцөлдөж чадаагүй. Өвөр монгол хүн Монголд баян тансаг амьдрал
хайж ирдэггүй. Зүгээр л Монголдоо тайван амьдрах чин хүсэлтэй.

-Бичиг баримтаа хугацаанд нь сунгуулж байсан бол таныг ямар
үндэслэлээр албадан гаргах гэж байгаа юм бол. Та ямар гэмт хэрэгт холбогдсон юм
бэ?

-ГИХАЭГ-аас тагнуул, цагдаагийн байгууллагын хүсэлтийн дагуу
энэ сарын 15-ны дотор Монгол Улсаас гаргах шийдвэр гаргалаа гэсэн утга бүхий бичиг
өгсөн. Би гэмт хэрэг үйлдэж, ял шийтгэл авч байгаагүй. Харин өнгөрсөн жил хуулийнхан
намайг хүчээр хэрэгт холбогдуулсан. Би хэрэг хийгээгүй гэдгээ хэлсэн, прокурор ч
намайг буруугүйг тогтоож хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Тэр үед “Яагаад намайг хэрэгт
холбогдуулав” гэж асуугаагүй. Надад тайлбарлахгүй нь ч тодорхой. Ингээд л тэр явдал
дууссан гэж бодож байлаа.

-Ямар хэрэгт холбогдуулан хэзээ шалгасан юм бэ?

-2013 оны нэгдүгээр сарын 17-нд дөрвөн хүн гэрт түрэмгийлэн
орж ирээд намайг баривчилсан юм. Улмаар Нийслэлийн цагдаагийн газарт аваачаад миний
хийх нь байтугай сонсч ч байгаагүй хулгай, дээрмийн захиалагч гэдэг хэрэг тулган
байцаасан. Уг хэргийн тухайд сонсоход, 2005 оны үед хэдэн хүмүүс дээрмийн хэрэг
үйлдээд ял сонссон юм билээ. Тэр хэрэгт ял эдлээд гарсан Авирмэд гэдэг хүн нас барсан
юм байна. Тэгтэл бусад холбогдогчид нь “Авирмэд ах дээрэм хийж байхдаа Алхаа гэдэг
хүнтэй утсаар ярьсан” гэж мэдүүлсэн байна. Ингээд намайг нас барсан хүнтэй холбогдуулан
2013 онд шалгаж эхэлсэн. Би тэр хүнийг танихгүй, хулгай дээрмийн тухай мэдэх ч үгүй
гэдгээ хэлсэн. Тэр үед намайг “Ганц худаг”-т гурав хоног хорьж, дараа нь Нийслэлийн
цагдаагийн газрын шатны доор гавтай хонуулсан. Цагдаагийнхан тэр үед намайг “ална“,
“алуулна” гэх мэтээр заналхийлж, хилс хэрэг хүлээлгэхийн тулд дарамталж, зоддог
байлаа. Ингэж дөрөв хоног эрүү шүүсний дараа Нийслэлийн цагдаагийн газрын Хулгайн
гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн ахлах мөрдөн байцаагч, дэд хурандаа Ж.Батбаяр таван
сая төгрөг барьцаалж намайг батлан даалтад гаргасан. Энэ мөнгөө би өнөөдрийг хүртэл
авч чадаагүй. Нэхээ ч үгүй. Гэтэл одоо тэд нарын хүсэлтээр намайг Монголоос хөөж
байх шиг байна.

-Тэд нар гэж та ямар хүмүүсийг хэлээд байна вэ. Тэр хүмүүст
таныг Монголоос хөөх ямар шалтгаан байна гэж?

-Батлан даалтад гаргасны дараа дэд хурандаа Ж.Батбаяр, дэслэгч
Чинбат нар арван сарын турш өглөө 8.00 цагаас 17.00 цаг хүртэл Мөрдөн байцаах газарт
байлгаж, ажил төрөл хийх ямар ч боломжгүй болгосон. Өөрөөр хэлбэл, ажил ч хийлгэхгүй
сэтгэл санаа, бие махбодийн хүнд дарамтад оруулсан хэрэг.

Намайг шалгагдаж байхад Ж.Батбаяр, Чинбат нартай нэг хэлтэст
ажиллаж байсан Бэхбат өдгөө ГИХАЭГ-ын Албадан гаргах албаны даргаар ажиллаж байгаа.
Тэгэхээр тэд нарын л хийж байгаа ажил гэж хардаж байна. Тийм ч учраас ямар хүмүүсийн
ажил болохыг тогтоож өгөөч гэж АТГ-т хандсан.

 -Батлан даалтын барьцаанд
авсан мөнгийг танд буцааж өгөх ёстой биз дээ. Танд холбогдох хэрэг хэрэгсэхгүй болсон
бол та яагаад мөнгөө аваагүй юм бэ?

-Дэслэгч Чинбат “Тэр мөнгийг хэрэглэсэн. Прокурорт битгий
юм яриарай. Буцааж өгнө” гэж хэлсэн. Жил шахам ажил амьдралгүй юм шиг хуулийн байгууллагын
үүд сахиж байгаа хүн “Барьцааны мөнгийг зээлсэн юм чинь надтай аятайхан харьцах
байх” л гэж боддог юм билээ. Тийм ч болохоор нэхэж сүйд болоогүй. Прокурорт “Би
мөнгөө авчихсан” гэж хэлээд л орхисон. Тэгээд ч прокуророос миний хэргийг хэрэгсэхгүй
болгочихсон шүү дээ.

Би Монголд 22 жил ямар ч асуудал гаргалгүй, өөрийгөө мартах
шахам тайван амьдарч байлаа. Гэтэл яагаад намайг албадан гаргах болов. Үүнд хуулийнхныг
л хардаж байна. Гэхдээ Монголын цагдаа нар таван сая төгрөгөөс болж намайг Монголоос
хөөж, туухдаа хүрээгүй байлгүй дээ. Батзангаа гэдэг хүнийг Өвөр Монголд хувийн сургууль
байгуулсан гэх үндэслэлээр тэндхийн цагдаа нар шалгасан. Улмаар эндхийн цагдаа нар
түүнийг НҮБ-ын байрны үүднээс бариад явуулсан шүү дээ. Энэ бол хуулийнхны л тохироо
болов уу.

-Хэрэгсэхгүй болсон хэргээс улбаалж албадан гаргах үндэслэл
бий болов уу?

-Манай өмгөөлөгч тийм үндэслэл байхгүй гэж хэлсэн. Тиймээс
өчигдөр “Энэ асуудлаа нягталж үзээч” гэж ГИХАЭГ-т өргөдөл өгсөн. Миний материалыг
хурлаар оруулж, албан ёсоор хариу өгнө л гэсэн.

-Та Өвөр Монголд хэрэгт холбогдож байсан юм биш биз?

-Би 23-хан настайдаа Монголд орж ирсэн. Тэнд хэрэгт холбогдох
битгий хэл хүнтэй ч маргаж байгаагүй. Монголд байх хугацаандаа аав ээждээ золгох
гэж хэдхэн удаа Өвөрмонголд очиж байсан. 1999 оноос хойш Монгол Улсаас гараагүй.
Сүүлийн 16 жил хардалт сэрдэлтээс болж аавдаа золгож чадаагүй. Тэгэхээр нэг юм байх
шиг байна. Гэрийнхэн маань тэндээ шалгагдсан ч айгаад надад хэлэхгүй. Магадгүй тэнд
зохиомол хэрэг үүсгэчихээд намайг хүлээж байгаа байх.

-Зохиомол хэрэг гэдэг нь юу гэсэн үг вэ. Ер нь та хардаад
байгаа хүмүүстэйгээ хувийн өс хонзон байхгүй биз дээ?

-Байхгүй. Тэр хэрэгт жил шахам шалгагдаад холбогдолгүй нь
тогтоогдоод л холбоо тасарсан. 1990-ээд оны эхээр Өвөр Монголоос ирсэн хүмүүсээс
гарын таван хуруунд багтахаар цөөхөн нь энд үлдсэн. Ер нь хоёр улсын хооронд найз
нөхөд болсон хурандаа нар олон бий. Ийм танилын хүрээнд тохиролцоо хийсэн байхыг
үгүйсгэхгүй.

Би Монголд ирсэн олон өвөр монгол хүнийг таньдаг. Тэр утгаараа
намайг тэнд аваачвал олон өвөр монгол хүнийг шалгаж, түүнд холбогдуулж надаас мэдүүлэг
авч болно гэж тооцоолсон байх.

-Цахим мэдээллийн хуудсаар та Монголоос гаргавал өөрийгөө
шатаана гэх мэтээр бичсэн байсан. Тийм зүйл болохгүй биз дээ?

-Ерөнхийлөгчид бичсэн захидлаа facebook хуудаст тавьсныг зуу
гаруй мянган хүн уншсан байсан. Би Монголын төр засагт гомдоогүй. Харин хуулийн
байгууллагын, хуулиар дархлагдсан хэдхэн хүний гарт өртчихлөө. Үүнийг маань зохих
хүмүүс зөвөөр ойлгож, надад туслаасай л гэж хүсч байна. Мэдээж өөрийгөө шатааж Монголынхоо
нэр хүндийг унагах зүйл хийхгүй. Аргаа барсан хүний л хэлсэн үг. Өвөр монгол хүмүүс
улс төр яриад, энд тэнд дарга болъё гэсэн бодолгүй. Зүгээр л нутагтаа хүн шиг амьдрах
чин хүсэлтэй. Өөрийнхөө эрхийн төлөө ханиахад л улстөржүүлж хэрэг тулгадаг. Тэнд
чадалтай, чадалгүй хэн ч бай хуулийнхан хүссэн л бол хэрэгт оруулдаг. Намайг Өвөр
Монголд очиход хадаг бариад тосохгүй нь тодорхой. Тэнд намайг шорон хүлээнэ. Шоронд
ороход зөвхөн намайг тамлахгүй гэр бүлийхний маань хотыг харлуулна. Хэрвээ намайг
судалж үзээд Монгол Улсын иргэншил олгочихвол мал маллаад л сайхан амьдармаар байна.

Монголчууд элэг нэгтнээ ямар ч шалтгаангүйгээр албадан гаргахгүй
байх. Ингэж итгэж байгаа учраас Ерөнхийлөгчөөс эхлээд хүний эрхийн байгууллагуудад
хандсан юм.

Б.Цэцэгдэлгэр

-Номер зүүсэн машины үнэ 1-3 сая төгрөгөөр навс унадаг болохоор
ченжүүд төрийн энэ дарамтыг шүдээ зуун тэвчихээс өөр аргагүй байдаг гэв-  

“Импортоор орж ирсэн автомашиныг хоёр сарын дотор зараагүй
тохиолдолд холбогдох байгууллагаас татвар хурааж торгууль ногдуулж байна” гэж ченжүүд
үнэхээр гомдоллох боллоо. Эдийн засаг хүндхэн байгаа өнөө үед автомашины борлуулалт
эрс буурчээ. Нөхцөл байдал иймдээ тулчихаад байхад төр бизнес эрхлэгчдийг татвараар
далайлган сүрдүүлж дарамталж байна гэж ченжүүд бухимдаж байлаа.

Вокзалын баруун талын “1000 машины зогсоол” дээр өдрийн
12 цагийн үед очиход энд тэнд хэсэг гурваараа буу халан зогсох автомашины борлуулагч
нараас өөр хүн харагдсангүй. Энэхүү авто захыг Японд явж байсан автомашиныг оруулж
ирдэг гэдгээр нь сайн мэднэ. Он гарсаар худалдан авалт эрс багасчээ. Ченжүүдийн
ихэнх нь 10-15 машин зарахаар зогсч байгаа бөгөөд өдөртөө 1-2 машин зарчихдаг байсан
бол өдгөө хоёр гурав хонож байж нэг машин борлуулдаг болжээ. Өдөрт машин тус бүрийн
тоогоор зогсоолын төлбөрт 2000 мянган төгрөг төлнө. Гэхдээ ченжүүдийн нэрлэж заншсанаар
“Талх” буюу бензин болон цахилгаан хос хөдөлгүүрт “Приус” маркийн автомашины эрэлт
нэмэгдэж байгаа сурагтай. Оны өмнөхөн автомашин худалдан авагч гурван хүн тутмын
нэг нь “Приус” авдаг байсан бол өнөөдөр эрэлт нь хоёр дахин нэмэгджээ. Японоос оруулж
ирсэн автомашин нь зарагдахгүй хоёроос дээш сар болсон тохиолдолд торгууль төлж
байгаа эсэхийг ченжүүдээс тодрууллаа. Тэд “Автотээврийн тухай хуульд хилээр автомашин
оруулж ирсэн тохиолдолд 72 цагийн дотор улсын дугаараа авч, хууль ёсоор бүртгүүлэх
ёстой байдаг. Үнэндээ энэ журам ченжүүдэд үйлчилдэггүй гэхэд болно. Үйлчилдэггүй
гэдэг нь бид том толгойлж хууль дүрмээ дагах дургүйдээ биш. Энэ заалт нь ерөөсөө
л амьдрал дээр хэрэгжих боломжгүй. Авто тээврийн тухай хуулийг 1999 онд баталсан.
Тухайн үед өнөөдрийнх шиг ийм олон иргэд аж ахуй нэгж гадаадаас автомашин оруулж
ирж зардаггүй байв. Цөөн хэдэн аж ахуй нэгж тусгай захиалгаар автомашин оруулж ирээд,
эздэд нь хүлээлгэж өгдөг. Захиалсан автомашинаа Монголд ороод ирэнгүүт улсын дугаар
худалдан авч, өөрийн нэр дээрээ шилжүүлэхэд хамгийн ихдээ гурав хоног л хангалттай
байсан хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, Автотээврийн тухай хуулийн дээрх заалт тухайн цаг үедээ
л тохирсон байснаас ирээдүйгээ байг гэхэд наад зах нь 10 жилийн цаадахыг тооцоогүй
гаргасан. Харин өнөөдөр автомашин импортлогч, худалдан борлуулагч хувь хүн, аж ахуй
нэгжүүд олширч, хуулийн энэхүү зүйл заалттай зөрчилдөх болсон. Яагаад гэвэл гаалиар
орж ирсэн автомашиныг зарж борлуулахын тулд дор хаяж долоо хонодог. Иргэдийн худалдан
авах чадвар эрс багассан одоо үед “Приус” л биш бол зарагдахгүй хэдэн сар ч болох
нь энгийн үзэгдэл болсон. Харин хуульд зааснаар бол бид гуравхан өдрийн дотор зарж
борлуулан, эзнийх нь нэр дээр улсын дугаарыг авч бүртгүүлэх ёстой. Бид чинь албан
ёсны дистрибьютерүүд биш, Япондоо явж байсан хуучин машиныг Монголдоо борлуулдаг
учраас зарим нь энд тэндээ сэв зураастай байх нь энгийн үзэгдэл. Ийм машинуудаа
зайлшгүй авто засварын газруудад өгч, янзлуулдаг болохоор нэгээс хоёр хононо. Машинаа
засварын газраас гаргах өдөр нь өнөөх 72 цаг нь дуусч байх жишээтэй. Цаг хугацааны
хувьд үнэхээр шахуу, давчуугаас гадна бас том бэрхшээл бий. Энэ гурав хоногийн хугацаанд
амралтын өдрийг хүртэл тооцдог гээд бод доо. Хэрэв бид оруулж ирсэн машинаа бүртгүүлээд,
улсын дугаар авчихлаа гэхэд үнэ нь зах зээлийн үнэлгээнээс дор хаяж 1-3 сая төгрөгөөр
шууд буурдаг. Энд тэндээ сэвгүй, мотор хроп нь асуудалгүй, өнгө будаг нь гандаагүй
байхад шүү дээ. Учир нь худалдан авагч нар улсын дугаартай л бол машины өнгө үзэмж,
үйлдвэрлэсэн он, сэлбэг хэрэгслийн бүрэн бүтэн байдлыг үл харгалзан Монголд явж
байсан юм байна, муудчихсан гэж ойлгодог. Бид наана нь “Японоос өчигдөрхөн оруулж
ирсэн. Монголд яваагүй. Хууль журмынхаа дагуу оруулж ирээд гурван хоногийн дотор
дугаар авах ёстой байдаг юм” гэвэл хэн ч итгэхгүй. Монголд явж байсан болон Японоос
шууд орж ирсэн машин хоорондын үнэ  асар зөрүүтэй
байдаг биз дээ. Тэгэхээр Японоос оруулж ирэхийн тулд маш өндөр тээвэрлэлтийн зардлыг
татварын хамт төлөөд, дээр нь ашгийн хэд гурван төгрөг нэмээд зарж байгаа. Иймд
бид улсын дугаар авч, машиныхаа үнийг 1-3 саяар буулгах шаардлагагүй биз дээ. Тийм
болохоор орж ирсэн даруйд нь 72 цагийн дотор бүртгүүлж, дугаараа авдаггүй нь ийм
учиртай. Хамгийн багадаа долоо хоногийн дотор автомашинаа зарлаа гэхэд шилжүүлгээ
хийж, улсын дугаараа авах болохоор 30 мянган төгрөгөөр торгуулдаг. Одоо ухаандаа
гурав хоногийн дотор худалдан авагчаа олж чадсангүй гэж шийтгүүлж байгаа нь энэ
юм уу даа” гэв. 

Тэд барууны өндөр хөгжилтэй орнуудын жишгээр ченжийн дугаартай
болгох хэрэгтэй гэж үзэж байна. Ченжийн дугаар гэдэг нь бусад энгийн дугаарыг бодвол
өндөр татвар төлдөг бөгөөд тухайн автомашин борлуулагч өөрийн нэр дээрээ гаргуулдаг
байна. Энэ дугаараа өөрийн борлуулж байгаа автомашинууддаа өдөрт хэдэн ч янзаар
сольж зүүж болох аж. Худалдан авагч нар сонирхсон машинаа авахаасаа өмнө унаж үзэхийг
хүсдэг гэнэ. Тэгвэл өнөөдрийн нөхцөлд энэ боломжгүй. Яагаад гэвэл “1000 автомашины
зогсоол” дээрх бүх машин улсын дугааргүй буюу 72 цагийн дотор бүртгүүлээгүй гэсэн
үг. Тийм учраас автозамын хөдөлгөөнд оролцох хориотой. Хэрэв зөрчвөл торгуулах буюу
журамлуулдаг. Энэ талаар ченжүүд “Зогсоол дотор ганц машин явахаар нарийн, давчуу
зайнд машинаа унахад хэр эвтэйхэн, дуу шуу орсон эсэхийг мэдэх боломжгүй. Хүн худалдаж
авъя. Унаж үзье гэвэл энэ хашаанаас гарахаас өөр аргагүй. “Дугааргүй машин гарч
ирлээ” гээд зогсоодог. Ингээд Улсын дугаараа авах хугацаа хэтэрсэн байна гээд журамладаг.
Бид зарах машинаа журамлуулахыг хүсэхгүй учраас 50 мянган төгрөгөөр цагдаад торгуулаад
л өнгөрдөг. Нөгөө талаас дугааргүй машин осол гаргаад хэргийн газраас зугтаасан
тохиолдолд хэд хэд гарч байсан. Хэрэв ченжийн дугаартай бол энэ байдал давтагдахгүй.
Японд бол автомашины улсын дугаар нь ногоон дэвсгэр дээр цагаан тоотой байдаг. Харин  ченж дугаар нь цагаан дэвсгэр дээр улаан эсвэл
хараар улсын дугаарыг серийн хамтаар буулгасан байдаг” гэсэн юм.

Авто тээврийн тухай хуульд “Монгол Улсад бүртгэлтэй аж ахуйн
нэгж, байгууллага, хувь хүн тээврийн хэрэгсэл өмчилж авснаас хойш 72 цагийн дотор,
ашиглалтаас хассанаас хойш нэг сарын дотор аймаг, нийслэл дэх автотээврийн асуудал
эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын харьяа байгууллагад бүртгүүлнэ” хэмээн
тусгажээ. Үүнийг зөрчсөн албан тушаалтныг 30-60 мянга, иргэнийг 5-30 мянга, аж ахуйн
нэгж, байгууллагыг 100-250 мянган төгрөгөөр торгох заалттай юм байна. Өнөөдрийг
хүртэл энэхүү хуульд 10 гаруй удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулж байсан хэдий ч орчин цагийн
шаардлагад нийцүүлэн тус хуулийг сууриар нь шинэчлэх шаардлага тулгасран тул шинэчилсэн
найруулгын төсөлд санал аваад эхэлжээ. Энэхүү шинээр батлагдах Авто тээврийн тухай
хуульд дээрх асуудлыг нааштайгаар тусгахаа холбогдох албанхан хэлсэн юм. Тэд “Хуулийн
энэхүү заалтыг иргэд буруугаар ойлгон импортын автомашиныг зарагдахгүй 2-3 сар болсон
тохиолдолд сар бүр торгож байгаа мэтээр ташаа ойлгожээ” гэв. Тээврийн хэрэгсэл өмчилж
авснаас хойш хуулинд заасан хугацааны дотор 
бүртгүүлээгүй бол хэтэрсэн хугацаанаасаа үл хамаарч дээрх торгуулийг нэг
л удаа өгч байгааг мөн дуулгав. Түүнчлэн Зам тээврийн 2012 оны тушаалаар улсын дугаар
олгох, бүртгэл хөтлөх журмыг баталжээ.

 М.Ууган-Эрдэнэ

Гэрэл  зургийг

Г.ЛХАГВАДОРЖ

Санчир гариг жилд нэг удаа дэлхийтэй ойртон
ирдэг. Энэ үед нь ажиглавал илүү тод харагддаг юм байна. Санчир гариг нарыг тойрон
эргэсээр дэлхий, нар хоёртой нэг шугамд зэрэгцэж очиход тод харагддаг юм байна.
Бас зай нь ч ойртдог. Гэхдээ энгийн нүдээр харахад ямар ч ул мөргүй. Тусгай ажиг­лалтын
дурангаар гадаргуу дээрх деталиудыг харж болдог байна. Мэргэжлийнхэн мэдээж хэрэг
энэ өдрийг алдалгүй ажиглах зүйлээ харна. Харин энгийн иргэд, сансар огторгуйг сонирхогсод
Одон орон, гео­физикийн судалгааны төвийн харьяа Хүрэл тогоот дээр очиж дурандаж
болох ажээ. Тусгай хөтөлбөр гаргаад иргэдийг хүлээж авна гэсэн зүйлгүй ч гэлээ тэнгэр
цэлмэг байвал таван мянган төгрөг төлөөд сансар огторгуйг харах боломжтой. Бас од,
сар, нар харах боломжтой дурангийн дэлгүүрээс хэрэгтэй зүйлээ аваад гэрийнхээ тагтан
дээрээс ч ажиглаж болох юм байна.        

 Сансар огторгуй сонирхдог хүмүүст зориулан тусгай дуран болон бусад
хэрэгсэл оруулж ирдэг дэлгүүр бий. “Peace tower”-ын таван давхарт байдаг “Тунгалаг”
дэлгүүр сансар огторгуйн дуран зардаг Монголын анхны дэлгүүр гэдгээрээ онцлогтой.
Эднийд одон орны дуран төрөл бүрээрээ байв. Бас микро ертөнц бичил биетийг судлах
микроскоп, ан хөөх, уралдаан тэмцээн үзэхэд тохирсон мэргэжлийн дуран бий. Тус дэлгүүр
өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард нээгджээ. Зүгээр л шинжлэх ухаан, танин мэдэхүй сонирхдог
хэсэг залуус нэгдээд дэлгүүртэй болж. Ингэхдээ одон орны дуран үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд
тэргүүлдэг “Селестрон” компанийн төлөөлөгчийн газар болон үйл ажиллагаагаа эхлүүлжээ.
Эхний ээлжинд авчирсан бараа нь хэр гүйлгээтэй байхыг мэдэхгүй учраас цөөхөн хэдэн
дуран, дагалдах хэрэгсэл авчирч. Гэтэл өнөөх нь бүр хэдхэн хоногийн дотор зарагдаж
дууссан байна. Ингээд зарах бараагүй болсон учраас дэлгүүрээ хаасан гэнэ. Харин
саяхнаас дахиж бараа авчраад дэлгүүрээ буцаан ажиллуулж байгаа ажээ. Дэлгүүрт байх
хугацаанд худалдан авагч төдийлөн орж ирэхгүй юм. Зүгээр нэг гутал, хувцас биш болохоор
хүмүүс тэр бүр орж ирээд байхгүй. Яг л дуран авах санаатай хүмүүс зорин ирдэг юм
байна. Эднийд одоогоор одон орны бүрэн автомат ажиллагаатай хоёр төрлийн дуран байв.
Анхлан сонирхогчдод зориулсан энгийн ажиллагаатай одон орон харах зориулалттай дуран
хамгийн их эрэлттэй байдаг гэсэн. Ерөнхийдөө худалдаанд ирсэн даруйдаа дуусдаг гэж
байлаа. Иймэрхүү дуран худалдаж авсан хүмүүс байгаль орчин ч харж болох юм билээ.
Уржигдархан Богд уулын соёмботой толгой шатсан. Яг шатаж байхад нь тус дэлгүүрийн
худалдагч өнөөх дурангаараа ажиглахад галын цог хүртэл нарийн харагджээ. Тэгэхээр
нь сонирхоод хавь ойрыг жаал дурандав. Богд уулын энгэрийн хэдэн модыг дэргэд нь
очсон мэт тод харж байна. Уулын орой дээр босгосон овоо, тэр хавиар хийсэж буй хог
гээд л. Нарийн яривал айлын цонх руу ч дурандаж болохоор юм билээ. Худалдагч эмэгтэй
“Нар руу л харж болохгүй шүү. Зориулалтын бус болохоор шууд сохрох аюултай” гэж
анхааруулж байлаа. Энэ үед гаднаас хоёр залуу орж ирэв. “Шинэ дурангууд ирсэн үү”
гэж асуугаад хана дагуулан өрсөн барааг сонирхлоо. Тэд хотын төвөөс 100-гаад км-ийн
зайд амралтын газартай гэнэ. Өөрсдөө сансар огторгуйн шинжлэх ухаанд сонирхолтой.
Тиймээс амралтын газраа дурантай болгохыг зорьжээ. “Амрахаар ирж буй хүмүүс архидахаас
өөр хийх юмгүй харагддаг. Тэгэхээр чөлөөт цагийг нь зөв боловсон өнгөрүүлэхийн тулд
иймэрхүү хэрэгтэй зүйлээр тохижуулахыг хичээж байна. Хүүхдээ дагуулан гэр бүлээрээ
амарч яваа хүмүүст хэрэгтэй болов уу. Тэгээд ч хүүхэд багачуудын шинжлэх ухаан,
танин мэдэхүйд шимтэх хүсэл төрүүлэх байх гэж бодож байна” гэлээ. Тус дэлгүүрт байгаа
дурангууд хүчин чадлаасаа хамаарч янз бүрийн үнэтэй. Хямд нь 65 мянга бол үнэтэй
нь гурван сая гараад явчихдаг юм билээ. “Одоогоор цөөхөн нэр төрлийн бараатай байна.
Удахгүй нарны аймаг, тэр дундаа Санчир, Бархасбадь, Ангараг гаригийг харахад тохиромжтой
загвар оруулж ирнэ. “Селестрон” брэндийн “NexStar6SE” загварын уг дурангаар зөвхөн
гариг эрхэс хараад зогсохгүй түүн дээр байгаа биетүүдийг харах боломжтой” гэж тус
дэлгүүрийн үүсгэн байгуулагч Д.Пүрэвдорж ярьсан юм. Мөн тэрээр “Анх дэлгүүрээ нээхдээ
дампуурчих вий гэх айдастай байлаа. Гэтэл нээсэн даруйдаа монголчуудад дутагдаж
байсан зүйлийг нөхөж чаджээ гэж ойлгосон. Манайхаас дуран авсан хүмүүс гэр бүл,
найз нөхдөөрөө чөлөөт цагаа зөв өнгөрөөж байгааг харах сайхан байдаг” гэлээ.

“Тунгалаг” дэлгүүрт сансар огторгуйг харах овор ихтэй дурангуудаас
гадна жижиг дуран ч бий. Татах чадвар маш өндөр учраас алс хол байгаа зүйлийг ч  алган дээрээ тавьсан мэт тод харах боломжтой юм
билээ. Наадмаар морь үзэх, ан авд явах, мал хуйгаа харах зэрэгт ашиглахад тохиромжтой.
Ийм дуран 65 мянган төгрөг гэж байсан. Мөн хоёр төрлийн микроскоп байна лээ. Утасгүй,
дижитал, энгийн зориулалттай учраас хаана ч хэрэглэхэд тохиромжтой. Өөр дээрээ утасгүй
интернэттэй учраас хөдөө хээр явахдаа гар утастайгаа холбон хэрэгтэй судалгаагаа
хийж болохоор ажээ. Хөөрөгний чулуу, нарийн ургамал, хорхой шавьж зэргийг судалдаг
хүмүүс худалдан авах дуртай байдаг гэнэ. Гэхдээ эдний дэлгүүрийн худалдан авагчид
дандаа мэргэжлийн бус хүмүүс. Өөрсдийн сонирхлоороо танин мэдэх хүсэлтэй хүмүүс
голдуу үйлчлүүлдэг байна. Уг микроскопоор жимс харсан тухайгаа худалдагч бүсгүй
ярьж өгөв. “Жимсний хальс үстэй гэж хэлж болохоор юм билээ. Бас энгийн нүдээр харж
болохооргүй жижигхэн шавьж байсан. Ер нь жимс бүр өөр харагддаг” гэлээ.

С.АЛТАН 

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Гэгээн ариун хайр,
гал халуун дурлал, хайртынхаа төлөө амь насаа ч хайрлахгүй тэмүүлж, тэмцэлдсэн түүх,
домгуудыг хүн төрөлхтөн мэддэг. Ном, зохиолд гардаг хайрын түүхүүдийг унших дуртай
мөртлөө тийм хайр бодит амьдрал дээр байдаггүй гэх хүмүүс бий.

АНУ-ын Охайод
амьдарч байсан Фэлүмлээ гэх гэр бүлийн хайрын түүх дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж
“Хайр гэдэг чинь энэ шүү дээ” гэх өгүүлбэрийг нэгэндээ сануулахад хүргэж байна.

1944 он. Кеннет
Фэлүмлээ гурван жил үерхсэн хонгорхон Хэлендээ гэрлэх санал тавьжээ. Тэр хайртай
бүсгүйдээ энэ саналыг тавих гэж олон сарын өмнөөс бэлтгэж, хэлэх үгээ эвлүүлж чадахгүй
тэвдэж. Хэлен нь “Надтай гэрлээч. Үлдсэн амьдралаа надтай өнгөрүүлэхийг зөвшөөрөөч”
гэх гуйлтыг амьсгал даран сонсохдоо зүрх нь золтой л зогсчихоогүй гэнэ. Учир нь
Хэлен энэ хэдэн үгсийг хайртай залуугаасаа сонсохыг тэсэн ядан хүлээж байжээ. Ингээд
хосууд 1944 оны хоёрдугаар сарын 20-нд хуримаа хийж, гайхамшигт хайрын түүхээ бадраажээ.

Фэлүмлээ, Хэлен
хоёр гурван охин, таван хүүтэй өнөр өтгөн айл болжээ. Хэлен хүүхдүүдээ асрах, гэр
орноо авч явах их ажилтай. Харин Фэлүмлээ гэр бүлээ тэжээхийн тулд шаргуу хөдөлмөрлөнө.

Хосууд амьдралын
төлөө чадах чинээгээрээ зүтгэж, зовохдоо зовж жаргахдаа жаргаж байсан ч хэн нь ч
“Би ядарч байна. Энэ амьдралаас залхаж байна” гэж гомдоллож байгаагүй аж. Тэднийхтэй
хөрш байсан айлууд “Фэлүмлээгийнхэн ер бусын айл байсан. Тэднийхнийг хэрэлдэж, чанга
дуугаар ярилцаж байсныг хэзээ ч хараагүй. Эхнэр нөхөр ямар эв найртай, биедээ халамжтай
байх ёстойг тэр хоёроос л хардаг байлаа” хэмээн дурссан байна.

Он цаг улирч үр
хүүхдүүд нь тусдаа гарч, Фэлүмлээ, Хэлен хоёр гэртээ үлджээ. Фэлүмлээ 1983 онд төмөр
замаас тэтгэвэртээ суужээ. Ингээд тэрээр гэргийгээ дагуулаад 50 муж улсаар аялах
уртын урт аян замд гарчээ. Тэд дандаа автобусаар аялсан байна. Фэлүмлээ “Онгоцоор
явбал байгалийн сайхныг харж чадахгүй, сонин сайхан зүйлийг өнгөрөөчихнө. Автобусаар
явбал бүхнийг харна. Хайртай хүнтэйгээ сайхан зүйлийг хамтдаа харах нь хамгийн том
жаргал байдаг” хэмээн тухайн үед хүүхдүүддээ хэлж байжээ.

Тэрээр “Би өөрийгөө
ганцаар байгаагаар ер төсөөлж үзээгүй. Хүн хайртай хүнээ хэзээ ч ганцааранг нь юманд
явуулж болохгүй. Хэзээ ч ганцаардуулж болохгүй” хэмээн хөвгүүддээ захидаг байж.
Эхнэрийнхээ дулаан амьсгал, зөөлөн гар, энхрий харцыг юу юунаас ч илүү хайрлаж,
сэтгэлийг нь сэвтээхгүйн тулд бүхнээ зориулдаг нэгэн байжээ.

Хэлен нөхөртөө
өөрөөсөө ч илүү итгэсээр ирсэн тухайгаа ач охиддоо ярьдаг байсан аж. Хүүхдүүд нь
“Аав маань тэтгэвэрт гарсан цагаасаа эхлээд ээжийг минь бүр илүү халамжилж эхэлсэн.
“Гэр бүлийнхээ төлөө зүтгэсээр чамайгаа гээхээ дөхөж” хэмээн хэлээд духыг нь үнэрлэдэг
байсан” тухай дурссан байна. Нэгнийгээ хамрын шуухинаа хүрэхэд сандарч “Намайг орхих
гээ юу” хэмээн биедээ гомдоллодог байсан гэнэ.

Гэвч хайраар дүүрэн
энэ амьдралд төгсгөл ирж Хэлен өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 12-нд 92 насандаа хорвоогоос
оджээ. Ханиа алдсан Фэлүмлээ хэнтэй ч юу ч ярилгүй шөнөжингөө эхнэрийнхээ дэргэд
суусан байна. Маргааш өглөө нь тэрээр хувь тавилантайгаа сая л эвлэрч хүүхдүүддээ
“Ээж нь явчихлаа. Энэ яваа насандаа намайг ээжийг чинь ганцааранг нь хаашаа ч явуулж
байгаагүйг та нар мэднэ. Ээжийг чинь тийшээ яаж ганцааранг нь явуулах вэ дээ” хэмээн
хэлээд гурван цагийн дараа Фэлүмлээ амьсгал хураажээ. Аав, ээжийнхээ хайрын гайхамшигт
түүхийг хүүхдүүд нь дурсан ярьж “Аав, ээж хоёр маань хэзээ ч салж байгаагүй. Тэд
нэгнийгээ муухай үг, үйлдлээр гомдоож байсныг бид хараагүй. Хайр нь нас нэмэх тусам
улам нялхарч, харцаараа нэгнээ ойлгодог болчихсон байсан. Өглөөний цайгаа уухдаа
гар гараасаа барилцан, оройн хоолон дээр 
“Ийм сайхан хайр заяасан тандаа баярлалаа” хэмээн бурханд залбирцгаадаг байлаа.
Аав маань ээжийг харанхуй шөнөөр ганцааранг нь гаргах нь бүү хэл гудамжны үзүүр
дэх хачиртай талхны мухлаг руу ганцааранг нь явуулахыг хүсдэггүй байсан. Тэд хаашаа
ч явсан хамт байдаг байлаа” гэж тэднээрээ бахархаж байгаагаа илэрхийлжээ.

Ууган хүү нь
“Аав маань энэ бүхэнд бэлэн байсан. Ийм зүйл болно гэдгийг мэдэж байсан. “Чамайг
энэ орчлон дээр үлдээж ганцаардуулахгүй” гэж ярьж байсныг нь сонссон. Магадгүй аав
минь үхлээ хойшлуулаад ээжийг минь эхэлж үдсэн байх. Аав маань ээжид хайртайгаа
эцсийн хоромд нь хүртэл ингэж мэдрүүлсэн. Бидний аав ээжийг минь ганцааранг нь явуулахыг
хүсээгүй болохоор 15 цагийн дараа араас нь одсон” хэмээн санаа алджээ.

70 жил ханилан
амьд­рахдаа нэгнээ хайрын дээдээр хайрлаж, насан эцэстлээ тангарагтаа үнэнч байсан
хосын хайрын энэхүү түүх өнөөдөр хүн төрөлхтөнд “Хүний амьдралд үнэнч хайр гэж бий.
Зөвхөн үлгэр, түүх, ном зохиолд байдаг зүйл биш” гэдгийг нотоллоо. “Бидний хайрыг
үхэл л салгана” хэмээн дурлалт хосууд ярилцдаг. Гэтэл энд өгүүлсэн Охайогийн үнэнч
хосуудыг үхэл ч хүртэл салгаж чадсангүй.

Д.ГАНСАРУУЛ

Дунд сургуулийн захирал хүртэл
барьдаг утасны төлбөр, унадаг машиныхаа бензинийг төсвийн мөнгөөр хийлгэдэг болжээ.
116 дугаар сургуулийн захирал С.Энхтуяа хандиваар ирсэн эд зүйлийг худалдаж авсан
мэтээр хуурамч баримт бүрдүүлж хувьдаа мөнгө завшдаг гэнэ. Мөн сурагчдаараа хандивын
тоглолт хийлгэж, олсон орлогоос нь мөнгө өгдөггүй юм байна. Энэ талаар Харааны бэрхшээлтэй
хүүхдүүдийн 116 дугаар сургуулийн нярваар ажиллаж байсан С.Хотхүү ярилаа.

-Харааны бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн тоглолт
болдог. Олсон орлогоос нь хүүхдүүд хүртдэггүй гэв үү?

-2013 онд гэхэд
“UB палас”, МУИС, ЭМШУИС болон хоёр аймагт манай сургуулийн хүүхдүүд хандивын тоглолт
хийсэн. Билетийн үнэ дунджаар 2000 төгрөг байдаг. Хараагүй хүүхдүүдэд хандив өргөх
тоглолт гэдэг утгаараа танхим дүүрэн үзэгчтэй тоглолт болдог. Дунджаар нэг тоглолтоос
хоёр сая төгрөг олдог байх. Үүнээс тоглолтод оролцсон хүүхэд нэг ч төгрөг авдаггүй.
Тэр бүү хэл “Олон тоглолтод ядраад байна” гэсэн хүүхдийг сургуульд сургахгүй, хөгжмийн
хичээл заасан төлбөрөө авна гэх мэтээр дарамталдаг.  Мөнхжаргал гэдэг хүүхэд тоглолт ихсээд байна гэж
хэлснийхээ төлөө сургуулиас хөөгдсөн. Тэгэхээр бусад нь айдаг юм байна.

-Хүүхдийнх нь хөдөлмөрийг мөлжөөд байхаар
эцэг, эхчүүд нь гомдол гаргадаггүй хэрэг үү?

-Эцэг, эхээс нь
зөвшөөрөл авдаггүй. 18-19 хүүхдийг тоглолтоор авч явна шүү дээ. Хүүхдийнх нь хөдөлмөрийг
мөлжлөө гээд гомдол гаргавал сургуулиас хөөнө гэдэг учраас эцэг, эхчүүд дуугарахгүй.
Харааны бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн ганцхан сургууль байдаг нь манайх. Хүүхдийнх нь
хөл хугарчихаад байхад эцэг эхчүүд “сургууль олдохгүй” гээд гомдол гаргаж чаддаггүй.
Сургуулийн дотуур байранд хоёр хүүхэд хөлөө хугалсан. Харааны бэрхшээлтэй хоёр хүүхэд
мөргөлдөх, гэмтэх тохиолдол их гарна. Эхний удаад хариуцсан багшид нь арга хэмжээ
авсан бол хоёр дахь удаад “Гомдол гаргавал хүүхдийг чинь сургуулиас хөөнө” гээд
дараад өнгөрсөн. Ингэж хүүхдийн эрх зөрчихөөс гадна өөрөө ажилтай үлдэхийн тулд
хүүхдүүдээр өлсгөлөн зарлуулж байсан. 2006 онд сургалтын менежерээр ажиллаж байхад
салбарын яамнаас халах шийдвэр гаргахад дөрөв, таван хүүхдээр өлсгөлөн зарлуулж
байлаа. Хууль бус үйлдлээ нуухын тулд хүүхдүүдийг өөрийгөө хамгаалах хэрэгсэл болгодог
хүн. Хүүхдийн төлөө ажиллахгүй байна, багш нараа элдвээр дарамталдаг гэх үндэслэлээр
багш нар нь Хүний эрхийн үндэсний комисст 2007 онд хандсан байдаг. Улмаар Хүний
эрхийн үндэсний комиссоос салбарын яаманд “Ёс зүйгүй багш гэдэг нь нотлогдлоо. Арга
хэмжээ авна” уу гэдэг утгатай санал хүргүүлж байсан. Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын
газраас ч “Зөрчил илрээд байна. Хариуцлага тооцно уу” гэсэн утгатай албан бичиг
хүргүүлсэн байсан.

-Тэгвэл нэг жилд тоглолтоос олсон арваад
сая төгрөгийг юунд зарцуулах вэ?

-Хувьдаа л авдаг
байх. Тоглолтод зарцуулагдах мөнгийг түрээсийн мөнгөнөөсөө л авна.

-Түрээсээр хэдэн төгрөг олох уу. Энэ мөнгө
сургалтад зориулагдах уу?

-Манай сургуулийн
хашаанд долоон контейнер бий. Тэдний түрээснээс сард 790 мянган төгрөгийн орлого
олдог. Энэ мөнгөнөөс шинэ жил тэмдэглэхэд 500 мянган төгрөг зориулсан. Бусдыг нь
бол өөрөө цувуулаад л авна. Хүүхдэд нэг ч төгрөг зарцуулагдахгүй. Тэр бүү хэл хандиваар
ирсэн эд зүйлийг худалдаж авсан мэтээр баримт бүрдүүлж мөнгийг нь өөрөө завшдаг.

-Тухайлбал, хандивын ямар эд зүйлийг худалдаж
авсан мэтээр баримт бүрдүүлсэн бэ?

-2013 онд “Көритөс
Чех” төрийн бус байгууллагаас гурван ширхэг брайл машин, “Дэмжинэ” төрийн бус байгууллагаас
хоёр брайл машин хандивласан. Тэгтэл төрийн өмчийн мөнгөөр брайл машин авахаар бүх
зөвшөөрлийг нь аваад “Сэлбэ сервис” гэдэг компани руу шилжүүлэхээр боллоо. Гэтэл
тэр компани 20 хувийг нь авч байж үлдсэн мөнгийг нь гаргаж өгнө гэсэн. Ингэж ойлголцоогүй
болохоор би “Тэргүүн ван” компани дээр очиж хуурамч материал бүрдүүлж брайл бичгийн
машин авсан болгож мөнгийг нь тухайн компанид оруулж байгаад  дөрвөн сая 30 мянган төгрөг бэлнээр гаргуулж захиралд
өгсөн. 25 боодол цаас хандиваар ирснийг хүртэл худалдаж авсан болгоод төсвөөс мөнгийг
нь гаргуулаад хувьдаа авчихсан. Мөн хандиваар ирсэн ус буцалгагч, хөлний массажер
мэтийг гэртээ аваад явчихна. Коика олон улсын байгууллагаас 13 иж бүрэн компьютер
хандивлахаар нэгийг нь гэртээ авчихна. Түүнийгээ эвдэрхий байсан гэж тайлбарласан.
Үнэндээ баталгааны хуудастай цоо шинэ компьютер шүү дээ.

-Та нярваар нь ажиллаж байсан. Өөрөө захирлынхаа
өмнөөс компани дээр очоод мөнгө гаргуулдаг байж. Хууль бус үйлдлийг нь зохих байгууллагад
нь яагаад хэлдэггүй байсан юм бэ?

-Би “Хөгжлийн
бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн эцэг эхийн холбоо”-нд ажиллаж байтал С.Энхтуяа захирал нярваар
ажиллах санал тавиад 14 хоногийн сургалтад суулгаад сургуульдаа авсан. Хүүхдийн
төлөө ажиллаж байсан хүн хууль бус юм хийгээд байж чаддаггүй юм билээ. Энэ чинь
болохгүй гээд хэлэхээр намайг элдвээр хэлж дарамтална, хойноос элс цацна. Би өнгөрсөн
оны дөрөвдүгээр сараас хойш үнэхээр дарамтад ажилласан. Хэл ам хийгээд, шалгах байгууллагуудад
хандаад байхаар өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард ажлаас халчихлаа. Ажиллаж байхдаа Хүний
эрхийн үндэсний комисс, Мэргэжлийн хяналтын газарт, Нийслэлийн боловсролын газарт
хандсан. Үүний дагуу цагдаагийн байгууллага шалгаад Эрүүгийн хуулийн 263 дугаар
зүйлд заасан үндэслэлээр эрүүгийн хэрэг үүсгэхэд хохирлын хэмжээ хүрэхгүй байна
гээд захиргааны хариуцлага тооцохоор болсон. Учир нь С.Энхтуяа захирлын учруулсан
хохирол 9.3 сая төгрөг юм байна. Энэ нь эрүүгийн хэрэг үүсгэх хэмжээний хохирол
биш гэж цагдаагийн байгууллага үзсэн. Гэхдээ энэ бол зөвхөн түрээсээс олсон орлогын
асуудал. Үүний цаана олон баримт бий.

-Тухайлбал, ямар баримт вэ?

-БНСУ-аас манай
сургуульд зочид төлөөлөгчид ирлээ. Гэтэл хүүхдийн хоолны мөнгөнөөс 610 мянган төгрөгийг
“Номин” руу шилжүүлээд архи, шар айраг, торт, кимчи аваад дайлчихаж байгаа юм. Үүнийг
төсвийн мөнгөнөөс биш түрээсийн орлогоос авчихаж болно шүү дээ. Гэтэл хүүхдийн хоолны
мөнгийг хасаад зочдыг зугаацуулж байгаа юм. Мөн хүүхдийн сурах орчинг бүрдүүлэх
зорилгоор “Номин” худалдааны төвөөс 499 мянган төгрөгийн үнэтэй 32 инчийн хоёр телевиз
авахаар мөнгийг нь шилжүүллээ. Нярвын хувьд би очиж авах байсан. Тэгтэл захирал
хамт яваад “32 инчийн телевизээр яах юм. 21 инчийнхийг авъя” гэлээ. Зөрүү мөнгөөр
нь сургуульдаа есөн ширхэг хогийн сав, таван ширхэг өсгөгч авсан үлдсэн 190 мянган
төгрөгийг бид хоёр хуваагаад авчихсан. Одоо ярихад ичмээр л дээ. Хутга ирлэгч, аяга
зэргийг авч байгаа юм. Мөнгөндөө тааруулах гэж сүү хүртэл авч байгаа юм.

Энэ мэт хууль
бус үйлдлийг шалгаж өгөхийг хүсч АТГ-т хандахад С.Энхтуяа захирлын үйлдлийг “Иргэдийн
өмчийг итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч, хариуцсан этгээд завшсан, үрэгдүүлсэн гэмт хэргийн
шинжтэй үйлдэл байна” гээд цагдаагийн байгууллагад шилжүүлсэн. Одоо цагдаагийн байгууллага
шалгаж байгаа.

-Түрээсээр олсон орлогоороо телевиз авах
уу. Эсвэл төсвийн мөнгөөр үү?

-Төсвийн мөнгөөр
авна. Ер нь захирлын гар утасны мөнгө, машины бензинийг сургуулиас төлнө. Гар утсанд
сард 50-120 мянган төгрөг өгнө. Харааны бэрхшээлтэй хүүхдийн унааны зардалд сард
төрөөс 200 орчим мянган төгрөг өгдөг. Манай хүүхдүүд дотуур байранд амьдардаг болохоор
зөөх шаардлага байхгүй. Энэ мөнгөөр захирлын машинд л бензин хийнэ. Дээр нь сургуулийн
захирлууд аялалд явах гэж байна 120 мянган төгрөг, тэмцээнд орно 100 мянган төгрөг
гэх мэтээр л аваад байдаг. Захирлын хамаатны газарт манай сургууль ногоо тарина.
Ногоо тарих нэрийдлээр төрийн мөнгийг ус шиг цацна шүү дээ. Багш нарыг дайчилж,
ногоо зарахад нэг зун дөрвөн сая төгрөг зарцуулна. Эргээд 500-600 мянган төгрөгийн
л ногоо хураана. Тэр нь нэг сарын л хэрэгцээ. Ингэж төрийн мөнгөөр тоглодог. Сургуульд
засвар хийхээр 2.1 сая төгрөгийг “Тансаг обой” компани руу шилжүүлж үүдний пилта
хийхээр боллоо. Тайлан гаргах болтол тэр пилта, цемент, элс нь 2.1 сая төгрөг яагаад
ч хүрдэггүй. Пилта нь нэг сая төгрөг болчихож байгаа юм. Бас л хуурамч бичиг баримт
бүрдүүлж тайлан гаргасан. Энэ мөнгөнөөс 500-600 мянган төгрөгийг захирал хувьдаа
завшсан байх.

-Таны ярьж байгаагаар захирал аар, саар
л мөнгө хувьдаа завшдаг бололтой юм. Магадгүй та ажлаа өгсөн болохоор тэр бүрийг
яриад байгаа юм болов уу?

-Бага мэт боловч
захирлын том тансаглал шүү дээ. Өөрөө тансаглаад хүүхдүүдээ хөсөр хаядаггүй бол
ингэж ярихгүй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг хувьдаа ашиг олох хэрэгсэл мэтээр ханддаг
нь үнэхээр харамсалтай. Тэр бүү хэл хөгжлийн багш мэргэжилтэй хүнээр англи хэл,
мэдээлэл зүй заалгасан мэтээр баримт бүрдүүлж сар бүр 200-гаад мянган төгрөгийн
илүү цалин гаргадаг.

-Танай сургуульд хэдэн хүүхэд сурдаг юм
бэ?

-87 гэсэн тоо
бий. Түүнээс 17 нь огт байхгүй. Сурч байгаад гарчихсан хүүхдийг сурдаг мэтээр бүртгүүлж
төсвөөс мөнгийг нь авдаг. Нэг хүүхдийн хоолны зардал өдрийн 2530 төгрөгийн хоол
өгөх ёстой. 17 “хуурамч” хүүхдийн мөнгийг төрөөс л авна шүү дээ.

“Гар утсаараа албаны ажил
л ярина шүү дээ”

Бид 116 дугаар сургуулийн
захирал С.Энхтуяагаас дээрх мэдээллийн талаар тодрууллаа.

-Хүүхдүүд тоглолт хийж олсон орлогыг юунд
зарцуулдаг юм бэ?

-Манай хүүхдүүд
2011 онд Солонгост очсон. Унааны зардалд шаардагдах 15 сая төгрөгийг багш нар цалингийн
зээл авч олсон. Энэ мөнгийг төлөхийн тулд гурван жил хандивын тоглолт хийлээ. Өрөө
төлсөн болохоос би хувьдаа завшаагүй. Гэхдээ тоглолтын орлогоос нэг удаа хүүхдүүдээ
витаминжуулсан. Нэг удаа 20, 20 мянган төгрөг өгсөн. Төгсөх ангийн хоёр хүүхдийг
100 мянган төгрөгөөр хувцасласан.

-Таныг хандиваар ирсэн эд зүйлийг худалдаж
авсан мэтээр баримт бүрдүүлж төсвөөс мөнгө авдаг байсан гэх юм.

-Худлаа мэдээлэл.

-Таны гар утасны
мөнгө, машины чинь бензинийг сургууль даах ёстой юу?

-Би утсаараа албаны
л ажил хийдэг. Сард тавь орчим мянган төгрөг гарна. Солонгос руу их ярьсан сард
120 мянган төгрөг гардаг. Энэ мөнгийг албанаас гаргадаг. Мөн ажлаар ийш тийшээ явах
хэрэг их гарна. Сард нэг удаа банкаа дүүргүүлнэ. Түүгээрээ багш нарын морин жолооч
л болно шүү дээ.

-Та одоо хуулийн
байгууллагад шалгагдаж байгаа юм уу?

-Цагдаагийн байгууллагаас
байцаасан. АТГ шалгаж байгаа гэдгийг хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээс л мэдлээ. Намайг
дуудсан асуудал алга гэв.

Ц.ӨРНӨХ

Уул уурхайн сайд Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

 -Та өнгөрсөн долоо хоногт Ашигт малтмалын
тухай хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл өргөн барьсан. Уг хуулийн төслийн
талаар танилцуулахгүй юу?

-Төслийн агуулга
зорилго маш ойлгомжтой. Эрх зүйн үндэслэлийн тухайд 2012-2016 оны Засгийн газрын
үйл ажиллагааны хөтөлбөр, өнгөрсөн УИХ-ын чуулганаар батлагдсан Төрөөс эрдэс баялгийн
салбарт баримтлах бодлого, одоогийн хүчинтэй мөрдөгдөж буй хуулийн үндсэн зарчмыг
хөндөхгүй байх зэрэг болно. Хуулийн төсөл батлагдсанаар  төрөөс тогтоосон газар нутагт хайгуулын тусгай
зөвшөөрлийг олгож эхлэх, ингэснээр шинэ хөрөнгө оруулалтыг татах болон Монгол Улсын
баялаг нөөцийг нэмэгдүүлж эдийн засгийн баталгаа чадавхийг улам сайжруулах, хариуцлагатай
уул уурхайг хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнэ нь хэлбэлзэл ихтэй хөрөнгө
оруулалт ихээр шаардагддаг энэ салбарын эрх зүйн орчинг урт хугацаанд тогтвортой
байх гол зорилтууд хэрэгжинэ.

Нэг зүйлийг тэмдэглэхэд
энэ хуулийн төсөл “Урт нэртэй” хуулинд  ямар
ч хамааралгүй бөгөөд, талбай нь ч давхцахгүй гэдгийг хэлмээр байна. Мөн хууль санаачлагчийн
хуулийн төсөлд  судалгаанд үндэслэн зөвлөмж
гаргах үүрэг бүхий  олон талт оролцоог хангасан
орон тооны бус Бодлогын зөвлөлтэй болно. Төрийн зарим чиг үүргийг мэргэжлийн холбоодод
шилжүүлэх бодит алхмыг төсөлд суулгасан. Дээр нь ашигт малтмалын нөөц, ордын нөөцийг
олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргачлалаар гүйцэтгэдэг болно. Ингэснээр энэ чиглэлд
дэлхийн жишигтэй хөл нийцэн алхана.

-Энэ хууль батлагдсанаар эдийн засагт яаж
үр өгөөжөө өгөх вэ?

-Хайгуулд хөрөнгө
оруулалт шинээр орохоос гадна, үүнийг дагаад олборлох, боловсруулах үйлдвэрийн салбарт
ч хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гэж үзэж байна. Хариуцлага уул уурхайг дэмжин зорилтын
хүрээнд инноваци, тэргүүний техник технологийг нэвтрүүлэхийг дэмжих юм. Ингэснээр
салбарын бүтээмж, өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ. Бүтээмж дээшилснээр өртөг зардал хэмнэж,
ашиг орлого өсдөг жамтай. Дээр нь зөвхөн түүхийгээр нь гаргаад байх биш, боловсруулалтын
түвшинг дээшлүүлж нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн экспортлох зайлшгүй шаардлагатай
байгаа. Нэмүү орлого нь эх орондоо дэд бүтэц ашигласны төлбөр, цалин хөлс, болон
бусад хэлбэрийн орлого болж үлддэг. Энгийн жишээ татахад түүхий нүүрсийг 50 ам.доллараар
борлуулж байхад, угааж баяжуулсан  нүүрс нь
ойролцоогоор 100 ам.долларын үнэтэй байна. Мөн лиценз эзэмшигч нь өөрийн үйл ажиллагаанд
шаардлагатай бараа, ажил, үйлчилгээ авах, туслан гүйцэтгэгч сонгоход тэргүүн ээлжинд
Монгол Улсад бүртгэлтэй татвар төлөгч аж ахуйн нэгжид давуу эрх олгодог байх зохицуулалт
нэмэгдсэн. Ингэснээр дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн орлого, ашиг нэмэгдэнэ гэж үзэж
байгаа. Базаад хэлэхэд өмнөх байдлаар энэ хуулийн төсөл батлагдсанаар манай эдийн
засгийн тогтвортой өсөлтийг хангахад шууд болон шууд бус утгаар олон эерэг үр дүн
авчирна гэж хэлэх байна.

-2010 онд хууль батлагдаж, Ашигт малтмалын
хайгуулын тусгай лицензийг шинээр олгохыг хориглосон. Харин таны өргөн барьсан энэ
төсөлд уг хуулийг хүчингүй болгох талаар тусгасан гэлээ. Өнөөх эмх замбараагүй лицензийн
наймаа дахин цэцэглэх юм биш биз дээ?

-Дөрвөн жил орчим
хугацаанд ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр олгогдоогүй. Тус хууль
хэрэгжсэнээр эмх замбараагүй олгогдсон тусгай зөвшөөрөл эмхлэгдсэн. Хэдэн баримт
дурдъя. Хууль хэрэгжиж эхлэхээс өмнө 2005-2010 онуудад нийт газар нутгийн 46 хүртэл
хувийг ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн талбай эзэлж байсан. Тэгвэл өнөөгийн байдлаар
7.6 хувь болж буурсан. 2010 онд нийтдээ 4.137 лиценз байсан бол, одоо 2.868 болж
буурсан байна. Энэ хугацаанд бүртгэл, хяналтын тогтолцоог сайжруулах ажил нэлээд
хийгдсэн. Мөн монголчууд төр, хувийн хэвшил гэлтгүй уул уурхайн талаар хангалттай
туршлага хуримтлуулсан. Бид юун дээрээ алдаад байгаагаа мэддэг болсон. Юунд хүрэх
гээд байгааг тодорхойлсон урт хугацааны бодлоготой болсон.

Дээр нь урт нэртэй
хууль, улсын болон орон нутгийн тусгай хэрэгцээний газар гэхчилэн нийт нутаг дэвсгэрийн
70-80 хувьд хайгуул, олборлолтын ажил хийгдэхээргүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл газар
нутгийнхаа дийлэнх хэсгийг хойч үедээ үүцлэн хадгалах хуулиуд байна. Нэмэлт өөрчлөлтийн
нэг гол шинэчлэлийн чанартай зохицуулалт нь зөвхөн төрөөс зөвшөөрөгдсөн газар нутагт
лиценз олгож эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл нутаг дэвсгэрийн 20 орчим хувьд л анхнаасаа замбараатай
лиценз олгож эхлэх юм. Дээр нь хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг эхний гурван жил шилжүүлэхгүй
гэсэн шинэ заалт нэмэгдэж байгаа. Мөн гурав дахь жилийн төгсгөлд хайгуулын талбайн
тодорхой хэсгийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн дүгнэлтэд үндэслэн буцаан авдаг
болно. Ингэснээр үнэхээр хайгуул хийе гэсэн компаниудыг урамшуулж байгаа юм. Лиценз
авчихаад  үндсэн ажлаа хийхийн оронд цүнхэндээ
хийгээд наймаа үсэргээд явдаг зохисгүй байдлыг халахын тулд хугацааны сүүл хэсэгт
нь лицензийн төлбөрийн хэмжээг нилээн нэмж өгсөн.

-Хуулийн төсөлд ашигт малтмалын хэтийн
төлөвлөгөөг яаж тодорхойлсон бэ?

-Манай улсын ашигт
малтмалын нөөц цаашид өсөх нь мэдээж юм. Улс, орнууд  баялагийн хэтийн төлвөө  геологийн 
нарийвчилсан зураглалын ажлаар еренхийд нь  тодорхойлж байна. Монголд өнөөгийн байдлаар энэ
ажил  нийт газар нутгийн 30 орчим хувьтай
байгаа. Тиймээс эрчимжүүлэх шаардлагатай. Уул уурхайн яам 2032 он хүртэл ямар ямар
ашигт малтмалыг аль боомтуудаар экспортлох боломж байгаа талаарх төсөөллийг гаргаад
байгаа.

-Эдийн засгийн хүнд байдлаас гарахын тулд
Оюу толгой, Таван толгой гээд томоохон төслүүдийн үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэх шаардлагатай.
Нүүрсний хэрэгцээ цаашид яах бол. Энэ хууль батлагдсанаар үүнд ямар түлхэц болох
вэ. Одоогийн байдлаар их хэмжээгээр буурсан хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлага харагдаж
байна уу?

-Хуульд зааснаас
бусад тодорхой бус шалтгаанаар уурхайн бүтээн байгуулалт, уулын үйлдвэр, баяжуулах
үйлдвэрийн үйл ажиллагааг холбогдох төрийн байгууллагад урьдчилан мэдэгдэлгүйгээр
зогсоож олон хүмүүсийг гэнэт ажилгүй, цалингүй болгох нийгмийн хариуцлагагүй үйлдэл
гаргасан тохиолдолд хуулийн хариуцлага хүлээлгэдэг болох заалт уг хуулийн төсөлд
орсон байгаа. Энэ хариуцлагатай уул уурхайн ундсэн зарчмын нэг юм билээ. Засгийн
газар Тавантолгойн хувьд нэгэнт нүүрсний үнэ буурсан үед эхлээд дэд бүтцийг бүрдүүлэх
шийдвэрийг гаргасан. Нөгөө алаагүй баавгайн арьсыг хувааж болдоггүй гэдэгтэй адил.
Ер нь эхлээд  чанартай дэд бүтцийг бүрдүүлэх
нь аль ч оронд хийж ирсэн нийтлэг зарчим юм. Дэд бүтэц шийдэгдсэнээр  түүнийг ашиглах ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч
компаниудын үнэлгээ, хувьцааны үнэ нэмэгддэг учиртай. Аль ч оронд төмөр зам бол
нэгдсэн бодлоготой байдаг. Ашигтай хэсгийг нь бусдад тээврийн тариф энэ тэрээ тохирохгүйгээр
тасдаад өгчихөөр хүнд нөхцөлд орж байсан түүх байдаг.

Төмөр замын цариг,
төмөр зам барихтай холбогдсон УИХ-ын тогтоолын төсөл  засгийн газраас өргөн баригдсанаас хойшхи хэдхэн
хоногийн хугацаанд ЭТТ болон төмөр замд хөрөнгө оруулах гэсэн сонирхол эрс нэмэгдэж
байна. Энэ УИХ-ын тогтоол батлагдсаны дараа, хөрөнгө оруулагчдын асуудлыг яаралтай
шийдэх боломж бурдэнэ.

-Уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагчид
үгүй­лэгдэж байна. Эрэл хайгуулын ажлыг эрчимжүүлж  хөрөнгө оруу­лалтыг татах, улсын  баялгийн нөөцийг нэмэгдүүлэх тал дээр ямар бодитой
заалтууд орж байгаа вэ?

-Төрөөс геологийн
салбарт баримтлах нэгдсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилтын хүрээнд геологийн судалгаа,
шинжилгээ, мэдээллийн нэгдсэн сантай болно. Мэдээлэл бол хө­рөнгө оруулалтыг татах
нэг чухал хүчин зүйл юм. Мөн уур амьсгалын онцлогоос шалтгаалан геологийн судалгаа,
хайгуулын ажил хийх хугацаа манай орны хувьд жилд долоохон сар байдаг. Иймд хайгуулын
тусгай зөвшөөрлийн хугацаа нийт есөн жил байсныг 12 жил болгож байгаа. Энэ нь ордыг
ашиглахын өмнөх гурван жилийг тодорхой болгосон гэсэн үг л дээ.

Тусгай зөвшөөрлийн
төлбөр төлөөгүйгээс цуцлагдсан болон буцааж өгсөн тусгай зөвшөөрөл бүхий талбайг
сонгон шалгаруулалтгүйгээр ердийн өргөдлийн журмаар олгодог болно. Ингэснээр элдэв
хар дагуулдаг сонгон шалгаруулалтыг багасгаж, олон улсын зарчмаар буюу эхэлж ирсэн
нь эхэлж зөвшөөрлөө авдаг шударга тогтолцоог бэхжүүлнэ. Ялих ялихгүй шалтгаанаар
лиценз цуцалдгийг болиулж, ердийн  торгуулийн
хариуцлага руу  шилжүүлэх зохицуулалт туссан.
Өөрөөр хэлбэл, хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийнхээ эрхийг хамгаалах шинэ зохицуулалтыг
тусгаж өгсөн. Бодлогын зөвлөл нь ч гэсэн хайгуулчид, уурхайчдын эрх ашгийг хөндөхгүй
байхад анхаарч ажиллах болно. Олон улсын стандартад шилжих замаар нөөц баялгийн
ангилалаа шинэчилснээр хөрөнгө оруулагч нарт ойлгомжтой, ил тод орчин бүрдэх юм.
Монгол Улсад хийгдсэн геологи судалгааны ажлын тайлан олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөнөөр
дотоодын болон бусад орны хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгох боломж эрс нэмэгдэхийн
зэрэгцээ үндэстний мэргэжилтнүүдээ олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх үүд хаалга нээгдэх
юм. Ер нь бол хүнийг, аж ахуйн нэгжийг дагаж хөрөнгийн урсгал орж ирдэг.

-Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг
нь тогтоосон томоохон ордуудыг  эдийн засгийн
эргэлтэд оруулах талаар тусгасан уу?

-Шууд болон шууд
бус утгаар тусгасан. Төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн ордуудын төрийн эзэмшлийн
хувь хэмжээг тавь хүртэл байлгаж болох бөгөөд тус хэмжээг ордыг ашиглах Техник эдийн
засгийн үндэслэл, ашгийн түвшин, эдийн засгийн үр өгөөжөөс нь хамааруулж тогтоохоор
заасан.

-Уурхайн хаалт болон нөхөн сэргээлтийг
компанийн хариуцлагад үндэслэн сайжруулах, уг салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж буй аж
ахуйн  нэгжүүдийн орон нутагтай хамтран ажиллах
хамтын ажиллагааны  ил тод байдлыг яаж нэмэгдүүлэх
вэ?

-Тусгай зөвшөөрөл
эзэмшигч нь байгаль орчин, нөхөн сэргээлт, уурхайн хаалттай холбоотой үйл ажиллагаандаа
үүрэг, хариуцлагаа гүйцэтгэхэд  эдгээр асуудлаар
холбогдох төрийн захиргааны байгууллагад тогтмол мэдээлэл хүргэх ажилтантай байна
гэж хуульчилсан байгаа. Орон нутагт уул уурхайн олборлолт эхлүүлэхийн өмнө хөрөнгө
оруулагч, орон нутгийн иргэдийн хоорондын харилцан ойлголцох нөхцөлийг бүрдүүлэх,
уул уурхайн төслийн нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдлыг тайлбарлан таниулах ажилд
орон нутгийн удирдлагын үүрэг, хариуцлагыг дээшлүүлэх ёстой юм. Мөн хөрөнгө оруулагч
компани, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын хооронд орон нутгийг хөгжүүлэх гэрээг
ил тод, иргэдийн оролцооны зарчимд тулгуурлан байгуулдаг байх зохицуулалтыг тусгаж
өгсөн. Байгаль орчин, орон нутгийн хөгжилд сайн дурын үндсэн дээр дэмжлэг үзүүлэх
болон хамтарч ажиллах зорилготой гэрээг компани ба сумын Засаг дарга нарын хооронд
хийгдэнэ гэсэн үг. Энэ гэрээний загварыг Засгийн газар баталж байх юм.

-Энэ хуулийн төсөл батлагдсанаар улсын
төсвийн зарлага нэмэгдэхгүй гэж байна. Ер нь геологи, уул уурхайн салбарт хэрхэн
үр дүнгээ өгөх вэ?

-Энэ хуульд стратегийн
ордод хувь эзэмшихдээ төсөвт нэмэлт дарамт учруулахгүй байх, төр хувийн хэвшлийн
замаар эрэл, үнэлгээний  хайгуулын ажлыг дэмжих
заалтууд их орсон. Мөн геологийн албаны  чиг
үүргийг тусгасан. Гэхдээ шинэ орон тоо нэмж, нэмэлт зардал гаргахгүй. Монгол Улсын
нутаг дэвсгэр дээр геологи, геофизик гэх зэрэг судалгаа, шинжилгээ хийдэг, эрдэс
баялгийн хэтийн төлөвийн үнэлгээ өгдөг, эрдэс баялгийн мэдээллийн сан бүрдүүлдэг
тийм үндэсний Геологийн албаны чиг үүргийг тодорхойлсон байгаа. Ингэхгүй бол манай
улсад геологийн буюу газрын хэвлийн нэгдсэн бодлого алдагдаад байна.

-Нинжа нар буюу гар аргаар алт олборлогчдын
асуудлыг яаж зохицуулж байгаа вэ?

-Ер нь бол  олон улсын туршлагыг сайтар судалж байна.Одоогийн
байдлаар иргэний хуульд заасан бүртгэгдээгүй нөхөрлөлийн хэлбэрээр ажиллахыг зөвшөөрч
байгаа. Төсөлд бүртгэлтэй хоршоо, нөхөрлөлийн хэлбэрээр ажиллахыг дэмжих замаар
тэднийг албажуулах зохицуулалтыг тусгасан. Бусад оронд ийм байдлаар энэ үйл ажиллагааг
зөв гольдиролд нь оруулж ирсэн  юм билээ.Ингэж
нөхөрлөл хоршоо байгуулж хариуцлагатай, нөхөн сэргээлтээ хийх албан ёсны бүтцээр  ажиллахыг зөвшөөрөх юм.  Харин хууль 
зөрчсөн тохиолдолд  хариуцлага тооцохоос
өөр арга байхгүй нь мэдээж.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Нийслэлийн худалдан авах ажиллагааны газраас  саяхан “Нийтийн
зориулалттай орон сууцны барилгын
цахилгаан шатны шинэчлэлт”-ийн ажлын гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах
тендер зарлажээ.  20 лифт тус бүрт тендер зарлаж буй аж. Энэ тендерт
дөрвөн компани оролцох саналаа хүргүүлээд буй 
аж. Нэг лифтийн эрх авахын тулд дээрх дөрвөн компани  тендер тус бүрт 80
гаруй материал бүрдүүлэх болж
байгаа юм. Өмнө нь 10-15 лифтийг багцлаад 
нэг тендер зарладаг байсан бол энэ удаа тус бүрт нь тендерт оролцохын
тулд
бичиг цаасны их ажил өрнөх болжээ. Энэ нь оролцогч компаниудын бухимдлыг
төрүүлээд
байгаа аж.

Нөгөөтэйгүүр  нэг лифт тутамд тендер зарлаж буй нь аж ахуйн
нэгжүүдийг чирэгдүүлсэн, өнөө төрийн албаны хүнд суртал арилаагүй байна гэсэн шүүмжлэлийг
араасаа дагуулж буй гэнэ.  Нийслэлийн худалдан
авах ажиллагааны газраас зарласан энэ тендер нь 
нэг талаараа олон аж ахуй нэгжийг тендерт  оролцуулах бодлого баримталж буй ч үнэн чанартаа
тендерийг аль эрт нэг аж ахуй нэгжийг оролцуулахын тулд эртнээс бэлдсэн, төлөвлөсөн
арга байж болохыг  зарим эх сурвалж хардаж
буйгаа нуусангүй. Учир нь   өнгөрсөн жил энэ
тендерт орж лифт тавих  эрх авсан атлаа  ажлаа гүйцэтгээгүй компаниуд бас бий гэнэ. Ийм
аж ахуйн нэгжүүдийг Сангийн яамны бүртгэлд оруулдаг аж. Бүртгэлд орсон бол тухайн
аж ахуйн нэгж “хар дансанд” орлоо гэсэн үг. Өнгөрсөн жил харин Сангийн яам яагаад
ч юм ийм бүртгэлээ хийгээгүй алгассан байна.

Энэ бүртгэлд орсон бол тухайн цаг хугацаандаа
ажлаа гүйцэтгээгүй компаниуд дахин тендерт орох боломжгүй болдог аж. Анхаарал татсан
бас нэг зүйл нь энэ жилийн тендерийг  төсвийг
нь өсгөсөнд байна гэж үзэх мэргэжлийн хүмүүс ч байна. Энэ он гарсаар Барилга, хот
байгуулалтын яам гэхэд 120 лифтэд нэг тендер зарлан сонгон шалгаруулжээ. Гэтэл  төрийн дунд албанд  болохоор 
нэг лифт тус бүрт тендер зарласныг 
ойлгох хүн байхгүй байгаа юм.

Засгийн газрын 2012-2016 оны мөрийн хөтөлбөрт
жилд 100-аас доошгүй, нийт 400 гаруй цахилгаан шат шинэчлэхээр зааж, санхүүжилтийг
нь төсөвт тусгаж өгчээ. Тиймээс 2015 он гэхэд 490 орчим цахилгаан шат солихоор төлөвлөж
байна. Эхний ээлжинд ашиглалтын хугацаа дууссан 265 цахилгаан шатыг яаралтай солих
шаардлагатай байгаа тухай мэргэжлийн хүмүүс хэлж буй юм. Стандартын шаардлага хангасан,
хамгийн хямд цахилгаан шат 20 мянган ам.долларын үнэтэй гэж тооцон 1,5 тэрбум төгрөгийн
санхүүжилтийг нийслэлийн төсвөөс авахаар болсон. Улаанбаатар хотын хэмжээнд одоогийн
байдлаар 3000 орчим лифт үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн судалгаа бий. Тэгвэл лифтүүдийн
дийлэнх нь ОХУ-д үйлдвэрлэсэн, ашиглах хугацаа нь дууссан байдаг гэдгийг Нийслэлийн
өмчит Улаанбаатар лифтийн үндэсний газраас мэдэгдэж байсан удаатай. Гэтэл энэ ажлын
хүрээнд хийж буй тендерүүд захаасаа аван иймэрхүү байдлаар хуудуутай явж байна гэж
үзэх хүмүүс гарах болж буй юм.

Уг нь Нийслэлийн өмчит “Улаанбаатар лифт” ХХК
ШӨХТГ-тай хамтран нийслэлийн хэмжээнд орон сууцуудын цахилгаан шатуудад шалгалт
явуулж, үйлдвэрлэсэн он, ашиглах хугацаа, хэдэн хүн даах чадвартай, хэдий хүртэл
ашиглах боломжтой болон бусад мэдээллүүдийг байршуулах үүргийг өгч байсан. Ингэснээр
Хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах тухай хуулинд байх “Хэрэглэгч эрх бүхий байгууллагаас
баталсан стандарт, техникийн нөхцөл, барилгын болон эрүүл ахуй, ариун цэврийн норм,
жор, түүнчлэн хууль тогтоомж, гэрээгээр тодорхойлсон зохих чанар, тоо хэмжээ, аюулгүйн
шаардлагыг хангасан бараа хэрэглэх, ажил үйлчилгээгээр хангуулах эрхтэй” гэсэн заалтын
дагуу иргэд эрхээ хангуулах эрхтэй болсон. Гэтэл тендерт оролцчихоод  авсан ажлаа гүйцэтгэдэггүй, тавьсан лифт нь асуудал
дагуулдаг аж ахуйн нэгжүүдэд тодорхой шалгуур тавих шаардлагатай байгааг мэргэжлийн
хяналтын байгууллагаас удаа дараа сануулж буй юм. Он гарсаар шинэ тавьсан лифт хурдаа
алдах төмөр бэхэлгээ нь саарах гэх мэтээр олон удаа зөрчил гаргаж байжээ. Үүнээс
болж хүний амь эрсдээгүй ч лифтийн асуудалд анхаарлаа хандуулахгүй бол магадгүй
барилгын салбараас болж амиа алдагсдын тоог нэмэх хандлагатай байгааг хэлэх хүн
ч байна.

Г.ЯЛГУУН