Category: цаг-үе

Эдийн засгийг идэвхжүүлэх 100 хоног хөтөлбөрийн хүрээнд төсвийг арвижуулж, улс оронд хөрөнгө татах хэд хэдэн даацтай хууль, тогтоолуудыг батлахаар болсон. Үүний нэг нь төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн чиглэл батлах тухай УИХ-ын тогтоолын төсөл юм. ҮХАА-н сайд Ш.Түвдэндорж  уг төслийг өчигдөр УИХ-ын даргад өргөн барилаа. 

Төрийн өмчийг хувьчлах хийгээд хувьчилж үл болох эд хөрөнгийн жагсаалтыг УИХ-аар батална. Тогтоолын төсөлд дурдсанаар нийт 22 төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдийг хувьчилж, өөрчлөн байгуулах юм байна. Эдгээр аж ахуй нэгжүүдийг “төрийн эзэмшлийн хувийг бүрэн хувьчлах”, “төрийн эзэмшлийн хувийг бууруулах” гэсэн хоёр ангилалд хуваажээ. Хувьчлалыг хийхдээ зах зээлийн тааламжит нөхцөл бий болсон, хөрөнгийн зах зээл дээр хүлээн авах чадамж бүрдсэн, хувьчлалын бэлтгэл ажил бүрэн хийж дууссан үед гүйцэтгэхээр тогтоолын төслийг боловсруулсан байна. Юутай ч УИХ-аар хувьчлах 22 аж ахуй нэгжүүдийн нэрсийг сонирхуулъя.

Бүрэн хувьчлагдах хуулийн этгээдүүд

Дараахь 13 төрийн өмчит компанийг бүрэн хувьчлах юм. Ингэхдээ нээлттэй дуудлага худалдаа болон уралдаант шалгаруулалтаар хувьчлах ажээ. 

1.“Эрдэнэт-Булганы цахилгаан түгээх сүлжээ” төрийн өмчит хувьцаат компанийг өргөтгөх, техник, технологийг шинэчлэх, зардал бууруулах, үйлчилгээний шуурхай, найдвартай байдлыг хангах зорилгоор нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар үндэсний компанид хувьчлах;

2.“Багануур, Зүүн өмнөд бүсийн цахилгаан түгээх сүлжээ” төрийн өмчит хувьцаат компанийг өргөтгөх, техник, технологийг шинэчлэх, зардал бууруулах, үйлчилгээний шуурхай, найдвартай байдлыг хангах зорилгоор нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар үндэсний компанид хувьчлах;

3. “Цагаан шонхор” төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг нээлт­тэй дуудлага худал­даагаар худалдах;

4. “Оргил рашаан сувилал” төрийн өмчит хувьцаат компанийг үйл ажиллагааных нь чиглэлийг өөрчлөхгүй нөхцөлтэйгөөр нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах;

5. “Кино урлагийн дээд сургууль” хязгаарлагдмал ха­риуц­лагатай компанийн төрийн эзэмшлийн нийт хувьцааг бусад хувьцаа эзэмшигчдэд санал болгож, татгалзсан тохиолдолд нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах;

6. “Авто импекс” хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг бусад хувьцаа эзэмшигчдэд санал болгож, татгалзсан тохиолдолд төрийн эзэмшил хувьцааг хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжих;

7. “Хөтөлийн цемент шохой” төрийн өмчит хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжих;

8.  “Монсам” төрийн өмчийн оролцоотой хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг нээлттэй дуудлагын худалдаагаар худалдах;

9. “Авто замын тоног төхөөрөмжийн түрээс” төрийн өмчит хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг нээлттэй дуудлагын худалдаагаар худалдах;

10. Уламжлалт анагаахын шинжлэх ухаан, технологи, үйлдвэрлэлийн корпорацийг үйл ажиллагааных нь чиглэлийг өөрчлөхгүй нөхцөлтэйгөөр оюуны өмчийн үнэлгээг харгалзан зөвхөн салбарын эрдэмтэн, судлаачдын багт хаалттай уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах; 

11. “Эрчим” корпорацийг үйл ажиллагааных нь чиглэлийг өөрчлөхгүй нөхцөлтэйгөөр оюуны өмчийн үнэлгээг харгалзан зөвхөн салбарын эрдэмтэн, судлаачдын багт хаалттай уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах;

12. “Армоно” корпорацийг үйл ажиллагааных нь чиглэлийг өөрчлөхгүй нөхцөлтэйгөөр оюуны өмчийн үнэлгээг харгалзан зөвхөн салбарын эрдэмтэн, судлаачдын багт хаалттай уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах; 

13. Хөдөө аж ахуйн техникийн шинжлэх ухаан, технологи, үйлдвэрлэлийн нэгдлийг үйл ажиллагааных нь чиглэлийг өөрчлөхгүй нөхцөлтэйгөөр оюуны өмчийн үнэлгээг харгалзан зөвхөн салбарын эрдэмтэн, судлаачдын багт хаалттай уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах.

Төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг ингэж бууруулна

1. “Монголын хөрөнгийн бирж” төрийн өмчит хувьцаат компанийн бүтцийг өөрчлөн зохион байгуулж, нийт хувьцааны 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хувийг үе шаттайгаар стратегийн болон санхүүгийн хөрөнгө оруулагч нарт санал болгох, хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж болон гадаадын нэр хүнд бүхий хөрөнгийн биржээр нээлттэй арилжих;

2. “Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан” /төрийн өмчит үйлдвэрийн газар/-г компанийн хэлбэрт шилжүүлж, компанийн 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх хувийг үе шаттайгаар хувьчлах;

3. “Хөдөө аж ахуйн бирж” хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийг хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжүүлж, нийт хувьцааны 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх хувийг Монголын хөрөнгийн биржээр үе шаттайгаар арилжих;

4. “Монгол шуудан” төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцааны 34 хувьтай тэнцэх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гаргаж, Монголын хөрөнгийн биржээр арилжих;

5. “МИАТ” төрийн өмчит хувьцаат компанийн 51-ээс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 49 хүртэлх хувийг нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах;

6. “Монголын цахилгаан холбоо” хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг 34 хувь байлгах хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган хөрөнгө оруулагчдыг татах;

7. “Мэдээлэл холбооны сүлжээ” төрийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх хувийг энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүдэд үе шаттайгаар хувьчлах;

8. “Шивээ-Овоо” хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн 20 хүртэл хувьд ногдох хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж болон гадаадын нэр хүнд бүхий хөрөнгийн биржээр арилжих;

9. “Багануур” хувьцаат компанийн нийт хувьцааны 51-ээс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгах хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гаргаж, Монголын хөрөнгийн биржээр арилжих;

Төрийн өмчит нийт 32 аж ахуй нэгжийг хувьчилна. УИХ бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хуулинд зааснаар дээрх  22 аж ахуй нэгжийн 13-ыг нь бүрэн хувьчилж, есийнх нь төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг бууруулах юм. Харин одоогоор нэрс нь эцэслэн албажаагүй байгаа төрийн өмчит арван компанийн бүтцийг өөрчлөх ажээ. Үүнийг Засгийн газар шийднэ.  

М.МӨНХЦЭЦЭГ

-ХСҮТ-ийн туяа эмчилгээний тасагт 9.3 сая төгрөгийн тоног төхөөрөмж бэлэглэжээ-

Монгол Улсын их сур­гууль 69 дэх төгсөлтөө хий­­лээ. Тус сургуулийн Хэрэг­лээ­ний шинжлэх ухаан, инже­нерчлэлийн сургууль, Хууль зүйн сургууль, Шинжлэх ухаа­ны сургууль, Олон ул­сын харилцаа, нийтийн удирд­лагын сургууль, Бизнесийн сургуулийг бакалавр зэрэгтэй 3418, магистр 415, хоёр доктор төгсөж байгаа ажээ.

Өнөө жил МУИС бүтцийн өөрчлөлтөд орж анхныхаа төгсөлтийг хийж буй гэдгээрээ онцлогтой. Олон улсын сэтгүүлч, эдийн засагч, эрхзүйч зэрэг 160 гаруй мэргэжлээр төгсөж буй оюутнууд ажил, амьдралын их замд хүч нэмэн орж ирж байгаа юм. 

МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн эрхзүйн ангийг өнөө жил 120 оюутан төгсөж байна. Тэд хонхны баярын илүү зардлаа хэмнэн Хавдар судлалын үндэсний төвд зүрхний дефибирилляторын аппарат авч өгчээ. Тэд өнгөрсөн өвлөөс хонхны баяраа хэрхэн тэмдэглэх талаар ярилцжээ. Ганцхан өдөр зугаацахын тулд зарлагадах мөнгөнийхөө тодорхой хэсгийг сайн үйлсэд зориулъя гэж шийдсэн байна. Ингээд Хавдар судлалын үндэсний төвд хандан хэрэгтэй тоног төхөөрөмжийн талаар судалгаа авчээ. Тус эмнэлэгт өвчтөний зүрхний хэм алдагдахад яаралтай оруулдаг дефибирилляторын аппарат нэн тэргүүнд шаардлагатай гэжээ. Эмнэлгийн хэмжээнд ганцхан байдаг, хүчин чадал багатай дээрх аппарат харьцангуй боломжийн үнэтэй байдаг болохоор эмнэлгийнхэн төгсөгчдөд саналаа өгсөн гэнэ. Ингээд 9.3 сая төгрөгийн үнэтэй тоног төхөөрөмж худалдан авч өгчээ. Энэхүү сайн үйлсийг санаачилсан Хууль зүйн сургуулийн төгсөгч Т.Энхжаргалтай уулзлаа.

-Оюутнууд их, дээд сургуулиа төгсөж байна гээд хэдэн зуун мянгаар нь мөнгө үрдэг. Ганцхан өдөр идэж уух мөнгөөрөө олон нийтэд, тэр дундаа хүүхдийн эрүүл мэндэд хэрэгтэй зүйл хийе гэсэн юм. Ингээд ХСҮТ-д санал тавиад Туяа эмчилгээний тасагт нь аппарат авч өгөхөөр болсон юм. Уг аппаратаар үхлийн ирмэг дээр байгаа өвчтөнийг босгож ирдэг гэсэн. Одоо байгаа ганцынх нь хүчин чадал муу. Тиймээс шинийг авч өгөөч гэх санал ирсэн. Хүүхдийн тасагт нь авч өгсөн ч гэлээ томчууд бас хэрэглэж болно. 

-Зардлаа багасгаж байгаад аппарат авсан гэсэн. Ямар зардлаа хассан бэ?

-Хонхны баяр зохион байгуулдаг тусгай компани байдаг. Сүүлийн үед төгсөж байгаа оюутнууд дандаа аль нэгэн байгууллагаар баярын арга хэмжээгээ зохиолгодог болсон. Бид үүнээс татгалзсан юм. Бас автобус хөлслөн талбай, Зайсан, Гандантэгчинлэн хийд зэрэг газраар явдаг. Үүнийгээ больсон. Тэртэй тэргүй бүгд очоод үзчихсэн. Бас охидууддаа олон төрлийн хувцас сольж өмсөхгүй байхыг уриалсан. Хонхны баярын өдрөөрөө хувцсанд өндөр ач холбогдол өгөхгүй байхыг манайхан бүгдээрээ дэмжсэн. Нэг бол дээлээ, нэг бол даашинзаа л өмсөөрэй гэж уриалсан. Бидний саналыг манай төгсөлтийнхөн маш сайхан хүлээж авсан шүү. Угаасаа олон хувцас сольж өмсөх өөрсдөд нь ч дарамт болдог. Хувцсанд л гэхэд сая гаруй төгрөг зарцуулсан байдаг. Гэтэл иймэрхүү өндөр зардлаа багасгаад олон нийтэд хэрэгтэй зүйлд зориулж болно гэдгийг бид харуулж чадлаа.

-Мөнгөө хэрхэн цуглуулсан бэ?

-Манай төгсөлтийн 120 оюутан байна. Нэг оюутан 50 мянган төгрөг хандивласан. Үүнийхээ зэрэгцээ сургууль дээрээ хандивын хайрцаг аялуулсан юм. Багш, ажилтнуудаас гадна бусад курсийн оюутнууд маань боломжийнхоо хэрээр хандив өргөж байлаа. Мөн манай сургуулийг төгссөн хуульч, өмгөөлөгч нарыг уг арга хэмжээндээ татан оруулсан. Харин аппаратаа “Монос”-оос худалдаж авсан. Бид ийм зорилгоор аппарат худалдаж авч байна гэхэд “Монос”-ынхон бидэнд 20 хувийн хөнгөлөлт үзүүллээ. Энэ мэтчилэн олон хүний тус дэмээр аппарат авч бэлэглэлээ.

Төгсөгчид өчигдөр Чингэсийн талбайд эрдмийн баяраа хийсэн. Энэ үеэр сургуулиа онц төгсөж байгаа зарим оюутанд МУИС-ийн захирал А.Галтбаяр ромбо, дипломыг нь гардуулан өгсөн юм. Сургуулиа төгсөөд хөөрч догдолсон оюутнууд Чингэсийн талбай дээр оргилуун дарс буудуулан энд тэндгүй цаасан аягаа хаясан байлаа. Талбай дээр эрдмийн баяраа хийсний дараа ресторан руу явна гэцгээж байв. Харин ихэнх ангийнхан ирэх амралтын өдрөөр амралтанд явахаар төлөвлөжээ. Хууль зүйн сургуулийнхан ч бас ирэх хагас, бүтэн сайнд салхинд гарах гэж байгаа гэсэн. “Бид зохих хэмжээгээр хандив цуглуулан олон хүн баярлуулсан. Өөрсдийгөө юу гэж мартах билээ. Зарим ангийнхан өнгөрсөн амралтын өдөр, зарим нь ирэх хагас бүтэн сайнд амралтанд явж оюутан цагийн сүүлийн өдрүүдээ үдэх гэж байна” гэж тэд ярьж байв.

С.АЛТАН

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Чингэлтэй дүүргийн 16 дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт 640 хүүхдийн
багтаамжтай жишиг бага сургууль барихаар төлөвлөжээ. Тус сургуулийг барихаар
төлөвлөсөн газар тав зургаан айл байгаа бөгөөд ихэнх нь газраа чөлөөлж нүүсэн
байна. Харин иргэн Д.Цоодол газраа чөлөөлөхгүй байгаа тул түүнийг зарим хэвлэл
мэдээлэл болон хороо, дүүрэг, Нийслэлийн өмчийн харилцааны газраас буруутгаж
гэмт хэрэгтэн мэт дайрах болж. “Pixar” энимейш­ний бүтээл болох “Up” буюу “Дээшээ”
нэртэй Америкийн хүү­­­хэлдэйн киног бид бишгүй үзсэн. Нас дээр гарсан нэгэн
өвгөний газрыг авахаар хэдэн талаас нь янз бүрээр шахаж дарамталж эцэстээ
тэрээр арга барж байшингаа олон мянган агаарын бөмбөлгөөс уяж агаарт хөөрдөг.
Тэрээр хор­воо ертөнц дээр байж суухын аргагүй болж хүний орчлонгоос шахагдаад
агаарт хөөрөн гарч буй нь энэ. Яг үүнтэй адил үйл явдал манайд үүсээд байна.
Хүүхэлдэйн ки­но­ны өвгөн Чингэлтэйн иргэн Д.Цоодол гуай хоёр яг адил нөхцөлд
орсон санагдлаа. Хэдий олон зуун хүүхдийн эрх ашгийн төлөө сургууль барих гэж
байгаа ч нөгөө талаараа бас л хувь хүний эрх ашиг зөрчигдөж байгаа юм. Ингээд
Д.Цоодол хөгшинтэй уулзахаар Хайлаастын эцсийн буудал хүрлээ.

Буудлаас холгүйхэн замын баруун талд гурав, дөрвөн гудамж яваад
Д.Цоодол гуайнд хүрэв. Гудамжны хэсэг айлууд саяхан нүүсэн бололтой хуучин
буурь байх бөгөөд хогийг нь цэвэрлэжээ. Ганц
эвдэрхий машины сэг л харагдав. Харин хажууханд нь хашаа хороо татсан юм­гүй
хуучны цагаан байшин харагдана.  Хэдэн
залуус шинэ бан­заар хашаа хатгаж байх юм. Хашаа барьж буй талбай нь жижигхэн ч
байшингийн үүд хүртэл нэлэнхүйдээ ногоон сонгино тарьсан нь багсайтал
ургачихаж. Ингээд байшингаас 70 гаруй насны өвгөн нуруугаа үүрсээр гарч ирээд
хэсэг саравчилж харснаа “Хүн ирэхээр л айдаг боллоо. Өчигдөр МҮОНТ-ээс хүмүүс
ирээд ярилцлага аваад байсан. Орой баахан муулсан юм гаргана лээ” гэж бидэнд
хандаж хэлээд “Гэрт ор” гэв. Ингээд түүнээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Танай
энд сургууль барих гээд ганцхан таныг газраа чөлөөлөхгүй байна гэх юм. Яг юу
болоод байгаа юм бэ?

-Манай газрыг трасст орсон учраас даруй газраа чөлөөлж эндээс
нүү гэсэн шаардлага надад ирсэн. Энэ байна Нийслэлийн өмчийн харилцааны газар
гээд. Тэгэхээр нь би Нийслэлийн өмчийн харилцааны газрын орлогч Батсайхан гэдэг
даргатай очиж уулзлаа. Би ганц бие хүн. Газар чөлөөлж чадахгүй гэдгээ хэлсэн.
Тэгсэн эндхийн айлуудыг миний эсрэг босгосон.

-Яаж?

-Газраа чөлөөлөөд нүүж байгаа айлуудыг цуглуулж миний эсрэг
босгож хөөж туугаад зогсохгүй “Чи бол үхэхээс өөр юмгүй өвгөн байна” гэж дайрч
доромжилсон. Тэр шөнө хоёр согтуу залуу манай хашааны хаалга балбаж “Чамаас
болж бид нар мөнгөө авч чадахгүй байна. Гөлөг минь чи ингэж байхаар зайлаач”
гээд явдаггүй. Нохой боргож байсан тулдаа арай гэрт дайрч орж ирээгүй явсан.
Ингээд л насны эцэст хүний гарт үхэх юм байна гэж бодоод маргааш нь арга
барсандаа зах руу явсан. Зах дээр дорвинк байдаг юм билээ.

-Та
тэгээд буу авсан хэрэг үү?

-Аваагүй. 70 мянган төгрөг гэдэг юм байна. Надад тэр мөнгө нь
хаа байхав. Тэгээд ч сум нь олдоогүй. Одоо бүр арга тасраад хутга бэлдчихээд
хэн намайг хэзээ ирж алах юм бол доо гээд бүлтэлзээд сууж байна. Энэ төр засаг
анх гарахдаа малыг малчинд, газрыг иргэдэд нь, орон сууцыг эзэнд нь өглөө гээд
чухам л биднийг “Америкуудаас ч дутахааргүй эрх чөлөөтэй боллоо. Сайн, муу
амьдрах нь хамаагүй өөрийн өмчиндөө л насаа элээх болно гэж хэлж байсан. Ингээд
зогсохгүй “Сахих тун, Бишрэх тун” гэж ирээд л сүрхий яриад байсан. Гудамжинд
тэвэг өшиглөж байсан ажил, амьдралгүй юмнууд төрд гарчихаад өнөөдөр ингэж ард
түмнээ дарамталж суух гэж. Хаа байна. Нөгөө хувийн өмч, иргэнээ хамгаалдаг төр
засаг. Дээр, дооргүй дарга нар нь хуйвалдаж иргэдийнхээ алга дарам газрыг авах
гэж улайрч байна шүү дээ.

-Танай
эргэн тойрны айлууд бүгд нүүчихсэн үү. Шаардлагыг яг хэзээ тавьсан юм бэ?

-Өнгөрсөн жилийн долдугаар сарын 2-нд надад шаардлага ирсэн.
Ингэхдээ гурав хоногийн дотор шаардлагыг биелүүл гэж заасан байсан. Анх
хорооноос надад энд бага сургууль барих талаар юу ч мэдэгдээгүй. Тэгсэн мөртлөө
таны газар трасст орсон байна гэсэн. Хэрвээ трасст орох байсан юм бол өмнө нь
оршин суугчдад хэл дуулгаж, уулзах ёстой шүү дээ. Би замын цаана сургууль барьж
болохоор хоосон газар байна гэж зөндөө хэлсэн. Заавал энэ хэсгийг иргэдээс
булааж авч байгааг ойлгохгүй байна. Хоёр айлыг газраа чөлөөлбөл дундаас нь
тодорхой хэмжээний хувийг Нийслэлийн өмчийн харилцааны газрынхан авдаг гэх яриа
чих дэлсээд байгаа. Тиймээс би цаана нь ямар нэг хуйвалдаан байгаа гэж хардаж
байгаа.

-Нүүсэн
айлуудад мөнгө төгрөг өгч байгаа юм уу. Таныг газраа чөлөөлбөл мөнгө өгнө гэх
юм уу?

-Надад бол ямар ч мөнгө төгрөг хэлээгүй. Эндээс нүүж газраа
чөлөөл гээд хөөгөөд байгаа. Нүүсэн айлуудын хувьд мөнгө төгрөг авсныг нь
мэдэхгүй. Хоёр согтуу нөхөр манайхаас болж мөнгөө авч чадахгүй байна гэж агсам
тавьсныг бодвол ярьсан хэлсэн юм байгаа юм байлгүй. Батсайхан дарга хүртэл
танаас болж энэ хүмүүс мөнгөө авч чадахгүй байна гэдэг. Тэгэхээр мань мэтэд
мэдэгдэхгүй л байгаа байх гэв.

Тэрээр газраа алдахгүйн тулд хашаа босгож байгаа гэнэ. Эмчилгээ
хийлгэхээр тэтгэврийнхээ мөнгөнөөс цааш хийж байсан хэдэн төгрөгөөрөө хэдэн
ширхэг банз аваад таньдаг хүнээ гуйж хашаагаа бариулж байгаа аж. Бидний хооронд
ийн яриа өрнөх зуур тэрээр хоол хийхээр бэлдэв. Хашаа барьж байгаа гурван хүнд
хоол хийж өгөх гэнэ. Хоол хийнэ гэхээр учиргүй мах гаргаад, ногоо цагаа
арилгаад байсан юм алга. Ширээ, сандал гээд байх ч сүрхий юм байхгүй болохоор
жаахан мах гаргаад шалан дээр тавьсан гурилын модон дээр хэрчээд гоймонтой хоол
хийхээр болов. Гэр оронд нь хүний нүдэнд нэг их тусах юм байсангүй. Банзаар ор
хийсэн бололтой дээр нь гудас хаяжээ. Орны талын хананд залуудаа гэр бүлийнхээ
хүнтэй татуулсан зураг өлгөөстэй харагдав. Орой нийгэмд өрнөж буй үйл явдлын
мэдээллийг сонсдог гэх хуучны хар зурагтаас өөр эд хогшил гээд байхгүй юм.
Хэдий тэтгэврийн мөнгө гээд сардаа 200 мянган төгрөг авдаг ч түлээ түлш, тогны
мөнгөндөө зарцуулаад илүү гардаггүй гэсэн. Тиймээс өөрийнх нь хэлснээр турж
үхэхгүйн тулд “Нарантуул” зах дээр тор, бал, харандаа зарж оройдоо өл залгуулах
мөнгөтэй ирдэг байна. Бөөний төвөөс бидний хэлдгээр шар тор аваад 50 төгрөг нэмж
зараад сайн ажиллавал өдөртөө 5000 төгрөг олно. Тэр мөнгөөрөө тансаглалаа гэхэд
л малын бөөр, зүрх, элэг гээд дотор мах авч жаахан шөлтэй хоол хийж иддэг
гэсэн. Харин тэрээр хашаандаа санаа зовсоор сүүлийн 20-иод хоног зах гарч
чадаагүй байгаа юм билээ.

Д.Цоодол гуай энэ 
байшиндаа 30 жилийг үдсэн гэх. Тэрээр гурван ч удаа газраас болж хөөгдөж
байжээ. Д.Цоодол гуай анх Завханаас хотод ирээд Дэнжийн мянгын тэнд зам дагуу
нэг газар буусан аж. Тэгсэн зах руу явах зам тавьж байна гээд хөөсөн байна.
Газраасаа хөөгдөөд яах учраа олохгүй нутаг буцаж Улиастайд бас нэг газар хашаа
байшин ухаантай юм босгож оромж барьтал тэр үед Раднаарагчаа гээд сайд ирээд
цэцэрлэгжүүлнэ гээд дахиад хөөжээ. Одоо хэр нь Улиастайд тэр газарт нэг мод ч
тариагүй, айлууд шаваад буучихсан хэвээрээ байдаг гэж Д.Цоодол гуай ярив. Мөн
Дэнжийн мянгын газар  ч ялгаагүй гуу
дагуулж зам тавиад айлууд буучихсан л байгаа аж. Ингээд хотод энд тэнд хар бор
ажил хийж байгаад энэ газрыг 30 жилийн өмнө 20 мянган төгрөгөөр худалдаж авч
бөөн баяр болж байсан тухайгаа ярингаа тэрээр хоолой нь зангирав. Арай гэж
санаа амарч өөрийн гэсэн газартай болтол түүнийг өнгөрсөн оноос дахиад хөөгөөд
эхэлсэн нь энэ. Түүнээс хэрвээ эндээс нүүхээс аргагүй нөхцөл байдал үүсвэл та
яах вэ гэж асуухад “Одоо бол надад нас ч алга, тэнхэл ч алга. Би бол нүүж
чадахгүй гэдгээ шууд хэлж байна. Хүрз шороо дийлэхгүй, ганц хадаас хадаж
чадахгүй хөгшин хонины насгүй ганц бие өвгөн хаана очиж, хашаа хороо барьж суух
юм бэ. Гэтэл зурагтаар Хотын дарга Э.Бат-Үүл ярьж байна. Газраа чөлөөлөхгүй
байгаа айлуудын тогийг тасална, ажлаас нь хална, хорооны иргэншлээс хасч хотоос
хөөж гаргана гэнэ. Энэ ямар учиртай юм бэ. Өчигдөр хаясан шүлс өнөөдөр хатаж
амжаагүй байхад нийслэлийн дарга ингэж ярьж болох уу. Э.Бат-Үүл гэр хорооллыг
төвийн шугаманд холбож, халуун хүйтэн устай болгоно гэж ярьж байсан нь саяхан.
Монгол хүн байхад Монголын нутаг дэвсгэрээс хөөнө гэдгийг би ойлгохгүй байна.
Залуу насанд нь улс ашиглачихаад хадан гэртээ хэзээ харихаа хүлээж байхад ядаж
амар тайван явуулах хэрэгтэй ш дээ, өндөр настнуудаа. Үндсэн хуулин дахь амар
тайван амьдрах эрх зөрчигдөж байгааг Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга
Бямбасүрэн та анхааралдаа авч ажиллаач ээ гэж хандаж хэлмээр байна” гэв. Тэрээр
залуудаа байгууллагын машинаар хүн зөөдөг байсан аж. Гэр бүлтэй, нэг хүүтэй,
хоёр охинтой гэх боловч хоёр охин нь хамт амьдардаггүй гэсэн. Нэг охин нь
жирэмсэн, нөгөө нь өөртэй нь адил зах дээр аар саар зүйл зарж амьдрал
залгуулдаг бололтой. Харин ганц хүү нь аль эрт өөд болжээ. Одоо түүнд хамаатан
садан гээд байх хэн ч байхгүй. Д.Цоодол гуай “Up” хүүхэлдэйн киноны өв­гөн шиг
бусдад дээрэлхүүлж, ганцаардаж өдөр хоногийг өнгөрөөж байна. Нээрээ л ту­салж
дэмжих хүнгүй, өөрөө хүрз шороо даахгүй энэ настан нүүгээд хаачих ч билээ.
Түүнд өөрийн гэсэн өмчилсөн газартаа л үлдсэн насаа барах цорын ганц мөрөөдөл
бий. Тэгээд ч түүний эхнэр хүүхэдтэйгээ өнгөрүүлсэн аз жаргалтай, сайхан
дурсамж бүхэн энэ л газарт, энэ л байшинд нь өнгөрсөн нь дамжиггүй.

Одоогийн байдлаар Д.Цоодол гуайн баруун талын зургаан айл нүүсэн
гэнэ. Мөн хоёр айл удахгүй нүүхээр бэлтгэж байгаа аж. Уг нь Д.Цоодол гуайн
газар 500 метр квадрат юм байна. Тэрээр гэрээ тойруулаад сургуулиа барьчих
гэсэн хүсэлт тавьсан боловч зөвшөөрөхгүй заавал газраа чөлөөл гэсээр байгаа аж.

Д.ДАВААСҮРЭН

Монголын тайз, дэлгэцийн урлагийн нэрт мастер Жанцангийн Дорлигжав агсны охин Оюунбилэгтэй ярилцлаа. Тэрээр нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн 122 дугаар цэцэрлэгт багшаар ажилладаг нэгэн юм.  

-Танай аавыг мэдэхгүй хүн ховор. Ялангуяа “Мөнгөн буйл” киноны Гочоо заанаас аваад “Тууврын замд”, “Харуул занги”-ийн гол дүрүүдээр нь мэднэ. “Манай Доолио ч жинхэнэ авьяасын хүүдий байсан даа” гэж хэн хүнгүй дурсдаг? 

-Манай аав чинь мэргэжлийн сургууль соёл дүүргээгүй хүн. Гэвч байгалиасаа заяасан авьяастай нэгэн байжээ. Монголын ард түмэн аавд дэндүү хайртай байсныг миний бие алхам тутамдаа мэдэрдэг. Бид чинь эхээс гурвуулаа. Дээрээ нэг эгч, дороо нэг эрэгтэй дүүтэй, би дундах нь. Аавынхаа амины хайртай охин нь байв. Театрт ч, кино үйлдвэрт ч, хөдөө хээр ч ааваасаа салахгүй, үргэлж зүүгдээстэй явна. Дандаа л алиа хошин зүйл ярьж, олны инээдийг бардаг болоод ч тэр үү, “аав чинь гэртээ ингээд л марзганадаг уу” гэж хүмүүс асууна. Гэртээ онигоо юм уу, ямар нэгэн хошин зүйл яриад, инээд хөөр болох нь ховор. Харин орсон гарсан хүмүүсийг зүгээр өнгөрөөхгүй. Цаашлуулж, наашлуулж, ёжилж, элдэв хоёроор зовооно шүү дээ. Түүнд нь хүмүүс ч дуртайг нь яана. Өтгөн хар хөмсөг, ширүүн дориун харц нь нөлөөлдөгсөн үү, бусдад муухай ааштай хэдэр ёдор санагддаг байж магад. Гэвч уг хүн нь их зөөлөн. Маш уян. Юм л болбол уйлна. Аавынхаа хувь амьдралыг ярихад мэ­дээж олон зүйлийг хэлж болно л доо. Хийсэн үйлдэл, хэлсэн үг бүр нь санаа сэтгэлээс яахин гарах билээ. Манай хүн чинь (аавыгаа хэлж байна) өглөө эртээ босоод угаалгын өрөөнд бараг л “жил” болно доо. Шүдээ угаах гэж их удна. Адуун цагаан шүдтэй гэж манайхан ярьдаг даа, нэг чиг шүд нь өвчлөөгүй өнгөрсөн гээд бодохгүй юу. Өглөө бүр сахлаа авна. Тэгэхдээ ёс юм шиг “Мөнгөн цагаан хөлөг минь дүүлж явнаа хө

Мөнгөн цагаан хөлгөө бариад дуулж явнаа, би…” гэж ёс юм шиг дуулдаг сан. Тэр дуу зурагт, радиогоор явахад аавын минь сахлаа хусаад дуулж зогсоо нь нүднээ үзэгдэж, эрхгүй нулимс мэлмэрдэг юм.     

-Уугуул нутаг нь Баян­хонгор байх шүү?

-Тийм ээ, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг суманд 1943 оны тавдугаар сарын 15-нд төрсөн байдаг. Ээж маань бас тавдугаар сарын 15-нд төрсөн. Хоёулаа хамт төрсөн өдрөө тэмдэглэнээ, тэр өдөр нь бас Дэлхийн гэр бүлийн баяр тохиодог юм. Манайхан ах дүүсээрээ цуглаж байгаад тэр өдрийг халуун дотноор тэмдэглэнэ. Ингэхэд аав дутуу төрсөн гэдэг. Ердөө нэг килограмм гаруйхан улаан цурав амьтан төрж эхийгээ зовоон, хүмүүст адлагдаж  байснаа хааяахан дурсдаг сан. Багынхаа хөгжилтэй хөөртэй дурсамжаасаа ярих нь яг л кино, жүжиг ярьж байгаа шиг гоё. Гэрт нь ирсэн хүмүүсийг төмөр цагаан орны хөлөөс бүснийх нь үзүүрээр уях, хормойг нь ширмэл ширдэгтэй оёж орхих гээд мөн ч зүггүй байсан юм билээ. Урлагийн хүн болох зам мөр нь цэргийн албанаас нь улбаатай. Улаанхуаранд алба хааж байхдаа цэргүүддээ онигоо ярьдаг, шүлэг уншдаг, бусдыг дуурайж элэглэдэг, бараг л жүжигчилсэн тоглолт үзүүлдэг байж. Цэргээс халагдан сумынхаа улаан буланд ажиллаж байгаад дараа нь аймгийнхаа соёлын төв рүү татагджээ. Тэнд байхдаа Э.Оюун гуай тэргүүтэй аваргуудын нүдэнд өртөж Улсын драмын театрын босгыг алхсан түүхтэй. Аав драмын театрын жүжигчин болсноор манайх хот руу нүүж байгаа юм. Тэр чинь далан таван он. Миний бие хоёр настай байж шүү.

-Кино зурганд болон Драмын театрт хамт очиж байсан дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Аавынхаа тоглосон жүж­гийн нээлт бүрийг ээж бид хэд очиж үздэг байлаа. “Найрын ширээний ууц”-аас аваад гадна дотны олон ч сонгодог жүжгүүд бий. Тэр бүгдэд теат­рын тусгай суудалд эрхэмсэгхэн залраад үздэг байсан минь ямар том хувь заяа вэ. Киноных нь нээлтийг бас очиж үзнээ. Гамингуудад баригдан нэхий дээлээ алдаж өвлийн хүйтэнд нүцгэн үлддэг киноны нэг хэсэг бий. Түүнийг нь үзчихээд “Миний аавын дээлийг өгөөч” гэж танхимаас орилж үзэгчдийг инээлгэж байснаа санадаг юм. Хүүхэд байсан болохоор кинонд нь бүр орчихсон хэрэг л дээ. Мягмарнаран гуай, Жарантав гуай, Нямсүрэн гуай, аав дөрөв Драмын театрт нэг өрөөнд байсан. Уран бүтээлийн нөхдөөс гадна хувь амьдрал дээр амь нэг явсан даа. Энэ хэд дээр “Говийн зэрэглээ”-гийн ангийн байцаагч буюу Цэвээнравдан ах, Цэрэнпагма, Цэрэндарьзав эгч нар нэмэгдэнэ. Гэр бүлээрээ цуглана, баахан л инээдэм, хөөр хөгжөөн болж, үр хүүхдүүд нь тусдаа тоглож, гэргий нар нь хоол унд бэлдээд, аав, Цэвээнравдан ах хоёр гол дүрд нь орчихсон бөөн шуугиан болно. Аз жаргалаар бялхаж, инээд баяслаар цалгилсан он жилүүд байж дээ. Мягмарнаран ах л өдгөө театрынхаа голомтыг сахиад үлдсэн байна.   

-Жүжиг киноныхоо дүрүүдийг хэрхэн бэлддэг байв. Тэр тухайд нь та юу хэлэх вэ?

-Жүжиг, киноны зохиол гэж албан газрын жилийн тайлан шиг нэвсийсэн зузаан материал бариад ороод ирнэ. Тэрхүү зохиолоос өөрийнхөө дүрийн үгийг цээжлэх нь мэдээж. Гэвч бусад шиг “мах”-аа идээд, улайран ноцолдоод, өдөр шөнөгүй уншаад өөрийгөө зовоогоод байхгүй. Бараг л өнөө зузаан цаасаа дэлгэж харсан болов уу гэж бодохоор. Харин тайзан дээр гараад ирэхээр хүн хүнээс илүү. Дүрдээ орж, дүрээ гаргаж, үзэгчдэд хүргэж буй байдал нь цаанаа л өөр. Заяагдмал авьяастай гэдэг нь л тэр байх. “Мөнгөн буйл” киноны Гочоо зааны дүр олны сэтгэлд илүүтэй хоногшсон байдаг. Ялангуяа 

“Азын тэнгэр байвал 

Ааваас бусдыг авна даа Гочоо минь дээ хө…” гэж жолоогоо мушгиад дуулаад явж буй дүр зураг, сумын наадамд очих гэж гурван дугуйтынх нь дугуй хагарч хөглөж байгаа хэсэг гээд “Мөнгөн буйл”-ын Гочоогийн дүр аавыг минь  олны хайртай жүжигчин болоход ихээхэн нөлөөлсөн болов уу. Хүмүүс Гочоогийн дүрийг нь онцлох гээд байдаг. Уг киноны зураг авалтад аав маш удаан явж билээ. Тэр хугацаанд нь бараг л бэтгэртлээ санасан юм даг. Харин “Тууврын замд” киноны зураг авалтад ээж бид хамт явсан. Архангайн Тамирын голын хөндийд зургийг нь авсан. Тайхар чулуу, Тамирын голын хөвөө сэтгэлд дотно байдаг маань тийм учиртай. “Тууврын замд” кинонд хүүхэн оролддог нэг хэсэг гардаг даа. Тэр зургийг авахад киноны хамт олон ээжийг дагуулаад “Нөхрийгөө хэрхэн яаж хүүхэн эргүүлж байгааг өөрийн биеэр хар” гэж үзүүлж байсан. Мөн “Ингэх гээд байсан юм” киноны зурганд Батсүмбэрийн тийшээ хамт явж байлаа. Яагаав, аав жолооч болдоггүй юу. Өнөө шалдан гурав чинь машиныг нь унаад зугтахад дугуй нь салаад давхичихдаг даа. Тэгэхэд аав “Миний машин, миний машин” гээд гүйдэг. Анхны тоглосон кино нь “Тэнгэрийн муухай арилдаг” байх шүү. Наяад оны эхээс ерээд оны эх хүртэлх арваад жилийн хугацаа бол аавын минь Монголын кино урлагт жинхэнэ мандаж байсан оргил үе нь байжээ.     

Наадам дөхөхөөр бас л бодогдоно. Бөх, моринд жигтэйхэн дуртай. Бөхийг бол гэртээ үзнэ. Харин морийг Яармагийн дэнж, Буянт-Ухаад очиж, ёстой л нөгөө тоосон дунд нь орж үздэг байлаа. Ерэн нэгэн онд байх аа,  Сүрэнхорын хээр азарга төрийн наадамд хол тасархай түрүүлж ирэхэд аав уйлаад. Наадамчдаас санаа зовж байгаа ч юм алга. Хүмүүс аавыг таниад бүрхчихсэн, аав дунд нь уйлаад байдаг. Маарын хээр, өөр ямар ямар ч билээ дээ, морьдыг айраг түрүү хүртэхэд аав уйлдаг сан. Тоглолтоор хөдөө гадаа явахдаа сумын наадам, багийн баяртай таардаг юм билээ. Уралдсан морьдыг нь харан баахан усан нүдэлж, унаач хүүхдүүдэд нь халаасан дахь мөнгөө бүгдийг нь тараагаад өгчихдөгийг найзууд нь хэлдэг байв. 

-Уучлаарай, Дорлигжав гуайг их л залуухнаараа бурхан болсон гэдэг?

-Тавин гурван насандаа л өнгөрсөн. Уран бүтээлчийн ид жагсаж явах нас биз дээ. Аавтайгаа үргэлж хамт байх юм боддог байжээ. Гэнэт яваад өгөхөд нь хорвоо дэлхий хоосорчихсон юм шиг санагдаад хэцүү байсан. Багаас халуун өврөөс нь салдаггүй, хүзүүг нь тас тэврээд унтдаг байсан аавыгаа шөнө бүр зүүдэлдэг байлаа. Гэнэтийн цочролд орсон нь тэр л дээ. Ээждээ энэ тухай хэлэхээр ерөөсөө тоодоггүй байв. Эгч, дүү хоёр зүүдэллээ, саналаа гэж ярихгүй. Би гэдэг хүн л хэдэн сараар зүүдэлдэг юм. Тэгтэл нэг өглөө ээж “Бусад нь зүгээр л байна ш дээ. Чи яагаад зүүдлээд байгаа юм. Чи аавыгаа бодоод, шаналаад байгаа байхгүй юу. Бодохгүй бай л даа. Эгч, дүү хоёр чинь бодохгүй байж болоод л байна” гэж намайг загнадаг юм. Тэр үед би ээждээ маш их гомдож байсан. Ээждээ тэгж их гомдсон хэрнээ “Нээрээ л би аавыгаа арай дэндүү их бодоод, санаад, шаналаад, цөхрөөд байгаа юм байна” гэдгээ ухаарсан. Дараа нь эргээд бодоход ээжийн зөв байсан. Намайг ухааруулах гэж, амьдралын үнэнийг зориг гарган хэлжээ. Үхсэний араас үхдэггүй хорвоо гэдгийг ээж минь, үр наддаа ойлгуулсан хэрэг. 

-Ээждээ тэгж загнуулсны дараа зүүдлэх нь багассан уу?

-Ээжид тэгж загнуулаад, гомдсондоо асгартлаа уйлсны дараа зүүдлэх минь багасаад, амьдралын гашуун үнэнийг ойлгож, түүнтэй эвлэрч эхэлж байгаа юм. Ээж тэр үгийг надад ямар их зориг тэвчээр гаргаж хэлсэн бол. Аавыг өнгөрөх үед би нялх хүүхэдтэй байсныг ч хэлэх үү, ихэд турж эцэж, сэтгэл санааны гүн цочролд орсон байснаа хожим ухаарсан даа. Сүүлийн үед аавынхаа тухай бусадтай ингэж ярьж, сэтгэлээ онгойлгон уйлаагүй юм байна шүү. Миний дүү уучлаарай.(тэрээр ийн хэлээд хэсэг хугацаанд уйллаа) Он жил өнгөрөх бүрийд аавыгаа гайхамшигт авьяастай нэгэн байсныг улам бүр мэдрэх юм. Манай найзууд “Чи аавынхаа тоглосон киног үзээд уйлдаг уу” гэж асуудаг. Би уйлдаггүй. Харин ч бахарх­даг. Миний хүүхдүүд, миний дүүгийн хүүхдүүд өвөөгөө огт хараагүй хэрнээ киноноос хараад өвөөгөөрөө бахархдаг. “Мөнгөн буйл”, “Тууврын замд”, “Харуул занги” гараагүй наадам, цагаан сар гэж байхгүй. Тэр бүгдэд аавтайгаа хамт байгаа мэт сайхан бодол төрдөг. Цагаан сарын шинийн нэгэнд ээждээ золгоод, ах дүүсээрээ цуглачихсан жаргалтай гэгч байхад, аав минь цэнхэр дэлгэцээр Гочоо зааныхаа дүрээр бидэнтэйгээ уулзаж хамт байдаг даа. Ийм л сайхан хувь заяа бидэнд тохиосон. Аавыг минь хүмүүс гавьяат авах байсан гэдэг. Гэвч гавьяаттай гавьяатгүй болдог л байхгүй юу. Цэвээнравдан ах, Арслан буюу Доржсамбуу гуай бүгд л гавьяатгүй өнгөрсөн ч ард түмэн тэднийг дэндүү хайрладаг даа.   

-Танайхны хүүхдүүдээс өвөөгийнхөө авьяасыг өвлөсөн хүүхэд бий юу?

-Миний хүү Булган Санкт-Петербургийн урлагийн сур­гуулийг өнөө жил төгсөнө. Энэ сарын сүүлээр хонхны баяр нь болно. Бид гэр бүлээрээ явахаар зэхэж байна. Булган гэж төрсөн уулынхаа нэрээр аав минь миний хүүг нэрлэсэн. Яагаад ч юм Булганд илүү хайртай байж билээ. Хүү маань багаасаа Монголын хүүхдийн ордны дугуйланд явсан. Багадаа Жигжидийн Биндэр гуайн нэгэн кинонд тоглож байлаа. Өвөөгөө өнгөрөхөд дөрвөн настай байсан. Булганыгаа өөрийнх нь мэргэжлийг өвлөөд Санкт-Петербургийн их сургууль төгсч байгааг харсан бол гэж бодохоор сэтгэл хөндүүрлээд байдаг.    

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА 

-“Эрдэнэс Таван толгой” урд хөрш рүү хоногт 300-400 машин нүүрс тээвэрлэж байна-

Сүүлийн үед эрс унасан нүүрсний борлуулалт өнгөр­сөн сараас илт сэргэчихэж. “Эрдэнэс таван толгой”-н Баруун Цанхиас  гэхэд л тавдугаар сард 576 мянган тонн нүүрс урд хөрш рүү  тээвэр­лэжээ. Өнгөрсөн жилийн нэгдүгээр улиралд эдний компани ердөө 100 мянган тонн нүүрс борлуулж байсан бол он гараад эхний гурван сард нэг сая тонн нүүрс экспортолсон байна. 

Биднийг “Эрдэнэс таван толгой” дээр очиход баруун Цанхийн орд дээр олборлолт ид явагдаж байлаа. Өмнө нь очиход эл хуль байсан уурхайд аварга машин техник бужигнаж эхэлжээ.  Нүүрс ачсан машинууд тасралтгүй цувцгаана.  “Эрдэнэс таван толгой” компанийн ордоос өдөрт 300-400 машин тээ­вэр­лэлт хийж байгаа аж. “Баруун Цанхи дээр тээвэрлэлтийн машин дахиад ч хэрэгтэй байна” гэж уурхайн захирал Н.Ням­гэрэл ярилаа. Уул уур­­хайн салбарт 15 жил ажил­ласан ашиглалтын инженер энэ залуу өмнө нь уран, нүүрс, алтны ордуу­дад ажиллаж байж. Австралид мастер хам­гаалаад иржээ. Энэ жилээс уурхайн захирлаар ажиллаж эхэлжээ. 

“Эрдэнэс Таван толгой”-д тээвэрлэлтийн найман ком­пани ажилладаг юм бай­на. “Монголын үндэсний олборлогч”, “Хишиг арвин”, “Мера” компаниудын хамтар­сан “Монгол уурхайчин” нэгд­лийн олборлолт явуулж буй баруун Цанхиас 100 тонноос дээш даацтай машинд нүүрс ачиж байгаа гэнэ. Харин Зүүн Цанхиас буюу “Чалко”-гийн өрөнд өгдөг нүүрсийг 70 тоннын даацтай машинууд тээвэрлэдэг аж. Зүүн Цан­хийн нүүрсийг “Энержи ре­сурс”-ийн барьсан засмал замаар тээвэрлэдэг юм. Замын даа­цаас шалтгаалж ийм хязгаар тавьжээ. Одоогоор “Энержи ресурс”, жижиг Таван толгойн борлуулалт сайнгүй хэвээр учраас замын ачаалал бага байгаа аж. 

Н.Нямгэрэлийн хэлснээр баруун Цанхи дээр олбор­лолтыг нэмэгдүүлэхэд ямар ч асуудал байхгүй гэнэ.  Зүүн Цанхийн хувьд техникийн бэлэн байдал муу гэсэн шалтгаанаар асуудал гарч байгаа гэсэн тайлбар хэлэв. Олборлолт эрчимтэй явагдаж байгаа нь Баруун Цанхи юм байна. Олборлолтын зардал 25-30 ам.доллар орчимд хэлбэлзэж байгаа аж.  

Одоогоор “Эрдэнэс Таван толгой”-н  агуулахад 2.5 сая тонн нүүрс хадгалагдаж байгаа гэж уурхайн захирал онцлов.  Гаргахад бэлэн нөөц нь 1.5 сая тоннд хүрчээ. Он гарсаар олборлосон хоёр сая гаруй тонн нүүрснийхээ талыг нь борлуулсан гэсэн мэдээг бидэнд дуулгасан юм. 

Оны эцэс гэхэд 10-11 сая тонн нүүрс зарна гэсэн тооцоо гарчээ. Энэ оны төсөвт 30 гаруй сая тонн нүүрс зарж мөнгө олно гээд тусгачихсан гээд бодохоор эдний компани Монголын компаниудын экс­порт­­лох учиртай нүүрсний гуравны нэгийг нь л лав зарчих болол­той.

Шинэ мэдээ дуулгахад “Эрдэнэс Таван толгой” энэ долоо хоногт “Шинхуа”-д нүүрсээ зарж эхлэхээр болж. Ерөнхий сайдын урд хөршид хийсэн айлчлалын үеэр “Эрдэнэс Таван толгой”, “Энержи ресурс”, “Тавантолгой” компаниуд  хорин  жилийн хугацаанд нэг тэрбум хүртэлх тонн нүүрсийг “Шинхуа энержи” компанид нийлүүлэхээр тохиролцсон юм. Энэ тохиролцооны эхлэл болгож “Эрдэнэс-Тавантолгой”  “Шинхуа”-д энэ сард  450 мянган тонн нүүрс нийлүүлэхээр болсон билээ. Нэг тонн нүүрсийг “Цагаан хад”-ны нөхцөлөөр буюу 48.5 ам.доллараар нийлүүлэхээр тохиролцжээ. Тус компани одоогийн байдлаар  нэг тонн нүүрсийг уурхайн амны нөхцөлөөр 35 ам.доллар,  Цагаан хадны  нөхцөлөөр 48.5 доллар, Ганц модны нөхцөлөөр 57 ам.доллараар нүүрсээ худалдаж байгаа аж. “Шинхуа”-д тавдугаар сард нийлүүлэх нүүрсний  нийт төлбөр нь  21.8 сая доллар болж байгаа гэнэ. Энэ төлбөрийн 17.4 сая ам.доллар нь “Эрдэнэс Таван толгой”-н дансанд оржээ. Тус компанийнхан энэ наймааг “Шинхуа”-тай хийх худалдааны зөвхөн эхлэл нь хэмээн ярьж байв. Нүүрсний үнэ хэлбэлзэлтэй байгаа учраас цаашдаа сар бүр тохироод явахаар ярьжээ. 

“Эрдэнэс Таван толгой” он гарсаар “Шинхуа”-тай нийлээд урд хөршийн найман компанитай нийтдээ 4.25 сая тонн нүүрс нийлүүлэхээр тохиролцжээ. Нэг тонныг нь хамгийн багаар буюу 35 ам.доллараар зарна гэж бодоход ойрын үед 150-160 сая ам.долларын борлуулалтын орлого олох боломжтой гэсэн тооцоог компанийнхан гаргажээ. 

Н.Нямгэрэл “Нэг үеэ бодвол борлуулалт илт сэргэсэн учраас цаашдаа үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлээд явах боломжтой болж байна” хэмээн ярив.

Баруун Цанхи дээр олборлолт явуулж байгаа үндэсний олборлогчид цалин цуух, төлбөр мөнгөө аваагүй гэсэн шалтгаанаар өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард ажил хаясан ч одоо байдал хэвийн болсон гэнэ. Компанийн зүгээс төлбөрийнх нь ихэнхийг барагдуулж тохироо хийжээ.   

Таван толгойд олборлолт явуулдаг “Энержи ресурс”, “Эрдэнэс Таван толгой”, “Таван толгой” компаниуд “Шинхуа”-тай хамтарч хил хооронд төмөр зам барихаар тохирсон. Одоогоор 51 хувийг нь манай гурван компани, 49 хувийг нь “Шинхуа” эзэмших “Гашуунсухайтын төмөр зам” хамтарсан компани байгуулаад буй. Төмөр замын зураг төслийн ажил хийгдэж байгаа аж. Энэ сардаа багтаагаад бүтээн байгуулалтын ажлыг нь  эхэлчих байх гэсэн тайлбарыг “Эрдэнэс Таван толгой”-нхон өгч байв. Бүтээн байгуулалт нь эхэлчихвэл хагас жилийн дотор хил дамнасан 18 км төмөр зам баригдах нь. Төмөр зам ашиглалтад орсноор жилд 20 сая тонн нүүрс тээвэрлэх боломж нээгдэх юм. Ачааны машинаар хил дамнуулан тээвэрлэлт хийхэд 8-9 ам.долларын өртөг гардаг бол төмөр зам барьсны дараа тээвэрлэлтийн зардал 5-6 ам.доллараар буух боломжтой гэсэн тооцоо гарчээ. 

“Эрдэнэс таван толгой” нүүрсээ “Энержи ресурс”-ийн баяжуулах үйлдвэрт угааж илүү үнэ хүргэн зарна гэж төлөвлөөд ажиллаж байгаа. Одоогоор эцсийн шийдвэр гараагүй гэнэ. Хоёр талаас ижил хэмжээний нүүрс нийлүүлж хамтарч угаагаад Хятадын зах зээл дээр хамтран зарах гэрээний төсөл ТУЗ-ийнх нь түвшинд яригдаж эхэлжээ. Тус компани Японы “Нагата инженеринг” компанитай хамтран элс ашиглан хуурай аргаар нүүрс баяжуулах технологийг туршиж үзэхэд амжилттай болсон талаар салбарын яам нь мэдээлж байсан. Туршилтыг үргэлжлүүлэн хийж байгаа аж. Үйлдвэрээ барьтал “Энержи ресурс” компанийн баяжуулах үйлдвэрийг хамтран ашиглахаар төлөвлөөд байгаа гэнэ. 

Таван толгойн хоёр Цанхи ирэх аравдугаар сард нийлчих юм билээ. Зүүн Цанхи 80 метр,  Баруун Цанхи 50 метр гүнтэй байгаа юм байна. Хуулиараа ашигт малтмалыг бүрэн ашиглах үүрэгтэй учраас Таван толгойн орд дээр ажиллаж байгаа компаниудын эзэмшиж буй хэсэг энэ маягаар хоорондоо нийлэх бололтой. 

Зүүн Цанхиас нүүрс авдаг “Чалко”-гийн борлуулалт хүндэрч нүүрс авахаа хязгаарласан янзтай байгаа учраас манай улс өрөө бүрэн дарж дуусаагүй байна. Гэхдээ “Чалко”-гийн зүгээс Зүүн Цанхийн нүүрсийг өөр компаниудад борлуулж өрөө дарах боломж олгожээ. Өмнө нь ийм боломж олгодоггүй байж. Борлуулалт илт сэргэсэн учраас хоёр Цанхиасаа зэрэг олборлож өрөө дарж, ашиг олох боломжтой гэж тус компанийнхан ярьж байв. Уг нь “Чалко” компанитай хийсэн гэрээний дагуу бол “Ганц мод”-ны нөхцөлөөр Зүүн Цанхиас нүүрс нийлүүлэх үүргийг манай улс хүлээгээд байгаа юм. Одоо бол уурхайн амны, Ганц модны, Цагаан хадны гээд гурван нөхцөлийн алинаар нь ч нүүрсээ зарах боломж нээгджээ. “Эрдэнэс Таван толгой”-д  Өмнөговь аймгаас 120 гаруй, Цогтцэций сумаас жар гаруй хүн ажилладаг гэсэн статистикийг тус компанийн Захиргаа, хүний нөөцийн газрын дарга С.Ганболд хэлж байлаа. 

Дашрамд дурдахад Таван толгойн  ордоос хэдхэн километрийн зайд байрлах Өмнөговийн Цогтцэций сумынхны нэг өрхийн доод талын орлого гэхэд л 500-700 мянган төгрөг байдаг гэнэ. Дээшлээд гурван сая хүртэл орлоготой өрхүүд ч олон бий гэсэн. Гудамж талбайгаар нь хөлхөлдөх машины ихэнх нь жип, “Бродвэй”, “Модерн номадс” зэрэг том сүлжээнүүдийн салбар аль хэдийн нээгдсэн, дэлгүүр, бар, ресторан нэлээд хэд, төвд байрлах хоосон хашаа нэг өрөө байрны ханшаар үнэлэгдсэн гэж ирээд яривал уул уурхай дагасан Цогтцэцийгийн бусад сумаас ялгарах онцлог их. “Энержи ресурс”-ын ажилчдын хотхон гэхэд хажууханд нь нээгдсэн “Орчлон” сургууль, цэцэрлэг, үйлчилгээ энэ тэртэйгээ  нийлээд бараг хороолол болчихож. Цогтцэций муухан аймгийн төвөөс том сум болжээ. Сумын урагшаа коксын үйлдвэр байдаг юм билээ. Нүүрсний зах зээл оргил үедээ байх цагт компаниуд тэр үйлдвэрт нүүрсээ аваачаад коксжуулж дажгүй үнээр зарчихдаг байж. Харин одоо бол үйлдвэрийн ажил зогсчээ. Удахгүй бүтээн байгуулалтын ажил нь эхлэх төмөр замын бетон дэрний үйлдвэр байгуулагдаж байгаа гэж нутгийн иргэд олзуурхан ярьж байсан. Сонирхуулж хэлэхэд Цогтцэцийд  шилжин ирж буй хүмүүсийн тоо жил ирэх бүр нэмэгдэж байгаа гэж Засаг дарга нь онцолсон. Сумын иргэд жилд 17-18 хувиар өсч байгаа гэнэ. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Энэ удаагийн ДАШТ-д  үзэгч түмний мэлмийд өртөхөөр хоёр шинэ санаачилга нэвтэрсэн. Хэрвээ хаалттай торгуулийн цохилт гүйцэтгэх болбол талбайн шүүгч бөмбөг тогтоох цэг, түүнээс есөн метрийн зайд зогсох хаалт гэсэн хоёр газарт цагаан шингэн цацаж байгаа биз. Уг нь нэг их шинэ санаа биш. Латин Америкийн багууд нутагтаа энэ “Шбос”-ыг хэрэглээд удаж байгаа. Зүгээр л ОУХХ энэ удаагийн ДАШТ-ээс эхлэн сахлын хөөсийг ашиглая гэдгийг зөвшөөрсөн учраас дэлхий нийтээрээ харах боломж гарч байгаа нь энэ. Гол зорилго нь өрсөлдөгч багууд шүүгчийн тогтоосон цэгээс бөмбөг болон хаалтыг хөдөлгөж дүрэм зөрчөөд байдгийг л зогсооход чиглэсэн юм. Харин нөгөө санаачилга нь хөрөнгө мөнгө шаардсан жинхэнэ технологийн шинэч­лэл билээ. Их л удаан эсэргүү­цэж байж энэ удаагийн ДАШТ-д туршиж байгаа шинэ санаа. 

Хаалганы ойролцоо талбайд соронзон орон үүс­гэх утаснууд зүлэгний дор суурилуулж дохио дамжуулах чиптэй бөмбөг зураас давсан то­хиолдолд ерөнхий шүүгчийн бу­гуйд байгаа цагт мэдээ өгнө. Түү­нээс гадна өндөр чадалтай долоон камер компьютерийн дүрслэлээр бөмбөгийн байр­лалыг та бидэнд харуулна. Энэ шинэчлэлийн эхний ачийг өчигдрийн Франц-Гондурас тоглолтын хоёр дахь гоолын үеэр анзаарсан буй заа. Хуучнаараа байсан бол шүүгч анзаарахгүй, хожим нь баахан хэрүүл маргаан болоод л үлдэх байлаа шүү дээ. Ийм шинэчлэл хийвэл хөлбөмбөгчид бичлэг үзнэ гээд тоглоом зогсоогоод удна гэх юм эсэргүүцэгчид яриад маргаад байсан. Огт тийм юм байхгүй, тоглоом явдгаараа яваад л үргэлжлээд л байна лээ. Эртхэн л ийм шинэчлэл хийх хэрэгтэй байж. Тэгсэн бол 2010 онд Лэмпардын цохиж Нойерын хаалганд хийсэн гоол зөвшөөрөгдөж германчууд хожигдох байсан ч юм уу хэн мэдлээ.     

-ДАРХАНЫ ТӨМӨРЛӨГИЙН
ҮЙЛДВЭРТ БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ ӨРНӨЖ БАЙНА-

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрт их бүтээн байгуу­лалтын ажил ид өрнөж
байна. Төмрийн хүдрийг нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр барих ажил хийгдэж байгаа
юм. Сүүлийн хэдэн жил үйл ажиллагаа нь доголдож “амь” тавих дээрээ тулаад байсан  Дарханы төмөрлөгийн үйлд­вэр Монгол Улсын гангийн
дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангах хүчин чадалтай цог­цол­бор бий болгохоор ажиллаж
байна. Энэ талаар сурвалжлахаар Дарханы төмөр­лөгийн үйлдвэрийг зорин очсон юм.

ХАЯГДАЛ ТӨМРИЙН НӨӨЦ ДУУСЧЭЭ

Биднийг очих үед хаяг­дал төмрийг дахин боловс­руулж барилгын  арматур цутгах зэрэг анх байгуулагдсан цагаасаа
хийж байгаа бүтээгдэхүүнүүдээ үйлдвэрлэж байв. Биднийг төмөрлөгийн үйлдвэрийн цувих
хэсгээр ороход арматур цувиж байлаа. Уртаас урт улайссан төмрийг үйлдвэрийн цувих
шугам дээгүүр арав гаруй метр секунд хурдтай гулгуулах аж. Улайссан урт төмрийг
хайчлах хэсэгт очихоос өмнө хурдыг саа­руулж, нягтаршуулдаг бай­на. Дараа нь нэгэн
ижил хэм­жээгээр хайчилж байв. Ингээд иржгэр болгож хэвлээд хөргөх хэсэгт байршуулан
хэр чанартай болсныг шал­гах зэрэг ажил хийгдэж бай­лаа. Ингэж барилгын үндсэн бүтээгдэхүүн
арматур буюу туйван бэлэн болох юм.

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн үйлдвэрлэсэн
арматур төмөр Япон улсын технологиор хийгддэг боло­хоор чанарын хувьд маш өндөр
үзүүлэлттэй байдаг гэнэ. Япон улсын хувьд газар хөдлөлтийн идэвхитэй бүсэд байдаг
учир барилгын арматурыг хамгийн чанартай, бат бэх стандартаар хийдэг ажээ. Мөн хуурай
соронзон аргаар төмрийн хүдэр боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад оржээ. Харин гол ажлуудын
нэг болох төмрийн хүдрийг ной­тон аргаар баяжуулах үйлдвэрийн ажил хийгдэж байв.
Тоног төхөөрөмжүүдийг нь угсраад дуусах шатандаа оржээ. Цахилгаан станц ашиг­лалтад
орох, мантаж хийгдэх, үйлдвэрийн тоног төхөө­рөмжийн тохиргоог хийх зэрэг ажлууд
хийгдэж байлаа.

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг Японы Засгийн газрын  тусламжтайгаар 1993 онд байгуулж байсан түүхтэй.
Өнгөрсөн жил  20 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн
байна. Анх Дархан Сэлэнгийн бүсийн төмрийн ордуудыг түшиглэсэн хар төмөрлөгийн цогцолбор
үйлдвэрлэл хөгжүүлэхээр төлөвлөж байгуулж байжээ. Гэвч төмрийн хүдрийн уур­хайг
огт ашиглаж чадахгүй шахам байсаар өдий хүрсэн юм. Үйлдвэрийг жилд 100 мянган тонн
цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалтайгаар барь­сан байдаг гэнэ. Гэвч бай­гуулагдсан
цагаасаа хойш хүчин чадлынхаа 30-60 хувийг л ашиглаж ирсэн байна. Гол түүхий эд
нь  хаягдал төмөр. 1990 оны дунд үеэс
2008 он хүртэл хаягдал  төмрийг иргэд ихээр
тушаадаг байжээ. Газар тариалангийн тоног, төхөөрөмжөөс эхлээд трактор, комбайны
эд анги гээд сайн чанарын хаягдал төмрөөр Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр хангагдаж
байжээ. Харин сүүлийн жилүүдэд хаягдал төмөр тушаадаг хүмүүсийн тоо эрс цөөрч, чанар
ч мөн муудсан байна. Одоо ирж байгаа хаягдал төмөр гэвэл аваарт орсон автомашин,
авто засварын газруудаас ирж байгаа мотор кроп, амортизатор гэнэ. Тиймээс дан ганц
хаягдал төмрөөр үйл ажиллагаа явуулна гэдэг бүтэшгүй зүйл болжээ. Дарханы төмөрлөгийн
үйлдвэр сүүлийн таван жилд дунджаар 50-60 мянган тонн цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэжээ.
Энэ нь  дотоодын хэрэгцээний 20 хүрэхгүй хувийг
хангаж байгаа аж. Хаягдал төмрийн нөөц дуусаад ирэх үед Төмөр­тэй, Төмөртолгой,
Хуст-Уулын төмрийн ордыг 2009 оноос ашиглаж эхэлсэн байдаг. Мөн хуурай соронзон
аргаар баяжуулах үйлдвэрийг ашиг­лалтад оруулсан байна.  Дар­ханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Хөгжлийн бодлого
хариуцсан дэд захирал К.Энхчулууны хамт нойтон аргаар төмрийн баяжуулах үйлдвэрийн
бариг­даж байгааг сонирхлоо. Арав гаруй ажилтан гагнуур хийж байхад нь орлоо. Тоног
төхөө­рөмжийн угсралтын ажил хийгдээд дууссан ч бага зэргийн гагнуур хийх ажил үлдээд
байгаа аж. Ной­тон аргаар төмрийн хүдэр баяжуулах үйлдвэр барьж байгаа ажилтнууд
“Бид Монго­лын тусгаар тогтнолын илэрхийлэл болсон гангийн үйлдвэрийн эхлэлийг угс­раад
байж байна. Удахгүй ашиглалтад оруулна” гэв.

 НОЙТОН АРГААР БАЯЖУУЛЖ, АНГИЖРУУЛСАН
ТӨМӨР ГАРГАН АВАХ  ҮЙЛДВЭР ИРЭХ АРАВДУГААР
САРД АШИГЛАЛТАД ОРНО

Төмөртэйн ордод АНУ-ын “Трио” фирмийн 750 тонн цагийн хүчин чадалтай
үйлдвэр суурилагдаад дуус­сан гэнэ. Хуурай төмрийн хүдрийг соронзон аргаар баяжуулс­ны
дараагийн үе шат нь нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр аж. Энэ үйлдвэр нэг сая тонн
хуурай соронзон аргаар баяжуулсан хүдрээр тэжээгдэж, 650 мянган тон­нын нойтон баяжмал
боловс­руулна гэсэн тооцоо гаргажээ. Төмрийн хүдрийг гурван орд газраас  олборлоод Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр рүү татах. 

Олборлосон төмрийн хүдрээ хуурай болон ной­тон аргаар баяжуулан, гарсан баяжмалыг
шууд ангиж­руулсан төмөр болгох юм байна. Ангижруулсан төмөр нь  ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үндсэн түүхий эдтэй
болдог байна. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр ган үйлдвэрлэх түүхий эд болох ангижруулсан
төмөртэй болох ажил ийнхүү хийгдэж байна. Төмөртэй, Төмөртолгой, Хуст-Уул зэрэг
төмрийн хүдрийн нөөц ихтэй газруудаас олборлосон хүд­рээ хуурай соронзон аргаар
баяжуулаад нойтон аргаар дахин баяжуулан ангиж­руул­сан төмрөөр ган үйлдвэрлэх гэнэ.
Энэ бүгдийг нийлүүлээд “Уул уурхай, металлургийн цогцолбор” гэж нэрлэжээ.  Дарханы Төмөрлөгийн үйлд­вэрийн одоогийн үйл ажиллагааг
өргөтгөн техник, технологийн шинэчлэл хийх, төмрийн хүдрийн баяжмал үйлдвэрлэх хуурай
соронзон сепаратор, нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр, шууд ангижруулсан төмрийн үйлд­вэр
шинээр барих, дэд бүтцийн хувьд уурхайгаас Дарханы төмөрийн үйлдвэрт хүргэх  33.4 км төмөр зам, ачиж буул­гах терминал байгуулах,
уурхай хүртэл 110кВт-ын цахил­гаан дамжуулах 50 км агаарын шугам, өргөтгөл, дэд
станц барих гэсэн нөр их шат дараалсан ажил хийгдэж байна. 

 ГАНГИЙН ҮЙЛДВЭР БАРИХ АЖЛЫН ТЭЗҮ-Г КАНАДЫН “Hatch” КОМПАНИ ХИЙЖ ЭХЭЛЖЭЭ

Монгол ган үйлдвэрлэхэд тохирох технологи, хүчин чадал, ашиглагдах
материал зэргийг нарийвчлан судалсны дүнд Финланд болон Японы технологи тохиромжтой
гэж үзээд  хоёр компанитай гэрээ байгуулан
тоног төхөөрөмж авах гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа гэнэ. Нойтон аргаар төмрийн
хүдрийг баяжуулан ангижруулсан төмөр гаргаж авсны дараа өндөр хүчин чадал бүхий
гангийн үйлдвэр барих гэнэ.  Шууд ангижруулсан
төмрийн үйлдвэрийн ТЭЗҮ-г Канадын “Hatch” компаниар хийлгэх ажил эхэлжээ.
“Hatch” компанийн хувьд гангийн салбарт дэлхийд тэргүүлдэг компани гэсэн. Гангийн
үйлд­вэр барих туршлагын  дэлхийд алдартай
компани юм байна. Дээрх ажлуудыг 2017 он хүртэл хийж гүйцэтгээд цогцолбор болгон
ашиглалтад оруулах төлөвлөгөөтэй аж.

 МОНГОЛЧУУД 2017 ОН ГЭХЭД ГАНГИЙН ҮЙЛДВЭРИЙН ЦОГЦОЛБОРТОЙ БОЛНО ГЭВ

Манай улсын гангийн хэрэг­цээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа гэдгийг
Дарханы төмөр­лөгийн үйлдвэрийн Хөгж­лийн бодлого хариуцсан дэд захирал К.Энхчулуун
хэлж байв. Түүний хэлснээр  манай улс
2009 онд ган туй­ван­гийн жилийн нийт хэрэглээ 71 мянган тонн байжээ. Харин
2012 онд 290 мянга болж дөрөв дахин өссөн гэх тоог судалгаагаар гаргажээ. Өнөө жилийн
хувьд 300 гаруй мянган тонн ган хэрэглэх тооцоотой байгаа гэнэ. Ган­гийн хэрэглээ
жилээс жилд  нэмэгдэхийн хэрээр гадагшаа гарах
валютын хэмжээ ихэсч байгаа аж. Ган их хэмжээ­гээр гадаад орнуудаас худал­даж авч
байгаагаас үүдэн ам. долларын эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж, үнэ нь өдрөөс өдөрт нэмэгдээд
байгаа гэнэ. Хөгжилд хүрсэн орнуудын өндөр хөгжилд хүрсэн түүхийг судалж үзэхэд
хөрөнгө мөнгөний хуримтлал бий болонгуут гангийн үйлдвэр барьсан. Гангийн үйлдвэрээс
эх үүсвэрээ авч аж үйлдвэрлэл нь хөгждөг байна. Мөн хадаас, халбага, сэрээ, төмпөн
шанага, төмөр утаснаас эхлээд буу, сум, танк, автомашин гээд гангийн үйлдвэр улс
орны тусгаар тогтнолыг зарладаг чухал салбар Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр 2017 он
гэхэд цогцол­бор болон ашиглалтад орс­ноор эхний ээлжинд 38 төрлийн бүтээгдэхүүн
үйлд­вэрлэж эхлэх гэнэ. Энэ талаар  Дарханы
Төмөрлөгийн үйлд­вэрийн дарга Д.Батжавхлантай ярилцснаа дараагийнхаа дугаарт хүргэх
болно.

 Үргэлжлэл
бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Төв аймгийн Угтаалцайдам сум өнөө жил 90 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ.
Ойн бэлтгэл ажил тэнд ид өрнөж байна. Хүн бүр эрвийх дэрвийхээрээ гар бие оролцож
байлаа. Уушиг уулын үзүүрээр тойроод сум руу ордог хэсэг дээр дөрвөн хүчтэнтэй том
хаалга хийхээр бэлтгэж байна. Үүнийг “Уушги 
хайрхан” компани ивээн тэтгэж байгаа гэнэ. Тэндээс сумын төв хүртэл гурван
км газар 500 мод тарьжээ. Замаа сайжруулж, энхэл доголыг нь зассан байна.  Цаашилбал сумын төвд их ажил ундарч байна. 

Соёлын
төвийн засвар бараг дуусах тийшээ хандаж. Ард нь барьж байгаа 20 айлын орон сууц
ашиглалтад ороход тун дөхжээ. Сургууль, цэцэрлэгүүд амарчихсан.  Харин төрийн албан хаагчид ойн бэлтгэл ажилдаа
ханцуй шамлан орцгоосон байлаа.  Ойрдоо Угтаалд
хур бороо үзэгдээгүй учраас газар хуурай. Гэхдээ иргэд наадмаас өмнө зуншлага сайхан
болох байх гэсэн найдлага дүүрэн ажиллацгааж байна лээ.  Ингээд сумын Засаг дарга Н.Гантулгатай цөөн хором
ярилцсанаа хүргэе.

-Ойн
бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна вэ?

-Манай сумын 90 жилийн ойн баяр наадам долдугаар сарын 12-15-ны өдрүүдэд
болно. Ойг угтаж  2014 оныг “Түүхт ой иргэдийн
оролцоо, бүтээн байгуулалтын жил” болгон зарласан. Энэ хүрээнд иргэд идэвхтэй оролцож
байна. Угтаалцайдамаас төрсөн түүхт хүмүүс, уугуул, суугуул иргэд маань хандив тусламж
өгч байна. 

Ер нь ойгоо баяр наадам болгон тэмдэглэхээсээ илүү суман­даа үлдэцтэй  бүтээн байгуу­лалт өрнүүлэхэд түлхүү ан­хаарч
байна. Тиймээс сумын­хаа бүх төсвийн бай­гуул­лагыг автомашины зог­соолтой болгож
байна.  Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөтэй
уялдуулж, зам харгуйгаа засах зэрэг ажлуудыг хийж байна. Нийт 3.5 км сайжруулсан
шороон зам татлаа. 1961 онд Угтаалын САА байгуулагдах үед Үлэмжийн ам гэдэг нэртэй
хогийн цэг бий болсон байдаг. Тэр их хур хогийг цэвэрлэж, бэлчээрийн газарт шилжүүллээ.

-Угтаалчууд
хогоо хаана асгах уу?

-Шинээр 0.5 га газарт нүх ухаж, орчин үеийн хогийн цэг бий болгосон.
Тэр нүхэнд хогоо  хаяад булшилдаг болж байна.
Ер нь хуучирсан барилга байгууламжуудын өнгө үзэмжийг сайжруулах тал дээр ихээхэн
анхаарч байна. Соёлын төвийн спорт заалыг бүрэн заслаа. Гадна фассадыг нь янзалж
байна. Гэр хорооллын айлуудын хашаа­ны өнгө үзэмжийг сэр­гээж байна. Наадмын тал­байгаа
засварлаж бай­на. Баянхангай сумаас Угтаал­цайдам руу ордог хэсэг дээр самбар байрлууллаа.
Уушиг хайрханаа тойроод орж ирдэг зам дээр чулуун хаалга хийж байна.  “Мөнх шижиг тариа” компани сумын төвийн хуучин
усан оргилууртай хэсэгт цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулж байна.

Соёлын төвийн өмнөх талбайд “Чандмань дөл” компани хүүхэд залуучуудын
чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх сагсны талбай,  ахмадуудын
чийрэгжүүлэх төвийг байгуулж байна. “Уушги хайрхан” 20 сая төгрөгийг наадмын бай
шагналд хандивласан. “Элсэн цагаан” компани хүндэтгэлийн өргөө барина. Мөн орон
нутгийн хөгжлийн сангаас 30 сая төгрөг гаргаж, атарчдын талбай хийж байна. Тэнд  атарчдынхаа хөшөөг шинэчлэн байршуулна. Бүтээн
байгуулалтын ийм ажлууд өрнөж байна. Сум орон нутгийнхаа хөгжлийн төлөө чадах чинээгээрээ
ажиллана гэдэг урам зоригтой явж байна.  Түүнчлэн
сумандаа бид Иргэний танхим байгууллаа.  Энд
иргэд олон нийтийнхээ үгийг сонсдог байх юм. Сум орон нутаг маань өдрөөс өдөрт сайхан
болж байна. Тиймээс бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож байгаа бүх хүнд  баярлаж талархсанаа илэрхийлэх нь зөв байх. 

-Өнөөдөр
Сонинхангай уулын тахилга болох шиг боллоо…

-Тийм. Жил бүр Засаг даргын ивээл дор энэ тахилгыг хийхээр болж байгаа
юм. Мөн өчигдөр манай Иргэдийн хурал 
2013 оныхоо ажлын гүйцэтгэлтэй танилцаж, 
2014 онд орон нутгийн хөгжлийн сангийн шугамаар хийх ажлаа ярьсан. Японы
“Өвсний үндэс” хөтөлбөртэй хамтарч 50 хүүхдийн цэцэрлэгийг гэр хороололд байгуулахаар
болж байгаа. Үнэндээ манай суманд асуудалтай байгаа нэг зүйл цэцэрлэг шүү дээ.  Дээр нь 2015 оны орон нутгийн хөгжлийн сангийн
шугамаар ямар ажил эрэмбээ тодорхойлж саналаа гаргалаа. 

-Төрөлх
нутгийнхаа ойд зориулж иргэд, аж ахуйн нэгжүүд нэлээд хандив өгч байгаа дуулдсан.
Энэ тухай яривал… 

-Сумын 90 жилийн ойгоор Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж байгаа
нутгийн компаниуд сэтгэл, зүтгэлтэй ажиллаж байгаад талархаж байна. Жишээ нь  “Акума” төв, “Эссо” компани тус тус 20 сая,
“UB авто центр” компани 13 сая, “Авто ойл” компани арван сая, “Өдрийн сонин” арван
сая төгрөг хандивлаад байна. Мөн  “Гурван
гал” худалдааны төв хандив өргөж, нутгийнхаа ойн арга хэмжээнд оролцож байна. 

-Ойн
өдрүүдэд ямар арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж байна вэ?

-Найман насны морь уралдана. Мэдээж эрийн гурван наадмаа хийж, дэнж
хотойтол сайхан наадна. Зохиолын дуучдын тоглолт, шоу арга хэмжээ зохион байгуулна.
Явуулын циркийн үзүүлбэр сонирхуулна. Манай сумаас төрсөн авъяаслаг циркчин олон
бий. Тэдний тоглолтыг зохион байгуулна.

-Нутгийнхандаа
хандаж хэлэх үг бий байх?

-“Бид ойгоо тэмдэглэх гэж байна хандив өг” гэж албан байгууллага,
иргэдийг шахаж, шаардахгүй.  Нутгаа гэсэн
сэтгэлтэй энэ суманд төрж, өсч, ажиллаж, амьдарч байсан иргэд, аж ахуйн нэгж ойн
арга хэмжээнд идэвхтэй оролцоорой гэж уриалах байна. Сумынхаа хөгжлийн төлөө гэсэн
сэтгэлтэй хүн бүр Угтаалцайдамын хөгжлийн төлөө сангийн Хаан банкны 5745104531 данс
руу хандив өргөвөл бид бүхний ажилд ихээхэн тус дэмж болно гэж л хэлье.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын чуулганы үдээс хойшхи хуралдаанаар Үндэсний их баяр наадмын
тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцсэн юм. Уг хуулийн
төслөөр “бөхийн далай аварга” цолыг хасах саналыг  тусгасан байсан. Хууль санаачлагч Р.Гончигдорж
“Харцага, гарьд цолыг зургаа, наймын даваанд өгөөд, Ерөнхийлөгч зарлигаар олгодог
болсон. Тэр дунд “далай аварга” цол бий болгосон. Өнөөдөр үндэсний бөхийн өрсөлдөөн
чанга болсон. Тав дараалан түрүүлнэ гэдэг бол чанга заалт. 1991 оноос хойш “дархан
аварга” төрөөгүй байна.” гэсэн юм. УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяр “Энэ танхимд бөх мэддэг
хүн цөөхөн. Тэд сонирхлын зөрчилтэй гээд хуралдаанд оролцсонгүй. Гэхдээ анхны хэлэлцүүлгээр
батлах нь зөв үү. Хэрвээ анхны хэлэлцүүлгээр нь баталчихвал хэдхэн хүний эрх ашигт
нийцсэн хууль болчих вий” гэсэн саналыг хэлсэн юм. УИХ-ын дарга З.Энхболд “Баяр
наадам дөхөж байна. Энэ удаад Үндэсний баяр наадмын хуулийг өөрчлөхөд цаг хугацаа
бага байна. Цаашдаа бөх, сур, морины цолыг хороодод нь хариуцуулах хэрэгтэй” гэв.
Ингээд Үндэсний их баяр наадмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах санал хураалт явуулахад
87 хувийн саналаар дэмжигдэв. Ийнхүү Үндэсний их баяр наадмын тухай хууль батлагдаж,
“далай аварга” цол хасагдлаа. Түүний дараа УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар
Ногоон хөгжлийн үзэл баримтлал, дунд хугацааны хөтөлбөр батлах тухай УИХ-ын тогтоолын
төслийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийлээ. Уг хөтөлбөр батлагдсанаар олон улсын хөтөлбөрийн
хүрээнд байгалиа хамгаалах, ойжуулалтыг нэмэгдүүлэх, салбар бүрт ногоон хөгж­лийг
хэрэгжүүлэх зэрэг ач холбогдолтой юм. Ногоон хөгжлийн үзэл баримтлал, дунд хугацааны
хөтөлбөрийг батлах тухай УИХ-ын тог­тоолын төслөөр санал ху­раа­хад гишүүдийн
80.4 хувь нь дэмжсэнээр батлагдсан юм. Мөн Малын индексжүүлсэн даатгалын тухай болон
холбогдох бусад хуулийн төслүүдийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийлээ. Малын индексжүүлсэн
даатгалын тухай болон холбогдох бусад хуулийн төслүүдийг батлах санал хураалтыг
гишүүдийн олонхи дэмжин баталлаа. Мөн Цагаан суваргын ордын төрийн эзэмшлийн хувийг
тогтоох тухай хуулийн төслийг хэлэлцлээ. Цагаан суваргын зэс-молибдений орд нь Дорноговь
аймгийн Мандах сумын нутагт оршдог. “МАК” ХХК нь 2001-2008 онд өөрийн хөрөнгөөр
нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж гүйцэтгэжээ. Ашигт малтмалын тухай хуулиар  “Улсын төсвийн оролцоогүйгээр хайгуул хийж нөөцийг
нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг эзэмшигчийн тухайн
ордод оруулсан хөрөнгийн 34 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг төр эзэмшиж болох бөгөөд
уг хэмжээг төрөөс оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг харгалзан орд ашиг­лах гэрээгээр
тодорхойлно” гэж зааснаар тус төслийн нийт хөрөнгө оруулалт болох 1031.2 сая ам.долларын
34 хувь болох 350.6 сая ам.долларын хөрөнгийг оруулснаар, төр 34 хувийн хувьцааг
эзэмших УИХ-ын тогтоолын төслийг боловсруулжээ. Мөн тогтоолын төсөлд тус ордын төрийн
эзэмшлийн 34 хувьтай тэнцэх хувьцааг тухайн ордод оруулсан тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн
оруулсан хөрөнгийн 34 хувь буюу 350.6 сая ам.долларын санхүүжилтийг 2014 оны хоёр­дугаар
улиралд Зас­гийн газрын бонд гарган шийдвэрлэхээр тусгажээ. Мөн төрийн эзэмшлийн
хувьцааг “Эрдэнэс МГЛ” ХХК-нд эзэмшүүлж, Цагаан суваргын ордын тусгай зөвшөөрөл
эзэмшигчтэй хамтарсан компани байгуулах талаар тусгажээ. Ажлын хэсэг уг хуулийн
төслийг судалж үзээд төр 34 хувийг эзэмших шаардлагагүй гэж үзсэнийг байнгын хороо
дэмжсэн юм. Хуулийн төсөлтэй холбогдуулан гишүүд сонирхсон асуултдаа хариулт авлаа.

УИХ-ын
гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ: -Та нар стратегийн орд газарт хамаарагдах нөхцөл
бололцоог хангаагүй ордыг гаргах гээд байна. “Оюутолгой”-г сайжруулна гэж хэлээд
төрийн оролцооны 34 хувь, Эрдэнэтийн 51 хувийг байхгүй болгохоор хэлэлцэж байна.
Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслийг эдийн засгийн хямрал нэрээр үндэсний эрх ашгаа
бодохгүй батлах гээд байгаа. Ашигт малтмалын хууль батлагдахгүй байгаа учир оруулж
ирлээ гэж байна. Эхлээд Ашигт малтмалын тухай хуулиа батлах хэрэг­тэй.

УИХ-ын
гишүүн Д.Ганбат: -Энэ хуулийнхаа дагуу явж байгаа юм. “МАК”-ийн ажил
өнөө маргаашгүй эхлэх болсон.  Гэтэл хуулийн
хүрээнд асуудал нь шийдэгдэхгүй байгаа. Хэрвээ бид Цагаан суваргад хөрөнгө оруулбал
350 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж байж 34 хувийг эзэмших болоод байна. Тийм
болохоор асуудлыг яаралтай оруулж, шийдвэрлүүлэх болоод байна. Д.Ганхуяг сайд ажлаа
хуулийн дагуу хийж байгаа.

Уул
уурхайн сайд Д.Ган­хуяг: -Цагаан суваргын зэсийн ордын бүтээн байгуулалтын
ажил нэлээд идэвхжсэн. Тус компани төслийн санхүү­жилтийн зээл авах гэж байгаа учир
төр хувь эзэмших, эсэхийг яаралтай шийдэж өгөхийг Засгийн газраас хүссэн. Төр хувь
эзэмшинэ гэдэг хамтарсан компани байгуулах ёстой болно.

УИХ-ын
гишүүн Ж.Энх­баяр: -Зарим уурхай нь стра­тегийн орд газарт орох гээд,
эсвэл нэг хэсэг нь болих гээд хөөцөлдөөд эхэллээ. Уул уурхайн яам яагаад ийм эсрэг,
тэсрэг үйл ажиллагаа явуулаад байгаа юм бэ. Эрдэнэс Тавантолгой 850 тэрбум төгрөгийн
өртэй байна. Одоо Цагаан суваргад 350 сая доллар хэрэгтэй гэнэ. Ийм хөрөнгө оруулалт
хийх мөнгө байгаа юу. Улсад юмаа зарах гэсэн сонирхол нэлээд байна. Ийм үнээр хувь
эзэмшлээ гэхэд улсад ямар ашигтай вэ. Төр ингээд авчихвал гаднын хөрөнгө оруулагчид
орж ирэхгүй. Улстай өрсөлддөг хувийн компани гэж байхгүй шүү дээ гэсэн бол УИХ-ын
гишүүн С.Дэмбэрэл “Цагаан суваргын орд газарт төр хувь эзэмших шаардлагагүй гэж
Эдийн засгийн байнгын хорооны хурлаар шийдсэн. Учир нь хөрөнгө оруулалт хийлээ гэхэд
ойрын арван жилдээ хөрөнгө оруулалтаа нөхөж чадахгүй тооцоо гарч байгаа”-г сануулав.
УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайхан “Төрийн өмчийн оролцоотой компаниудыг асар их байгуулж
байна. Энэ бол буруу. Татвар төлөгчдийн мөнгийг төр эрсдэлд оруулж болохгүй. Уул
уурхай гэдэг эрсдэлтэй салбар” гэв. Ийнхүү ги­шүүд асуулт тавьж дуусахад УИХ-ын
гишүүн З.Баянсэлэнгэ “Ма­най  бүлэг Цагаан
суваргын ордод төрийн оролцоог дэмжих­гүй байгаа. Тиймээс энэ асуудлаар зав­сар­лага
авч байна” гэлээ. Ийнхүү Цагаан суваргын ордын асуудлаар “Шударга ёс” эвслийн бүлэг
тав хоногийн завсарлага авлаа. Тиймээс УИХ-ын чуул­ганы нэгдсэн хурал­даа­наар Аж
ахуй нэгжийн орлогын албан татварын ту­хай хуулийн төслийг үргэлж­лүүлэн хэлэлцэхээр
болсон ч дараагийн долоо хоног хүртэл хойшлууллаа.

Монгол хэлний тухай хуулийн төслийг энэ өдрийн чуулганы сүүлд хэлэлцэв.
Хууль санаачлагчийн болон байнгын хороодын санал, дүгнэлттэй холбогдуулан гишүүд
асуулт асууж, үг хэлсэн. Гишүүдийн дийлэнх нь хуулийн төслийг хэлэлцэхийг дэмжиж
буйгаа илэрхийлж байр сууриа илэрхийлсэн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн С.Баярцогт
“Энэ хуулийг яг одоо хэлэлцэхэд эрт байна. Хуулийг хэлэлцэх эсэхийг шийдээд дараагийн
шатны хэлэлцүүлэг хийхийг хүлээж, Улсын Их Хурлын гишүүд, иргэд, олон нийтийн дунд
санал асуулга явуулж байж энэ хууль бүтэн болно. Одоо хуулийн төслийг баталбал иргэдийн
дунд кирилл бичигтэй дээр нь үндэсний монгол бичгийг давхар хэрэглэнэ гээд шинээр
сурах болон дахин сурах хүмүүст ойрын хэдэн жилд үүсэх хүндрэлүүд харагдаж байна.
Дээрээс нь латин үсгийг галиглаад хэрэглэх ёстой. Амьдрал дээр бүх хүн латин үсгийг
хэрэглэн сошиал ертөнцтэй харьцаж байна. Иймээс бид босоо бичиг рүү шилжих үү үгүй
юу гэдгээ хэлэлцүүлэг өрнүүлж, нухацтай ярилцаж байж шийдвэр гаргах хэрэгтэй. гэсэн
бол Л.Энх-Амгалан ги­шүүн “Монгол бичгийн талаар сүүлийн хорь гаруй жил яри­лаа.
Төрийн албан ёсны хэл­ний тухай хуулийг гаргасан. Төр өөрөө санаачилга гаргаад монгол
бичгээ хэрэглээ бол­гох хугацаа болсон уу гэвэл болсон. Тэгэхдээ бусад гишүүдтэй
санал нэг байна. Энэ асуудлыг хэлэлцэхэд үндэсний зөвшилцөл зайлш­гүй байх шаардлагатай”
гэсэн санал хэлэв. Ийнхүү гишүүд өөрсдийн байр суу­рийг илэрхийлсний дараа гишүүдийн
олонхи дэмжиж анхны хэлэлцүүлэгт бэлт­гүүлэхээр холбогдох байнгын хороодод шилжүүлснээр
чуулганы хуралдаан өндөрлөв.

Э.ЭНХ

УИХ-ын гишүүн, ҮХАА-н сайд Ш.Түвдэндоржтой ярилцлаа.

 -ҮХАА-н
сайдаар томи­логд­чихлоо. Яамны сайд хүн бодлого гаргах үүрэгтэй. Таны хувьд салбараа
хэрхэн удирдаж, яаж хөгжүүлэхээр төлөвлөөд байгаа вэ. Та шинэхэн албандаа ямар зарчмаар
ажиллах вэ?

-2012 оны сонгуулийн Ардчилсан намын, Шинэч­лэлийн Засгийн газрын
мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллана. Үүнд багт­сан хүнд ба хөнгөн үйлд­вэрийн
асуудлыг шийдэх тал дээр анхаарна. Ямартай ч асуудлуудыг шийдэхийн тулд хөрөнгө
мөнгийг хэрхэн шийдвэрлэх тал дээр ан­хаа­рах шаардлагатай. Сал­барын төслүүд амьдралд
хэр нийцэж байгаа талаар танилцаад цаашид ажил хэрэг болгоод явахад хүндрэл хэр
байгааг судлах ёстой. Газар тариалангийн салбар мэдээж манай орны хувьд чухал ач
холбогдол бүхий салбар. Тиймээс “Атрын гуравдугаар аян”-ыг үргэлжлүүлэн ажил­лах,
Монголынхоо хөрсөнд ургасан төмс, хүнсний ногоо­гоор ард түмнээ хангах тал дээр
хатуу зогсоно. Төрөөс олгох нөхөн олговорын тал дээр анхаарч ажиллах зайлш­гүй шаардлага
байна.  Монголын ард түмэн хэдэн зуунаараа
өлсөж цангаагүй ирсний гол шалтгаан нь мал аж ахуйн салбартай шууд холбоотой. Амандаа
мөнгөн халбага зууж төрсөн хүмүүс бол монголчууд. Ийм буянтай ард түмнийг цаашид  сайн сайхан явуулахын тулд мал аж ахуйгаа дэмжиж,
буянт малынхаа ашиг шимийг хүр­тээдэг малчдынхаа нийг­мийн асуудалд анхаарал хандуулна.
Өнөөдөр (баасан гаригт) Малын индексжүүлсэн даатгалын хууль батлагдлаа. Ингэснээр
ган, зудад мал их хэмжээгээр хорогдсон бол малаа даатгуулсан малчид хохиролгүй байх
талаар Монголын төр анх удаа үүнийг шийдэж өглөө. Хүнсний болон хөнгөн үйлдвэрийн
салбарт аль болох саад болохгүй дэмжлэг үзүүлж, Монголын нэг ч гэсэн иргэн ашиг
орлоготой байх тал дээр анхаарна. 

-Эдийн
засаг хүнд байгаа энэ үед голлох яамны сайд боллоо. Эдийн засагт ямар өөрчлөлтүүдийг
авч ирэх вэ. Малчид, тариаланчид, үйлдвэр эрхлэгчид таны үгийг сонсохыг хүлээж байна?

-Эдийн засагт өөрчлөлт гаргая гэж байгаа бол хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлийн
салбарыг дэмжиж олон хүний ажлын байрыг бий болгох шаардлагатай. Түүхий эдийг боловсруулах
үйлдвэр давхар шийдээд явах хэрэгтэй. Арьс шир, ноос ноолуурын нөхөн олговрыг олгох
шийдвэр гарсан ч хөрөнгө нь шийдэгдээгүй байгаа. Үндэсний мал аж ахуй гэсэн баялгийнхаа
түүхий эдийг улс орондоо үйлдвэрлэж нэмүү өртөг гаргах нь ч чухал. Олон хүнд ажлын
байр бий болж компаниуд хөл дээрээ бат зогсох боломж бүрдэнэ. Энэ нь мэдээж улс
орныхоо эдийн засагт нэмэрлэх нэ­мэр болно. Мөн газар тариалан­гийн салбарт хөрөнгө
оруу­лалт хийж техник тоног тө­хөө­рөмжийн шинэчлэлийн асуудлыг хийнэ. Энэ хүрээнд
барууны орнуудын чанартай техник хэрэгслийг нэвтрүүлэх юм. Ургац хураалтаас өмнө
зээлийг нь шийдээд өгөх ёстой гэж бодож байна. Энэ нь мэдээж тариаланчдад асар том
дэмжлэг болно. Ургацаа алдчихалгүй хурдан хугацаанд ургац хураах, хүн хүчний асуудлыг
хэрхэн зохион байгуулахыг судлах ёстой. Төр засгаас энэ тал дээр анхаарч бодлого
баривал хуучны хэмжээнд хүрдэггүй юм аа гэхэд улс орныхоо хэрэгцээг бүрэн хангаж
болох юм. Мал аж ахуйн салбарт мах сүү, нөөцийн 
махыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Эрчимжүүлсэн мал аж ахуйн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх
хэрэгтэй. Монгол Улс хэдэн сая хүн амтай билээ. Хэдэн сая толгой малтай билээ. Гэтэл
яагаад манайхан сүүний асуудлаа дотооддоо шийдэж чадалгүй гаднаас сүү оруулж ирээд
байгааг олон нийтэд ойлгомжтой болгоно. Гурван сая хүн амтай, 50  сая толгой малтай Монголд мах яагаад магнаг болоод
байгааг судална.

-Аж
үйлдвэрийн цог­цолборыг Сайншандад барина гэж байсныг сүүлийн үед буруу гэх боллоо.
Харин Дархан, Эрдэнэт хотуудад баривал үр дүнтэй гэж байна. Хүнд үйлдвэрийн салбараа
хаана барихаар төлөвлөөд байгаа вэ?

-Эхний ээлжинд төслүүд­тэй танилцана. Манай оронд хүнд үйлдвэрлэлийн
салбарын хамгийн чухалд тооцогдож байх ёстой. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж байж улс тодорхой хэмжээний мөнгөнтэй болно. Ингэснээр улс дэд бүтцээ
хөгжүүлж чадна. Боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт өөрчлөлт гарна. Сайншандын цогцолбор
байгуулагдаад үйл ажиллагаа нь жигдэрбэл улс оронд хамгийн хэрэгтэй. Байгаль орчных
нь нөхцөл байдал ямар байгааг сайтар судлах шаардлагатай.

-Таны
хувьд сайд болсон тул Хуульзүйн байнгын хороогоо өөр гишүүнд шилжүүлж таарна. Уг
байнгын хороог даргалаад явах дараагийн хүн бэ?

-Үүнийг нам л шийднэ. Намайг сайд болгоно гэхэд Гүйцэтгэх зөвлөл
хуралдаад Түвдэндоржийг сайд болгоё гээд шийдчихсэн. Түүний дараа намын бүлэг дээр
намайг сайд болгохыг дэмж­сэн. Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөөд Их хурлаар оруулж баталсан.
Түүнтэй адилхан намын бүлэг дээр байнгын хорооны дарга хэн болох вэ гэдгийг шийдэх
байх. Миний бодож байгаагаар манай байнгын хороонд харьяалагдаж буй Ардчилсан намын
гишүүдээс нэг нь болох болов уу. Байнгын хороон дотор хөдөлгөөн хийхэд түвэгтэй.
Тиймээс дотроосоо томилогдох байх. Гэвч намын шийдвэрийг л харах учиртай.

-МоАХ
таныг дэмжээгүй гэдгийг Х.Баттулга гишүүн мэдэгдэж байсан. Түүний хувьд давхар албан
тушаалд ажиллахаас татгалзсан. Таныг сайд болгох дургүй байгаагаа ч ярилцлагадаа
дурдсан байна лээ. Та хоёрын хооронд үл ойл­голцох асуудлууд гарсан юм уу?

-Х.Баттулга гишүүн хувь хүний сонголтоор сайдын албан тушаалаа өгсөн.
Тиймээс үүнийг дүгнэж ярих нь илүүц. Намын шийдвэрээр намайг сайд бол гэхэд нь намынхаа
шийдвэрийг би дагасан. Энэ миний шийдвэр. Үндсэн хууль яривал УИХ-ын гишүүн Засгийн
газрын гишүүнээр ажиллаж болно гэсэн заалт бий. УИХ-ын гишүүн үндэсний хэмжээний
асуудлыг танхим дотор хэлэлцэж санал өгч баталдаг. Үүний хэрэгжилт нь Засгийн газар
байдаг. Засгийн газар дээр ч үндэсний хэмжээний шийдэл гардаг. Нэг утгаараа бодлого
боловсруулахад нь оролцоод илүү мэдээлэлтэй хүмүүс хэрэгжилтэд нь оруулах нь УИХ-ын
гишүүн Засгийн газрын гишүүн байхын ач холбогдол энэ. Үүнийг сайн, муу аль ч талаас
нь ярьж болно. Юмыг туйлшруулж ойлгохгүй байх хэрэгтэй. Амьдралд хэрэгтэй зүйл л
хийх ёстой. Түүнээс биш дан давхар дээл яриад байх шаардлагагүй. Зарим нь түүнийг
нь шийдэхгүй бол үхэх гээд байгаа юм шиг санагдах юм. Эцсийн бүлэгт энэ асуудлыг
хэдэн хүн сонирхож байгаа гэдгийг бодох ёстой. Ард түмэнд юмны үнэ нэмэгдэхгүй цалин,
тэтгэвэр нь нэмэгдэх нь л чухал байгаа. Их хурлын хэдэн гишүүн хэрэлдээд нэг нь
сайд болно болохгүй гэдэг бол ард түмний сонирхож буй асуудал биш. Их хуралд байгаа
гишүүд нэгнээсээ нэг юм сонсохоороо түүнийг нь тийм л юм байна гээд итгээд ярьдаг.
УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гээд нэг асуудлыг л тойроод байх
нь утгагүй л дээ.

-Х.Баттулга
гишүүн танд тааламжгүй байгаагаа илэрхийлсэн. Та хоёрын хооронд үл ойлголцох асуудал
гарсан уу?

-Тэр бол хувь хүний л бодол. МоАХ-г ганц хүн төлөөлөхгүй. МоАХ-ын
олон мянган гишүүд, салбар зөвлөлийн дарга нар, Удирдах зөвлөлөөс ямар нэгэн шийдвэр
гараагүй. МоАХ-ны дарга Х.Баттулга гэдэг хүн намайг дэмжихгүй байж болно. Түүнээс
биш хоорондоо маргалдаад танга­раг тасрахдаа тулсан зүйл байхгүй.

-Та
УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахаар боллоо.  Албан тушаалдаа түүртээд явах юм биш биз дээ?

-Түүртэх зүйл байхгүй. Их хурлаас гарсан бодлогыг л Засгийн газар
дээр хэрэг­жүүлнэ. Их хурал дээр яригдсан асуудлыг яамныхантайгаа ярилцаж яаж хэрэгжүүлбэл
зүгээр байна. Сул тал нь аль вэ гэдгийг мэдрэх боломж бүрдэнэ.

-Өмнөх сайдынхаа ажилд ямар дүн тавих вэ?

-Өмнөх сайд, Зас­гийн газрын мөрийн хөтөл­бөрүүдийг үзэхэд бодлогын
бичиг баримтын талаар ба­га­гүй зүйл хийсэн нь хараг­даж байна. Их хурлаас дэм­­жээд
гаргасан бичиг баримтыг хэрэгжүүлэх тал дээрээ доголдолтой байгаа нь анзаарагдсан.
Заримыг нь бид шинэ шүүлтүүрээрээ оруулах ёстой. Үүний дүнд ҮХАА-н салбарын өнөөгийн
жин улам л нэмэгдэнэ. 2016 он гэхэд манай ард түмэн махаар гачигдчихгүй, хөнгөн
хүнсний үйлдвэрүүд нь боломжтой ажиллачихдаг. Хүнд үйлдвэрлэлийн шав нь тавигдчихсан,
мал аж ахуйн салбарт дээшилж малчид түүнээс ашиг шимийг нь хүртчихдэг ийм салбар
болно. Хамгийн гол нь мах, сүү, гурилын асуудлыг бүрэн шийдчихсэн байх юмсан гэж
бодоод байгаа.

-Ерөнхийлөгч
ҮХАА-н сайдад таны нэрийг дэвшүүлэхэд дэмжихгүй саналтай байгаагаа хэлсэн. ҮХАА-н
сайдад Ерөнхийлөгч хориг тавьж магадгүй хэмээн Ардын намынхан ярьж байна. Хэрэв
тийм зүйл болбол яах вэ?

-2012 оны сонгуулийн да­раа Ерөнхий сайдыг л бат­лахад МАН-ын гишүүд
оролцсон. Бусад бүх сайдын томилгоо явахад тэд орол­цоогүй. Тэр үеийн нөхцөл өнөөдөр
өөрчлөгдөөгүй. Тэр үүднээсээ ҮХАА-н сайдыг томилох асуудал дээр Ар­дын намынхан
санал хураал­тад оролцоогүй. Өмнө нь Ерөн­хийлөгч бүх сайд нарт давхар ажиллахыг
дэмжихгүй гэдэг саналаа хэлж байсан. Тэр саналаа л надад илэрхийлсэн. Ариун сайхан
сэтгэлээр бодож явсан зүйлийг Засгийн газрыг унагах башир арга болгон гуйвуулсан
тул уг хууль унасан. 2016 оны долдугаар сарын нэгнээс хууль хэрэгжинэ гээд явсан
бол батлагдаад гарсан байгаа. Гэтэл Ардын намынхан хугацааг нь наашлуулаад түүн
дээр нь тоглолт хийгээд явсан. Ерөнхий сайдаас гадна чиглэлийн яамны сайд нар давхар
ажиллаж болно гээд оруулчихсан. Үүнээс харахад гишүүд өөрсдийн амбицыг хийж л байна.
Энэ нь нэг талаасаа дараагийн Засгийн газартаа бэлдэж байгаа гэсэн үг. Улаан цайм
ашиг сонирхлын зөрчилтэй зүйл орж ирсэн тул хууль унасан. Түүнээс Ерөнхийлөгчийг
эсэргүүцсэн зүйл нэг ч байхгүй. МАН-ынхан тийм л сүрхий юм бол үүн дээр нь хориг
тавьчих гээд байна. Үүнийг хоёр янзаар ойлгож болно. Өмнөх хүмүүс дээр нь хориг
тавиагүй байж над дээр хориг тавихаар хувь хүний асуудал болж ирнэ. Ш.Түвдэндоржид
асуудал байхгүй гэж Их хурлын гишүүд бүгд хэлээд байгаа. Харин Ц.Нямдорж гишүүн
л үгүй гээд байгаа. Ц.Нямдорж гишүүн хүн болгоныг доромжилж, элдвээр хэлж ярдаг
нохой шиг болсон болоогүй зүйл ярьж явдаг. Өөрийнхөө толгойд орж ирсэн үмхий санаагаа
тэгж гаргадаг. Тэр хүн үргэлж хувийн сонирхлын үүднээс Их хурал дээр юм ярьдаг.
Улстөрч хүн улс төр хийдэг ч гэсэн ноён нуруу жудагтай байх хэрэгтэй. Олон жил Их
хуралд сууж сайд хийчихээд “Би давхар дээл өмсөж байсан юм чинь яаж давхар дээлээ
тайл гэж хэлэх юм” гэж хэлж байсан хүн. Өнөөдөр гэнэтхэн төрөл арилжсан юм шиг зөрүүлээд
“Давхар дээл өмсгөчихлөө. Хориг тавих юм байгаа биз” гэж хэлснийг нь бодохоор нэг
арьсан дотор энэ хүн хэд хувирч байна гэдэг нь харагдаж байна. Ц.Нямдорж гишүүнд
хандаж зориуд нэг үг хэлмээр байгаа юм.

-Яг
юу гэж хэлэх гэсэн юм?

-Хүн болгон руу дайрч толгойдоо орсон үмхий бод­лоо амаараа гаргаж
байдаг. Ц.Нямдорж гишүүний сайхан муухайг хүн бүр мэднэ. Улс төрийн асуудлыг хувь
хүний асуудал болгож битгий хувир­гаарай гэж хэлмээр байгаа юм.

-Таныг
чуулгандаа суудаггүй хэмээн гишүүд нэлээд шүүмжлэнгүй хэлж байсан. Сайд болчихсон
юм чинь асуудалд арай өөр өнцгөөс хандаж төрийн албыг цалгардуулахгүй аваад явж
чадах уу?

-2013 оны хаврын чуул­ганд би тааруу суусан нь үнэн. Тухайн үед анзаарсан
бол би нэлээд ядарчихсан байсан. Миний хувьд эрүүл мэнд тааруу байсан тул зуны саруудад
эмчилгээ хийлгээд намрын чуулганаас хойш хав­рын чуулганы өнөөдрийг хүртэл таслаагүй.
Ц.Нямдорж гишүүн эрүүл мэндийн шалт­гаантай байсныг “Хуралдаа суухгүй хаачсан юм”
гээд байсан. Их хурлын даргын “Биеийн байдал чинь болохгүй байгаа бол байнгын хорооны
даргынхаа ажлыг өг” гэсэн шаардлага нь шударга шаард­лага байсан гэж боддог. Одоо
миний бие өвчин эмгэггүй болсон тул эргээд ажиллахад асуудал байхгүй гэдгээ би харуулж
байгаа юм. Би чуул­гын байнгын хорооны хуралдаандаа цагтаа ирээд ажиллаж байна.
Сайд бол­лоо гээд алга болохгүй. Миний үндсэн ажил УИХ. Их хурал дээрээ ажлаа сайн
хийчих юм бол ажил цаашаа явчихна. УИХ дээр бодлогыг нь гаргачихаж байгаа юм чинь
гүйцэтгэх ажлыг хийгээд явчих бүхэл бүтэн аппарат байна. Завтай цагтаа хөдөө аж
ахуйн салбарынхаа үйл ажиллагаатай танилцаад явна. Эдийн засгийг идэвх­жүүлэх
100 хоногийн хүрээнд түүнээс цааш ч гэсэн хүн бүр л ачаалалтай ажиллах шаардлагатай.

-Таныг
хөдөө аж ахуйн салбарыг мэдэхгүй гээд байх юм. Таны төрсөн нутаг хаана вэ. Уг салбараа
судлахад хичнээн цаг хуга­цаа зарцуулна гэж бодож байгаа вэ?

-Би Улаанбаатарт төр­сөн ч Завхан аймгийн Алдар­хаан сумын харьяат
гэж явдаг. Салбарынхаа ажил­тай танилцахад надад асуу­­дал алга. Их хурлаас гарсан
шийдвэрүүд байж бай­­гаа. Түүнтэй бол ямар ч үед танилцчихна. Унаган Улаанбаатарын
хүн гэж байх­гүй. Би хүүхэд байхдаа Төв аймгийн Баянцогт суманд ам­рал­таараа очиж
мал хуйтай но­цолдож өссөн. Малаа мэддэг­гүй монгол хүн гэж байхгүй. Бидний цусанд
байдаг зүйл. Би Дархан, Сэлэнгэ, Төв аймгийн хойд талын сумдаар нэр дэвшиж байсан.
Маш олон малчин, тариаланчидтай уулзаж явлаа. Тийм болохоор тэдний зовлонг мэднэ.
Мөн хүний өөрийнх нь олж авсан боловсрол, мэдлэг, эцэг эхээс сурч мэдсэн зан заншил
гээд бодоод үзэхээр би хөдөө аж ахуйн салбараас хол хүн бол биш. Ганц хүн заавал
бүх салбарыг мэдэх ёсгүй л дээ. Уурхайд амьдарч байсан уурхайчин хүний хүүхэд Уул
уурхайн сайд болно гэсэн зүйл байдаггүй биз дээ. Түүнтэй л ижил байхгүй юу.

-Таны
ах Ш.Төмөрбаатар Нийслэлийн өмчийн харил­цааны газрын даргаар ажил­ладаг. Таныг
сайд болсноор ашиг сонирхлын зөрчил үйлчилж эхэлнэ гээд байх юм. Ж.Батзандан гишүүн
ахыгаа ажлаас халуулж байсан шиг та бас тэгэх юм биш биз?

-Ямар ч ашиг сонирхлын зөрчил байхгүй. УИХ, Засгийн газар нийслэлтэй
огт хамаа байхгүй. Нийслэлийн бүхий л зүйл тусдаа байдаг. Бид ах дүү тавуулаа анх
1989 оноос хойш МоАХ-г дэмжиж ирсэн. Миний хоёр ах МоАХ-ын нийслэлийн тэргүүлэгчээр
ажиллаж байсан. Нэг ах маань биднийг ардчилалд уриалан дуудсан. Би МоАХ-ын даргаар
ажиллаж байсан хүн. Ардчилалд байгуулсан гавьяагаараа шагнал авна гэж байхгүй. Гавьяагаа,
хүнээ таних чадвараа бодох юм бол Э.Бат-Үүл дарга манай Төмөрбаатар ахтай ойр байдаг
тул тэр үүднээсээ хамтарч ажилласан байх. Би нам дээр л Бат-Үүл даргатай ганц хоёр
жил хамт байсан бол Төмөрөө ах байнга л дэргэд нь явдаг байлаа. Э.Бат-Үүл дарга
Төмөр­баатар ахыг дуудаад агентлагийнхаа даргаад тавь­сан. Энэ нь надаас ямар ч
хамаагүй. Энэ бол тэр хоёрын хоорондын асуудал. Одоогийн тохиолдолд ҮХАА-н яаманд
Төрийн өмчийн харьяалагдаж байгаа тул түүнийг төрийн өмч, нийслэлийн орон нутгийн
өмч хоёрыг нэг гэр бүлд оччих­лоо гэж Ц.Нямдорж гишүүн хэлсэн. Яахав хардах эрх
нь байдаг л байх. Гэхдээ нийслэлийн газар, өмч хоёр нь удахгүй тусдаа салаад явна.
Удахгүй Төрийн өмчийн хороо татан буугдаж сан болно гээд байгаа. Төрийн өмчийн хороо
сайдын үгээр ажлаа явуулаад ч байдаг байгууллага биш. Ц.Нямдорж гишүүнд хандаж хэлэхэд
санаа зоволтгүй тайван байж болно.

-Таныг
гэр бүлээрээ МоАХ-ны төлөө зүтгэсэн гэдгийг мэднэ. Ах дүү нар бүгд улс төрийн сонголтоо
хийгээд явж байхад хэцүү байдаг байв уу. Танай ах дүү нар одоо юу хийцгээж байгаа
вэ?

-Ах маань МоАХ-ны хурал цуглаан болох гэж бай­гааг бидэнд дуулгаад
бид ахыгаа дэмжээд явсан. Яахав тухайн үед аавыг “Танай хүүхдүүд бүгд ардчилсан
холбоонд орсон байна” гээд донгодсон юм билээ. Ах дүү тавуулаа үхэхээс ч буцахгүй
хувьсгалын шалгуурт оролцож явсан болохоор МоАХ-ныхан бид­нээр бахархдаг байсан.
Харамсалтай нь гурван ах маань хорвоогийн мөнх бусыг үзсэн. Үлдсэн ганц ах маань
Ш.Төмөрбаатар ах л даа.

-Таныг
цахим сайтуудаар сархад нэлээд хүртдэг хэмээн шүүмжилж байна. Ийм хүн яаж сайдын
ажлыг хийнээ гэж хэвлэлээр гарах болж?

-Би архи уудаггүй. На^­майг ҮХАА-н сайдад нэр дэвшээд явахаар
хэлэх үг нь олдохгүй янз бүрийн зүйл гаргаж байна. Энэ янз бүрийн дайралт давшилт
Ц.Нямдорж гишүүнээр отголж байх шиг байна даа. Хүнийг юу гэж муулж болохыг бичиж
байгаа хүн нь нэрээ нууцалж байгаад энэ сайтууд гаргаж байгааг харсан. Архи уудаг
энэ тэр гэж байгаа нь зүгээр л өрсөлдөгчөө намнах арга. Надад өс санаж явдаг хүн
байдаг л юм байлгүй. Манай журмын нөхдөөс над руу тэгж дайрахгүй. Манай нам болон
сөрөг хүчин хувь хүний тал дээр юу ч ярихгүй гээд байгаа. Ганцхан Нямдорж гишүүн
л балай юм ярьсан. Зүгээр гаднаас л нэг нөхөр ийм зүйл тараагаад байгаа. Түүнээс
би ерөөсөө архи уудаггүй.

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН