Category: цаг-үе

Засгийн газраас “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-г эхлүүлсний эхний арав хоногт нь “Изинис Эйрвэйз” компани дампуурлаа. Дотоодын гол тээвэрлэгч авиа компани дампуурлаа зарлаж байгаа нь Монголын эдийн засгийн байдал хэрхэн муудсаныг харуулж байгаагаас гадна төрийн оролцоо хувийн хэвшлийнхнийг яаж сөхрүүлж буйг харууллаа. Тус компани 2006 оны нэгдүгээр сард байгуулагдсан цагаасаа амжилтаа ахиулан таван жилийн дотор дотоодын нислэгийн 75 хувийг дангаараа үйлддэг болтлоо өргөжсөн түүхтэй. АНУ-ын Засгийн газрын харъяа Худалдаа хөгжлийн агентлагийн санхүүжилт авсан, Японы Олл Ниппон Эйрвэйз компанитай урт хугацааны хамтын ажиллагаа, стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан эхний таван компанийн нэг болсон гээд “Изинис Эйрвейз”-ийнхэн салбартаа тэргүүлэгч байсан нь үнэн. Харин өнөөдөр санхүүгийн түрээсээр авсан хоёр онгоцоо буцааж, 225 ажилтныхаа тэтгэмжийг өгөөд, хөдөлмөрийн гэрээгээ цуцаллаа. Найман жил нислэг үйлдсэн авиа компани ямар учраас дампуурав. Гол шалтгаан нь төрийн монополь эрхтэй компани салбарт нь байгаа учраас хувийн компаниудад өрсөлдөх боломж олдохгүй байна. 70 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилладаг МИАТ хувьчлагдаагүй цагт иргэний агаарын тээврийн салбар хөгжихгүй. Учир нь төр өөрийн өмчит компанид давуу эрх олгож, зах зээл дэх чөлөөт өрсөлдөөнийг үнэ тариф тогтоох, нислэгийн чиглэл зааж өгөх зэргээр хаасаар байгааг эдийн засагчид ярьж байна.

Агаарын тээврийн салбарт МИАТ айлын эрх хүүхэд шиг л байж ирсэн. 1999-2012 оны хооронд гадаадад нислэг үйлдэхдээ 70 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан. Ойрын жилүүдийн тоо баримтыг жишээ болгоход МИАТ 2009 онд нэг тэрбум, дараа онд нь хоёр тэрбум, 2011 онд 5.6 тэрбум, 2012 онд 4.2 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан гэдэг тооцоог Төрийн өмчийн хороо гаргасан байдаг. Тус компани дотоодод нислэг үйлддэг байхад орон нутгийн иргэд онгоцны зардлыг дийлдэггүй байлаа. Зорчигчгүй гээд МИАТ-ийн удирдлагууд санаачилга гаргаж, арга хэмжээ аваагүй. Харин ч 1993-2009 онд дотоодод нислэг үйлдсэн нэрийдлээр 23.1 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан дүн гаргаад төрд өгчихсөн. Дараа нь “Дотоодод нисэх юм бол зардлаа дийлэхгүй нь” гээд орон нутгийн нислэгийн чиглэлийг тэр чигт нь орхичихсон. МИАТ компанийн алдагдалтай гээд голоод хаячихсан дотоодын чиглэлүүдэд “Изинис Эйрвэйз”, “Аэро Монголиа” хоёр компани өрсөлдсөний дүнд дотоодын нислэгийн үнэ хямдарч, зорчигчдын тоо өссөн билээ. Өнгөрсөн онд гэхэд дотоодын нислэгийн тариф МИАТ-ийн онгоц нисч байх үеийнхээс хоёр дахин хямдарч, зорчигчийн урсгал 30 хувиар өссөн үзүүлэлт байдаг юм. Энэ хооронд МИАТ хэмээх төрийн “эрх хүүхэд” хамгийн ашигтай чиглэлд нисч байсан ч алдагдлаа ярьсаар, үе үеийн дарга нар нь хожсоор байсан. Харин хувийн компаниуд МИАТ хэмээх “эрх хүүхэд”-ийн голоод орхисон чиглэлд, тэгш бус нөхцөлд өрсөлдөн амиа зогоож байсан юм.

Агаарын тээвэрлэгч компани гадаадад нислэг үйлдэхгүйгээр, дотоодын бага зах зээлд оршин тогтнох ямар ч боломжгүйг энэ салбарынхан хэлдэг. “Изинис Эйрвэйз” компанид олон улсын нислэгийн эрх олгосон чиглэл нь Өвөр Монголын Өөртөө засах орны Хөлөнбуйр аймгийн Хайлаар хот, Буриадын нийслэл Улаан-Үд хот. Энэ чиглэлд зорчигч байхгүй учраас хоёр удаа нислэг үйлдээд зогссон гэдэг. Дараа нь Эрээн рүү нислэг хийхээр БНХАУ-ын талтай тохирчихоод эрх олгогч байгууллагаас зөвшөөрөл хүссэн ч төрийн монополь компанийн хавчлагаар бүтээгүй гэдэг яриа байдаг.

Гэтэл МИАТ гадаадын хамгийн ашигтай чиглэлүүдийг үндэсний тээвэрлэгч нэрийдлээр авч,  монополь үнэ тогтоочихсон байгаа. Бээжин, Москва, Сөүл чиглэд МИАТ дангаараа нислэг үйлддэг боловч жил бүр алдагдал хүлээдэг. Бүх зах зээлийг эзэлдэг атлаа алдагдалтай ажиллаж, үе үеийн дарга нарын баяжих эх үүсвэр болсон МИАТ Монголын эдийн засагт болоод бусад компаниудад гай болсоор байна. Жилийн өмнө “Төрөөс иргэний нисэхийн салбарт 2020 он хүртэл бодлого” батлаж чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болголоо гэсэн боловч МИАТ-т “Үндэсний агаарын тээвэрлэгч” статус болгож, бүх давуу эрхийг олгосон. Ингэснээс энэ салбарт өрсөлддөг компаниуд оршин тогтноход боломжгүй болсныг “Изинис Эйрвэйз”-ийн дампуурал харууллаа.

Хувийн компани гадаадын ашигтай чиглэлд нислэг үйлдэх ямар ч боломжгүй бол зах зээлийг МИАТ дангаараа эзэлж, дотоодын хэдхэн зорчигчийг хувийн гурван компани хуваадаг байлаа. Дотоодод нислэг үйлддэг компаниудын амиа зогоох ганц эх үүсвэр нь “Оюутолгой” компани байсан. “Изинис Эйрвэйз” компани 2011 оны наймдугаар сараас Өмнөговь аймгийн Оюутолгойн нисэх онгоцны буудал руу “Авро Ар-Жэй 85” агаарын хөлгөөр нислэг үйлдэж эхэлсэн түүхтэй. Дараа жил нь Оюутолгой компанийн “Шилдэгийн шилдэг ханган нийлүүлэгч”-ээр тодорч, 2013 онд урт хугацааны хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурчихаад байсан юм. Гэвч Оюутолгой зогсч “Изинис Эйрвэйз” компанийн гол зорчигчид байхгүй болсон. Одоо Өмнөговь аймагт “Чингис хаан” нисэх онгоцны буудлаас дутахааргүй “Ханбумбат” нисэх буудал эзэнгүй байна. Тус нисэх буудлын хөөрч буух зурвас нь 3250 метр урт, 45 метр өргөнтэй. Боинг 737-800 болон ачааны С-130 зэрэг онгоц хүлээн авах чадалтай, нисэх зурвасын аль ч талаас бууж хөөрөх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нисэх буудал буух онгоцгүй, очих хүнгүй ганц манаачтай л байгаа.

Орон нутгийн тав зургаахан чиглэлд, зорчигчгүй шахам нислэг үйлдэхийн тулд үнэтэй онгоц түрээсэлдэг компаниуд оршин тогтнох боломжгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Тиймээс ч монополь эрхтэй МИАТ-ийн гологдол чиглэлд нисдэг “Изинис Эйрвэйз” дампуурлаа. “Аеро Монголиа” компанийн захирал П.Баатарсүрэн долоон жил хорих ял сонслоо. Одоо “Хүннү Эйр” компани дэн дун байгааг салбарынхан нь ярьж байна. Энэ гурван компани дампуурвал орон нутгийнхан хөл залгах унаагүй болно. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр тзжээлгэдэг атлаа байнга алдагдалтай ажилладаг МИАТ орон нутгийхныг хөл залгуулж чадахгүй гэдгээ 1993-2009 онд харуулчихсан. Тэгэхээр иргэний нисэхийн салбараа авч үлдэх ганц боломж нь МИАТ-ийг даруй хувьчлах гэдгийг учир мэдэх хүмүүс ярьж байна. “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-ы хүрээнд МИАТ-ийг хувьчилж, иргэний нисэхийн салбараа тогтворжуулах шаардлагатай. Тэгэхгүй бол энэ аян дуусаагүй байхад дараагийн авиа компани хаалга барьж, олон зуун хүн ажилгүй болох нь.

Төрийн компани монополь байгаа цагт өрсөлдөгчид нь өөд нар хардаггүйг хэвлэл, мэдээллийн салбарынхан харуулж байна. Энэ салбарт татвар төлөгчдийн мөнгөөр санхүүждэг МҮОНРТ олон жил эрхэллээ. Жил бүр улсын төсвөөс МҮОНРТ-д арван тэрбум төгрөгийн санхүүжилт өгдөг. Телевиз үздэг айл бүр сард 1500 төгрөгийн хураамж төлдөг. Тэгсэн атлаа байсхийгээд л сандал, ширээний маргаан үүсгэж болж бүтэхгүйгээ дуудалцах юм. Ийм тэгш бус өрсөлдөөнд арилжааны телевизүүд уйгагүй зүтгэж байгаагийн хүчинд үзэгчид үзэх юмтай байгаа. “Хаалтын гэрээ” гэх хаана ч байдаггүй зүйлийг хийдэг гэх мэтээр элдвээр хэлүүлж байгаа нь арилжааны телевизүүд. Ингэж элдвээр хэлүүлж, тал бүрийн хардлагад байдаг ч арилжааны телевизүүд амиа зогоосоор байгаа. Улстөрчид эдийн засгийн хямралын гол буруутнаар сэтгүүлчдийг тодруулж, хэвлэл мэдээллийн салбарын эсрэг тогтоол гаргачихсан. Энэ байдлаараа төрийн монополь компанид дарлуулсан агаарын тээврийн салбарт нүүрлээд буй хямрал арилжааны телевизүүдэд ч ойрхон байна. Төр монополь компаниудаа татаж авах нь “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн аян”-ы хамгийн гол ажил юм.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

“Хуалян” гэх компани Монгол Улсын газрын зургийн голд нэрээ байрлуулсан тамгатай юм байна. Уг компанийн тамганы зураг олон нийтийн дунд янз бүрийн хэл ам үүсгэж байгаа юм. “Хятад компани ямар санаа агуулж ийм тамга хийлгэсэн бэ”, “Ийм тамга хийлгэнэ гээд ирж байхад нь зөвшөөрдөг ямар үйлдвэр байна”, “Монгол төрийн бэлгэдэл, газрын зургийг дурын хүн, хүссэн зүйл дээрээ хэвлүүлж болно гэж үү. Энэ бүхнийг зохицуулдаг газар байна уу” гэх олон асуултыг тавьж байна. 

Тоосго, блокны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг “Хуалян” компанийн захирал Ш.Оюунгэрэлтэй холбогдоход “Энэ компани бол Хятадын хөрөнгө оруулалттай компани. Би энэ компанийг худалдаж авсан. Тамганы тухайд хэлэхэд компанийн нэрээ солиулах гэж үзсэн ч зарим талаар болохгүй байсан учир хэвээр нь үлдээсэн. Тамгаа захиалахдаа би өөрөө санаагаа гаргаж, өөрөө захиалуулж хийлгэсэн. Өөр нэг санаа агуулаагүй. Би бүрдүүлэх ёстой бүх зүйлийг хуулийн хүрээнд ном журмынх нь дагуу хийсэн. Ямар нэг асуудал байхгүй” гэсэн тайлбар өгсөн юм. Тэрээр тамгатай холбоотой энэ асуудлыг “Босоо хөх Монгол” бүлгэмийнхэн гаргасан гэлээ. Учир нь тус бүлгэмийн нэр барьсан Дорж гэх хүн эдний компанийг удаа дараа дарамталж, мөнгө нэхсэн гэнэ. Шантаажилсан мөнгийг нь өгөөгүй учир ширээн дээр нь байсан тамгатай баримтыг хараад энэ бүхнийг эхлүүлсэн гэж байлаа. Ш.Оюунчимэг компанийнхаа нэрийг “Улаан тоосго” гэсэн утгатай хэмээн тайлбарласан юм. Тэрээр хүн шантаажилдаг хэдэн хүний гаргасан худал мэдээллээр нийгэмд буруу ойлголт түгж байгаад бухимдаж байгаагаа илэрхийлж, тамгаа хийлгэхдээ ямар ч хууль зөрчөөгүй гэдгээ хэлж байв. 

Цагдаагийн ерөнхий газрын харьяа “Монгол тамга” төрийн өмчийн үйлдвэрийн газрынхан “Энэ асуудалд манай үйлдвэр хамаагүй. Хувийн нэг компани тийм тамга хийсэн гэсэн. Та нар энэ тухай Хууль зүйн яамнаас тодруул. Бидэнд тийм захиалга ирвэл хийхгүй” гэсэн хариулт өгч байлаа. 

Тамганы хувийн үйлдвэ¬рүүд “Монгол тамга” гэх ганц¬хан үйлдвэр байхад хүмүүс тамга, тэмдэг хийлгэхийн тулд олон хоног хүлээж, их мөнгө зарцуулдаг байсан. 

Харин хувийн үйлдвэрүүд гарч ирснээр өрсөлдөөн үүсгэж, монополь байдлыг эвдсэн. Ингэснээр иргэд богино хугацаанд хүссэн тамгаа хийлгэж авдаг болсон. Энэ бол зах зээлийн зарчим. Гэхдээ бид захиалагчдаас Монгол Улсын Үндсэн хууль болон холбогдох хуулийг илтэд зөрчсөн захиалга хүлээн авдаггүй. Бид Монгол хүн, Монгол Улсын иргэн гэдэг утгаараа хууль тогтоомж зөрчсөн, үндэсний бахархал, бэлгэдлийг гутаасан утга бүхий захиалгыг хэзээ ч хүлээн авдаггүй. Хууль дүрмээ баримтлан ажилладаг” гэв. Гаднын ямар нэгэн иргэн би ийм тамга хийлгэе гээд ороод ирэхэд нэгдүгээрт улс эх орныхоо эрх ашгийг хардаг гэдгээ эдгээр үйлдвэрүүд хэлж байлаа. Үйлчлүүлэг­чээ хүндэлж, хүссэн тамгыг нь хийж өгдөг ч Монгол Улсын бэлгэдэл бүхий тэмдэг, тэмдэглэгээг дээдэлдэг гэнэ. Төрийн соёмбыг хувийн үйлдвэрүүд тамганд ашиглах эрх байдаггүй юм байна. Хэрвээ аль нэг компани эсвэл хувь хүн тамга захиалахаар орж ирээд “Соёмботой тамгатай болмоор байна” гэвэл шууд татгалздаг аж. Бас аль нэг улсын ханз үсэг орсон тамга, тэмдэг хийлгэе гэвэл ерөөсөө хүлээн авдаггүй гэнэ. 

“Хуалян” компанийн энэхүү тамгыг “Гэсү тамга” ХХК 2008 оны үед хийж өгсөн гэнэ. Тус компанийн захирал Х.Алтанбаяр “Бид тэр тамгыг хийж өгөхдөө Хятадын компани гэдгийг нь мэдээгүй. Монгол хүн орж ирээд тамга хийлгэхээр болбол холбогдох бичиг баримтыг нь үндэслээд захиалга авдаг. Монгол хүн тамга хийлгэхээ илэрхийлж байхад өмнөөс нь элдэв зүйлийг асууна гэж үү. Бид үйлчлүүлэгчээ хүндлэх ёстой. Хэрвээ “Хуалян” компанийг төлөөлөөд хятад хүн ирвэл бид юу гэж зөвшөөрөх юм бэ. Бусадтай л адил захиалгыг нь авахыг хүсэхгүй. Олон нийтийн дунд үүнтэй холбоотой элдэв яриа гарч буруу ташаа ойлголт үүсэх вий гэхээс эмээж байна” гэсэн хариулт өглөө. Тэрээр өөрийгөө Монгол хүн, эх орныхоо бахархлыг дээдэлдэг гэдгээ хэлж байлаа. 

Шинээр байгуулагдсан аж ахуйн нэгж тамга хийлгэхэд гэрчилгээний эх хувь, харин төрийн бус байгууллага гэрчилгээний эх хувь, тэргүүний иргэний үнэмлэхээ хуулбарлуулсан байх ёстой гэнэ. Харин тамгаа шинэчлэхээр болбол улсын бүртгэлийн гэрчилгээгээ нотариатаар батлуулж, нийслэлийн цагдаагийн газарт албан бичгээр хүсэлт гаргадаг юм байна. 

Тамга, тэмдэг, дардасны үйлдвэрүүд хэрвээ захиалга өгвөл нэг хоногийн дотор бэлэн болгодог аж. Хэрвээ захиалагч хүсвэл шуурхайгаар өдөрт нь гаргаж өгдөг юм байна. Тамга тэмдэг төрөл, хугацаанаасаа хамаарч өөр өөр үнэ ханштай. Дөрвөлжин тэмдэг захиалсан хугацаанаасаа хамаарч 43-55 мянга, дугуй тэмдэг 45-55 мянга, санхүүгийн тэмдэг 42-50 мянган төгрөгийн үнэтэй байдаг юм байна. 

“Гэсү тамга” компанийн тамганы катологид дотроо Монгол Улсын газрын зурагтай, Т-10 гэсэн тэмдэглэгээтэй дугуй тэмдэг байна. Мөн Монгол Улсын газрын зураг дотор компанийнхаа нэрний товчлолыг байрлуулж, дөрвөлжин тэмдэг хийлгэсэн компани ч байх аж. 

Тамга, тэмдэгний хувийн үйлдвэрүүд “Хуалян” компанийн тамганы асуудалтай холбогдуулан “Тэр компанийг Монгол Улсад ийм нэрээр үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрлийг анхнаасаа ямар байгууллага өгсөн юм. Тэр газраас энэ асуудлыг лавлах хэрэгтэй. 

Дээрээс үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл олгочихоод байхад нь бид нэрээ соль гээд хүнд суртал гаргах эрх байхгүй” гэж байлаа.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургийг Г.ЛХАГВАДОРЖ

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины Хэвлэлийн нарийн бичгийн дарга Дмит­рий Песков Петербургийн форумын талаар “Монголын Ерөнхий сайд энд байна. Гадаа¬дын бусад зочид ч ирсэн. Дэлхийн ажил хэргийн хүрээний олон хүн энд байна” гэж хэлснийг нь эдийн засгийн чуулганы эхний өдөр Оросын бүх хэвлэл эш татан мэдээлэв. Украины хямралын улмаас барууны ертөнцийн хориг саадтай тулгарч, Хятад, дорно зүгт худалдаагаа эрс өргөтгөж эхэлсэн оросууд аль улсын хэн ямар түвшинд  ирэв гэдэгт маш их ач холбогдол өгдөг болсон, урьд өмнөхөөс эрс мэдрэмтгий байна. 

Оросоос 400 тэрбум долларын байгалийн хий авах гэрээ байгуулж, зөвхөн ирэх онд 100 тэрбум ам.долларын арилжаа хийхээр болж дорно зүгээс “нар тусгаж” байгаа Хятадын төрийн зөвлөлийн тэргүүн дэд дарга Ли Юаньчао, Оросын эртний уламжлалт Сербийн Ерөнхийлөгчөөс гадна шинэ “торгон зам”-ын дундах газар зүйн онцгой давуу талтай Монголын Ерөнхий сайд форумд оролцож, ноён Путинтэй уулзсан нь тэдний хувьд урдаа барьж нэрлэх хүндэт зочин болов. Оросын Ерөнхийлөгч Путин манай Ерөнхий сайдтай уулзахдаа “Та энд хүрэлцэн ирсэнд би маш их талархалтай байна” гэж хэлснийг Кремлийн албан ёсны мэдээнд дурджээ. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж В.Путинтэй  Шанхайд уулзаж, Орос-Хятадын өсөн нэмэгдэж буй худалдааны гол шугам нь Монголоор дайран өнгөрч буй төмөр зам, байгалийн хий дамжуулах хоолой барих талаар ярилцсанаас хоёр хоногийн дараа Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг хоёр их далайн дундах эрдэнэсийн арал мэт байрлалын давуу талаа дахин нотоллоо. Оростой тогтоосон уламжлалт найрамдалт харилцаагаа хөгжүүлэх нь Монголын гадаад бодлогын нэг тэргүүлэх чиглэл бөгөөд хамтарсан үйлдвэр, төмөр замын ачаа эргэлтийг өсгөх, байгалийн хийн хоолойг ма¬най­хаар дайруулбал маш идэвхтэй хамтарч ажиллахаа илэрхийлэв. Монголын Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд нарын хоёр хоногийн зайтай уулзалтаар төмөр замын эргэлтийг нэмэх, байгалийн хийн хоолойг манай нутгаар дайруулах саналаа Оросын тэргүүнд нүүр тулан тавьсан нь эдийн засгаа эрчимжүүлэх 100 хоногийн эхний үед хийсэн том алхам болов. Хойд айлтай унтаа сэрүүний хооронд нэг хэсэг байсан харилцаа дахин сэргэлтийн үедээ энэ уулзалтаар эргэн орсон нь илэрхий боллоо. Халхголын дайны 75 жилийн ойн урилга буюу Путин Монголд айлчлах, хүлээлт дагуулсан, асар их боломж нээсэн байгалийн хийн хоолой манайхаар дайруулах шийдэл үндсэндээ тодорхой болсон байна. Н.Алтанхуяг форумын үеэр “Оросын төмөр зам”-ын В.И.Якунин, “Ростех”-ийн С.Чемезов нартай уулзлаа. Түлш шатахууны таван жилийн гэрээ байгуулагдав. Монголын агаарын тээврийн болон төмөр замын түлшний 80 хувийг дангаар хангадаг “Роснефть”-ийн Игорь Сечин шинэ дэд бүтцийн талаар тодорхой са¬нал­тай ирээд буцсан бол экс Ерөнхий сайд, Оросын ураны салбарын удирдагч Кириен­котой мөн уулзсан билээ.   

ОРОСЫН НАЙДВАР АЗИ, ЗАМД НЬ ТОСОХ МОНГОЛ

Орос жилдээ Америктай 30 хүрэхгүй, нэгдсэн Европтой 400, Хятадтай 80 тэрбум долларын худалдаа хийж байна. Улс орноор нь авч үзвэл Оросын худалдааны хамгийн том түнш нь өнөөдөр ч Хятад. Ирэх онд 100 тэрбум, 2020 онд 200 их наядад хүргэж хоёр дахин нэмэхээр төлөвлөж байна. Гучин жилийн хугацаанд зах зээлийн үнээр худалдах байгалийн хийн гэрээ 400 тэрбум доллар. Дэлхийн ашиглагдаагүй нөөц баялгийн бараг гуравны нэг Сибирийн эрдэнэс Оросын шинэ боломж. Хойд, урд хоёр их айл байгалийн баялаг ашиглах, эрчим хүчний хамсал зохион байгуулах, хоорондын худалдаагаа долларын ноёрх¬лоос ангид рубль, юаниар хийх, дэд бүтэц, машин, ни¬сэх онгоцны аж үйлдвэр, ая¬лал жуулчлал, шинжлэх ухааны үйлдвэрлэлийн дэл­хийд аваргад тооцогдох тө¬сөл, хөтөлбөрүүд эхлүүлж байна. Энэ бүхэн, манай хойд, урд хөршийн өсөн тэлэх худалдааны замд Монгол Улс байгаа нь ашиглаж чадвал алтан бололцоо. Их урсгалын дундаас ходоодныхоо хэ¬рээр хүртэх, том тогооноос халбагадахын төдийд хүн ам цөөтэй Монголд үүц болох юм. Монголд тусах үр өгөөж нь хүн ам, зах зээлийн хэмжээгээр Хятадын статистик хэдэн мянга, Оросын тоо хэдэн зуу дахин үржиж тусдаг  нь ч манай давуу тал. Ойролцоогоор 55 тэрбум доллараар барьж бай­гуулах дамжуулах хоолой дэд бүтцийг Ковытка, Чаяндагийн орд газраас эхлэн Хятадыг зүглүүлэн тавих бүтээн бай­гуулалт баруун чиглэл нь Казахстан-Монголын дундах Оросын зурвас, дорнод шугам нь Манжуураар тойрохгүй шулуун дөт татвал манайхаар дайрч, өртөг, хугацаа, үр өгөөж нь илүү. “Хадны завсар хавчуулагдсан халиуны зул­зага”-аас  хоёр их далайн дундах алтан арал байх шинэ боломж нээгдэж байна. 

ХОТЯТ ЛИ РУССКИЕ?

Оросын хувьд Хятад, Ази, Энэтхэгийн зах зээлтэй хийх худалдаагаа улам тэлэх, бүх төрлийн зам, шугамаа өргөтгөх нь шинэ боломж юм. Барууныхан “Үндсэн хуулийн эсрэг хүчирхийллээр төрийн эрхийг авсан, хэт үндсэрхэг үзэл баримтлалтай хүчнийг эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчид” гэж санхүүжүүлж дэмжсэн, Орос, Украины ах дүү ард түмний уг гарвал, түүх, соёл, өнөөгийн харилцан хамаарлыг бүрэн мэдэхгүй байна, Дорнод Украинд Оросын зөвхөн цэр­гийн аж үйлдвэрт зориулсан сэлбэг хэрэгсэл нийлүүлдэг 245 үйлдвэр ажилладаг. Тэдний бүтээгдэхүүнийг, тухайлбал Ми-8 нисдэг тэрэгний эд ан¬ги баруунд таарахгүй учир хэрэггүй, тэгээд олон мянган хүн ажилгүй, орлогогүй болж үүдээ барьж байна гэх зэргээр Путин форумын үеэр илүү чөлөөтэй мэдэгдэл хийсэн юм. Монголын хувьд хоёр том хөршийн их замын дундах байрлалаа “чулуу” болгох эсэх л илүү чухал байна.

Б.БОЛОР   

Украйнд дэгдсэн асууд­лаас болж Европ, Аме^­­риктай харилцаа
нь хүйтэрсэн ОХУ байгалийн хийгээ Европоос өөр зах зээл рүү буюу Хятад руу ний­лүүлэхээр
болж бай­на. Хятад, Оросын дунд тавигдах хийн хоолой Монголоор дайран өнгө­рөх үү,
үгүй юу гэсэн асуултын эцсийн ха­риу га­раагүй байгаа. МУИС-ийн Олон улсын харилцааны
сургуулийн багш С.Баясгалантай энэ сэдвээр ярилцлаа.

 -Шанхайн
уулзалтаар Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч  В.Путин,
Си Жиньпин хоёр­той уулзсан. Орос, Хятадын 
төрийн тэргүүнүүд  уулзаж хийн хоолой
тавих шийдвэр гаргалаа. Уулзалтуудын  үеэр
хийн хоолойг Мон­голын нутгаар дайруулж тавих талаар хөнд­сөнгүй. Ийм яриа албан
бус хүрээнд өрнөсөн байх боломжтой юу?

-Оросын Ерөнхийлөгч В.В.Путин, БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинтэй  уулзахдаа Орос, Хятадын харилцааны асуудлыг л
ярьсан. Хийн хоолойг Монголоор дайруулж тавих талаар хөндөөгүй. Манай Ерөнхийлөгч
ч тэр талаар юу  ч дурдаагүй. Ц.Элбэг­дорж
Ерөнхийлөгчийн хамгийн бодитой ярьсан зүйл нь транзит тээвэр. Хийн хоолойг хаагуур
дамжуулж тавих нь тийм ч нууцлаад байх асуудал биш гэж бодож байна.

-Ерөнхий
сайд Санкт­Петербург руу эдийн засгийн чуул­ганд оролцохоор явсан. Тэр үеэр  хийн хоолойг Мон­голоор дамжуулан татах асуудал
яригдаж магадгүй гэсэн таамаг байна?

-Ерөнхий сайдын айлч­лалын үеэр ямар үр дүн гарахыг хэ­лэхэд эрт
байна. Хийн хоо­лой дамжуулах асуудлыг В.В.Путин, Си Жиньпин хоёр гэрээ байгуулаад
шийдчихлээ. Төрийн тэргүүнүүд нь гэрээ байгуулангуут “Газпром”, Хятадын газрын тосны
компанитай гэрээ байгуулсан. Гэрээний дараахнаас л бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэж
эхлэх нь тодорхой болж байна. Энэ бүх процессын явцад Медведев гэсэн нэр огт сонсогдсонгүй.

Эндээс хэн Оросыг атгаад байна вэ гэсэн асуултын хариу гарч ирж байна.

-Гэхдээ
л Монгол руу хийн хоолой тавих магадлал өндөр, Оросын талын ашиг сонирхол тэр зүг
рүүгээ хандсан гэх таамгийг судлаачид хэлж байгаа шүү дээ?

-Нааштай байх боломжтой гэсэн байр суурийг хэд хэдэн судлаач хэлж
байгаа. Оросын хувьд  манайхаар дамжуулан
хийн хоолой тавих боломж­той гэсэн байр суурийг өмнө нь илэрхийлж байсан. Гэхдээ
Оросын ашиг сонирхол юу вэ гэдэг нь таавар хэвээр байгаа гэдгийг мартаж болохгүй.

-Орос,
Хятадын хувьд Мон­го­лоор дамжуулан хийн хоолой та­вих нь хамгийн дөт гарц гэж ярьж
байна. Энэ хэр бодитой вэ?

-Газар зүйн байрлалын хувьд давуу тал байтугай ямар ч тал байхгүй.
Алс Дорнодоор явж байгаа хийн хоолой нь хүртэл Манжуураар явдаггүй. Хэрвээ  дөтийг нь бодсон бол Манжуураар явж таарна. Гэтэл
Манжуураар явахгүйгээр  Владивостокоор  тойрч байгаа. Энэ нөхцөлд Монголоор дамжуулна
гэдэг үндэслэлгүй хэрэг. Учир нь Оросын дэд бүтцийн байршил  хэвтээ чиглэлтэй. Тэгэхээр Владивосток илүү ашигтай
хувилбар.

-Яг
ямар ашигтай гэдгийг тодруулаач?

-Хоёр асуудал бий. Нэгдүгээрт нутаг дэвсгэр дээр нь хийн хоолой байгаа
учраас энэ хувилбар ашигтай.  Нэмж зардал
гаргахгүйгээр хуучин дэд бүтцээ сунгах маягаар асуудлыг шийднэ гэсэн үг. Хоёрдугаарт
ганц Хятад руу гарахгүй. Владивостокоор явбал Хятадаас гадна Япон, Солон­гос гэсэн
хоёр том зах зээл бий. Азийн том зах зээлүүд рүү шууд орчихож байна гэсэн үг.  Украйнд “Та нараар бид дутахгүй” гэсэн маш том
дохиог өгч чадах маршрут. Хятад гэж  эрчим
хүчний хэрэгцээ маш өндөр, тэрбум 400 орчим сая хүнтэй зах зээл байна. Владивостокоор
явсан тохиолдолд  Япон, Солонгос руу усан
онгоцоор хийгээ зөөчихнө. Тэгэхээр яаж ч бодсон манайх газар зүйн байршлаараа давуу
талтай биш. Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг харахад бид өөрсдөө л гуйж байгаа.

-Эдийн
засаг талаасаа ашиггүй юм байна. Тэгвэл Монголоор хийн хоолой дайруулах өөр шалтаг,
шалтгаан Орос, Хятадад бий болов уу?

-Ямар ч шалтаг, шалтгаан байх­гүй. ОХУ-ын хувьд  геостратегийн талаасаа чухал байж болох юм. Бид
Орос, Хятадын хооронд жийргэвч улс байсаар ирсэн. Өнөөдөр Орос, Хятадын харилцаа
түүхэнд тохиогоогүйгээр  ойр болж байгаа учраас
жийргэвчний үүрэг хэрэггүй. Харин хоёр хөрш сөргөөцөлдөөд ирэхээр бид жийргэвч улсын
үүрэг гүйцэтгэдэг юм. Газар зүйн асуудал дээр яривал Орос, Хятад хоёр стратегийн
түншлэлтэй, бүх юмаа харилцан хийж байгаа одоо үед Монголоор дайруулах ашиг сонирхол
Орост байх уу, үгүй юу гэдэг нь асуултын 
маш том тэмдэг. Монголын талаас байгалийн хий дээр ганцхан ашиг сонирхол
бий. Тодруулж хэл­бэл дамжин өнгөрүүлсний хөлс авна гэсэн түрээсийн маягийн зүйл
ярих гээд байгаа. Ач холбогдлыг нь биш валют хараад байна л даа. Манай­хаар дайрууллаа
гэхэд байгалийн хийн трубаг Хятад руу 55 тэрбум ам.доллараар тавина. Оросуудын хувьд
асар том зах зээл өмнө нь байгаа учраас ийм өндөр өртгөөр хийх гэж байна. 30 жилийн
турш 400 орчим тэрбум ам.доллар олох маш том төсөл. Үүний хажууд 55 тэрбум ам.доллар
их мөнгө биш. Манайхаар дамжуулж тавилаа гэхэд хэн санхүүжүүлэх вэ гэдэг асуулт
гарч ирнэ. Бид лав санхүүжүүлж дийлэхгүй. Тэгэхээр дахин хэлэхэд эдийн засгийн ашиг
талаа харвал Оросууд Монголоор дамжуулан хийн хоолой тавих ямар ч үндэслэл байхгүй.

-Онцгой
ашиг сонирхол байгаа тохиолдолд магадгүй юм биш үү?

-Өнөөдрийн хувьд онцгой ашиг сонирхол харагдахгүй байгаа.

-Уул
уурхайн нөөц ихтэй ор­дуу­даа ашиглуулах ч юм уу Оросуу­дад ашигтай байж мэдэх өөр
хувилбар байж болно шүү дээ?

-Тийм хувилбар байхгүй. Дайны байдал, цэрэг батлан хамгаалах асуудал,
Украйн шиг сөргөлдөөд ирвэл тийм юм үүснэ. Энхийн цагт ямар ч  орон өөрсдийнхөө ашиг сонирхлыг нэгдүгээрт тавьдаг.
Энэ бол зайлш­гүй бодож үзэх өнцөг. Гэтэл сүүлийн үед “Манайхаар тавибал гоё юм
байна” гэсэн хөөрөл давамгайлаад байна л даа. “Улаанбаатар төмөр зам”-ын тал нь
Оросын мэдлийнх. Америкаас хөрөнгө оруулалт хийе гэхэд Орос үгүй л гэсэн. Жижиг
юман дээр хүртэл “зөвшилц” гэдэг. “Бид хөрөнгөний хагасыг эзэмшигч учраас гуравдагч
талын асуудлыг тийм амар шийдэхгүй”  гэсэн
байр сууриа төмөр замын хөрөнгө оруулалт яригдах үеэр тодорхой хэлсэн. Гэтэл хийн
хоолой үүнээс ч том асуудал. Манайхаар дамжуулан хийн хоолой тавибал Орост Монгол
чухал байна гэдэг нь харагдана. Тавихгүй гэвэл эдийн засаг, бизнесийн хувьд л ашиггүй
гэж үзсэнийх.

-Оросуудын
хувьд  манайхаар дамжуулан  хийн хоолой тавих нь ашиггүй байлаа гэхэд Хятадад
ямар нэг сонирхол байж болох юм?

-Бид өмнөд хилийн дагуу  өчнөөн
цахилгаан станц байгуулж урд хөрш рүү эрчим хүчээ экспортолно гэж яриад байгаа.  Аливаа улсын эрх ашигт өөрийн улсын аюулгүй байдал
гэж чухал юм бий. Хятад эрчим хүчээрээ хараат бус байхын тулд 21 цөмийн цахилгаан
станц ажиллуулж байна. 28 цөмийн цахил­гаан станц нэмж барина гэж байгаа. Ийм улс
манайхаас эрчим хүч авах нь маш эргэлзээтэй. Хятад Улс хүнд үйлдвэрлэлдээ ашиглах
гэж л манайхаас нүүрс авдаг. Эрчим хүчтэй ямар ч хамаагүй. Ингээд анзаараад байхад
ямар нэг ашиг сонирхол харагдахгүй байна.

-Манай
улсын хувьд гуравдагч орон гэж онцолж харилцаад оросуу­даа гомдоосон талтай гэж
хэлэх судлаач цөөнгүй бай­даг. Хойд хөршийн бодлогын шийд­вэрүүдэд энэ хандлага
нөлөөлөөд байна уу?

-Харилцааны хувьд  бидний буруу
байхгүй. Зөвлөлт холбоот улс задарсны дараа Оросын бодлого, анхаарал өндөр хөгжилтэй  Европ, Америк руу хандсан. Тэдэнтэй л харилцаа
тогтоохыг бодож байсан. Саяхныг хүртэл, бүр тодруулж хэл­бэл Украйны хэрэг явдал
хүртэл Оросын бодлого тийм байсан юм. Алс Дорнод, Ази руу нэг их ач холбогдол өгдөггүй
байсан. Харин Украйны дараа Америк, Оросын харилцаа эрс хүйтэрсэн. Ийм үед оросууд
Ази гэж тив бийг санаж байна л даа.

-“Роснефть”-ийн
Ерөнхийлөгч  өнгөрсөн хавар нефтийн хоолой
тавина гэж хэлээд буцсан. Энэ алхам оросуудын эерэг хандлагын илэр­хийлэл, Украйнд
үүссэн нөх­цөл манайд ашигтайгаар эргэж бай­­гаагийн нэг жишээ биш гэж үү?

– Нефть, хийн хоолой хоёр бол өөр асуудал. Нефтийн хоолойн хувьд
байж болох асуудал. “Газпром” бол өөр.  Газаар
үйл ажиллагаа явуулдаг, газаар Европыг сүрдүүлдэг, газаар хяналтаа тавьдаг компани.
Монгол, Орос гэдгээ мартаад цэвэр бодлого, эдийн засаг талаас нь ямар ашигтай вэ
гээд харахаар юу ч харагдахгүй байна.

-Украйны
хямрал даамжирвал Оросын талаас гэж ярихад 
бидэнд ямар давуу тал байж болох вэ?

-Ази руу чиглэсэн бодлого нь манайх руу тусвал худалдааны эргэлт
сайжирч таарна.

-Шанхайн
уулзалтын үеэр Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн Оросын талтай ярьсан транзит тээврийг
хэлж байна уу?

-Оросын хувьд нааштай хандаж байгаа нэг зүйл нь төмөр зам дээр ажиглагдаж
байгаа. Транзит тээврийн асуудлыг Оросын тал маш сайнаар хүлээж авч байна. Өөрсдийнх
нь ашиг сонирхолд нийцэх зүйл л дээ. Нэг жишээ хэлье. Путин саяхан стратегийн төлөвлөгөө
гэж гаргахдаа Алс Дорнод руу төмөр замын дэд бүтцийг хөгжүүлнэ гэж төлөвлөсөн. Бүр
хойшоо Якут  хүртэл төмөр зам тавих төсөл
хийгдэж  ажил болоод эхэлчихсэн.  Тэр хүрээнд Монгол руу төмөр зам татах асуудал
яригдаж байгаа. Энэ бол цэвэр бодлого, ашиг сонирхлын асуудал. Тэр нь манай бодлоготой
нийцэж байгаа. 

-Транзит
тээврийн асууд­лыг шийдсэнээр дамжин өнгөрүүлсний төлбөр гэж овоо доллар олох боломж
бүрдэж таарна. Бидэнд өөр ямар давуу тал байна?

-Бээжингээс Европ, Европоос Бээжин рүү явахад манай дээр гацахгүйгээр
шууд  экспресс явна гэсэн үг. Дамжин өнгөрүүлсний
төлбөр, экспортын төлбөр авахаас гадна бид өөрсдөө реэкспорт хийж болно. Оросоос
юм худалдаж аваад Хятад руу, Хятадаас худалдан авалт хийж Орос руу зарж болно. Одоогоор
Орос, Монгол хоёрын дунд яригдаж байгаа хамгийн бодитой, ажил болохоор шийдэл гэвэл
энэ байна. Үүн дээр Хятад, Орос хоёр манайхыг олж харж байгаа нь ёстой нөгөө газар
зүйн байршил. Гэхдээ газар зүйн байрлалын хувьд Казахстан манайхаас өрсөх талтай.
Учир нь Казахстан газар зүйн байрлалаараа манайхаас дөт. Тэд биднээс илүү идэвхтэй
байвал өрсөх магадлалтай. Монголын тухайд төмөр зам, агаарын зам, авто замын ложистикоо
маш сайн хөгжүүлбэл хөгжөөд явчихна.

-Хийн
хоолойг манайхаар дайруулахгүй байсан ч ложистикоо хөгжүүлчихвэл бид алзахгүй юм
байна. Гэхдээ Орос, Хятадыг холбосон хийн хоолой манай улсын нут­гаар дайрлаа гэж
бодоход бидэнд ямар ашигтай вэ, мэдээж өмнө ярьсан шиг дам­жин өнгөрүүлсний түрээс
авч таарна?

-Ажлын байр бий болно. Крантан дээр нь хэдэн хүн хяналт тавиад сууж
таарна. Аюулгүй байдлыг хангах үүрэг хүлээнэ гэсэн үг. Монголын нутаг дэвсгэрээр
татсан трубаны галын аюулгүй байдлыг хангах, 
хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаанаас хамгаалах үүрэгтэйгээр ажиллах юм. Өмнөд
хилээс хойд хил хүртэл труба татна гэхээр нэлээд олон ажлын байр гарах болов уу.
Мөн газын компаниуд газ авах байх.

-Бас
байгалийн хий ашиглах боломж монголчуудад нээгдэх байх?

-Байгалийн хийг өөрсдөө ашиг­лана гэвэл труба татахаас эхлээд газар
ухаж дэд бүтцээ байгуулахад их хөрөнгө зарна. Хэрэглэж чадах уу гэдэг асуудал бас
бий. Украйн манайхаас илүү хөгжсөн,  аж үйлд­вэрж­сэн
хэрнээ сүүлийн таван сарын байдлаар байгалийн хийн төлбөрөө төлөөгүй. Гурван тэрбум
ам.долларын өртэй  байна. Гэтэл бид өнөөдөр
цахилгааны төлбөр нэмнэ гэхэд л бөөн асуудал босгодог. Тэгэхээр тал талаас нь судлах
л хэрэгтэй.

-Байгалийн
хий ашиглахад экологи талаасаа сөрөг  нөлөөлөл
байх уу?

-Шууд газар дээр труба татчих учраас ямар ч нөлөө байхгүй. Труба
нь газар дээгүүр могой шиг мушгиралдсан маягаар явчих юм. Аюулгүй байдлын стандартыг
сайн мөрдөх шаардлага бий. Нэг аюул нь дэлбэрэх. Гэхдээ өчнөөн талбайг хамарсан
том дэлбэрэлт болохгүй. Шатахуун түгээх станц дэлбэрэх хэмжээний дэлбэрэлт бол үүснэ.
Ойр явж байгаа хүнд хор хөнөөлтэй болохоос хол амьдардаг хүнд нөлөө­гүй гэсэн үг.
Байгалийн хий учраас байгальд үзүүлэх хор нөлөө гэж байхгүй.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Увс аймгийн Баруун туруун сумын 10 жилийн дунд сургуулийн 1968 оны төгсөлт арвын А, Б гэсэн хоёр бүлэгтэй байж. 10-ын А-гийн багш нь Батмөнх. Таван охинтой, хорин бандитай, сурлагаараа тэргүүлдэг байсан тус ангийнхан сурагч ахуй үеэ дурсаж байна. “Охидынхоо салаа гэзэгнээс чангаагаад багшдаа мөн ч их загнуулдаг байж дээ” гэхүйд нөгөө нэг нь “Хагас сайнд болдог байсан бүжгийг ээ. Долоо хоног бүр бүжсээр байгаад бид сайн бүжиглэдэг болсон байна лээ шүү. Хожим амралтын газрын шилдэг бүжигчин болсон” гэсээр дурсамжаа хуучилсан юм.
Тус төгсөлтийнхөн хоёр бүлэгтэй байсан хэдий ч яг л нэг ангийнхан шиг ижилдэн дасчээ. Сурагч байхдаа, бас оюутан болоод авахуулсан зургийг нь харахад хоёр ангийнхан дандаа хамт. Манай, танай анги гэж хуваагдалгүй бид нэг төгсөлтийнхөн гэж л ярина. А бүлэг нь 26, Б нь 25-уулаа төгссөн мөртлөө бид 51-үүлээ төгссөн дөө гэх юм. Охид цөөн байхын учир нь долдугаар ангиа төгсөөд Техник мэргэжлийн сургуульд сурдаг байсантай холбоотой.
Баруун турууны дунд сургуульд Малчин, Тэс, Зүүнхангай, Өндөрхангай, Цагаанхайрхан, Баруун туруун, Хяргас, Зүүнговь гэсэн Увсын зүүн сумын хүүхдүүд ирж суралцдаг байж. Ихэнх хүүхдүүд сургуулийнхаа дотуур байранд амьдарна. Өвөлдөө Туруун голынхоо мөсөн дээр өнжинө. Цана, тэшүүрээр ёстой нэг гулгах шиг болдог байжээ. Бүр хоккей тоглодог байсан тухайгаа ч дурсаж байна. Өдөр шөнөгүй мөсөн дээр чөлөөт цагаа өнгөрөөдөг байсан болохоор сайн сайн тэшүүрчид, цаначид төрөн гардаг байжээ. Увс аймгийн аварга шалгаруулах тэшүүр, цанын тэмцээн болохоор дандаа л Баруун турууныхан түрүүлчихдэг нь Туруун голын мөстэй холбоотой гэж дурслаа. Харин зундаа Туруун голынхоо усанд умбаж шумбан өдрийг бардаг байсан гэнэ.
Баруун туруун сум сангийн аж ахуйтай. Тиймээс дунд сургуулийн хүүхдүүд ажилд дайчлагдана. Бүр дөрөвдүгээр ангид байхаасаа л төмс, лууван гээд хүнсний ногоо хураах ажилд явдаг байжээ. Харин дунд ангид орсон хойноо тариалалтын комбайны хичээлд суудаг байсан байна. Баруун турууны сангийн аж ахуй улсдаа томд тооцогддог. 40 мянган га талбайд тариа тарьж баруун аймгуудыг гурилаар хангадаг. Тийм нүсэр сангийн аж ахуйд хийх ажил мундахгүй. Гар хөлийн үзүүрт зарагдах ажилд сурагчид л гүйнэ. Тэндээс ажил хийхийн амт шимийг мэдэрч эхэлжээ. Хавар үр тариа тарих, намар хүнсний ногоо хураах, наранцэцэгийн үр хураах гээд сурагчдад хийх ажил мундахгүй их.

1965 онд Ардын хувьсгалын 45 жилийн ойд зориулсан улсын хэмжээний уралдаанд 10-ын Б-гийн С.Доржсүрэн оролцжээ. Тэрээр нэрийг нь үл таних хүний бичсэн шүлгэнд өөрөө ая оруулан зохиогоод уралдаанд орж. Тэгсэн өнөөх дуу нь гуравдугаар байранд шалгарч сургуулийнхныхаа магнайг тэнийлгэсэн байгаа юм. Арван жилийн сурагч С.Доржсүрэнгийн ая оруулан зохиосон дууг өдгөө хүн бүр мэднэ дээ. Яагаав өнөө хүүхэд байхдаа дуулдаг байсан “Бөмбөг бөмбөг хөөрхөн дөө Бөмбөгөөр тоглох дуртай даа” гэдэг дуу шүү дээ. Тэр дууны үгийг С.Доржсүрэн яаж олж байснаа ч мартчихаж. Харин уг уралдаанд түүний дуутай өрсөлдөж тэргүүн байр эзэлсэн нь төрийн шагналт яруу найрагч Ч.Чимидийн үг, Норсонжавын ая “Дайчин нөхрийн дуу”. Хоёрдугаарт ардын уран зохиолч Д.Пүрэвдоржийн үг, Батсүхийн ая “Алтан шар зам” шалгарч байсан түүхтэй. Ер нь Баруун турууны дунд сургууль дуу, хөгжмийн боловсролд их анхаардаг байж. Долоо хоног бүрийн бямба гаригт нийтийн бүжиг болно. Сургуулийн сурагчид бүгд оролцоно. 

Гэхдээ голдуу ахлах ангийнхан бүжиглэнэ. Дөрөв, тавдугаар ангийн хүүхдүүд бүжиглэж байгаа хүмүүсийг тойрч суугаад хараад л байна. Ингээд найм, есдүгээр ангид орох үеэсээ бүжгийн талбайг доргитол эргэлдэж эхэлдэг ажээ. Тухайн үед сургууль маш гоё хөгжимтэй байсан болохоор бүжиг ч их гоё болно. Хавийн залуус сургуулийн бүжигт орно. Мал аж ахуйн машинт станцын харчуул ирээд бүжиглэнэ. Хөвгүүд ангийнхаа охидыг өнөө хэдээс харамлаад бөөн л юм болдог байж. Гаднаас ирсэн залуус жаахан охидыг бүжгэнд уриад, үг яриа өдөж хоргооход банди нар нь ангийнхаа охидыг өмөөрнө. Заримдаа бүр гар зөрүүлэх тохиолдол ч гардаг. Гэхдээ охидоо харамлалаа гээд өөрсдөө үерхье барья гэж гуйхгүй. Доод ангийнхаа охидыг л харна. Эсвэл нөгөө ангийнхаа охидод захиа бичнэ. Нэг удаа тус ангийн С.Цогсүрэн нөгөө ангийнхаа Оюунчимэг гэж охинд дурлаад захиа бичих болж. Тэр үед захиан дээр ямар л гоё үг байна, тэр бүгдийг бичдэг байжээ. Б.Явуухулан, Ц.Дамдинсүрэн нарын уран яруу үгтэй бүтээл туурвилыг уншиж байгаад л бичдэг байж. Эхлэлдээ заавал ч үгүй “Надаас чамд, навчнаас цэцгэнд” гэж ирээд л бичнэ. Түүнийгээ гурвалжин дугтуйнд эвхэж хийгээд өгдөг байжээ. Өгөхдөө ангийнхаа найзууддаа дайна. Өөрөө болохоор тээр хол очиж зогсчихоод захиаг минь өгч байна уу, үгүй юу гэж харуулдана. Хариуцлагатай даалгавар авсан найзууд нь ч гүйж очоод захиагаа өгч. Тэгээд хүлээгээд л байлаа. Байдаггүй шүү. Тэгсэн нэг өдөр гэрт ирээд мод хөрөөдөөд өгөөч гэж хэлж. Дотроо баахан горьдлого тээгээд яваад очтол нөгөө охины ээж нь сүүтэй цай чанаж өгөөд, хар шөл хийж өгсөн байна. Байр байдлыг нь ажаад байвал ер нь л их сайн хандаад байна гэнэ шүү. Харин захианы эзэн Оюунчимэг нь учиргүй инээд алдаад гүйгээд байж. Тэгэхээр нь дотроо баярлан нааштай байгаа юм байна гэж бодоод асуутал инээгээд л байж. Тэгсэн Оюунчимэг захиагаа орныхоо ширдэг доогуур хийгээд хадгалчихаж. Өнөөхийг ээж нь олж хараад уншчихгүй юу. С.Цогсүрэн, Оюунчимэг хоёрынх айл саахалт байсан болохоор захиаг нь уншчихаад учиргүй саймшраад байсан гэдэг. Харин хожим тэр тухай ярихаар Оюунчимэг нь “Би лав чамаас захиа аваагүй шүү” гэдэг юм билээ. Энэ мэтчилэн сурагч байх үеийн хөгтэй хөөртэй үйл явдал олон. Бас хүүхэд л болсон хойно багш нартаа загнуулах үе бишгүй тохиолдоно. Дотуур байрны охидоо эргүүлэх гэж яваад захирал болон ангийн багшдаа баригдах үе олон. Заримдаа ч аз таарч мултарч чадна. Ингэж сахилгагүйтэж байгаад баригдвал ангийн багш нь мод бариулаад хоёр гарыг нь дээш өргүүлэн зогсоодог байжээ. Ингэж шийтгүүлэхээр мод хөнгөн ч гар өвдөнө гэж жигтэйхэн. Тиймээс гараа чилээн самбарын өмнө зогсохгүйн тулд аль болох сахилга баттай, томоотой байхыг хичээж эхэлсэн байна.
Баруун турууны дунд сургуулийн багш нар дүндээ их хатуурхана. Барагтай бол онц тавихгүй. Хааяа нэг онц авбал ёстой нэг бөөн баяр болдог. Багш нар дүнгээ харамлахын хэрээр хүүхдүүд ч хичээлдээ шамдана. Эдний ангийн эвлэлийн үүрийн дарга Н.Тогтох 1968 оны 10 жилийн аймгийн математикийн олимпиадад хоёрдугаар байр эзлэхэд нь математикийн багш Буянхүү “Тогтох оо чамд ирээдүй байна. Чи өөрийнхөө зардлаар улсын олимпиадад оролцоход хол давхина шүү” гэж захисан гэнэ. Тэгэхээр нь багшийнхаа үгэнд омогшоод улсад очиж өрсөлджээ. Ингээд түүнтэй хамт явсан ангийн анд Батнасан улсад түрүүлж улсын олимпиадад түрүүлдэг нийслэлийн нэгдүгээр сургуулийн амжилтыг тасалж, улсын аварга болж байжээ. Ер нь жигдхэн сурлага сайтай хүүхдүүд байж. Арван жилээ дунд төгссөн хүүхдүүд хотод ирж элсэлтийн шалгалт өгөөд Монгол Улсын их сургуульд шууд тэнцэх жишээтэй. Арван жилийн сургуулиа төгсөхөд С.Цогсүрэн Эрхүүгийн улс ардын аж ахуйн дээд сургууль, Банчин Одиссейн Политехникийн дээд сургууль, Жавзал Кавказад эмийн сургууль, Лувсанцэрэн Украйнд, Баянжаргал Ленинградад сурахаар болж харийг зорьжээ. Харин бусад нь эх орондоо их, дээд сургуульд суралцсан байна. Сургуулиа төгсөөд ид хийж бүтээх насандаа салбар салбарт алдар нэрээ цуурайтуулсан сайчуул болж. Сурлагаараа ангийнхаа сор болж явсан М.Аюуш ШУА-ийн Физик, техникийн хүрээлэнд ажиллаж байлаа. Дэд эрдэмтний диссертаци бүтээл нь шууд шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалах хэмжээнд хүрэн хөөрч байтал гэнэтийн автын осолд орсон харамсалтай явдлыг ангийнхан нь голоо харлуулан дурсаж байв. М.Аюушийн дааж авч төгсгөсөн ангид нь УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж сурч байж. Тэрээр үе үе багшийгаа дурсан ярихыг ангийнхан нь сонсож тохой залган суралцаж байсан ангийнхаа хүүхдээр бахархдаг гэнэ. Мөн Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнгийн захирлаар арав гаруй жил ажилласан А.Очир, “Новости Монголии” сонины эрхлэгч, доктор, профессор М.Баяртогтох, МУИС-д дөч гаруй жил багшилж буй доктор, профессор Б.Сайнжаргал, сумынхаа Засаг даргаар ажиллаж байсан Т.Даваасамбуу, Багануурын дунд сургуулийн захирлаар ажиллаж байсан С.Мягмар, Төрийн өмчийн хорооны даргын орон тооны бус зөвлөх, Монголын зохиолчдын эвлэлийн гишүүн, яруу найрагч С.Цогсүрэн гээд сайчуул олон. С.Цогсүрэн 10 гаруй кино хийсэн бөгөөд 2004 онд “Маршал Юмжаагийн Цэдэнбал” нэртэй таван ангит баримтат уран сайхны кино бүтээж 2008 онд төрийн шагналд нэр дэвшиж байжээ. Мөн 2012 онд “Жамбын Батмөнх” баримтат уран сайхны гурван ангит кино хийжээ. 

1968 оны төгсөлтөөс нэгэн хос гэр бүл болж өрх гэрээ цогцлоосон нь 10-ын А-гийн Батжаргал, 10-ын Б-гийн Цэвэлмаа нар. Батжаргал аймгийнхаа нэгдсэн эмнэлгийн ерөнхий их эмч бол Цэвэлмаа мөн л аймгийнхаа Мэргэжлийн хяналтын газрын даргаар ажиллаж байжээ.
Эдний төгсөлтийнхөн арван жилээ төгссөнөөс хойш ер нь л байнгын холбоотой. 1998 онд сургуулиа төгссөний 30 жилийн ой гэж уулзжээ. Тэрнээс хойш зав гарах бүрт яаж ийж байгаад л уулзах гэж мэрийдэг болж. Ихэнх нь хотод байдаг учраас хааяа нэг цаг болзон ресторанд, заримдаа нэгнийхээ гэрт цугладаг юм байна. Харин ингэж уулзахдаа 51 охид, хөвгүүдийг сурган хүмүүжүүлж, эрдэм боловсрол олгосон ангийн багш Батмөнх, түүхийн Цээсүрэн, захирал Цэвгээ, хичээлийн эрхлэгч Даваа, уран зохиолын Гомбожав, физикийн Жамбалсүрэн, химийн Чулуун, математикийн Дорлиг, шугам зургийн Маамуу, биологийн Сэрчмаа, анатомын Цэвэгдорж, биеийн тамирын Дашцэрэн, газарзүйн Бадамгарав, трактор комбайны хичээл заадаг инженер Цэрэннадмид багш нарынхаа ач тусыг байнга бодож дурсан санаж явдаг гэсэн шүү.

С.АЛТАН

“Кихот ноён” жүжгээрээ энэ жилийн “Гэгээн Муза” наадмын Гран при шагналыг хүртсэн Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Баатарыг энэ өдрийн зочноор онцолж байна. Хүн бүхэн түүнийг Монголын “урдаа барьдаг” найруулагч гэдэг. Урдаа барьдаг найруулагч маань одоогоос гучин жилийн өмнө Украины Киев хотын Театр урлагийн дээд сургуулийг кино, драмын найруулагч мэргэжлээр төгсчээ. Теле кино үйлдвэрт(‘хуучин нэрээр) туслах найруулагчаар хоёр жил ажиллаад дээрх сургуульд явсан байна. Киевийн сургуулиа төгсөөд Монголын радиод найруулагч, уран сайхны удирдагч, программын зөвлөлийн даргаар 1996 он хүртэл, 1999 оноос өнөөг хүртэл УДЭТ-т ажиллаж байгаа. Баатар найруулагчийн урын сангийн жүжгүүд дотор 1985 онд Б.Мөнхдорж гуайтай хамтран найруулсан “Гургалдайн дуут шөнө”, Г.Доржсамбуу гуайтай хамтран найруулсан “Гарваа” гэсэн хоёр жүжиг түүний тайзны анхны бүтээлүүд ажээ. Түүний найруулсан тавьсан үндэсний жүжгүүд дотор ерэн хэдэн онд хүмүүсийн сонирхлыг ихэд татаж байсан Д.Урианхай гуайн зохиол “Хүн бүгд би”, “Харанхуйд харагдахгүй” жүжгүүд, мөн “Далан худалч”, “Атга нөж”, “Ээж ээ”, “Ану хатан”, “Эхнэрээ зээлээч” зэрэг хорь гаруй жүжиг байна. “Кармен хүүхэн”, “Ганцхан алхахад уулзана”, “Садар эрийг номхотгосон нь”, “Цахлай”, “Хүйтэн сэнтий”, “Гавал сар”, “Амьгүй албат”, “Кихот ноён” зэрэг дэлхийн сонгодог болон гадаадын жүжгүүд байна. Б.Баатар найруулагч өнгөрсөн 2009 оны зургадугаар сарын 16-нд хэвлэлийн бага хурал хийлгэж, “Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн” цолоосоо татгалзаж байгаагаа мэдэгдэж дуулиан дэгдээж байв. Уг мэдэгдэл нь урлагийн салбарт ажиллагсдад төрийн одон, медалийг эмх замбараагүй хүртээж, “гавьяат” цолны үнэлэмж үгүй болсныг буруутгаж  уран бүтээлчийнхээ байр суурийг илэрхийлсэн нэг содон хэлбэр байв. Тэрбээр Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол хүртсэнээсээ хоёр жилийн дараа уг цолноос татгалзсан. Эл цол, тэмдгийг хүртэхдээ чин сэтгэлээсээ баярлаж байснаа хэвлэлийн хурал дээр хэлж байв. Харин сүүлдээ дуртай бүхэн “гавьяат” авдаг болчихсонд урлагийн үнэлэмж, уран бүтээлчдийн нэр төрийн өмнөөс эмзэглэж эсэргүүцэл илэрхийлсэн нь тэр байлаа. Мөн онд “Гэгээн Муза”-гаас Гран при авч, шагнал гардуулах ёслолын ажиллагаа өндөрлөхөд “Муза”-гийнхаа цомыг мартаад явчихсан. Музагаа мартсан хөгжилтэй явдал нь хэл аманд дуртай улсыг нэг хэсэгтээ л ярих юмтай болгож байв. Түүний урын санд “Радио жүжиг”  гэх сонин төрөл радиод ажиллаж байх үеэс нь оржээ. Тэрбээр “Дэлгэцийн жүжиг хэлж байгаа санаагаа хүнд шууд тулгах маягтай нөлөөлж, үзэгчийн төсөөллийг дэлгэцээр хязгаарлачихдаг. Харин радио жүжиг хүнийг төсөөллийн хязгааргүй орон зайд хөтлөөд оруулчихдаг. Үүгээрээ радио жүжиг сайхан” гэж үздэг байна. Жүжгийн зохиол ховордов, жүжиг бичдэг хүн ховордлоо гэж найруулагчаар ажиллаж байгаа хүмүүс бүгд хэлдэг. Б.Баатар гуай нөхцөл байдлыг ингэж хардаг аж. Манайд жүжгээр мэргэшсэн зохиолч байхгүйн дээр байгаа зохиолчид нь мэргэшихийг ч хүсэхгүй байна гэж. Жүжгээр “өвчлөөд”, жинхэнэ бүтээл хийх хүн өнөөдөр алга гэж тэр үздэг аж. Бичиж байгаа хүмүүс нь тайз, дэлгэц хоёрын ялгааг олж харахгүй байгаа учраас олигтой кино, жүжиг гарахгүй байна гэж учир шалтгааныг тайлбарлажээ. Зохиол, театр, кино бүгд мэргэших ёстой гэсэн  байр сууриа хааяа илэрхийлдэг Испанийн зохиолч Мигель де Сервантесийн зохиолоор бүтээсэн “Дон Кихот” жүжгээрээ хүртсэн “Гэгээн Муза”-гийн цомыг нь энэ жил хүү нь гардаж авсан. Тэр марталгүй авч харьсан байж таараа. Тэрбээр заримдаа өөртөө дургүй хүрдэг, дургүй хүрэх хүрэхдээ аймаар дургүй хүрдэг, маш их дотоод зөрчилтэй хүн гэж өөрийгөө нэгэнтээ тодорхойлсон байна лээ. Харин хүндэтгэлтэйгээр жүжгийг нь очиж үзэхдээ Баатар найруулагчид заримдаа аймаар дургүй хүрч, найруулагчтай маш ихээр зөрчилдөх үзэгчид бас цөөнгүй билээ.  

Н.ПАГМА

Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Ц.Сүхбаатартай ярилцлаа.  Тэрбээр энэ сарын 20-21-ний өдрүүдэд Шанхай хотноо зохион байгуулагдсан Азид хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх гишүүн орнуудын дээд хэмжээний IV бага хуралд оролцсон юм. Энэ үеэр түүнтэй уулзлаа.  
-Урд хөрш рүүгээ бид визгүй зорчдог. Тиймээс манай иргэд гэмт хэрэгт холбогдох нь элбэг байдаг л даа. Ер нь хоёр улсын хооронд жилдээ хичнээн иргэн зорчиж байна вэ?
-Монгол Хятадын хооронд жилд дунджаар 1-1.2 сая хүн зорчиж байгаа. Иргэд арилжаа наймаа хийх, сурч, боловсрох гээд олон асуудлаар зорчдог. Тэнд 8000 орчим монгол оюутан дээд, дунд сургууль, коллежуудад суралцаж байна.
БНХАУ руу визгүй зорчдог болохоор манай иргэд гэмт хэргийн золиос болох, аваар осолд орох зэрэг асуудал гардаг нь үнэн. Одоогийн байдлаар Хятадын нутаг дэвсгэр дээр манай улсын 54 иргэн шүүхээс ял аваад биеэр эдэлж байна. Мөн 80 гаруй хүн саатуулагдан шалгагдаж байгаа.
-Хулгайн хэрэг газар авч байгаа тухай мэдээлэх юм?
-Сүүлийн жилүүдэд хулгайн хэрэгт холбогдох байдал нэлээд дэлгэрч байна. Өмнө зүгийн Шинжан, Шанхай, Гуанжоу гээд нүүх маягаар Бээжинд бүлэглэлүүд  орж ирж байгаа.
-Харин сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд БНХАУ-д монголчууд хар тамхины хэрэгт холбогдоогүй гэж дуулсан юм байна. Та үүнийг ямар ажлын үр дүн гэж харж байгаа вэ?
-Монголчууд хар тамхи худалдаалах, гэнэн итгэмтгий зангаасаа болж энэ хэргийн золиос болох явдал олонтаа тохиолдож байсан. Харин Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн санаачилгаар хар тамхинд холбогдож байгаа хүмүүсийн асуудлаар хоёр жилийн өмнө зөвлөгөөн зохион байгуулсан юм. Уг арга хэмжээ олон нийтийн анхааралд маш сайн хүрснээр сүүлийн хоёр жилд хар тамхины хэрэг гараагүй.
-Одоо тус улсад хар тамхины хэргээр хичнээн хүн холбогдож, хэд нь ял аваад байгаа билээ. Нэлээд мандсан Дамдин болон Байгалмаа нарын хэрэг юу болсон бэ?
-БНХАУ-д 34 иргэн хар тамхины хэрэгт холбогдсон байгаа. Тав, зургаан иргэн цаазын ял авсан байсан. Харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс БНХАУ-ын өмнөх даргад захидал илгээж, тэдгээр иргэдийг цаазаар авахгүй байх талаар хандсан. Тиймээс цаазын ял авсан иргэдийн ялыг хэрэгжүүлээгүй байгаа. Дамдин, Байгалмаа нар цаазын ял сонсоод байсан. Дамдингийн ялыг бүх насаар хорих ял болгосон. Дараа нь хугацаатай ял болгож хөнгөлсөн. Байгалмаагийн хувьд бас цаазын ялтай байсныг нь 19 жилийн хорих ял болгосон байгаа.
-Байгалмааг хар тамхины хэрэгт орооцолдож, харийн шоронд амиа алдсан хэмээн зарим хэвлэлээр ташаа мэдээлж байсан. Одоо түүний биеийн байдал ямар байна. Эргэлт оруулдаг биз дээ?
-Бие нь тааруу байгаа. Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн. Ар гэрийн­хэн нь саяхан эргэж очсон. Эргэлтийг хамаагүй олон удаа оруулаад байдаггүй. Жилдээ ганц удаа оруулах зөвшөөрөлтэй байдаг.
-Ял эдэлж байгаа болон саатуулагдаж буй хүмүүс дээр ар гэрийнхэн нь очлоо гэхэд зардлыг нь яаж шийддэг вэ?
-Тэд өөрсдөө гаргана. ЭСЯ-ны зүгээс Бээжингээс өөр хотууд руу хэрэг түвэгт холбогдсон хүмүүсийнхээ асуудлаар очвол Иргэдэд  туслах сангаас зардлыг нь гаргаж, шүүх хурал энэ тэрд нь оролцдог.
-Ялтан шилжүүлэх гэрээг УИХ-аар батлаад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ асуудал ажил хэрэг болоход ямар бэрхшээл тулгараад байгаа юм бол?
-Ялтан шилжүүлэх хэлэлцээрт Монголын зүгээс хоёр жилийн өмнө гарын үсэг зураад УИХ-аас батлахын хувьд баталчихсан. Харин Хятадын тал үүнийг батлаагүй, жаахан сунжирч байгаа. Энэ зун БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин манай улсад айлчилна. Энэ үеэр хэлэлцээрийг эцэслэн байгуулж батламжлах, харилцан хүчин төгөлдөр болгох асуудлыг шийдэх байх.
-Ялтан шилжүүлэх гэрээний нөхцөлд юу гэж тусгасан бэ?
-Хэдийгээр гэрээ хэлэлцээр эцэслэн батлагдаж, хүчин төгөлдөр болоогүй ч гэсэн ялтан шилжүүлж байгаа. Хятадын талаас манай гурав, дөрвөн хүнийг шилжүүлээд өгсөн. Тэд хөнгөн хэрэгт холбогдсон хүмүүс. Мөн хар тамхины хэрэгт холбогдсон хоёр эмэгтэйг шилжүүлж өгсөн. Тэдний биеийн байдал нь тааруу,  эмнэлгийн зардал энэ тэр нь нэлээд түвэгтэй байсан бололтой. Тиймээс шилжүүлсэн байх.
Гэрээ хэрэгжээд эхэлбэл тухайн хүн үндсэн ялаа тодорхой хэмжээгээр эдэлсэн байх хэрэгтэй. Үлгэр жишээч зөв хүмүүжиж байгаа гэдгээ нотолсон тодорхой нөхцөлүүдийг хангаж байж шилжүүлэх юм. Үлдсэн ялыг нь эх оронд нь үргэлжлүүлэн эдлүүлэхээр зааж өгсөн байгаа л даа.Тэрнээс ялтан болгоныг шилжүүлэхгүй.
-Хорих ангиудад хүний эрх зөрчигдөж, улмаар амиа алдсан хэрэг Монголд хэд хэдэн удаа гарсан. Тус улсад ял эдэлж байгаа болон цагдан хоригдож буй хүмүүсийн хувьд эрх нь зөрчигдөж байна гэсэн гомдол ирж байна уу?
-Хятад улс энэ тал дээр дэгтэй, журам сайтай. Тийм асуудал гардаггүй. Манай ЭСЯ-наас тодорхой хуваарийн дагуу ялтнуудыг эргэж уулздаг. Тэднээс “Хүний эрх хэр зөрчигдөж байна, нөхцөл бололцоо ямар байна” гэхчилэн асууж лавладаг л даа. Одоохондоо ямар нэгэн гомдол хүлээж аваагүй байна. Харин Хятадын өмнөд хэсгээрээ халуун байдаг болохоор ийм нөхцөлд ял эдлэхэд хүндрэлтэй байдаг гэдэг. Тиймээс өөр сэрүүн газар ял эдлэх хүсэлт тавьдаг. Тэр дагуу асуудлыг тавьж, зарим ялтныг Өвөр Монгол руу шилжүүлсэн.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

-Э.Зоригт: Хамт олноосоо, үйлчлүүлэгчдээсээ дахин дахин уучлал хүсье-

Орон нутагт нислэг хийдэг “Изинис Эйрвэйз” компани өчигдрөөс эхлэн тодорхойгүй хугацаагаар үйл ажиллагаагаа зог­соолоо. Уг компаниас гар­гасан мэдэгдэлд үйл ажил­лагаагаа зогсоох болсон шалт­гаанаа “Компанийн санхүү­гийн нөхцөл байдал хүндэрч цаашид хэвийн үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болсон” гэжээ. Мөн үйлчлүүлэгч, ажилтнуудаасаа албан ёсоор уучлал хүссэн байсан.
“Изинис Эйрвэйз” компа­нийн мэдэгдэл өчигдөр үдээс өмнө гарсан. Биднийг үдээс хойш тийз захиалгын төвд нь очиход үйлчлүүлэгчид нэлээд бухимдалтай байсан. Тус компани өнгөрсөн сарын 1-нээс “Аз дагуулсан хямдрал” аян зарлаж Мөрөн, Чойбалсан, Өлгий, Улаангом чиглэлийн тийзийн үнээ хямдруулаад байсан юм. Хямдралтай үнээр тийз бичүүлсэн зорчигчид асуудлаа шийдүүлэхээр эхнээсээ ирсэн байв. Мэдэгдэлд дурьдсанаар тийз бичүүлсэн зорчигчдод хүндрэл учруулахгүйгээр орон нутагт нислэг үйлддэг хоёр авиа компани руу тийз шилжүүлэх байдлаар зохицуулна гэж байсан. Харин үйлчилгээний ажилтан “”Аеро Монголиа” компани зорчигч шилжүүлэх хүсэлтийг маань хүлээж авсангүй. Тиймээс мөнгөө буцааж авахаас өөр сонголт байхгүй” гэдэг хариултыг үйлчлүүлэгчдэдээ өгч байв. Үүнээс болж үйлчлүүлэгчид “Товлосон ажлаа яах билээ. “Аеро Монголиа” компанид тийз байхгүй гэдэг хариултыг хэлж байна. Мөн үнийн зөрүүг яах уу. Ингэж үйлчлүүлэгчээ хохироож болохгүй. Дампуурах байсан бол тийз захиалга авахгүй байх ёстой байсан юм” гэх мэтээр бухимдацгааж байв. Гэвч маргаашнаас ажилгүй болох гэж байгаа үйлчилгээний ажилтанд бу­химд­лаа илэрхийлээд байх зориг үйлчлүүлэгчдэд байхгүй байгаа нь ажиглагдсан. Учир нь тэнд байгаа ажилтнууд ч яахаа мэдэхгүй байгаа нь царайнаас нь харагдсан. “Уучлаарай. Бидэнд ч хэлэх үг алга. Ийм л юм болчихлоо. Мөнгөө л ав гэж хэлж байгаадаа уучлал хүсч байна” гэхээс өөрийг хэлэхгүй юм. Илүү их зүйл ярих тэнхэл ч тэдэнд байхгүй байгаа бололтой. Танхим тэр чигээрээ нам гүм, тун эвгүй байв. Ийм байдалтай газарт очсон үйлчлүүлэгч ч аядуухан болчих янзтай. Дэмий л хамаатан садан руугаа утас цохиж “Явах маань бүтэхээргүй болчихлоо. Тийз олдохгүй янзтай. Мөнгөө авахаас өөр аргагүй гэнэ” гэхчлэн ярина. Дараа нь мөнгөө буцааж аваад орон нутагт нислэг үйлддэг өөр компанийн тийз захиалгын төв рүү яаран явж байгаа нь харагдсан. Үйлчилгээний ажилтнуудын утас ч тасралтгүй дуугарна. “Харин тийм ээ, өнөөдөр дуудагдаж ирээд л мэдлээ. Сайтуудаар гарчихсан байна уу. Энэ долоо хоногт тийзээ буцааж дуусгаад учраа олно доо. Яахаа мэдэхгүй л байна” гэх зэргээр хэн нэгэнтэй утсаар ярьцгаах аж. Мөн албаных нь утас тасралтгүй дуугарна. “Та ирээд билетээ буцааж, мөнгөө авах боломжтой. Энэ долоо хоногт амжаад ирээрэй” гэх үгийг дуу султай хэлээд утсаа тавих юм, үйлчилгээний ажилтнууд.
“Изинис Эйрвэйз” компани нь Ньюком группын хөрөнгө оруулалттайгаар 2006 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр байгуулагдаж, Улаанбаатар-Чойбалсангийн чиглэлд анхны хуваарьт нислэгээ үйлдсэн иргэний агаарын тээврийн компани билээ. Тус компани Дорнод,  Хөвсгөл, Өмнөговь, Увс,  Баян-Өлгий  таван аймгийн зургаан чиглэлд нислэг үйлддэг байсан. Мөн Өвөр Монголын Өөртөө Засах Улсын Хөлөнбуйр аймгийн Хайлаар хот руу захиалгат нислэг үйлддэг иргэний агаарын тээврийн  компани байлаа. “Туулах тэнгэр цэлмэг, Тухлах зорчигч амгалан“ гэсэн уриатай тус компани цаашид бүс нутгийн хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулахаар зорилготой байсан юм.
Үүссэн нөхцөл байдлын талаар Ньюком группын Төр, олон нийтийн харил­цаа, хамтын ажиллагаа хариуцсан захирал Э.Зоригт­той ярилцлаа.

–Мэдэгдлийг уншихад санхүүгийн хүндрэлээс болж үйл ажиллагаагаа зогсоосон гэж байна. Хэзээнээс санхүүгийн байдал хүндэрч эхэлсэн бэ. Эдийн засгийн хямрал нөлөөлөв үү?
-Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндэрсэн нь нөлөөлсөн. Гэхдээ энэ үндсэн шалтгаан биш. Энэ салбарын зах зээл жижиг. Жижиг зах зээл дээр өрсөлдөхөд маш хүндрэлтэй байсан. “Изинис Эйрвэйз” компани үндсэндээ гурван жил алдагдалтай ажиллалаа. Алдагдлыг үүсгэн байгуулсан, хөрөнгө оруулсан “Ньюком групп” нөхөөд эцсийг нь тултал явж байлаа. Зах зээл дээрх нөхцөл байдал өөр болох байх гэж өнөөдрийг хүртэл явлаа. Үүнээс гадна хамт олныхоо ажлын байрыг хадгалахын тулд өнөөдрийг хүртэл алдагдалтай ажилласан. Иргэний нисэхийн салбарын нарийн мэргэжлийн хүмүүсээр хамт олон бүрдүүлэх, сургах, бэлтгэхэд маш их хугацаа шаарддаг. Боловсон хүчнээ бэлтгэчихээд үйл ажиллагаагаа шууд зогсооно гэдэг хүнд байсан. Нэгэнт алдагдалтай ажиллаж байсан учраас хоёр жилийн өмнө компанийн үйл ажиллагааг зогсоохоор ТУЗ-ийн шийдвэр гаргахаар бэлтгэж байсан юм билээ. Үйл ажиллагааг нь зогсоохдоо ямар дараалалтай явах вэ гэх зэргээр төлөвлөгөө нь гарчихсан байсан ч “Дахиад хэсэг хугацаанд явуулъя” гээд хүлээлгэчихсэн байсан. Тэр үед эдийн засгийн байдал харьцангуй сайн байсан шүү дээ.
-Орон нутагт нислэг үйлддэг танайхаас гадна хоёр компани бий. Жижиг зах зээлд олон өрсөлдөгч байснаас үйл ажиллагаагаа сэргээх боломж байсангүй юу?
-Зах зээл жижиг, хүн ам цөөн нь нэгдүгээр асуудал. Зорчигч тун цөөн байсан. Үүнээс гадна түлшний үнэ энэ салбарт маш их нөлөөлдөг. Дэлхийд хамгийн өндөр үнээр түлш авдаг. Нэг эх үүсвэрээс хамааралтай. Түлшний үнэ буулгах өрсөлдөөн байхгүй. Хятадаас агаарын хөлгийн түлш импортлоход татваргүй юм билээ. Гэвч импортолж байгаа компани байхгүй. Онгоцны түлшийг тусгай саваар зөөвөрлөдөг учраас галт тэргээр зөөвөрлөх боломжгүй. Өмнөд хилээр оруулж ирээд царигийн зөрүүнээс болж юүлэхэд л дахиад сав хэрэгтэй болдог. Тийм сав нь байхгүй. Тиймээс түлш импортолдог компаниуд ч ашиггүй ажилладаг. Түлш импортолдог компаниуд жилд 40 мянган тонн түлшийг маш өндөр шаардлагын доор импортолдог. Энэ мэт асуудал их байдаг юм билээ.
-Хоёр жилийн өмнө гаргах гэж байсан шийдвэрээ өөрчилж, хүлээх найдвар байсан гэж үү?
-Итгэл найдвар байсан учраас л явуулаад байсан. Манай компани үнэтэй онгоц авсан учраас зардал өндөртэй ажиллаж байсан нь нөлөөллөө. Санхүүгийн түрээсээр авсан учраас хоёр онгоцоо буцаах байх. Одоогоор тийм хэмжээний алдагдалтай байлаа гэж хэлэхэд хэцүү байна. Ямар ч байсан маш их алдагдал хүлээлээ.
-Олон улсад нислэг хийж байсан бол байдал өөр байх байсан болов уу?
-Улаан-Үд, Хайлаар, Манжуур руу нисч байсан. Гэвч ашиггүй болоод нислэгээ зогсоосон. Иргэний агаарын салбарт төрөөс баримтлах бодлогын дагуу ашигтай чиглэл рүү үндэсний тээвэрлэгч л нисэх боломжтой.  
-“Изинис Эйрвэйз” ком­панид ажиллаж байсан хүмүүс одоо хаачих вэ?
-Хөдөлмөрийн гэрээгээ цуцлахаас өөр аргагүй нь харамсалтай. Нийт 225 хүн ажилладаг байсан. Хүн бүртэйгээ уулзаж, гэрээгээ цуцлахаар ярилцаж байна. Энэ салбарт ойрын үед нааштай өөрчлөлт харагдахгүй байгаа учраас хамт олноосоо уучлал гуйхаас өөр арга алга. Нисэхийн нарийн мэргэжилтнүүдэд ажил олдоход хүнд байгаа нь харамсалтай. Харин хөрвөх чадвартай мэргэжилтнүүд маань өөр салбарт ажиллах боломж бий.
Ажилтнуудынхаа нөхөн олговрыг хуулийн дагуу шийдэж байна. Олон хүн ажилгүй болж байгаа нь харамсалтай. Тиймээс ч хамт олноосоо албан ёсоор уучлал гуйж байна. Олон хүний ажил, амьдрал учраас ийм асуудал ярихад үнэхээр хэцүү юм. “Өдрийн сонин”-оор дамжуулаад хамт олноосоо дахиад уучлал хүсмээр байна.
-Үйл ажиллагаагаа зог­соочихоор нислэг үйлдэх тусгай зөвшөөрлийг цуцал­чихсан уу?
-Одоохондоо тийм зүйл гараагүй байна.
-Танай компанийн он­гоцоор зорчихоор тийзээ захиалчихсан үйлч­­лүү­лэгчид хэрхэхээ мэдэхгүй байна. Үйлчлүүлэгчдийнхээ асуудлыг яаж шийдэх вэ?
-Ямар ч асуудал гарахгүй. Ямар нэгэн шалтгаанаар нислэх явахгүй бол зорчигчдыг нь авах гэрээг “Аеро Монголиа” компанитай хийсэн. Гэрээний дагуу зорчигчдоо шилжүүлнэ. Үнийн зөрүү гарвал бид төлнө. Мөнгөө авах хүн нь авч болно. Есдүгээр сар хүртэл 1800 гаруй тийз борлогдсон. Түүний 30 гаруй хувь нь аялал жуулчлалын компани. Тэдний мөнгийг дансаар нь шилжүүлчихнэ. (“Аеро Монголиа” компани зорчигчдыг шилжүүлж авахгүй байгаа талаар дахиж лавлахад “Өнөө өглөө асуудал ярихад боломжтой гэж байсан. Боломжгүй болсон юм болов уу” гэдэг хариултыг өглөө)

 Ц. Өрнөх

Төв аймгийн Угтаал­цайдам сумын Сан толгойн өвөрт тариалан эрхэлдэг “Чонос ЭМБО” компанийн талбай дээр очлоо. Эдний компани энэ сарын 17-ноос тариалалтаа эхэлжээ. Үрсэл­гээгээ хийгээд завгүй, тус компанийн захирал Н.Энхболд ажилчидтайгаа машин техник ярьж, ажил хэр явж байгааг нь шалгана.
Энэ үеэр түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

-Танайх хэдэн га эргэлтийн талбайтай вэ?
-Эргэлтийн 600 га-тай. Улаанбуудай тариалдаг. Зөвшөөрөгдсөн 20 га-даа заримдаа рапс тарина. Заримдаа тарьдаггүй юм.
-Тариалалтын ажил хэр явж байна вэ?
-Төлөвлөсний дагуу явж байна. Гэхдээ сая хэд хоног ойр ойрхон цас, бороо орсон нь тариалалтад саад болчихлоо.
–Та тариалан эрхлээд хэр удаж байгаа вэ?
-Би Төв аймгийн Сэргэлэн сумын хүн. 2007 онд газар аваад, дараа жилээс нь тариа тарьж эхэлсэн. Өмнө нь уурхайд ажиллаж байсан юм.
-Өнөө зун, намрын цаг агаар хэр байх бол?
-Зургадугаар сард их ха­лалт­тай гээд байгаа. Гэхдээ тэрийг сайн мэдэхгүй байна. Минийхээр тэгж их халах шинж мэдрэгдэхгүй байна шүү. Өнөө зуны цаг агаар өнгөрсөн жилийнхтэй ойролцоо байх болов уу. Өнгөрсөн жил айхавтар халуун, сэрүүн байгаагүй гэлээ.
Тэрээр “Цэргийг мянган өдөр тэжээж нэг өдөр хэрэг­лэдэг гэдэг. Тэрэн шиг төр засаг маань тариаланчдаа харж үзэх хэрэгтэй байна. Тариа­ланчдыг сөхрүүлчихгүйн тулд өнөөдрөөс эхэлж дэмжээд явах ёстой. Мах, тариа хоёр л стратегийн гол нэрийн бүтээгдэхүүн. Энэ хоёртойгоо байхад Монгол Улс тийм ч амар сөхрөхгүй. Тийм учраас тариаланчдаа улам сайн дэмжээсэй. Бидэнд зээлээр техник өгнө. Тэр болгоныг нь авах боломжгүй. Хэрэв авчихвал мөнгийг нь юугаараа төлөх вэ, дараа жил нь юугаа тарих вэ гээд асуудал гарч ирдэг. Ингэхээр хуучин техникээрээ л болгоод явж байна” гэж ярилаа. Н.Энхболд захирал үрэлгээгээ хийчихсэн талбай руу мал орж ирээд байгаа нь бас нэг саад болж байгааг учирлана.
“Би чинь тавь гарчихсан. Гэтэл талбай руу мал орчихоор хорь, гучин настай малчин залуустай барилцаж авахын наагуур юм болно. Үүнийг зохицуулдаг хуультай болчих юмсан. Тэгэхгүй бол малчин, тариаланч хоёр байнга дайсагналцах юм” гэнэ.
Энэ хавьд олон мянган га-д тариалан эрхэлдэг зарим компани хэдийнэ тариалалтаа хийгээд дуусчихсан гэсэн. Яагаад гэвэл техник нь бэлэн учир 12 цагаар буюу хоёр ээлжээр жолооч нараа шуурхай ажиллуулсан гэнэ.

Үрэлгээ хийхдээ тухайн жилийн газрын чийг, цаг агаарын хэм, газар нутгийн онцлогоос хамаарч үрээ суулгах гүн нь өөр өөр байдаг юм байна. Харин эдний компани 6-8 сантиметрийн гүнд үрээ суулгаж байлаа. Компанид нь агронимичийн орон тоо байдаггүй ч сумын агрономиосоо зөвлөгөө авдаг гэсэн. Н.Ганболд “Намар тариа халиураад аясын салхинд найгах нь сайхан. Гэхдээ тариаланч хүний жаргал бол тариа хураагаад дуусах. Үр соёолохоос эхлээд ургац хураах хүртэл тарианд ямар их эрсдэл, аюул байдаг гэж санана. Тэр бүгдээс харамлан байж ургуулсан тариагаа хураачихаад л санаа амарна даа. Тэр үед л сэтгэл минь тайвширдаг” гэж ярина.
Үрэлгээний бригад нь зургаан хүнтэй. Өглөө зургаагаас орой есөн цаг хүртэл ажиллаж байгаа аж. Энэ эрчээрээ ажиллабал хоёр хоногийн дараа тариалалтаа дуусгана гэж байлаа.
Л.Сүрэнжав газар тариалангийн салбарт 20 гаруй жил ажиллаж байгаа тракторчин. “Чонос ЭМБО” компанид ороод хоёр жил болж байгаа аж. Тэрээр “Би Завханых. 1971 онд л энд ирсэн. Тракторчин, комбайнч гэх энэ мэргэжил гоё мэргэжил. Тариагаа сайхан ургуулах нь бидний гол зорилго. Арвин их ургац хураах нь бидний ажлын үр дүн боловч цаана нь улс эх оронд минь ашигтай” гэж ярьж байлаа.
Угтаалцайдам сум 32 мянган га эргэлтийн талбайтай. Өнөө жил 12.3 мянган га-д улаанбуудай, 600 мянган га-д бусад үр тариа, 180 га-д төмс, 12-13 га-д хүнсний ногоо тус тус тариалахаар төлөвлөжээ. Энэ сарын 5-наас боловсруулалт хийж тариалалтаа эхлүүлсэн ч цаг агаарын саатлаас үүдэн 14-нөөс дахин ажлаа жигдрүүлсэн байна.
Одоогоор 3860 га-д үр тариа, 87 га-д төмс, 4.5 га-д хүнсний ногоо тус тус тариалаад байгааг тус сумын Мал эмнэлэг үржлийн тасгийн Бэлчээр, газар тариалан, жижиг, дунд үйлдвэрлэл хариуцсан мэргэжилтэн Д.Цэрэнбямба дуулгалаа.
Харин Цээл сумын зарим компаниуд энэ сарын 1-нээс тариалалтаа эхлүүлсэн бөгөөд нэлээд олон компани тариалалтаа дуусчихсан гэнэ. 

Цээл сумын Засаг дарга М.Ганбаттай уулзаж ярилцсан юм.
-Тариалалт хэр явж байна вэ?
-Зарим компаниуд тавдугаар сарын 1-нээс тариалалтаа эхлүүлсэн ч манай суманд тариалалтын ажил энэ сарын 5-8-ны хооронд жигдэрсэн. Чийгийн хувьд таатай байсан ч ойр ойрхон хур тунадастай, цас, бороо холилдон орлоо. Тариалалтын явцад 8-9 хоногийн агаар саатал гарлаа гэж үзэж байна. Хугацааны хувьд алдагдал гарч байгаа ч монгол зурхайгаар хаврын адаг сар үргэлжилж байгаа болохоор цаг агаарын ийм нөхцөл байгаа юм болов уу гэж бодож байна.
Шөнөдөө хүйтэн хонож байгаа болохоор соёололт оройтох хандлага байна. Эрт тарьсан тариа соёолох үеэрээ хяруунд өртөх нь бий. Урьд шөнө гэхэд л цагаан хяруу уналаа. Соёолсон тарианд нөлөөлсөн болов уу гэж бодоод байна.
–Хэдэн га-д тариалалт хийх вэ?
-17 мянган га-д тариалалт хийнэ. Манай сум чинь Төв аймгийн үр тарианы дөрөвний нэг хувийг дангаараа тариалдаг. Одоогоор 6-7 мянган га-д тариалалт хийгдээд байна. Ерөнхийдөө тариалалт боломжийн хэмжээнд явж байгаа.
-Танай сум олон тариаланч өрхтэй гэгддэг?
-108 өрх айл, 64 компани тариа тариалдаг юм. Төв аймгийн хэмжээнд хамгийн олон тариаланчтай газар л даа. Манай сум аймагтаа хамгийн их үр тариа хурааж өгдөг. Бас хамгийн их хадлан бэлтгэдэг. Үүгээрээ аймагтаа төдийгүй улсдаа үр тариа бэлтгэдэг томоохон сум юм гэлээ.
М.Ганбат дарга мал аж ахуй газар тариалан хоёрын харилцааны талаар ярьж байлаа. Эдийн засгийн тооцоогоор Цээл суманд 50 орчим мянган толгой малтай байх ёстой гэнэ. Гэтэл өнөөдөр 110 мянга гаруй толгой малтай болчихоод байгаа аж. Үүнээс үүдээд бэлчээрийн даац хэтрэх, газар тариалангийн бүс рүү мал орох зэрэг хүндрэл ихээр гарч байгаа юм байна. Нэг га-гаас авах ургацын хэмжээ багасч байгаа нь малтай шууд холбоотой байдаг гэнэ. Иймээс тус сумынхан малын тоо толгойг цөөрүүлж, эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх зорилго тавьжээ.
Цээл сумын иргэн, хувиараа тариалан эрхэлдэг Д.Үржинсүрэн гэх залуутай тариан талбай дээр нь уулзлаа. Тэрээр 150 трактороороо газар хавж байлаа.
-Та Цээлийн уугуул уу?
-Тийм ээ, уугуул хүүхэд нь. Бага байхаасаа л тариа тарьж, трактор комбайнч хийж яваад 2005 оноос хувиараа тариалан эрхлэх болсон минь энэ.
-Эргэлтийн хэдэн га-тай вэ?
-100 га-тай.
-Энэ жилийн тариалалтаа хэзээ эхлүүлэв?
-Сая л эхэллээ дээ. 18, 19-нөөс эхлүүлсэн маргаашнаас л дуусгачихна. Улаанбуудай тариална.
-Хувиараа тариалан эрхлэхэд ямар хүндрэл учирдаг вэ?
-Хувиараа тариа тарьдаг иргэдээ дэмжих хэрэгтэй байна. Бид чинь нэг кг үрээ 1000 төгрөгөөр авч байна. Тэгэхээр 10 сая төгрөгөөр үрээ авсан гэсэн үг. Тариалантай холбоотой сан, газрууд чадлынхаа хэрээр дэмжиж л байна. 

-Уулзсан хүн болгон л тариалангийн талбай руу мал орж хүндрэл учруулж байгаа талаар ярьж, халаглах юм?
-Тэрийг ярилтгүй. Дийлдэхгүй байна. Бид ингээд л тариалалтаа хийнэ. Хийгээд дуусчихаар мал нь ороод ирнэ. Малчид нь малаа туугаад л орхичихно. Тариан талбай дээр бэлчиж л явна. Үнэхээр хэцүү.
Зүдэрч тарьсан тариаг намар нь хямдхан авна. Тэгээд хавар нь стандартад нийцэхгүй, чанаргүй муу үр өгнө.
-100 га-д тариалан эрхэлж хэдэн ам бүлээ тэжээж байна гэсэн үг вэ?
-Ах, дүү, хамаатан садан гээд бүгд нийлж тарина. Талбайгаа өөрсдөө байнга манана. Байнгын манаач байлгахгүй бол болохгүй. Одоо ингээд тариалалтаа хийнэ. Тэгж байтал соёололтоо харна. Тариа соёолоод эхлэнгүүт мал харж эхэлнэ дээ. Трактороороо үрлээд өнгөрнө. Араас нь хонь, үхэр бэлчээд л ороод ирнэ. Нэг иймэрхүү л дүр зурагтай амьдрал өрнөж байна.
–Цаг агаар тарианд таатай байж магадгүй гэцгээж байна?
-Энэ жил ер нь гайгүй байх шүү, цаг агаар. Сайхан тариа ургах байх. Чийг ихтэй байна. Тариалангийн бүс нутагт малын тоо толгойг зохих хэмжээнд барих бодлого алдагдсан нь харамсалтай. Гэхдээ яах вэ, газар эхийн буян гэж байна. Хөдөлмөрлөөд л амьдралаа залгуулж явна гэлээ.
Д.Үржинсүрэн талбайгаасаа шороо атгаж үнэртсэнээ “Газар хаваад үрэлгээ хийхээр газрын чийг үнэртээд сайхан шүү. Та нар намар ирээрэй. Бид тариагаа өндөөр гэгчийн ургуулчихаад хүлээж байя. Намар яасан гоё гэж санана” гэснээ “Газар хавахаар хөвөн шиг зөөлхөн болчихдог. Тийм зөөлөн хөрсөнд үрээ суулгаж байна гэж бод доо. Үрээ суулгаад намар нь тариа хураах хүртэлх бүх ажил хоорондоо их холбоо, шүтэлцээтэй байдаг юм” гэж ярьсан юм.

Д.ГАНСАРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ