Category: цаг-үе

MIBG компанийн гүй­цэтгэх захирал А.Билгүүнтэй ярилцлаа. 

-Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль батлагдчихлаа. Том сангууд байгуулах яриа хөөрөө эхэлж байна. УИХ-ын баталсан хууль хэр сайн болсон бэ? 

-Хөрөнгө оруулалтын сан хэрэгтэй гэдэг бол тун зөв хандлага. Өнгөрсөн онд баталсан  Үнэт цаасны тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль хэрэгжиж байна. Олон улсын жишигт нэлээд дөхсөн.  Гадаадын хөрөнгө оруулагчид сайн хууль гарчихлаа гэж ярьж байгаа ч олон нийт тийм ч сайн ойлгож өгөхгүй байна. Ерөнхий хандлага нь их эерэг ч харалган хандлагууд байна. 

-Жишээ нь?

-Төрийн оролцоотой хөрөнгө оруулалтын сангууд байгуулагдана гэж яриад байгаа. Ойлгохгүй зүйлүүд байна л даа. Хөрөнгө оруулалтын сангийн амин сүнс нь менежментийн компани буюу менежментийн баг. Өмнө нь энд тэндхийн улс орны  баячуудын хөрөнгийг удирдсан туршлага Монголд байхгүй. Ийм туршлагатай болохын тулд хөрөнгө оруулалтын сан удаан хугацаанд ажилласан байх шаардлагатай. Тэгэхээр эхний ээлжинд гадаадын хөрөнгө оруулалтын сангийн менежмэнтийг урьж ажиллуулахаас аргагүй.  Тэнд нь монгол залуусаа ажиллуулж туршлага хуримтлуулсны дараа урт хугацааны бодлоготойгоор хөрөнгө оруулалтын санг хөгжүүлэх учиртай. Гэтэл өнөөдөр хөрөнгө оруулалтын сан байгуулна гээд эхний ээлжинд төслүүдээ бэлдчихэж байгаа юм. Дараа нь хүмүүсээс мөнгө гуйж яваад  том хэмжээний хөрөнгө босгох боломжгүй л дээ. 

-Ингэхэд хөрөнгө оруулалтын сан дотроо хичнээн янз байдаг вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын сан дотроо нэлээд олон салбартай. Олон нийтэд нээлттэй сангууд гэж бий. Олонд нийтэд хаалттай хувийн сангууд байна. Олон нийтэд нээлттэй нь голдуу эдийн засаг, хөрөнгийн зах зээл рүү хөрөнгөө оруулдаг. Олон нийтэд хаалттай нь мэргэшсэн тал руугаа. Манай хувьд мэргэшсэн талын сангуудыг судалж ажиллуулахаар төлөвлөж байна. Олон нийтэд нээлттэй зах зээлийн хувьд хөрөнгийн зах зээл томорч насанд хүрээд ирэхийн алдад аяндаа бий болдог. Бидний хүчээр бий болгох ёстой нь олон нийтэд хаалттай, өндөр хүчин чадалтай хөрөнгө оруулалтын сангууд.

-Хаалттай сангууд мэргэшсэн тал руугаа бай­даг гэж та ярилаа. Жаахан тодруулаач?

-Эрүүл мэнд, ашигт малтмал, дэд бүтэц гээд салбар бүрээр мэргэшсэн санг хэлээд байгаа юм. Энэ салбаруудад хөрөнгө оруулаад сурчихсан хөрөнгө оруулалтын мэргэжлийн компаниас гадна тухайн салбарын санхүүгийн бүтэц модель гэж бий. Жишээ нь уул уурхай өндөр ашиг өгдөг салбар. Бас өндөр алдагдал хүлээдэг салбар. Тэгэхээр энэ салбарт  өндөр ашиг хайсан хөрөнгө оруулагчид оролцох боломжтой. Гэтэл бүх хөрөнгө оруулагчид өндөр ашиг хайдаг уу гэвэл үгүй. Зарим хөрөнгө оруулагч өндөр ашгаас илүү тогтвортой ашгийг  чухалчилдаг. Зарим нь урт хугацааны бага ашиг сонирхдог. Энэ маягаар ашиг бүр өөр болоод явчихдаг. Үүнийгээ дагаад хөрөнгө оруулалтыг авч байгаа, хөрөнгө оруулалтын санд хөрөнгөө оруулж буй улс ч өөр болоод явчихдаг. Монголд хамгийн их яригдаж байгаа нь дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын сан. Ийм санд жирийн хүмүүс мөнгөө хийх ямар ч шаардлагагүй. Учир нь урт хугацаанд хэрэгждэг, их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаарддагаараа онцлог.  Манайд гэхэд л цахилгаан станц, төмөр зам ихэнх нь алдагдалтай ажилладаг. Энэ бол дэд бүтцийн салбарын нэг онцлог чанар нь. 

-Ямар хөрөнгө оруулагчид дэд бүтцийн салбарт мөнгөө хийдэг юм бол?

-Нийгмийн даатгалын, амьдралын даатгалын компани байна. Тэдэнд 30, 40 жилийн дараа орж ирэх мөнгө л хэрэгтэй. Учир нь тэд өнөөдөр бидний нийгмийн даатгалыг авчихаад гуч, дөчин жилийн дараа тэтгэвэрт гарангуут мөнгийг маань өгөх ёстой улс. Оюу толгойд мөнгөө оруулсан  хөрөнгө оруулагчдын хувьд өөр. Богино хугацааны  ашиг хайж хөрөнгөө оруулсан хүмүүс. Ирэх дөрөв, таван жилдээ тавь, жаран хувийн ашиг хийнэ  гэсэн бодолтойгоор ийм өндөр эрсдэлтэй салбарт хөрөнгөө оруулсан хэсэг. Харин Оюу толгой шиг уурхайгаа барьж байгаа компаниудад хөрөнгө оруулдаг хүмүүс байна. Хайгуул хийдэг, эсвэл бүр дампуурах гэж байгаа компанид хөрөнгө оруулдаг нь ч байна. Олон улсын  төвшиндөө бол өчнөөн салаалж  солонгорсон салбар байгаа юм. Монголд одоогийн  байдлаар хэрэгжиж эхлээгүй. Гэхдээ яг Монгол руу хандсан хөрөнгө оруулалтын жижиг сангууд бол  бий. Тэр сангууд хөрөнгөө оруулаад явж байгаа. 

-Монголд мөнгөө оруулж байгаа сангуудыг нэрлээч?

-Бидний харьцаж байгаа сангууд гэвэл “Хан инвестмент менежмент”  байна. Сингапураас гаралтай. 10 орчим сая ам.долларын хөрөнгөтэй. Монголд өндөр эрсдэл бүхий компаниудын хувьцааг худалдан авч сан­хүүжүүлдэг. Өнөө, маргаашдаа ашиг хийгээд шальдаггүй. Гэхдээ урт хугацаанд томорно гэсэн төлөвлөгөөтэй. Монголчуудад туслах гээд явж байгаа гадны хэдэн залуу бий. Монголын хөрөнгийн биржийн ная орчим хувийн арилжааг хийдэг галт шувуу буюу Fire bird гээд Нью-Йоркоос гаралтай сан байгаа. Ийм хэдхэн сан Монголд хөрөнгө оруулалт хийх гэж үзээд байна.  

-Бүгд алдагдалтай ажиллаж байна уу?

-Ихэнхдээ алдагдалтай. Гэхдээ л урт хугацаанд Монголтой амьдралаа холбоцгоосон, хувийн холбоо сүлбээтэй болсон хүмүүс. Өөрсдийгөө монгол хүн гээд бодчихсон австрали, америкууд ч байна. Алдагдалтай ч хамаагүй урт хугацаандаа өгөөжөө өгнө гээд мөнгөө хийгээд байж байдаг. Өнөөдрийн хувьд  хөрөнгө оруулагчид сайн санааны үүднээс л Монголд сан байгуулж байгаа. Түүнээс  биш ашиг хийсэн улс нэг ч байхгүй. 

-Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг гадны хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниудын хувьцааг худалдаж авч байсан сангууд ч нэлээд байх?

-Монголд хөрөнгө оруулж байсан сангууд өчнөөн бий. 2009-2012 оныг хүртэл Монголын эдийн засгийг өндөр өсөлттэй үед энд ажиллаж байсан компаниудын хувьцааг худалдаж авсан сангууд. Энэ сангууд үйл ажиллагаагаа Монголд явуулж байгаагүй.Гадны хөрөнгийн биржүүдээс Монголын компаниудын хувьцааг худалдаж авч байсан юм. Хамгийн алдартай нь Сингапураас гаралтай “Тимасек”. Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа “Эрдэнэ ресурс”, “Кинкора”, “Энержи ресурс”, “Оюу толгой”, “Өмнийн говийн элс”, “Мо Эн Ко” гэх мэт ашиглалтын болон хайгуулын шатны компаниуд Торонто, Австрали, Нью-Йорк, Хонгконгийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалдаг. Эдний хувьцааг хөрөнгийн биржүүдээс нь худалдаж авч байсан сангууд л даа. Хичнээн хөрөнгө оруулалтын сан байгааг тоолж баршгүй.

-Стратегийн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах хууль гарснаас хойш та бид хоёрын онцолж ярьж байгаа хөрөнгө оруулалтын сангууд Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хувьцааг сонирхохоо больсон…?

-Яг тийм. УИХ-аас энэ хуулийг баталдаг жилийн сүүлээр буюу 2012 оны эцсээр Ерөнхийлөгчийн тамгын газраас Ашигт малтмалын хуулийн шинэчилсэн найруулга гэсэн төсөл оруулж ирснийг та санаж байгаа байх. Уул уурхайн салбарт дахиад хөрөнгө оруулалт хэрэггүй, одоо байгаа Таван толгой, Оюутолгойгоо ашиглаад явахад л болно, үүнээс цаашаа лиценз олгохгүй гэсэн агуулгатай. Үндэсний үзэл, маяг шингэсэн,  гадны хөрөнгө оруулагчийг хөөсөн өнгөтэй хуулийн төсөл орж ирсэн л дээ.  Яг тэр үед  Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг эргэж харна гэсэн юм яригдаад эхэлсэн. Ингээд л 2012 онд бид өөрсдөө эдийн засгаа унагах гол алхмуудыг хийсэн дээ. Энэ үеэс Монголд ажиллаж байсан компаниудын  хувьцааг авсан, банкуудад мөнгө зээлүүлсэн нөхөд Монголоос гарах алхмуудаа хайж эхэлсэн. “Туркойз хилл”-ээр жишээ татъя. Оюу толгойн хувьцааг авчихсан байж байгаад тийм асуудал яригдаад эхлэнгүүт зараад эхэлж байгаа юм. Нээлттэй зах зээлийн, Адам Смитийн хуулиар зарах нөхөд нь олон болоод ирэхээр хувьцааны үнэ унаж таарна. Монголд үйл ажиллагаа эрхэлж хөрөнгө оруулалт татаж байсан компаниудын хувьцаа гадны зах зээл дээр 80-90 хувиар унасан нь ийм шалтгаантай. Энэ уналт үргэлжилсээр байгаад компаниудын хувьцаанд эрэлт үүсэхгүй болж нэгмөсөн унасан. 

-Зарим нь бүр дампуурсан байх?

-Тэгсэн. Дампуурлынхаа шат руу орсон хэсэг бий. Ингэнгүүт Монголд дахин орж ирэх гэж байсан гадны хөрөнгө оруулалт алга болчихож байгаа юм. Манайх арван тэрбум ам.долларын эдийн засагтай. Дөрөв нь гадны хөрөнгө оруулалт байлаа. Энэ дөрөв өнгөрсөн жил гуч, энэ жил далаад хувь уначихсан. Ганцхан нь үлдсэн гэсэн үг.  Уг нь арван тэрбумын эдийн засаг долоо болж багасах ёстой. Гэтэл Засгийн газар хөрөнгө оруулалт гэдэг юмаа болиод бонд босгодог болчихсон. “Чингис”, “Самурай” гээд. Хөрөнгө оруулалтын сангийнхны хийдэг юмыг Засгийн газар хийдэг болсон гэсэн үг. Засаг хөрөнгө оруулж баахан барилга, зам барилаа. Энэ бүхэн ДНБ-д тооцогдож явдаг. Ингээд бодохоор яг нарийндаа  хувийн сектор жижигсээд байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын санг дахиад бодлоготойгоор гаргаж ирэхийн тулд яах аргагүй хувийн сектороо дахиад сул тавих хэрэгтэй. 

-Танай компани хөрөнгө оруулалт татах чигээр ажилладаг. Компанийн тань ажил ямархуу байна?

-Манай компани хөрөнгө оруулалтын санд компаниудын хувьцааг зарах ажил хийдэг юм. Энэ жил бид “Эрдэнэ ресурс” компанид хоёр ч удаа сая долларын санхүүжилт босгож өглөө. “Кинкора” компанид таван сая ам.долларын санхүүжилт босгож өгөх консорциумд нь орж ажиллалаа. Торонтогийн хөрөнгийн бирж дээр болсон процесс л доо. Эд дандаа алдагдалтай яваа. Огт ашиг олохгүй, хайгуул хийдэг компаниуд. Хайгуулаа хийж тодорхой нөөц тогтоочихоод да­хиад таван сая ам.долларын санхүүжилт хэрэгтэй гэж байгаа. Зорилго нь мэдээж нөөцөө ихэсгэж хувьцааныхаа үнийг өсгөх. Таван сая ам.долларынхаа хувьцааг гаргаад зарахад нь брокерийн компаниуд хэрэгтэй. Манай хувьд  хөрөнгө оруулалтын сан руу залгаж яагаад энэ компанийн хувьцааг авах ёстой вэ гэдгийг нь хэлж,  зохицуулж өгдөг жижиг эрэг боолт нь. Одоо хамаг талбайнуудын маань хувьцаа унаж, хувьцааг нь авдаг хүнгүй болчихоод манай компани асуудалд орчихоод байгаа. Энэтхэгийн ILFS гэдэг компанитай дэд бүтцийн салбарт хөрөнгө татахаар ярьж байна. Энэтхэгтээ дэд бүтцийн салбарт хөрөнгө оруулалт босгодог компани л даа. 

-Гал тогоонд нь байгаа хүнээс асуухгүй өнгөрч боломгүй санагдлаа. Хөрөнгө оруулалтын сангийн хууль хэрэгжиж байна, Ашигт малтмалын хуулинд өөрчлөлт оруулчихлаа, уул уурхайн салбараа бодлоготой болгочихлоо, хууль эрх зүйн орчин сайжирсан болохоор хөрөнгө мөнгө орж ирэхэд асуудалгүй гэж ярих юм. Үнэхээр тийм үү, эсвэл…?

-Монголын улстөрчид хууль эрх зүйн орчин сайжрангуут бүх юм сайхан болчихно гэж ойлгодог. Гэтэл бизнес гэдэг итгэлцэл дээр тогтдог эд. Зээлийг англиар кредит гэдэг. Кредит гэдэг маань латины кредо гэдэг үгнээс гаралтай. Кредо гэдэг нь латинаар итгэл гэсэн утгатай. Англиараа ч тийм. Энэ итгэлийг бүрдүүлэх шаардлагатай. Итгэлийг бүрдүүлэхэд хууль эрх зүйн орчин сайхан байх мэдээж нөлөөлнө. Гэхдээ  энэ орчин дээр нэг хөрөнгө оруулагч ашиг олдог жишгийг бий болгох хэрэгтэй. Монголд хөрөнгө оруулалт эрс нэмэгдэж эдийн засаг өссөн гоё үеэсээ жишээ авах хэрэгтэй. Тэр үед хууль эрх зүйн орчин сайн байсан. Оюу толгойн гэрээ зурагдсан.  Гэрээнд гарын үсэг зурагдсан шөнө  Торонтогийн бирж дээр компанийнх нь хувьцаа 40-50 хувиар өссөн. Яг энэ өсөлт дээр олон хүн ашиг хийж таарна. Ашиг хийхийг нь харсан улс зүгээр суухгүй. Тэдэн шиг ашиг олохын тулд мөнгөө хийгээд эхэлсэн.  Тэгэхээр хөрөнгө оруулалтын орчныг сэргээхэд хоёр зүйл хэрэгтэй. Нэг нь хууль эрх зүйн орчин. Хууль эрх зүйн орчноо сайжруулсан нь маш том эерэг алхам. Хоёр дахь нь газар дээр нь батлах. Амаар ярьсан ажлыг амьдрал дээр хэрэгжүүлэх гэж ярьдаг даа. Тэгэх ёстой. 

-Амьдрал дээр хэрэгжүүлэхийн тулд яах ёстой вэ? 

-Нэлээд хэдэн гарц байна. Улстөрчдөд бэлэн байгаа гарц. Эхнийх нь Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилтийг баталгаажуулж есдүгээр сарын 30-наас өмнө бүтээн байгуулалтынх нь ажлыг явуулах. Хоёрдугаарх нь 106 лицензийн асуудлыг цэгцлэх. Хохирогч компаниудад нь эргүүлж олгох хэрэгтэй. Энэ бэлэн хоол, бэлэн боломжийг ашиглаж  гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг эргүүлж олох боломж бий. Гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдраад тэр чигтээ явсан гэж ярьдаг хэсэг байгаа. Гэтэл хүний шунал гэж сонин. Өнөөдөр толгойгоо сэгсрээд гарсан ч маргааш нь ашиг хийвэл эргээд ирнэ. Нэг, хоёр удаа ашиг хийх боломжийг нь өгөх хэрэгтэй. Тэгж байж хөрөнгө оруулагчид наашилна. Хууль эрх зүйн хичнээн гоё орчинтой ч ашиг хийх боломж өгөхгүй  бол хэн ч ирэхгүй.  Бүгдийн анхаарлыг сэртхийлгэх хэрэгтэй.  Тэгсэн тохиолдолд манай хувьцаа өснө. Өнөөдөр гучин цент байсан хайгуулын компанийн  хувьцаа маргааш 40 цент болоход 25 хувийн ашиг гараад ирнэ. Энэ бол гадаадынханд  том ашиг гэж харагдана. Нэг компани ингэхэд л  дараагийнх нь дагана. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин манай оронд айлчлаад буцлаа. Айлчлалын хүрээнд тодорхой гэрээнүүдэд гарын үсэг зурагджээ. Энэ удаагийн айлчлалын талаар ямар бодолтой байгаа вэ?

-Энэ айлчлал дээд хэмжээнийх байсан гэдэг утгаараа үнэхээр л дээд хэмжээний айлчлал боллоо. БНХАУ, Монгол Улс хоёр олон жилийн түүхтэй, тал талдаа улс төр, эдийн засаг, хөршийн харилцааны тал дээр өөрийн гэсэн бодлоготой. Тиймээс уг харилцааны үргэлжлэл болж чадлаа. Гэхдээ энэ бүгдийг шинэ шатанд гаргасан өндөр хэмжээний айлчлал болсон. Өмнө нь Хятадын дарга нар манай оронд айлчилж байсан. Си Жиньпин даргын хувьд монголчууд түүнийг мэддэг. БНХАУ-ын дэд дарга байхдаа 2008 онд Монгол Улсад айлчилсан. Си Жиньпин даргын хэлж буй үгнээс нь анзаарахад монголчуудад итгэл үнэмшилтэй, элгэмсэг хандаж байгааг мэдэрч болно. 

Уг айлчлалын өөр нэг чухал  зүйл нь улс төрийн хувьд ихээхэн ач холбогдолтой боллоо гэж бодож байгаа. Улаанбаатараас дэлхийн болон Азийн түвшинд гадаад бодлогын талаар баримтлах зарчмаа зарлан мэдээллээ гэж бодож байна. Энэ бол маш чухал.

-Үүнийгээ жаахан дэлгэрүүлэн ярихгүй юу?

-БНХАУ гадна тийшээ хэзээ ч түрэмгийлэл хийдэггүй уламжлалт түүхтэй. Бид бүс нутгийн түвшинд ойр зэргэлдээ орнуудыг түнш гэж үздэг. Тэр утгаараа л бид хандах болно. Зөвхөн Монгол гэлтгүй бусад орнуудтай хамтран хөгжих бодлоготой байдаг. Цаашид хамтран ажиллах, сайн хөршийн түншийн байдлаар харилцана гэдгээ хүндэтгэлийн чуулган дээр хэлсэн. Энэ бол Улаанбаатараас дэлхий нийтэд хандаж хэллээ гэж ойлгоод байгаа. Тэр дундаа Азийн хөрш орнуудын талаарх бодлогоо ний нуугүй ярьчихсан болов уу. Бидний хувьд БНХАУ ямар байгааг мэдэж байж бодлогоо явуулах ёстой. Улаанбаатарын индэр дээрээс хэлсэн зүйлсийг нь бодоод үзэхээр цаашид бид бодлогодоо анхаарч ажиллаж болох юм байна гэсэн сэтгэгдэл төрсөн. Монгол орныг хөгжихөд туслахад бэлэн гэдгээ илэрхийлсэн. Сургалт, боловсон хүчний бэлтгэлжилт, эдийн зас­гийн хамтын ажиллагааг дэлгэрэнгүй авч үзлээ. Манай орны хувьд далайд гарцгүй тул эдийн засгийн бэрхшээлүүд тулгардаг. Ганцхан төмөр замын асуудал нь нэлээд боогдмол байлаа. Үүний тарифыг хөнгөлж гадаад далайд гарахад боломж олгох тухай олон жил бидний зүгээс тавьсан асуудлыг шууд шийдвэрлэсэн. Энэ нь манай орны тээврийн хөгжилд саад болж байсан зүйлсийг цэгцэлчихлээ. Манай хоёр орон хөрш ч гэсэн бие биедээ найрсаг хандаж ирсэн сайн хөршийн харилцаатай явсаар ирсэн. БНХАУ, ОХУ-тай манай улс ямар нэг асуудал байдаггүй гэдэгт би итгэдэг. Хятадтай ямар нэгэн байдлаар асуудалгүй тул бие биенээ дэмжих байдлаар иж бүрэн стратегийн түвшинд харилцаагаа хөгжүүлье гэдэг дээр тохирлоо. Монгол, Хятадын харилцаа бие биенийхээ хөгжил, тусгаар тогтнолд оролцохгүй гэдгээрээ цаашид явна гэдэгт би итгэж байгаа. Монгол Улсын гадаад бодлогын үндэс бол олон тулгуурт гадаад бодлого. Хоёр хөршөөс гадна бусад гадны орнуудтай нөхөрсөг харилцаатай. Тиймээс энэ удаагийн айлчлал ямар нэгэн эргэлзээ төрүүлэх ёсгүй. Нийгмийн дотоод хэрэгт оролцохгүй, та нарын сонгосон замыг хүндэтгэнэ гэж ч зарлалаа. 

Би УИХ-ын дарга болсны дараа БНХАУ-д айлчлахад Бүх Хятадын ардын төлөөлөгчдийн хурлын дарга У Бан Го-той уулзахад “Танай орны тусгаар тогтнолыг хүндэтгэнэ. Газар нутгийн чинь бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэнэ. Танай дотоод хэрэгт оролцохгүй. Танай сонгосон замыг хүндэтгэж байна” гэж хэлж байсан тэр бодлого хэвээрээ байна. Тиймээс уламжлалт харилцаа улам бэхжиж байна гэсэн үг. 

-Саяын айлчлалаар манай оронд хөнгөлөлттэй зээл олгох, боловсон хүчин бэлтгэх, далайд гарах боломжийг нээж өглөө. Харин бид Хятад ямар боломжийг олгов. Тэдний өгсөн зүйлсийн хариуд бид ямар хариу барьсан бол?

-Би энэхүү айлчлалыг сайнаар төсөөлж байна. Айлчлалын үеэр хийгдсэн бүх гэрээ хэлэлцээрийг бүгдийг нь харж амжаагүй л явна. Хүндэтгэлийн чуулган дээр хэлсэн үгийг нь сонсож, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс мэдээлэл авч байна. Салбар яамдын хүрээнд гэрээ хэлэлцээр хийгдсэн байна лээ. Гэрээ хэлцлийн дүнд аль орон хожих вэ гэдэг зүйлийг хүмүүс бодож байж магадгүй. Гэхдээ аль аль нь хожоотой байх байлгүй дээ. Үүн дээр анхаарах хэрэгтэй зүйлс бий. Манай оронд багагүй хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсныг ярьцгааж байна. Энэ бүгдийг монголчууд зөв ашиглаж чадвал бидэнд ашигтай. Буруу ашиглавал бидэнд хохиролтой. Хийгдсэн гэрээ хэлцлүүдийг бид ажил хэрэг болгож чадах эсэхээс их зүйл шалтгаална. 

Си Жиньпин даргын хэлсэн зүйлс бол том хүрээний асуудал. Манай орны эдийн засгийн аюулгүй байдал нь тодорхойгүй бөгөөд нарийн зүйл байдаг. Тэр түвшиндээ бодож, авч байгаа зүйлээ өөрсдийн төлөх чадамжийн хэмжээнд, хийсэн ажлынхаа үр дүнгээр төлчих боломжтой эсэхийг тооцож явах хэрэгтэй. Түүнээс биш нэг хоёр жилийн дотор эдийн засгийн хүндрэлтэй нүүр тулчихаад ганц хоёр жилийн дотор эргэлт гаргахын тулд ихээхэн хэмжээний мөнгө аваад зарцуулна гэдэг үүднээс Засгийн газар хандсан бол буруу гэдгийг хэлье. Холын хараатайгаар энэ гэрээ хэлцлүүд хийгдэж чадсан бол, тэгж чадахын бол харилцан ашигтай байх юм. 

-Удахгүй хойд хөршийн төрийн тэргүүн В.Путин манай оронд айлчилна. ОХУ Украины асуудлаас болоод Европын орнуудаас тусгаарлагдмал байдалтай байна. Энэ үед хийгдэж буй уг айлчлалын үр дүн ямар байх бол?

-ОХУ бол яах аргагүй том гүрэн. Орос Европ, Ази аль аль талдаа бодлогоо явуулна. Европын зүгээс шахалт үзүүлэх болсноос Ази тэр дундаа Монголд хандах болж байгаа болов уу гэсэн бодол хүмүүст төрж болох юм. Тийм байж болно. Европын холбооны зүгээс хориг арга хэмжээ аваад эхэлбэл зөвхөн Орос гэлтгүй ямар ч орон өөр улстай харилцаа тогтоох улс төрийн бодлого байлгүй яахав. Орос Европын холбооны хориг арга хэмжээнээс болоод Монголд олон зүйлийг амлаж, хийнэ гэж бодохгүй байна. ОХУ Монгол орон хоёр эртний уламжлалт харилцаатай. Тиймээс Орост бүтээгдэхүүн гаргахад гаалийн татвар өндөр байдаг. Гаалийн татварыг бид буулгах талаар нэлээд ярьдаг ч дорвитой үр дүн гарахгүй байгаа. Хөрш орондоо хэрхэн ханддаг талаар Си Жиньпин дарга харуулах шиг боллоо. Айлчлалын үеэр Орос руу гаргаж буй барааны гаалийн татварыг бууруулах талаар эргэн харах болов уу гэсэн хүлээлттэй байна. Нөгөө талаар эрс тэс уур амьсгалтай оронд таарах зүйлсийг манай улс багагүй хэмжээгээр үйлдвэрлэдэг. Хивс, ноосон хувцас хэрэглэл, ноолууран бүтээгдэхүүнийг Оросын зах зээлд гаргах хүсэлтэй байдаг. Харамсалтай нь сайн бүтээгдэхүүнээ бид гаргаж чаддаггүй. Оросын ард түмний хэрэглэчихээр зүйлсийг энэ орны зах зээлд гаргахад боломж нээгдэх болов уу гэж хараад байгаа. 

Улс төрийн хувьд бидэнд ямар нэгэн асуудал байхгүй. Тиймээс хуучны ах дүүгийн найрамдалт харилцааг идэвхжүүлэх байх. ОХУ-ын талаас төмөр замын тал дээр харилцан тохиролцож ирсэн хэлэлцээрүүд бий. Тэр үргэлжлэх болов уу. Нефть, хийн хоолойг Монголын нутгаар дамжуулвал хамаагүй дөт байх тул энэ асуудал яригдах байх гэж бодож байна. Харин хэрхэн хүлээж авахыг нь таах аргагүй. Монгол Оросын харилцааг амьдрал дээр сайжруулчихъя, харилцан визгүй зорчих манай талын саналыг хүлээгээд авах боломж нээгдэх боломжтой. 

-Хятадын дарга айлчлахдаа өөрсдийн нутгаар нүүрсээ өөр оронд нийлүүлэх боломжийг нээж өглөө. Тэгэхээр нарийн царигтай төмөр зам тавигдах боломж хангалттай бүрдчихлээ…

-Манай үе үеийн Засгийн газруудад таагдашгүй нэг зүйл байдаг. Тэр нь бодлогын хувьд шийдсэн мөртлөө тодорхой асуудлуудыг шийдэж болдоггүй зүйл Засгийн газарт байгаад байдаг юм. Хятадын Засгийн газрын 300 сая долларын зээл тусламжийг өмнөх парламент аваад ашиглачих байтал хоёр гурав дахиж Их хурлаар оруулж ирсэн. Эгийн голын усан цахилгаан станц барихад оруулна гээд нэг болохоор бусад салбаруудад хуваарилъя гээд унасан. Сүүлд нь парламент дээр Засгийн газрыг бараг тулгаж байж “Та нар боль л доо. Зээл тусламжаар өгчихсөн мөнгийг хуваарилаад өгчихье” гэж байхав дээ. Засгийн газар дээрээ шийдчих юмыг чинь тэгж чаддаггүй. Сайдууд нь дотроо хагаралдаад байдаг юм уу, ямар нэгэн сайдын мөнгөн дээр ажиллах эрх ашиг хөндөгдөөд байсан тул болдоггүй байсан юм уу бүү мэд. Ерөнхий сайд нь “Боль. Ийм ийм хөгжлийн зүйлд орууллаа” гээд оруулаад ирэхгүй удсан. Сүүлдээ бид шахаж байж 50 тэрбумыг нь төмөр зам, 50 тэрбумыг босоо тэнхлэгийн зам гэх мэтээр хуваарилсан. Амлаад хэлээд өгчихсөн зүйлийг дөрөв таван жил сунжруулдаг. 

Төмөр замын царигийн асуудлыг 2010 онд аль хэдийнэ ярилцлаад шийдээд өгсөн. Засгийн газар харин маргасаар байсан. Тэр нь ч өнөөдрийг хүртэл явж байна. Чойбалсангаар дамжин Сибирь хүрэх төмөр замыг өргөн царигтай байж болно, бусад замуудыг тухайн үед нь оруулж ирээд асуудлаа шийдээд явчихъя гэсэн. Гэтэл бодлого тодорхойлох гэж тав зургаан жил болчихож байгаа юм. Царигийн маргаан бол шал дэмий маргаан шүү дээ. Гашуунсухайтаас Тавантолгой хүрэх зам нь нарийн царигтай л байна биз. Нарийн царигтай төмөр замаа тавина гэж Засгийн газар хоёр гурван жилийн өмнө шийдэх боломж байсан. Ийм байдлаар манай Засгийн газар дээр асуудал их сонин дүр төрхтэй байсаар байдаг. Энэ бол сонирхлын зөрчлүүдийн мөргөлдөөнөөс болоод байна уу гэж боддог. Хаанахын хэний хөрөнгө оруулалт орох вэ гэдэг дээр манай Засгийн газрын гишүүдийн явцуу сонирхлын үүднээс мөргөлддөг. Төмөр замын бодлогын хүрээнд асуудлаа оруулаад шийдэх боломж нь одоо ч нээлттэй байгаа. 

-Сүүлийн үед Их хурлын дарга З.Энхболдыг Ерөнхий сайд болж, МАН-ын дарга М.Энхболдыг УИХ-ын дарга болсноор МАНАН-гийн Засгийн газар байгуулагдана гэх боллоо?

-Засгийн газар байгуулагдаад хоёр жил боллоо. Үлдэж байгаа хугацаа хэр билээ. Тиймээс манайхан Засгийн газарт шунаж орохгүй. Улс төрийн бодлогын талаасаа ч тийм ач холбогдол өгөөд байхаар зүйл биш. Эдийн засгийн үр дүнгийн хувьд сөрөг хүчин эдийн засгаа сайжруулах талын шаардлагаа тавиад ажиллана. МАН, АН үлдсэн хугацаанд хамтарч Засаг барина гэж би бодохгүй байна. Ардчилсан намынхан МАХН, Шударга ёс эвсэлтэйгээ хамтран төрөө үргэлжлүүлэн барина биз. Бидний тавьсан шүүмжлэл, шаардлагыг АН-ынхан авч байгаа бол бидэнтэй хамтран ажиллаж байгаагаас ялгаагүй. Харин хүлээж авахгүй бол хамтарсан ч ач холбогдолгүй. Хамтарсан Засгийн газар байгуулна гэж байхгүй ээ. Ардчилсан нам нэгэнт хийж эхэлсэн ажлынхаа үр дүнг үзэх хэрэгтэй. Эхнээсээ бидний үгийг авалгүй бодлогын зүйл дээр хэтэрхий өөрсдийнхөөрөө хандаж ирсэн. Үүний үр дүн нь тун тааруу гарч магадгүй. Гэхдээ ажил эцсийн үр дүнгээр л хэмжигддэг. Одоо ямар вэ гэдгээ ард түмэндээ харуулна биз. 

-Танай намын зүгээс ээлжит бус чуулган хуралдуулах ёстой гэдгийг намын генсек мэдэгдсэн. Одоо заавал ээлжит бус чуулган орох шаардлагатай юу?

-Хоёр орны төрийн тэргүүний айлчлалд улс төрчид төдийгүй манай орны иргэд хүртэл маш чухал ач холбогдол өгч байгаа. Түүнчлэн төрийн бодлогын түвшинд аваад үзвэл хоёр хөрштэй харилцах харилцаанд анхаарал тавих шаардлагатай. Манай орны хөгжлийн ирээдүйд ямар өөрчлөлт гарах вэ гэдгийг шийдэх хэмжээний айлчлалын үеэр ээлжит бус чуулган хуралдуул гэдэг шаардлагаа төдий л их тавихгүй байгаа. Энэ нь ч зөв. Харин айлчлалын дараа ажлын чиг тодорхой болоод ирэхээр болох байх. Харин Засгийн газрын ажиллагааны талаар ярих зүйл бий. Өмнөх парламентын үед их мөнгөтэй болсон нь үнэн. 6-7 их наядын төсөвтэй, асар их хөрөнгө оруулалттай, Оюутолгой эхний ээлжээ ашиглалтад оруулчихсан мөнгөлөг байлаа. Бид арай л их мөнгөөр гараа угаачихав уу даа. Баян хүн хөрөнгөө хамаагүй зарвал ядуурдагтай адил улс ч гэсэн ялгаагүй. Валютын ханш өсч, төгрөгийн ханш унангуут мөнгө нь ховх сорогдож иргэдийн амьдрал ахуй мууддаг. Аж ахуй нэгжүүд нь унаад ирэнгүүт өнөө баян цатгалан байдал алга болж байна. Манайхан зөв бодлого баримтлав уу, яагаад ийм сайхан боломжийг бид алдав. Мөн гаднаас бондоор мөнгө зээлээд авчихсан үед үр дүн хэр байна гээд асуудал бий. Энэ мэтчилэн Засгийн газрын үйл ажиллагааг заавал хэлэлцэх шаардлагатай. Эдгээрийг ээлжит бус чуулганаар яриад байх зүйл биш. Ээлжит чуулган дээрээ нухацтай ярилцаж, хандах нь чухал. 

-Эдийн засгийг идэвхжүүлэх ЭЗЭН 100 хөтөлбөрийн талаар та ямар бодолтой яваа вэ?

-Засгийн газраас 100 хоногийн хугацаанд эдийн засгийг сайжруулах талаар ажиллаж улсын эдийн засаг, нэг салбарын ажлыг сайжруулна гэж байхгүй л дээ. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн үр дүнд 120 гаруй сум ойгоо тэмдэглэж өнгөрөх шив. Үнэхээр л эдийн засгаа сэргээе гэж байсан юм бол тэр олон сумын ойг тэмдэглүүлэх шаардлага байсан ч юм уу. Аймгуудын Засаг дарга нарыг нь ханцуй шамлан ажилдаа оруулах байсан юм. Даанч тэгсэнгүй. 

Мэдээж энэ зуны турш Засгийн газар их, бага хэмжээгээр ажилласан болохоор үр дүн байгаа л байх. Түүнээс 100 хоногт эдийн засгийг сэргээнэ гэж байхгүй. Засгийн газрын зүгээс “ЭЗЭН 100” хөтөлбөр гэж зарлангуут түүнд нь хөөрцөглөж, итгэл үнэмшил болгож манайхан ярих юм. Энэ хугацаанд явцын ажлын үр дүн л гарна. Ингэж байхаар хоёр, гурав дахь 100 хоногийн аяныг зарлавал яасан юм. Харин 300 хоног ажилласны дараа ямар үр дүн гарав гэдгийг харах боломжтой. Валютын ханш нэмэгдэж, төгрөгийн ханш энэ хэмжээндээ тогтох байдал ажиглагдаж байна. Монголбанк интервенци хийж байгаа ч гэсэн валютын нөөц дуусахаар яах вэ гэдэг асуудал тулгарна. Өмнө нь бодлогын хүүг бууруулсан байснаа одоо буцаагаад нэмж эхэллээ. 

-Валют орж ирэх найдвар байна уу?

-Хятадын хөрөнгө оруулалтад л ихээхэн найдвар тавьж байх шиг байна. Тэр нь 100 хоногийн ажлын үр дүнд нөлөөлөхгүй биз дээ. Харин цаашдын үйл ажиллагаанд нөлөөлөх боломжтой. Тиймээс би л хувьдаа 100 хоногоос үр дүн хүлээхгүй байгаа. “100 хоногийн дотор гайхалтай үр дүнд хүрнэ гэж байхгүй” гэдгийг анхнаас нь л хэллээ. Энэ яахав ээ хүмүүсийн анхаарлыг л хэсэг татах гэсэн зүйл байсан юм. Монголчууд түрхэн зуур хүний анхаарал хандах зүйлд ихээхэн ач холбогдол өгч хошуурах юм даа. 

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга А.Бакейтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин манай оронд айлчиллаа. Айлчлалын үеэр томоохон гэрээнүүдэд гарын үсэг зурлаа. Энэ айлчлалын талаар өөрийн дүгнэлтийг хэлэхгүй юу?

-Өмнө нь хоёр хөрш болон гуравдагч хөршийн хүрээнд олон л айлчлал болж гэрээ хэлцлүүд бат­лаг­даж байсан. Эдгээр айлч­ла­луудын дотроос өмнөд хөр­шийн төрийн тэргүүн Си Жиньпиний айлчлал онцгой ач холбогдол, үр дүнтэй айлчлал боллоо гэж үзэж байна. Багагүй хугацааны туршид аль аль талдаа хүлээгдэж байсан олон асуултуудад хариу өгсөн, үр дүнд нь хоёр орны ард түмний эрх ашигт нийцсэн, хоёр орны хөгжилд хувь нэмэр оруулахуйц том айлчлал боллоо. УИХ-ын хүн­дэт­гэлийн чуулган дээр Си Жиньпин дарга, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нар өөрсдийн хэлсэн үгэндээ айлчлалын ач холбогдлыг маш өндрөөр дүгнэсэн. Си Жиньпин дарга “Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалд хэзээ ч оролцохгүй” гэдгийг чуулган дээр дахин дахин бататгаж хэлсэн. Үүний зэрэгцээ “Хөршөө алтаар сольж болохгүй” гэсэн чухал санааг илэрхийлсэн. БНХАУ дэлхийн эдийн засгийн хөгж­лийн хурдацыг тэргүүлж бай­гаа том гүрэн. Хаяа нийлэн оршин тогтнож буй Монгол Улсын хөгжлийг хамтдаа бүтээл­цэх тухай санаагаа илэр­хийлж байна лээ. Түүнч­лэн ганцаараа гүйхэд хурдан байдаг. Олуулаа гүйвэл холд хүрэх боломжтой гэдгийг ч хэлсэн. Тиймээс дангаараа хөгжих бус хөрш орнуудтайгаа хамтдаа хөгжих боломжийг олгох тухай хэлсэн нь хоёр талын гарын үсэг зурсан гэрээ хэлэлцээрүүдэд бүрэн тусгалаа олсон.

Хамгийн тод жишээ гэхэд олон жилийн турш янз бүрээр ярьж байсан төмөр замын дамжин өнгөрүүлэх шугам татах, нүүрсийг дахин боловсруулж нүүрснээс хий, түлш гаргах, эрдэс баялаг боловсруулах, олборлох, ашиглах салбарт, боловсролын салбарт гэх мэт олон салбарт тодорхой бодитой зүйл хийхээр гэрээ хэлэлцээрүүд хийгдсэн. Ямартай ч энэ нь ойрын хугацаанд үр дүнгээ өгөхөөр айлчлал боллоо гэж харж байна. 

-Тодотгоод хэлэхэд яг ямар гэрээнүүд дээр гарын үсэг зурчихав аа?

-Дэд бүтцийн дамжин өнгөрүүлэх гэрээ стратегийн онцгой ач холбогдолтой. Учир нь Монголоор дамжин БНХАУ, ОХУ-аар Европын зах зээлийг нээх гарц болох учиртай юм. Түүнчлэн манай орон далайд гарцгүй орон тул урд хөрш маань далайд гарцтай орон гэдэг давуу боломжоо Монгол Улсад ашиглуулах боломж олгох гэрээнд гарын үсэг зурсан нь бидэнд маш хэрэгтэй зүйл боллоо. Мөн хоёр орны ялтан шилжүүлэх гэрээг үзэглэсэн нь чухал зүйлийн нэг. Манай орны иргэдийн хамгийн ихээр зорчдог орон бол БНХАУ. Хүний амьдралд янз бүрийн зүйл учирч байдаг хойно тэнд хэрэгт холбогдлоо гэхэд насан туршдаа өөр оронд ял эдлэхээр болдог. Мэдээж тухайн иргэнд хүнд байдаг. Ялтан шилжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурсан нь олон хүнд боломж олгож байгаа юм. 

-МАН-ын зүгээс ээлжит бус чуулган хуралдуулж Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайдын асуудлыг хэлэлцэх ёстой гэсэн. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүдийн айлчлал гээд ээлжит бус чуулган хуралдах боломж байна уу?

-Өнөөдөр Монгол олны нөхцөл байдал ямар байгааг бүгд мэдэж байна. Энэ үед хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүд манай оронд айлчилж байгаа нь гадна, дотно аль аль талдаа Монголын ирээдүйн хөгжилд ач холбогдол өгч байгаа гэж үзэж болно. Хоёр орны төрийн тэргүүнүүд айлчилж байхад бид дотроо учраа олохгүй, хөлөө жийлцээд байвал тэр хүмүүс Монгол Улсад яаж хандах вэ. Хөгжлийн томоохон асуудлуудаа зөв замаар шийдэж чадах уу гэдэг дээр эргэлзээ төрөөд эхэлчихнэ. Тиймээс өнөөдөр Засгийн газрыг огцруулах нь нэн тэргүүний асуудал биш. Хамгийн чухал нь хоёр том хөршөө хүндэтгээд, тэдний хөгжлийн талаар тавьж буй саналых нь дагуу бид өөрсдийн саналыг хэлж зөвшөөрүүлэх ёстой. Бид хөгжлийн том асуудлуудаа шийдэх нь Засгийн газрыг огцруулахаас чухал асуудал гэж бодож байгаа. Тиймээс хувь гишүүний байр суурийг илэрхийлэхэд Засгийн газрыг огцруулах нь өнөөдрийн хувьд тохиромжтой, тийм ч сайн зүйл биш гэж үзээд байгаа юм. 

-Ээлжит бус чуулган заавал орох шаардлага бий юу?

-Удахгүй хойд хөршийн төрийн тэргүүн айлчилна. Тиймээс энэ хооронд ээлжит бус чуулган мэдээж хуралдахгүй байх. Ингэж явсаар байгаад намрын чуулгантай золгодог тал бий. Цаг хугацааны хувьд ээлжит бус чуулган орох цаг тун бага үлдсэн. Гэхдээ гарцаагүй хуралдуулах шаардлагатай гэж үзвэл УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөлөөр хэлэлцээд шийдвэр гарган албан ёсоор зарлах ёстой. Одоогоор төсвийн тодотгол хийх тухай албан ёсоор орж ирээгүй. Ээлжит бус чуулган хуралдах үндэслэлүүд нь одоогоор алга байна. Тиймээс ээлжит бус чуулган хуралдана гэж албан ёсоор хэлэх боломж алга. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн хэрэгжилт, тайланг мэдээж УИХ сонсож л таарна. Үүнийг намрын чуулганы эхэнд ч гэсэн сонсох боломжтой. 

-Си Жиньпин даргын айлчлалаас манай орон нэлээдгүй валютын нөөцтэй болох боломж бүрдлээ гэж байна. Эдийн засгийн хувьд уг айлчлал хэр үр дүнтэй болсон бэ?

-Хятадын эдийн засаг дэлхийн эдийн засгийн том төлөөлөл гэдгийг дахин хэлье. Тус орны эдийн засгийн эерэг, сөрөг аль ч хаялага нь дэлхийн эдийн засаг тэр дундаа хаяа дэрлэн оршин буй Монгол Улсын эдийн засагт шууд нөлөө үзүүлдэг сайн, муу хоёр талтай. Энэ удаагийн айлчлалаар манай орны эдийн засгийг эрүүлжүүлэх, өсөлтийг хангахад чухал нөлөө үзүүлэхүйц ач холбогдол бүхий гэрээнүүдийг үзэглэлээ. Буцалтгүй тусламж үзүүлэх, хөнгөлөлттэй зээл олгох, дэд бүтэц, хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх гээд энэ бүх салбар төр засгийн хоорондын асуудал бус хоёр орны бизнес эрхлэгчдийн дунд шууд харилцаа тогтоох асуудлууд шинэ шатанд гарахаар боллоо. Эдийн засгийн идэвхжил суларсан, зарим талаараа хямралын шинжтэй байгаа эдийн засгийг идэвхжүүлэхэд шууд нөлөө үзүүлнэ.  

-Үр дүн хэзээнээс мэдрэгдэх вэ?

-Миний бодлоор хамтын ажиллагааны гэрээ хэлэлцээрийн үр дүн нэг жилийн дотор маш тодорхой харагдана. Инфляци, валютын ханшийн өсөлт зэрэг нь манайд дотоодын үйлдвэр хөгжихгүй байгаатай шууд холбоотой. Тиймээс дотоодын үндэсний үйлдвэрлэл хөгжихөд Хятадын том эдийн засгийн нөлөө их. Тиймээс үр дүн удахгүй мэдрэгдээд эхэлнэ гэсэн бодолтой байгаа. 

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх Засгийн газар “ЭЗЭН 100” хөтөлбөр дууссан. Их хурал үүнд тохируулж хуулийн төслүүдийг баталсан. Уг хөтөлбөр ямар үр дүнг авч ирэв?

-УИХ-аас эдийн засгийн идэвхжилийг нэмэгдүүлэх талаар Их хурлын тогтоол батлагдсан. Уг тогтоолын хавсралтад маш тодорхой зүйлийг зааж өгсөн. Хавсралтад тусгагдсан зүйлийн нэг хэсэг нь УИХ-ын бүрэн эрхэд хамаарах бол нөгөөх нь Засгийн газрын гүйцэтгэх зорилтууд байсан. Хаврын чуулган завсарлахын өмнөх богино хугацаанд амжиж нэлээд хэдэн чухал хуулийг баталсан. Засгийн газар эдгээр хууль, эрхзүйн орчинд тулгуурлан эдийн засгийг идэвхжүүлэх, хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас гарах арга замыг бодитоор хэрэгжүүлэхийг богино хугацаанд чармайж ажилласан гэж бодож байна. Анхнаасаа “ЭЗЭН 100” гэж нэрлэхэд нь л би шүүмжлэлтэй хандаж ирсэн. Эдийн засаг ийм хүндрэлтэй байхад 100 хоногт засна гэдэг тийм ч амар биш. 100 хоног бүү хэл 200 хоногт ч гэсэн засагдахааргүй асуудлууд байгаа шүү дээ. Өнгөрөгч 100 хоногийн хугацаанд ямарч байсан эдийн засгийн хүндрэлээс гарах суурийг бий болгосон хугацаа өнгөрлөө гэж бодож байгаа. 

-АН дотор МоАХ фракцын зарим гишүүд хуралдаж МАН-тай хамтарсан Засгийн газрыг бүрдүүлэх ёстой гэдэг дээр санал нэгдсэн тухай мэдээлэл гараад байна. АН, МАН-тай хамтарч Засаг барих юм уу. Хэрэв тэгвэл одоогийн “Шударга ёс” эвсэл яах вэ?

-Миний бодлоор манай нам Ардын намтай хамтрах байсан юм бол 2012 оны сонгуулийн дараа хамтарсан Засгийн газрыг бүрдүүлэх ёстой байлаа. Тэр үед хэрэв хамтарсан бол өнөөдрийн олон асуудлуудаас зарим нэгийг нь шуурхай шийдвэрлээд явахад дөхөм болох байлаа. Гэтэл одоо хугацааны хагас нь өнгөрчихлөө. Сонгуулийн жил дөхөх тусам сонгуульд өрсөлдөх хоёр том нам нэг хөнжилд хэвтэж байгаад өрсөлддөггүй. Үүний нэг тод жишээ нь 2012 оны сонгуулиас зургаан сарын өмнө АН Засгаас гарч байсан. Хэрэв тийм зүйл болоод Ардын намтай хамтарсан Засаг байгуулаад явах хугацаа байна уу гэдгийг бодох ёстой. Энэ богино хугацаанд хоёр нам хамтраад энэ асуудлуудыг шийдэж чадах уу гэдэг дээр эргэлзэж байна. Тодорхой гишүүд, улс төрийн хүчнүүд янз бүрийн санал гаргаж болно. Монгол Улсын язгуур эрх ашгийг бодвол сөрөг хүчин нь сөрөг хүчнийхээ байр сууринд байж, одоогийн Засгийн газар нь цомхон, эдийн засгийн нөхцөл байдалд саад тотгор болж буй зүйлсийг арилган бүтцийн өөрчлөлт хийгээд явчих боломжтой. Аль ч тохиолдолд улсынхаа хүндрэлтэй байдлыг бодолцож улс төрийн хүчнүүд зөв алхам хийх нь зүйтэй. 

-Хаврын чуулганаар төмөр замын царигийн асуудлыг шийдвэрлэж чадалгүй чуулган завсарласан. Энэ удаагийн айлчлалаар БНХАУ-аар дамжин гадаад зах зээлд нүүрс экспортлох боломж бүрдэж байгаа нь нарийн цариг тавигдах боломжийг бүр бататгах шиг санагдах юм?

-Төмөр замын цариг нарийн, өргөн байх нь гол асуудал биш. Монгол Улс хоёр хөршийнхөө нутаг дэвсгэрийг дамжин гуравдагч хөрш рүү бүтээгдэхүүнээ борлуулах боломжийг олгосон төмөр замын бодлогыг энэ айлчлалаар шийдлээ гэж бодож байна. Тиймээс бид нарийн, өргөн цариг гэж хоорондоо маргах бус холыг харах шаардлагатай. Си Жиньпин даргын айлчлал ганцхан Монгол Улс бус олон улсад хандаж тодорхой зүйл дээр өөрийн байр суурийг илэрхийллээ. Бид нарийн, өргөн цариг гэж дотроо маргалгүйгээр уг боломжийг ашиглан Монгол Улс олон улсын зах зээлд гарах боломжийг дэмжээд явах шаардлагатай. 

-Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцруулах тухай асуудал яригдаад эхэлсэн. Харин сүүлийн үед ам.долларын ханш бууж байгаа эерэг тал ажиглагдаж байна. Монголбанк одоо л ажиллаж эхэллээ гэсэн зүйл яригдаад байгаа. Төвбанкны ерөнхийлөгчийг огцруулах нь хэр зөв алхам юм бол?

-Валютын ханш чангарч, Монгол төгрөгийн үнэ цэнэ буурч байгаа нь эдийн засгийн өөрийн тодорхой зүй тогтолын асуудал. Нэг салбарт тулгуурласан өрөөсгөл бүтэцтэй эдийн засагтай манай орны хувьд уул уурхайн салбарын түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр буучихлаа. Ингэснээр валютын наашлах урсгал төдийлөн нэмэгдэхгүй байгаа. Оюутолгой, Тавантолгой төслийн үйл явцтай холбоотойгоор ийм байдалд хүрсэн. Түүнээс Золжаргал буруу ажилласнаас болоод өнөөдөр валютын ханш өсөөд байгаа юм биш.  Хэрэв тийм байсан бол валютын ханш өсөх үед нь Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцруулж маргааш нь өөр хүн тавьж болно. Харамсалтай нь ямар ч хүнийг тавьсан энэ зүй тогтол нэг хэсэгтээ л зүй тогтолоороо явна. Энэ бидний хүсэл зорилгоос хамаарах тул эдийн засгийн зүй тогтол ийм байгаа үед хэрхэн давж гарах вэ. Богино, дунд, урт хугацаанд юу хийх вэ гэдэг бодлогоо зөв тодорхойлоод хэрэгжилтдээ анхаарах ёстой. Үүний нэг бодит жишээ нь Их хурлаас хаврын чуулганд баталсан эдийн засгийн идэвхжилийг нэмэгдүүлэх тогтоол байгаа юм. Уг тогтоолд валютын ханшийг тогтворжуулах талаар тодорхой зорилтууд тусгагдсан. Энэ дагуу Монголбанк зарим арга хэрэгслүүдээ ашиглаж ам.долларын ханшийг түр барьж чадлаа. Үргэлж интервенци хийн зах зээлд доллар гаргаж зохиомлоор ханшийг барихад хэцүү. Бид нүүрс, алт, зэсний экспортыг нэмэгдүүлэх, уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг өртөг шингээж гаргах, мал аж ахуйн түүхий эдийг боловсруулж экспортлох гэх мэтээр өөрсдөдөө байгаа нөөц боломжийг ашиглах шаардлагатай. Хэрэв тэгж чадвал валютын ханш буурна. Одоо үндэс суурь нь тавигдсан тул тодорхой хугацааны дараа үр дүн гарч эхлэх байх. Хонгилын үзүүрт гэрэл гарсан дохио болж байгаагаас биш өнөөдрийн валютын ханшийн бууралт шууд тогтворжсон гэж хэлж болохгүй. 

-АН-ын бүлгийн дарга “Энэ Засгийн газар сайн ажиллахгүй бол хариуцлага тооцно” гэдгээ мэдэгдэж байсан. Энэ Засгийн газарт хариуцлага тооцох уу, эсвэл дэмжээд ажиллуулчих юм болов уу?

-“ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг Их хурал дээр эхлээд сонсох хэрэгтэй. Түүний дараа хариуцлага тооцох эсэх талаар ярьсан нь дээр. Одоохондоо бидэнд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн талаар мэдээлэл ирээгүй байна. Тиймээс сайн, муу гэж дүгнэх арай эртэднэ. Чингэс, Самурай бондын хөрөнгийн зарцуулалт, үр дүн, ямар ашигтай байсан гэдгийг Их хурал энэ Засгийн газраас нэхэх хэрэгтэй л дээ. 

-Хятадын даргын айлчлалаар томоохон гэрээнүүдэд гарын үсэг зурагдсан тул гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл бага ч гэсэн сэргэж байгаа болов уу?

-Энэ удаагийн айлчлалын гол үр дүн БНХАУ-ын зүгээс Монгол Улсад оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх томоохон алхам болсон. Ноднин өдийд бид хөрөнгө оруулалт буурлаа. Юунаас болов гээд ээлжит бус чуулган хуралдуулсан. Түүгээрээ Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа хэлэлцэн баталсан. Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль уг нь маш сайн хууль болсон. Монгол Улс, БНХАУ-ын төрийн тэргүүнүүдийн хэлсэн үгэнд хоёр орны цаашдын харилцаанд тааламжтай нөхцөл бүрдлээ гэдэг утга бүхий үгийг хэлцгээсэн. Энэ бол хөрөнгө оруулалтын тал дээр маш том бодитой дүгнэлт болж чадсан. Хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулах бодит боломжийг нээж өглөө. 

Э.ЭНХБОЛД

Иргэний хөдөлгөөний намын дэд дарга Ж.Занаатай ярилцлаа. 

-Эдийн засгийг идэвхжүүлэх 100 хоног дуусчихлаа. Үүнийг сонирхож байгаа хүн ч бага байх шиг ээ. Таны хувьд ямар бодолтой байна вэ?

-Мэдээллийн, ялангуяа олон нийтийн сүлжээнд байгаа М.Энхсайханы өдрийн тэмдэглэлтэй танилцсан. Нэг ч бүтэлтэй ажил харагдахгүй байна лээ. “Эдийн засгийг идэвхжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” УИХ-ын тогтоолын төслийг УИХ-ын гишүүдийн 76.2 хувийн саналаар баталсан эхний өдөр л 1790 төгрөг байсан  ам.долларын ханш 1800төг болж өссөн. “АН-ынхан УИХ-ын гишүүн С.Баярцогтоор дамжуулан МАН-тай Үндэсний эв нэгдлийн Засгийн газар байгуулах саналыг гаргав. АН дангаараа 100 хоногт эдийн засгаа эрчимжүүлж чадахгүй, тиймээс МАН-тай хамтрах хэрэгтэй гэсэн саналыг АН-ын гишүүд гаргаж эхлэв”, “Ерөнхий сайдын мэдээлэл технологийн орон тооны бус зөвлөх Р.Отгонтулга ямар ч тендергүйгээр нийтийн тээврийг ухаалаг системжүүлэх нэрийдлээр “Слайд” компанид 13.3 тэрбум төгрөг олгов”. “Засгийн газраас хоёр жил тутам шилдэг сумыг шалгаруулж шагналд нь 100 саяын урамшуулал олгодог бөгөөд энэ жил хангайн бүсээс Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумыг шалгарсан талаар шалгаруулалтын комиссоос мэдэгджээ. Харин Засгийн газрын мэдээлснээр Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сум гэж зарлав. Энэ шийдвэрийг гаргахад нөлөөлсөн эрхмүүд бол Архангайгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С.Эрдэнэ, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Эрдэнэмандал сумын унаган хүү гэгддэг Шадар сайд Д.Тэрбишдагва, Эрүүл мэндийн сайд хатагтай Н.Удвал нар хамтран уг “хор”-ыг найруулжээ” гэх мэтчилэн үл бүтэх зүйлийн цуглуулга, Монголын улс төрийн амьдралын урьд өмнө болон хожид байгаагүй, байх ёсгүй үйлдлүүдийн жагсаалт байна билээ. Тэгэхээр цаг нөхцөөж, хоног төөрүүлэх гэсэн хэдэн хүн одоо Монгол Улсаар маань тоглохоо больцгоо гэж дахин шаардаж байна.

-Парламентад суудалгүй намуудын зүгээс Засгийн газарт хариуцлага тооцох тухай мэдэгдлийг хийсэн. Эдийн засаг ийм савлагаатай байгаа үед төр засгийг ганхуулах нь тийм ч тохиромжтой зүйл биш юм биш үү?

-Савлагааг хэн хийсэн. Энэ Засгийн газар өөрөө хийсэн. Урд Засаг руугаа хуруугаа чичилж байгаа ч 2008-2012 онд МАН-тай хамтраад Засгийн газарт ажиллаж байсан, савлагаа хийж байсан, хийж байгаа нөхдүүд л энэ засагт байж байгаа шүү дээ. Тийм болохоор туйлын хариуцлагагүй, туйлын найдваргүй Алтанхуягийн Шинэчлэлийн Засгийн газар шиг ажиллах өөр Засаг байхгүй дээ.

-Парламентад суудалгүй намуудаа дэмжиж ажиллана гэсэн Ардын намынхан тэр үгнээсээ буцаад байна гэдэгтэй санал нийлэх үү?

-Хүнийг хэлснээр биш, хийж байгаагаар нь дүгнэх нь хамгийн чухал юм шүү. МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга “УИХ-д суудалгүй намуудаас гаргаж байгаа зарчмын шаардлагуудыг дэмжиж ажиллана” гэж амлалт өгсөн хэдий ч хэлсэн амандаа хүрсэнгүй. Саяхан хоёр улсын тэргүүнүүдийн айлчлалын өмнө улс төрийн нам, иргэний хөдөлгөөнүүдэд хандаж гаргасан уриалга нь “Ухаантай загасны” үлгэрт гардаг шиг араншин гаргасан. Уг нь УИХ-д байгаа сөрөг хүчин бол ард иргэд, улс орныхоо эрх ашгийг намынхаа эрх ашгаас дээгүүрт тавьж, төрийн ёсзүйгүй, хулгайч, хуурамч үйлдэл бүрийг шүүмжлэн, УИХ-д суудалгүй намуудын зарчмын шаардлагыг дэмжиж ажиллах улс төр, нийгмийн үүрэгтэй байх учиртай. 

-Улс төрийн намуудын тухай хууль хэзээ батлагдах сураг байна. Парламентад суудалгүй намуудаас санаа оноог нь сонсож байна уу. Хэр хууль гарах төлөвтэй байна вэ?

-Өнөөдрийг хүртэл төслийг хараагүй байгаа. Бид энэ хуулийг боловсруулах ажлын хэрэгт оруулах саналыг удаа дараа хүргүүлж байгаа боловч зохистой хариулт өгөөгүй байна. Улс төрийн намын тухай хууль бол бүх монголчуудад, тэр тусмаа Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй бүх намуудад хамаатай асуудал болохоос УИХ-д сууж байгаа намууд дангаараа мэддэг, хийдэг хууль биш. Иргэдийнхээ хүсэлтэд иймэрхүү хойрго, хайхрамжгүй хандаж байгаа Засгийг ардчилсан засаг гэж үзэхгүй байхад хүргэж байгаа. Иймэрхүү хөшүүн хандлага бол дарангуйлагч төрийн үйл ажиллагааны арга барил байсныг мэдэх юм байна. Тийм ч учраас энэ бүхнийг өөрчлөхийн төлөө 1990 онд өөрийн биеээр ардчилалын төлөө, шударга ёсны төлөө хөдөлгөөнд оролцож байснаа хэлэхэд илүүдэхгүй. 

-Он гараад л хүссэн хүсээгүй сонгуулийн уур амьсгал эхэлнэ. Батлагдахгүй удаж буй Сонгуулийн тухай хуулинд пропорциональ, мажоритар нь хэд хэд байвал бүх намуудад харилцан ашигтай байх бол?

-Сонгуулийн аливаа тогтолцоо эерэг болон сөрөг талуудтай. Гэхдээ Үндсэн хуулийн дагуу бол пропорцианаль системээр сонгууль явуулах нь Үндсэн хууль зөрчиж байгаа гэмт үйлдэл. Манай улс төрчид болно, болохгүйг мэддэггүй, мэдсэн ч мушгиж хэрэглэдэг мунхаг хүмүүс. Үндсэн хуулийг зөрчих асуудал 1999 оноос эхлээд цадигаа алдаад явчихсан, сонгодог жишээ гэвэл Үндсэн хуульд оруулсан долоон луйвар. 

Одоогийн улстөрчдийн байж байгаагаар бол сонгуулийн ямар ч хууль гарсан иргэн хүний сонгох, сонгогдох эрхийг Үндсэн хуульд зааснаар баталгаатай болгоно гэдэг найдах, итгэх нь гэнэн хэрэг болно л доо. 

-АН, МАН хоёр хамтарсан засаг байгуулах гэж байгаа тухай яриа гарчээ. Үүнд та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Арай ч үгүй байлгүй дээ. Хичнээн ядарсан ч ийм ёс бус үйлдэл хийж болохгүй шүү дээ.

-МАН уриалга гаргасан байна. Өмнө нь өөр зүйл ярьж байсан Ардын нам яагаад ийм зүйл ярих болсон юм бол. Ямар нэгэн тэдэнд ашигтай зүйлийн сураг гарсан юм болов уу гэсэн хардлага байна. Таныг “сөрөг хүчний үүргээ биелүүлж чадахгүй бол парламентаас зайлцгаа” хэмээн ширүүхэн байгаа тухай ярьцгааж байна?

-Тэгж хэлсээн. Жинхэнэ улс төрийг шударга ёсонд нийцүүлж хийдэг. Харин хэн нэгэнтэй хуйвалдаж урваж, шарваж явдаг зан суртахуунтай улс төрч бол хэн ч биш, юу ч биш. Сөрөг хүчин бол монголчуудын эрх ашгийн төлөө зүрх зоригтой, тэдний нүд, чих нь болж ажиллах үүрэгтэй. Сөрөг хүчний үүргээ ингэж гүйцэтгэж чадахгүй бол зайлах хэрэгтэй. 

-Монголын улс төр өнөөдөр яг ямар замаар явж байна вэ. Ардчилсан намын зарим гишүүдийн зүгээс Төрийн гурван өндөрлөгт хандан сүрхий мэдэгдэл гаргасан байгаа харагдсан?

-Үгээ олоогүй юм уу утга санааг нь  ойлгоогүй. Эвтэй бай гэж хэлээд байгаа бололтой. Эвтэй байна гэдэг бол хэн нэг хүн гуйгаад болчихдог асуудал биш. Эвтэй байхын тулд улстөрчдийн хувьд бол улс Монголоо хөгжүүлэх үнэт зүйлтэй, итгэл, үнэмшилтэй, түүнийхээ төлөө алд биеэ хайрлахгүй ажиллах хүсэлтэй байж биелдэг. Гэтэл энэ хэд эсвэл намынхаа эрх ашгийг улсын эрх ашгаас дээгүүрт тавьдаг, эсдэл бүлэг, фракцийнхаа эрх ашгийг нам, улсын эрх ашгаас дээгүүрт үздэг, эсдэл хувийн эрх ашгаа бүхний дээрд тавьдаг бэрд маягийн сэтгэхүйгээр ажиллаад байгаа. Тиймээс АН ч тэр, МАН  ч тэр, ер нь бусад нам ч тэр атгасан гар шиг чанга, нягт, эвтэй байж чадахгүй байгаа юм. Энэ асуудалд УИХ-д суудалгүй намууд ч гэсэн онцгой анхаарч ажиллах шаардлагатай.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Сийлэгмаатай ярилцлаа.

-Тан руу залгах бүрт хөдөө ажлаар явж байна гэж байсан. Амарч явна уу, ажиллаж явна уу?

-Зун гэдэг бол урлагийн хүний амрах бас ажиллах улирал шүү дээ. Миний хувьд энэ зун Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сум, Дундговь аймгийн Дэрэн, Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр зэрэг хэд хэдэн аймаг, сумын ойд уригдаж, уран бүтээлээ хүргэлээ. Бүр алслагдсан сумдад хүртэл очлоо. Ер нь бол алс хязгаарт байгаа үзэгчдэдээ ая дуугаа хүргэнэ гэдэг уран бүтээлч хүний бас нэг чухал ажил юм шүү дээ. Гэхдээ энэ зун зөвхөн аймаг сумын ойд оролцохоос гадна өөрийн шинэ бүтээлүүдээ бас хийж амжлаа. Хамгийн сүүлд гэхэд Г.Энхбаярын хөгжим “Чамайгаа яаж мартахав дээ” дуугаа бичүүллээ. Дараа нь гавьяат жүжигчин Н.Амгалантай хамтарч Ж.Саруулбуянгийн шүлэг, Д.Батсүрэнгийн хөгжим “Элсний хээ” дууг дуулж, хэдхэн хоногийн өмнө МҮОНТ-тэй хамтарч кино концерт хийлээ. 

-Та 2008 онд “Хүн хүндээ хайртай явъя” дуугаа шинэ аранжровшикоор дуулснаас хойш уран бүтээлдээ шаргуу орж байна уу даа? 

-Тийм шүү. 2008 онд “Хүн хүндээ хайртай явъя” дуундаа шинэ аранжровшик хийсэн ч клипжүүлэх гэсээр 2009 он хүргэсэн. Ер нь миний хувьд клипүүдээ богино хэмжээний кино шиг хийхийг хичээдэг уламжлалтай. Ингэхдээ олон сайхан залуу уран бүтээлчидтэй хамтарч ажилладаг юм. Хамгийн сүүлд гэхэд миний хоёр дууг клипжүүлсэн “Big intertainment” студийн н.Болдтой хамтарч ажилласан. Энэ студийнхэн бол хамтарч ажиллахад урамтай, нийгэмд хандсан сэдвүүдийг хөндөж гаргасан утга санаа бүхий клип хийж чаддаг. Миний дуунууд ер нь хүний нийгэм байгаа цагт үргэлж хөндөгдөж байдаг сэдвүүдийг хамардаг. Тиймдээ ч мөнхөд оршдог болов уу. Хөгжмийн зохиолч Ё.Сүхбаатар гэж их сайхан хөгжмийн зохиолч байлаа. “Амьдралаа би чамд хайртай”, “Хүн хүндээ хайртай явъя” зэрэг олон сайхан дууг бичсэн. 

-Энэ дууг анх Э.Бүрнээбаяр гавьяат та хоёрт сонсгож байсан гэдэг? 

-Тийм ээ. 1989 оны сүүлээр Ё.Сүхбаатар багш маань “Амьдралаа би чамд хайртай”, “Хүн хүндээ хайртай явъя” гэдэг хоёр дуу хийгээд “Чи альныг нь дуулах уу” гэсэн. Би тэгэхээр нь “Хүн хүндээ хайртай явъя” нь надад илүү зохих юм байна л гэлээ. Тэгсэн багш маань “Уг нь хоёулаа зохино. Гэхдээ би “Амьдралаа би чамд хайртай”-г Э.Бүрнээбаярт өгөх гэж байгаа юм. Харин чи энэ дууг нь дуул. Би өөрийнхөө нүдэндээ харж, сэтгэлдээ бодож байж бичсэн дууныхаа эзнийг нь олчих шиг боллоо” гээд их л баяртай инээж байсансан. Тэр үеийг эргээд бодохоор багшийн минь сэтгэлийн гүнээс урссан тэр сайхан аялгуунаас бүтсэн учир энэ дуу маань өнөөдрийг хүртэл үеийн үед эгшиглэсээр байгаа болов уу. 

-Та Хилийн цэргийн ансамблиас уран бүтээлийн гараагаа эхэлж байсан бил үү?

-Би Хилийн цэргийн ансамбльд есөн жил шахам дуулсан. 1990-ээд оны үед Хилийн цэрэг, Армийн ансамбль хоёрыг нийлүүлэх шийдвэр гарч байлаа. Тэгээд уран бүтээлчдийг Армийн ансамбльд хуваарилахад би одоогийн ҮДБЭЧ, тухайн үеийн Ардын дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад урилгаар очсон юм. Тэр үе бол 1994 он шүү дээ. Ансамбль тарахаас өмнө чуулгын маань дарга н.Дорж морины гэгддэг гавьяат Г.Батбаяр, гавьяат жүжигчин Н.Амгалан бид гурвыг өөрийнхөө байгууллагад аваачих хүсэлтэй байсан юм билээ. Цаг хугацаа нь ч таарч, Н.Амгалан түрүүлж ҮДБЭЧ руу явж, би дараа нь очсон. Харин гавьяат Г.Батбаяр маань армийн ансамбль руу явсан юм. Хүний амьдралд тохиох аз гэж байдаг. Би ҮДБЭЧ-д очиж, өнөөдрийг хүртэл уран бүтээлээ туурвиж яваагаа бурхнаас өгсөн маш том аз завшаан гэж боддог юм. Яагаад гэвэл сайхан хамт олон гэдэг хүнийг ямагт хөглөж, уран бүтээлийг нь чиглүүлж өгч байдаг. Тиймээс ч би Монгол Улсын нэг номерын чуулгад төрийн их найрал хөгжим, оркестортой дуулдагтаа үргэлж бахархдаг юм. 

-Та нэг хэсэг уран бүтээлээсээ завсардсан байх аа. Тэр үед ямар ажил хийж байсан юм бэ?

-2002-2004 онд хилийн чанадад амьдарч буй монголчууддаа уран бүтээлээ хүргэх завшаан тохиосон юм. АНУ-ын олон муж, хотуудыг тойрч томоохон шоунуудад дуулах урилга ирсэн л дээ. Ингэж хэсэг хугацаанд явах зуур сонсогчид маань дуучнаа үгүйлж байсанд би их баярласан. Монголынхоо ардын урлагийг гадны өн­дөр хөгжилтэй улс оронд сурталчилна гэдэг хүндэтгэлтэй бөгөөд хариуц­лагатай алба байлаа. Харин эх орондоо ирээд эрчимтэй хөдөлмөрлөсөн шүү.

-Таныг ирэх үед нийтийн дуу жинхэнэ хүчээ авчихсан байсан байх аа?

-Намайг хоёр жил гаруй яваад ирэхэд маш олон сайхан дуучид төрчихсөн байлаа. Тэр үед нийтийн дуу үнэхээр өндөр түвшинд хөгжчихсөн байсан. Би уран бүтээлч хүнийхээ хувьд үүнд маш их баярлаж байв. Яагаад гэвэл дуучид олноор төрнө гэдэг Монгол Улс баян байна гэсэн үг. Тэдний цаана хөгжмийн зохиолчид, яруу найрагчдын бүтээл оргилж байна гэсэн үг шүү дээ. Үүнээс үүдэн би дуунуудаа шинэчилж хийе гэж бодсон юм. АНУ-аас ч сурсан зүйл ихтэй ирлээ. Тэнд олон студиудтэй хамтарч ажилласан учир уран бүтээлч хүн ямар байх ёстой, дуунуудаа хэрхэн олон нийтийн хүртээл болгох тал дээр нэлээд зүйлийг анзаарч, ойлгож авсан юм. Тиймээс хөгжмийн талаас л гэхэд нэлээд өөрөөр хардаг болоод ирсэн учир шууд л ажилдаа орсон. Гэхдээ миний дуулсан дуунууд үнэхээр сайн уран бүтээлүүд байсан болохоор шинэ цаг үед нь тохируулж жаахан л өөрчлөлт хийхэд хангалттай байсан гэдэг нь “Хүн хүндээ хайртай явъя”-аас харагдаж байгаа болов уу.

-Тухайн үед утга агуулга, ая эгшгийн хувьд тохиромжгүй дуунууд ч олноор гарч байлаа. Энэ нь эргээд нийтийн дуу гэх ойлголтод сөргөөр нөлөөлсөн болов уу?

-Олон зүйл дотор сайн, муу саар зүйл олон байна шүү дээ. Нэг хэсэг нь сонсож байхад нөгөө хэсэг нь муу бүтээл гэх жишээтэй. Ер нь бол аливаа уран бүтээл дотор маш олон сэдэв явж байгаа учир зарим нь таалагдахгүй нь бий. Надад ч гэсэн заримдаа ямар дэмий дуу вэ, ийм дуу яах гэж дуулдаг байна гэж бодох ч дуу таардаг л юм. Дуучин хүн гэдэг өөрөө сонголтоо маш сайн хийх ёстой. Хийж байгаа хүмүүсийн хувьд захиалгын бүтээлийг ч ялгаагүй сэтгэл зүрхнээсээ хийдэг л дээ. Гэхдээ хэн нэгний захиалсан үг, үсгийн дагуу вакумжсан бүтээл хийдэг нь манай урлагийнхны дутагдалтай тал шүү дээ. Үүнийг хүлээн зөвшөөрнө. Гэхдээ үүнийг шүүмжлэхээсээ илүүтэйгээр ийм тохиолдолд тухайн дууг хийхээс зайлсхийхыг уриалмаар байдаг юм. 

-Таныг ид дуулж байх үе буюу 1990-ээд оны эхэн үед нийтийн дууны урлаг харьцангуй “цэвэр” байсан гэвэл та санал нийлэх үү?

-Гавьяат жүжигчин Г.Эрдэнэбат, Э.Бүрнээбаяр, Ч.Түвшинтөгс гээд олон сайхан дуучид уран бүтээлээ ид хийж байлаа. Тухайн үед бид нийтийн дууны урлагийн үргэлжлэл болж, түүнээс хойш энэ олон жилийг үдэхдээ түүхийн нэг хэсэг болж яваа юм. Нөгөө талаас бид нийтийн дууг ардын дуу болтол нь дуулж чадаж байгаа. Үүнийг сонссон хүмүүс онгирч байна гэх байх. Гэхдээ бас үгүйсгэх хүн байхгүй болов уу. 

Өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард гавьяат Г.Эрдэнэбат, Э.Бүрнээбаяр бид гурав хамтарч “Нэгэн үеийн мартагдашгүй аялгуу” гэдэг хамтарсан тоглолтоо хийсэн. Тэр тоглолтод бид гурвын дуулах дуу багтахгүй байсан. Үүнээс үүдэн “бид маш олон бүтээл хийж, түүнийгээ ч ард түмэндээ хүргэж чадсан байна” гэж бахархах сэтгэл төрж байлаа. Ер нь бид сайхан үед уран бүтээлээ хийсэн байна, хийж байгаа, тиймээс цаашид мөнхөд дуулагдах дуу хийх ёстой. Энэ л бидний үүрэг юм даа. 

-Тэгвэл одоо үеийнхэнд ирээдүйд мөнхөд дуулагдах уран бүтээл хийх уран бүтээлчид бий болов уу?

-Дунд үеийнхэнд бол байгаа шүү. Жишээлбэл, хөгжмийн зохиолч Г.Сэр-Одыг хэлмээр байна. Тэр үг, шүлгийг маш сайн мэдэрдэг. Би дууг нь дуулж үзээгүй л дээ. Яагаад ч юм, гольдрол нь таарахгүй байгаа юм байлгүй хараахан хамтарсан уран бүтээл хийгээгүй байна. Г.Сэр-Од хөгжмийн боловсрол өндөртэй түүнийгээ дагаад дуунууд нь шинэлэг сайхан аялгуутай байдаг. Эмэгтэй хөгжмийн зохиолчдоос Ч.Мөнхжаргал байна. Өөрөө дуулдаг учир хөгжмийг маш сайн мэдэрдэг. 

-Ийм их цаг завгүй ажиллахад таны ар талыг гэр бүлийн тань хүн л дааж авч явна биз?

-Миний гэр бүлийн хүнийг Эрдэнэбилэг гэдэг. Бид хоёр амьдраад 25 жил болж байна. Бид нэг сайхан хүүтэй. Хүү маань гэр бүл болоод өнгөрсөн жил тусдаа гарсан. Хүүтэй бол охинтой гэж бид охинтой болсон. Ачийгаа харж баярлаад уран бүтээл хийх сайхан хүсэл мөрөөдөлтэй явна. Уран бүтээлч хүнээс сайн бүтээл гарахын гол үндэс ар гэр бат бэх, сэтгэл санаа зовохгүй байхад оршдог. Тиймээс ч би залуу дуучиддаа сайн ханьтай болохыг захьдаг юм.   

-Таны аав, ээж урлагийн хүмүүс үү?

-Миний аав Баянхонгорын Байдрагийн хүн. Ээжийн тал, эмээ өвөө бүгд Ховдынх. Аав маань дуулдаггүй ээ. Харин ээж их сайхан дуулдаг. Ер нь ээжийн талд урлагийн хүмүүс бий. Олны таних хүн гэвэл гавьяат жүжигчин З.Пүрэвээ. Монголчууд Сэмбээ гэдгээр нь андахгүй. З.Галсанданзан гэж гавьяат жүжигчин бий. Ийм л сайхан урлагийн хүмүүс дунд өссөн хүн дээ, би.

Т.ГЭРЭЛМАА

Халх голын 75 жилийн ойд оролцохоор ОХУ-ын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд ирсэн, Халх голын ахмад дайчин Н.Г.Богданов сандал дээр сууж байсан хоёр монгол  ахмад дайчин руу дөхөж очоод “Алив, найзууд аа тэврэлдье” гэнэ. Ойролцоо зогсч байсан хүн тэдэнд орчуулж туслав. “Богданов гэдэг, одоо 94 настай хүн байна” хэмээн тэр тайлбарласан. Ихэнхдээ хүүхэд, хөгшид нарлаж байдаг Маршал Г.К.Жуковын хөшөөний эргэн тойронд бямба гаригт сэтгэл хөдөлгөсөн уулзалтууд болов. Цэцэг өргөх ёслолд оролцсон Батлан хамгаалахын сайд Д.Бат-Эрдэнэ “Та нарынхаа алдар, гавьяаг үеийн үедээ мартахгүй” хэмээн ахмад дайчдад хэлж байна лээ. Халх голын ахмад дайчин хэд байгааг лавлахад  Батлан хамгаалах яамны төрийн нарийн бичгийн дарга З.Болдбаатар “Халх голын ахмад дайчин 37 хүн бий. Орост долоон хүн бий. Тэд бүгд ёслолын ажиллагаанд оролцоно” гэв. Дайнд оролцсон ахмадуудаа хэрхэн харж үздэг талаар  асуухад “Дайнд оролцсон ахмадууддаа Монгол Улсын Засгийн газраас дэмжлэг үзүүлдэг. “Цэргийн  албан хаагчдын эрх зүйн байдлын тухай хууль”-д ахмад дайчидтай холбоотой өөрчлөлтүүд орохоор бэлтгэж байна” хэмээн төрийн нарийн бичгийн дарга  товчхон хариуллаа.   

Цэцэг өргөх ёслолд мөн ОХУ-ын Эрхүү хотоос ирсэн залуучууд байлцав. “Дайчин нөхөрлөлийн замаар” аялалд оролцогч залуус  Халх голын байлдаан болсон замаар тойрон аялал хийж,  Эрхүү хотоос гараад  5500 км зам туулсан гэнэ. Цэцэг өргөх ёслолын үеэр хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэсэн.  Орос залуус Төрийн дууллаа чин сэтгэлээсээ дагаж дуулсан нь онцгой сэтгэгдэл төрүүлнэ.

Цэцэг өргөх ёслолд хүрэлцэн ирсэн ахмадууд дунд Монгол Улсын баатар Ц.Олзвойгийн охин байлаа. “Аавынхаа  баярт урилгаар Ховд аймгаас ирж оролцоод, магнай хагартлаа баярлаж явна” гэж тэрбээр ярьсан юм.

Японы сэтгүүлчид ч энэхүү дурсгалт мөчүүдээс хоцорсонгүй. Японы сэтгүүлч залуу ахмад дайчин Д.Хэнгэрэгээс асууж лавлах юм их бололтой.  “Халх голын байлдаанд оролцож явсан хүн байна, та. Сэтгэгдлээсээ ярихгүй юу” гэж орчуулагчаараа дамжуулан лавлаж байна. “Айхавтар ширүүн байлдаан болсон. Харанхуйлаад, хаа яваа нь мэдэгдэхгүй, аюултай юм болсон” гэж өвгөн дурсав. “Монгол, Япон найрамдалтай улс болсон. Энэ талаар та сэтгэгдлээсээ хэлээч” гэхэд нь  өвгөн “Япон хоёр дахиж Монгол руу дайрсан. Зөвлөлтийн улаан арми  л аварсан” гэхээс өөр юм хэлсэнгүй. Харин  ахмад дайчин Г.Бадам гуай “Тэр үед япончуудтай байлдаж явлаа. Одоо япончууд  манайханд энд тэнд их тусалж байна гэж дуулж явдаг аа” гэж хэлнэ лээ.  

Тэргэнцэр дээр суугаа ахмад дайчин Г.Бадам гуай нас сүүдэр 97 зоогложээ. Хэдийгээр түүний үгийг ялгаж сонсоход амаргүй байсан ч өвгөн хуучлах тун дуртай байна. “Хуягт машины жолооч байсан. Японы онгоцыг буудаж явлаа.  Бөмбөгдүүлж ч явлаа, буудуулж ч явлаа. Суманд оногдоогүйдээ баярлаж явдаг.  Байлдагчаас дарга хүртэлээ явсан” л гэнэ. Ямар цолтой явсан бэ хэмээн лавлахад “Дэслэгч цолтой байсан” гэв. Өвгөнтэй хамт явсан бага охиноос нь  “Ахмад дайчин хүнийг асрахад хэцүү байдаг уу, дайнаас үлдсэн ул мөр байдаг уу” гэж асуулаа. 

-Амаргүй шүү. Манай аав хоёр жилийн өмнө давсагны хагалгаанд орсон.  Гуурсаараа шээдэг. Чих нь муу. Онгоц бөмбөгдөхөд аймаар дэлбэрэлтэнд хэдэн удаа орж байсан гэдэг юм. Тэрнээс болж чих нь муудсан гэж өөрөө ярьдаг юм. Халх голд байлдаж байхад нь бактерлогийн зэвсэг хэрэглэдэг байжээ. Худгаас ус уугаад дезентерий тусч байсан. Окопондоо үхэх шахаад хэвтэж байхад нь Оросын эмнэлгийн тусламж ирж аврагдсан гэж ярьдаг. Одоо гэдэс дотор муутай. Хоёрдугаар эмнэлэгт үзүүлдэг. Төрөөс сар болгон 200 мянган төгрөг өгдөг. Сүхбаатарын одонгоор шагнаж байгаа гэсэн хэмээн охин нь ярилаа.  Г.Бадам  гуай 1935 онд  сайн дураар цэрэгт яваад 1945 онд цэргээс халагдсан. Дэслэгч цолтой, салаан дарга байсан. “Зүрх шимшрэм он жилүүдийн дурдатгал” гэж ном бичсэн гэнэ. “Манай  аав Халх голд хуягт машины жолооч явсан хүн. Японы онгоцууд Хамар даваанд айхавтар бөмбөгдсөн гэсэн.  20-21-тэй залуу байсан. “Хүмүүс винтовоор онгоц буудаж унагаад байна гэсэн. Би яагаад унагаж болдоггүй юм” гээд онгоц бөмбөгдөөд эхлэхээр манай аав нэг винтов олж аваад онгоцыг чиглүүлээд нэлээд хэд буудсан ч оноогүй гэдэг юм билээ. Тэр үед зарим нь буугаа хаяад нуувчинд орсон гэсэн. Дайны дараа  Гал командад салаан дарга, төмөр замд насаараа машинист хийсэн” хэмээн охин нь аавынхаа тухай ярив.  Г.Бадам гуай гурван хүүхэдтэй. Бага охиныдоо амьдардаг аж. “Төр засгаас харж үзсээн. Анх 35 сая төгрөг өгч байсан. Тэрнийг нь хамгийн түрүүн авсан” гэж охин нь хэлсэн юм. Үр хүүхдүүдээс нь цэргийн хүн гараагүй. Хүүхдүүд нь цаг уурын инженер, бичиг хэргийн ажилтан, уул уурхайн инженер мэргэжилтэй аж.   

Энэ өдөр Соёлын төв өргөөнд болсон баярын хуралд  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж  оролцож үг хэлэхдээ: 

-Тэртээ 1930-аад оны сүүлээр эхэлсэн дэлхийн дайны дарийн утаа Монголын газар нутагт уугиж, дэлхийн дайныг дуусгах гарын үсэг зурахад Монголын дайчид оролцож, төгсгөж байсан юм. Үүнийг түүх мартах ёсгүй…. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бие даасан байдал, сайн сайхан амьдралын төлөө Зөвлөлтийн хүмүүс, ОХУ-ын иргэд халуун амиа зориулсан. Бид манай хойд хөршийн ард түмний, төр засгийн, та бүхний энэ гавьяат үйлсийг хэзээ ч мартахгүй. Үүнийг Монголын ард түмэн, төр засаг үеийн үедээ санан дурсаж явах болно” гэсэн билээ.

 Соёлын төв өргөөнд дараа нь  Халхын голын дайны ялалтын 75 жилийн ойд зориулсан үзэсгэлэн, Чингис хааны талбайд үдшийн цэнгүүн, ёслолын буудлага  болсон  юм.

Б.ЯНЖМАА

Ногоочдын магнай тэнийж тонн тонноор төмс хурааж байгаа бол тариаланчид тэнгэрийн таалалд талархаж улаан буудайгаа хугацаанаас нь өмнө ангилан хадаж эхэллээ. “Жаргалант харвест” компани 1800 га талбайд улаан буудай тарьжээ. Тариан талбайд ормогц буудайны өндөр нь дунд зэргийн нуруутай хүний мөрөөр татах аж. Энэ сарын эхээр бороо татарч, хэд хоногийн турш нар ээсэн болоод ч тэр үү улаан буудайн болц гүйцжээ. Уг нь бол тариаланчид есдүгээр сар гаргаад ургацаа хураадаг. Комбайн тариан талбайгаар тоос татуулсаар өнгөрөхөд алтран шаргалтах тариан түрүү ханаран унана. Энэ л дүр төрхийг харж зогсоо Р.Ууганбаяр тариаланчийг харахад юутай аз жаргалтай. Шанаа даган урсах хөлсөө шороотой гараараа шудраад комбайны гаргасан тариан мөрөөр гүйн очиж, ургацынхаа дээжийг нандигнан халааслаад  “Энэ жил нар, хур тэгширсэн үнэхээр сайхан зун болж, эх дэлхий өгөөжөө хайрлалаа” гэсээр өөдөөс угтав.  Өнгөрсөн хавар улсаас элит сортын үрийг тариаланчдад тонн тутмыг нь 800-900 мянган төгрөгөөр худалдсан. Тэгвэл Р.Ууганбаярын  “Жаргалант харвест” компани уг элит сортын үрээс авч тарьжээ. Улаан буудай эрт боловсорсон нь цаг агаараас гадна элит сортын үрийн онцлогт оршиж байгаа гэнэ. Хурдан боловсрохоос гадна цутгалт сайтай, дээд зэргийн чанартай улаан буудай ургадаг аж. Одоогийн байдлаар тус компани га-гаас 20 центнер буюу хоёр тонн улаан буудай хурааж авч байгаа гэнэ. Монголд цөөхөн байдаг есөн метрийн урт хадууртай “Challenger” талбайд тоос татуулна. Тус комбайн хог хаягдал бага гаргадаг байна. Эдний хувьд ангилан хадах аргаар тариагаа хурааж байгаа. Учир нь тарианы иш өндөр ургасан. Хэрвээ богинохон иштэй бол шууд хадах арга замаар тариагаа хураадаг бололтой. Гэхдээ энэ нь их хаягдал гаргах магадлалтай аж. Элит сортын үрийг хойтон жил гаднаас үнэтэй авч байхаар дотоодын компаниуд өөрсдөө үрээ улсад нийлүүлэх сонирхолтой байгаа гэсэн. Р.Ууганбаяр гэхэд л “Энэ жил манайх 3000 тонн үр улсын нөөцөд худалдах бодолтой байна” гэв. Ингэснээр хэн, хэндээ ашигтай аж. Элит сортын үрээ тариаланчид тонныг нь 500 мянгаар худалдах бодолтой байгаагаа ҮХАА-н дэд сайд Ц.Туваанд  илэрхийлж байв. Ингээд Сүмбэр сумыг зорилоо. Мөн л тариаланчид нь ангилан хадалт хийгээд эхэлчихэж. Сүмбэр сумын хувьд газар нутгийн хэмжээ багатай учраас 10700 га талбайд тариалалт хийжээ. Харин Засаг дарга Р.Билэгсайханы яриагаар бол хадлангийн газаргүй гэнэ. 37 мянган толгой малтай учраас Баруунхараа, Орхонтуул зэрэг зэргэлдээх нутгуудаас туслалцаа авдаг бололтой. Сүмбэр суманд саяхан алт гарсан сургаар энэ тэндээс хэдэн мянган хүн цугларч хөрсийг нь самрах шахсан. Тэгвэл эдгээр нинжа нарыг тарааж, алт гарсан гэх уулыг лиценз эзэмшигч Оросын компани мэдэлдээ авчээ. Засаг дарга Р.Билэгсайхан “Арав гаруй аймгаас цугларсан алтны нинжа нэртэй өчнөөн мянган хүнийг гурван удаагийн оролдлогоор албадан тараасан. Үнэхээр аюулын түвшинд хүрчихсэн байсан. Ухсан шороогоо булаацалдаад эмэгтэй хүний хацрыг урчихсан хэрэг гарсан. Гэтэл өнөөх эмэгтэй нь хацрынх нь арьс урагдаад унжчихаад байхад буцааж наагаад нүх рүүгээ шороо ухах гээд орно гэдэг юу гэсэн үг вэ. Цаг алдсан бол үүнээс ч аймаар хэрэг гарах нөхцөл бүрдчихсэн байсан” гэв. Харин одоо орон нутгийн иргэд тайвширч тариа, ногооныхоо ажилд гараад байгаа гэсэн. Гэхдээ тус газрын зөвшөөрлийг цуцалж улсын мэдэлд өгөх эсэхээ удахгүй сум, аймгийн удирдлагууд хуралдаж шийдвэр гаргах бололтой. 

Төв аймгийн хэмжээнд нийт 66 мянга гаруй га талбайд тариалалт хийснээс 80 орчим хувьд нь улаан буудай  тарьсан бай­на. Цээл, Аргалант, Эрдэ­нэсант, Борнуур, Жаргалант, Угтаалцайдам, Сүмбэр зэрэг ихэнх сумдад ургацын гарц сайн байгаа аж. 

Харин Сэлэнгийн тариаланчид хараахан ангилан хадалтад ороогүй байна. Хур бороо ихтэй байгаа учраас тариа алаг цоог болцтой байв. Харин “Гацуурт”, “Арвин хур” зэрэг томоохон компаниуд дэвшилтэт технологи ашигласны үндсэн дээр улаан буудайн гарц сайнаас гадна зэрлэг гэх юмгүй ургажээ. Аймгийн хэмжээнд тариа, ногоо хураалтад 100 хувь бэлтгээд байгаа аж. Сэлэнгэ аймгийн Засаг дарга С.Бүрэнбат “Манай аймаг нийт 164 мянган га-д тариалалт хийсэн. Үүнээс 138 мянган га-д улаанбуудай, үлдсэн талбайд тос, тэжээлийн ургамал тарьсан. Урьдчилсан балансаар бол өмнөх жилийнхээс хэд дахин их ургац авах төлөвлөгөөтэй байна” гэсэн товч мэдээлэл өгөөд авлаа.  Сэлэнгийн Зүүнбүрэн, Цагааннуураар байрлах тариалангийн талбай бүрийн хажууд будаа хадгалах элеватор харагдсан. Ийм бетон элеватор ҮХАА-нд 180 мянга гаруй тонн хадгалах нөөцтэйгөөр байгаа юм билээ. Ер нь бол хоёр, гуравхан жилийн өмнө тариаланч ч тэр, улс ч тэр будаа хадгалах сав хомс, тариагаа их хэмжээгээр нь нөөцөлж чадахгүй хөгцрүүлж хаях тохиолдол их гардаг байлаа. Тэгвэл энэ зовлон нэгэнт ард хоцорчээ. Тариаланчид хувийн өмч гэлтгүй үнэхээр хөдөлмөрлөдөг, хийж буй ажилдаа сэтгэл гаргаж ажилладаг болж. Үнэхээр улсаас тийм дэмжлэг, ийм дэмжлэг хэрэгтэй байна гэх үг амнаасаа унагаах тариаланч таарсангүй. Харин тийм бололцоог олговол өөрсдөө, орон нутагтаа тийм үйлдвэр барьж босгоё гэх хүн олон тааралдсан. Хувь хүмүүсээс гадна “Гацуурт”, “Арвин хур” гэх томоохон компаниуд хөдөө аж ахуйн салбарт том орон зай эзлэх болсон нь тод харагдсан. Газар тариалангаас гадна мал үржүүлгийн аж ахуй, өвс хадлан бэлтгэх, зөгий үржүүлэх гээд хийхгүй ажил тэдэнд алга. Ингэхдээ орон нутагт ажлын байр нэмэгдүүлж, бага ч гэсэн хөрөнгө оруулалт хийдэг бололтой. “Арвин хур” компанийн асар том усалгааны систем гэхэд л Монголдоо анхдагч төдийгүй ганцхан гэгдэх систем. Тус компани улаан буудайнаас гадна рапс тарьж ургамлын тос хийх болжээ. Нэг литрийн савлагаатай “Арвин хур” тос 10 мянган төгрөгөөр хотын сүлжээ дэлгүүрүүдэд зарагдаад эхэлжээ. Герман технологийн дагуу хийж буй уг тос цэвэр гэдэг утгаараа бага зэрэг үнэтэй юм байна. Эдний хамгийн том зорилт бол уг тосыг экспортлох аж. Өдөрт 200 литр тос одоогоор үйлдвэрлэж байгаа талаар үйлдвэрийн ажилтан ярьсан. Ийм л бүтээн байгуулалт, шинэ ажлууд хөдөөд ид өрнөж байна. 

Сэлэнгийнхний хувьд дотоодын улаан буудайн хэрэгцээний 60 хувийг хангадаг гэхэд болно. Мөн хүнсний ногооны дийлэнх хувийг тус сумын Шаамар зэрэг нэр бүхий сумд нийлүүлдэг. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд ашиг багатай, ажиллагаа ихтэй гээд ногоочид тариа болон зөгийн аж ахуй руу урвах болсон байна. Энэ жил гэхэд 100 гаруй ногоочин зөгийн аж ахуй руу оржээ. Уг нь энэ аж ахуй хэрэгтэй ч хэтдээ хүнсний ногооны хомсдолд орж, ёстой л урдаас орж ирсэн ногоогоор бөмбөгдүүлэх вий гэсэн айдас аймгийн удирдлагуудыг түгшээх болжээ. Мөн Зүүнхараа, Баруунхараа зэрэг нутгаар ургадаг “Жиргэвэр үү, дэргэвэр үү” гэх ургамал асуудал дагуулах болжээ. Энэ ургамалыг хятадууд их хэмжээгээр авдаг бөгөөд монголчуудаас багагүй мөнгөөр худалдаж авдаг байна. Эсвэл өдөрт хэдэн төгрөг өгөөд түүлгэдэг гэнэ. Чөдөр өвстэй төстэй уг ургамлыг юунд хэрэглэдэг нь одоогоор тодорхой бус байгаа ч ургамлын цэцэг бус үндсийг нь ашигладаг юм байна. Үндэс нь газрын гүнд 20-30 см гүн ургадаг учраас газрын хөрсийг ихээр гэмтээдэг аж. Иймэрхүү ганц нэг зовлонг эс тооцвол Сэлэнгийнхэн сэрүү орохоос өмнө тариа, ногоогоо хураах гээд тун ч завгүй байна. 

Д.ДАВААСҮРЭН  

Хүмүүнлэгийн элч З.Анударь охин 17 настай. Канадад арван нэгдүгээр ангиа төгсөөд байгалийн ухаанаар сурч байгаа. Ирээдүйд хүүхдийн эмч болохыг хүсдэг охин аль хэдийнэ бяцхан хүүхдүүдэд тусламжийн гараа сунгасан юм.  Дарханы хүүхдийн эмнэлэгт тоглоомын өрөө тохижуулж өгсөн охины тухай  интернэтээр бас телевизийн мэдээгээр хүмүүс харсан байх. Охин зургаахан насандаа аав, ээж бас ахынхаа хамт Канадад амьдрах болсон юм. Ээж нь энэ оронд сурч,  судалгааны ажил хийх болж л дээ. Тиймээс Ц.Зоригтбаатарын хүү, охин хоёр тусгай сургалттай, олон улсын сургуульд суралцах болсон аж. 

Энэ сургуульд бүх хичээлийг гүнзгийрүүлж үзэхээс гадна  нийгмийн сайн сайханд хувь нэмрээ оруулж, хүмүүнлэгийн үйлст гар бие оролцоход нь хүүхдүүдээ дэмждэг аж. “Канадад улсын, хувийн сектороос гадна сайн үйлс гурав дахь сектор нь болж хөгжсөн байдаг” гэж охины ээж Ш.Гэрлээ хэлсэн юм. 

Хүүхдүүд дунд сургуулиа төгсөхдөө хүмүүнлэгийн төсөл хэрэгжүүлдэг. Ах нь төгсөлтийн дипломын ажлаараа төгссөн хотынхоо эмзэг бүлгийн хүүхдүүдэд тусалсан бол З.Анударь охин монгол хүүхдэд  зориулсан сайн үйлс хийхийг хүсчээ.  Ингээд тэр Дарханы нэгдсэн эмнэлгийн хүүхдийн тасагт тоглоомын өрөө тохижуулах мөнгөө цуглуулахын тулд хоёр жилийн турш идэвхтэй ажилласан байна. 

Канадад хүүхдүүд хүмүүнлэгийн ажил хийхдээ өөрсдөө мөнгөө босгодог уламжлалтай. З.Анударь охин онц сурдаг. Мужийн амбан захирагчийн нэрэмжит шагналтай. Түүний амьдардаг оронд хүүхдийн эмнэлгийн хүлээлг­ийн өрөө маш тохилог. Хүүхэд өвдөж байгаагаа мартагнах орчин бүрдүүлсэн байдаг.  Тийм л орчныг Монголд, тэр тусмаа орон нутагт бий болгохыг охин хүсчээ. Охин тус эмнэлэгт хэдэн настай, ямар хүүхдүүд ирдэг талаар судлаад, хүүхдийн  өрөөг тохижуулах шийдлээ гаргасан юм билээ. Төслийнхөө мөнгийг босгохын тулд хог ялгах цэг, хүнсний дэлгүүрт ажиллаж, шагналынхаа мөнгийг ч хандивлажээ. Энэ улсын хүмүүс хүүхдүүдийн  хүмүүнлэгийн төслийг дэм­­­­жиж, мөнгө хандивлаж, бас сайн дурын ажил хийх нөхцөлийг нь бүрдүүлж тусалдаг.   

З.Анударь ном унших дуртай, сургуулийнхаа сагсны багт  тоглодог. Шүлэг бичих дуртай. Англи, францаар сайн ярьдаг охин. Охин бага насандаа харьд очсон ч эх хэлээрээ сайн ярьдаг. Гэрийнхэн нь монголоор ярьж, гэртээ монгол хоол хийдэг гэсэн.  Бусад охидын л адил тэр гэрээ цэвэрлэж, аавтайгаа хамт нарийн боов хийх дур­тай.  Охин энэ зун Монголдоо зусч, хамаатнуудынхаа жаалуудтай тоглож бужигнаж яваа. Дарханд хоёр ч удаа очиж, Ховдоор аялжээ. 

З.Анударь маш завгүй хүүхэд. 12 настай хүүхдүүдийн сагсан бөмбөгийн багийг дасгалжуулна. Зуны зусланд  багшилна.  Ахмад настаны асрамжийн газар очиж сайн дурын ажил хийдэг. Канадчууд хүмүүнлэг нийгэм байгуулах­ын тулд өсвөр үеийнхнээ сайн үйлст “уруу татах” ёстойгоо сайтар ухамсарладаг ард түмэн бололтой. Энд  өндөр настны ахмадын газар  гэх мэт тусламж шаардлагатай газруудад ажиллах хүүхэд, залуучуудын  маш олон сайн дурын хөтөлбөр бий. Тэнд сайн дурын ажил хийхийн өмнө хүүхдүүдэд “Суумгай хүнтэй зогсч ярьж болохгүй”, “Настанууд ус уухыг хүсвэл гарт нь  бариулахгүй, ширээн дээр тавина” гэх мэтээр зааварчилгаа өгдөг юм билээ. Сайн үйлс хийсний төлөө хүүхдэд мөнгө, цалин өгдөггүй ч эмч болохын тулд чи онц сурахаас гадна  заавал  бусдад сайн үйл бүтээж, нийгэмд ашиг тустай зүйлс хийсэн байх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг аж. 

З.Анударь охин  ирээдүйн хүмүүнлэг Монголыг бүтээх залуу үеийн дүр төрх билээ.

Б.ЯНЖМАА       

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин манай улсад энэ сарын 21-22-нд айлчиллаа.

Түүний айлчлалтай холбогдуулан өчигдөр УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулган хуралдсан. Уг чуулганд БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин үг хэллээ. Мөн хүндэтгэлийн чуулганд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж болон  УИХ, Засгийн газрын гишүүд, Монгол Улсад гадаад орнуудаас суугаа дипломат төлөөлөгчдийн газрын тэргүүн нар, албаны бусад хүмүүс, БНХАУ-ын даргын айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтсан зочид төлөөлөгчид оролцов.

БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинийг чуулганы хуралдааны танхимд орж ирэхэд УИХ-ын гишүүд болон зочид босч хүндэтгэл үзүүлж байлаа.

Хүндэтгэлийн хуралдааныг нээж УИХ-ын дарга З.Энхболд үг хэлсний дараа БНХАУ-ын төрийн тэргүүн Си Жиньпин үг хэллээ. Тэрбээр “Өнөөдөр Монгол Улсын Их Хуралд зочилж Та бүхэнтэй уулзаж байгаадаа их баяртай байна. Юуны өмнө миний бие Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар, Хятадын ард түмний нэрийн өмнөөс, мөн хувиасаа энд байлцаж буй та бүхнээр дамжуулан бүх Монголын ард түмэнд чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Миний бие Монгол Улсын удирдагч нартай Хятад, Монголын харилцаа болон хамтран сонирхсон асуудлаар гүн гүнзгий санал бодлоо солилцож өргөн хүрээнд тохиролцоонд хүрсэн. Хоёр тал Хятад Монголын харилцааг иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаанд дэвшүүлэх хамтарсан тунхаглал гаргаж 20 гаруй хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Айлчлалын үр дүнд сэтгэл ханамжтай байна. Хятад, Монголын харилцааны ирээдүйд итгэл төгс байна. Морины сайныг унаж мэддэг, хүний сайныг ханилж мэддэг. 65 жилийн өмнө Хятад, Монгол хоёр улс албан ёсоор дипломат харилцаа тогтоосон билээ. Монгол Улс бол хамгийн эрт шинэ Хятад улстай дипломат харилцаа тогтоосон улсуудын нэг мөн” гэлээ.

Өнөө жил Монгол-Хятадын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жилийн түүхэн ой тохиож байгаа. Ойн хүрээнд “Хятад, Монголын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны дурсамж” сэдэвт гэрэл зургийн үзэсгэлэн өчигдөр нээлтээ хийв. Энэхүү нээлтийн ёслолд Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин нар оролцлоо. Үзэсгэлэнг Сангийн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн яам болон  БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамнаас хамтран зохион байгуулж байгаа бөгөөд 1949 онд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш өнөөг хүртэлх худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны түүхэн гэрэл зургуудыг дэлгэн тавьсан байв. 

Айлчлалын хүрээнд зохион байгуулагдсан өөр нэг арга хэмжээ бол бэсрэг наадам байлаа. Манай улсад төрийн айлчлал  хийж буй хүндэт зочдод зориулсан бэсрэг наадам “Чингэсийн хүрээ” жуулчны баазад болсон юм. 

Бэсрэг наадмын үеэр БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин, түүний гэргий Пөн Ли-Юань, албаны бусад хүмүүст монгол үндэсний эрийн гурван наадмаас сонирхуулав. “Алдар” нийгэмлэгийн залуу бөхчүүдийн оролцсон үндэсний бөхийн барилдаанд Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын арслан Д.Ганхуяг түрүүлж, Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат улсын заан Ч.Санжаадамба үзүүрлэлээ. Хурдан морьдын уралдаанд Төв аймгийн Баянцогт сумын уяач Нямдоржийн хээр торгон жолоо өргүүлж, мөн аймгийн Алтанбулаг сумын уяач Пүрэвдоржийн халтар аман хүзүүдлээ.

Бэсрэг наадамд түрүүлж, үзүүрлэсэн хүчит бөхчүүд, түрүүлж, айрагдсан хурдан хүлгүүд, мэргэн харваачдын шагналыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин нар гардуулан өгсөн юм.

Наадмын үеэр БНХАУ-ын дарга болон дагалдан яваа эрхэм зочдод “Морьтны гайхамшиг” тоглолт, монгол үндэсний хувцасны загвар болон уран нугаралтын үзүүлбэрүүдийг сонирхууллаа. Мөн Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын гоцлол дуучин Ч.Баярмаагийн хятад хэл дээр дуулсан “Тугийн тухай дуу”-г БНХАУ-ын дарга болон түүний гэргий, Хятадын цэргийн чуулгын нэртэй дуучин хатагтай Фөн Ли-Юань нар алга ташин талархан хүлээж авч байгаа нь содон харагдав.

Ирсэн зочдынхоо гарыг цайлгадаг монгол уламжлалаар БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин, тэргүүн хатагтай Пөн Ли-Юань нарт цоохор зүсмийн хос морь бэлэглэв. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин морьдын хүзүүнд хадаг зүүж ижил сүрэгт нь үлдээлээ.

Наадмын дараа хүндэт зочид эх орондоо буцахаар “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудлыг зорьсон юм. 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

1973 он. Хоёрдугаар ангид орлоо

Нийслэлийн 23 дугаар сургуулийг 1982 онд төгссөн 10в ангийнхныг “Нэг ангийнхан” буландаа урилаа. Тухайн үед тусгай дунд сургууль хэмээн нэрлэгдэж байсан тус сургууль нь орос хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай гэдгээрээ онцлогтой билээ.  

Энэ ангиас төр нийгэм, эрүүл мэнд, соёл, шинжлэх ухаан, боловсрол, хөдөө аж ахуй, физик электроник, барилга, уул уурхайн гээд бүхий л салбарын нэр хүнд бүхий хүмүүс төрөн гарсан аж. 43-уулаа төгсөж байсан тэдний 42 нь дээд сургуульд шууд элсэн суралцаж байсан түүхтэй. 

Энэ ангиас УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн сайд асан Ц.Мөнх-Оргил, Эрүүл мэндийн дэд сайд асан, “Хатагтай” эмнэлгийн захирал А.Отгонболд, Нийс­лэлийн шүүхийн дарга, Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч асан С.Батдэлгэр, ИНЕГ-ын дэд дарга асан М.Мэндбаяр, Бат­лан хамгаалах яамны орон сууцны албаны дарга, хошууч Ж.Оюунгэрэл, цахим иргэний үнэмлэхийн мэдээлэл уншигч программыг зохиогч, “Инженер софт” компанийн захирал Ж.Батболд, “Оюутолгой” ком­­па­нийн монгол талын тэргүүлэх механик инженер Б.Алтантуяа, Европын сэр­гээн босголт, хөгжлийн банк­ны захиргааны ажилтан Ариунтунгалаг, Япон улсын “Шуняда” компанийн монгол дахь захирал Б.Сарангуа, “Орчлон” сургуулийн захирал Ц.Жаргалмаа, Хэвлэлийн хү­рээлэнгийн дарга асан н.Галсандорж зэрэг тухайн ажиллаж буй салбарынхаа нэр хүнд бүхий тэргүүлэх мэргэжилтнүүд төрөн гарсан юм. Тэднээс гадна гадаадын олон улс оронд эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллан эх орныхоо нэрийг гаргаж яваа олон хүмүүс бий.

10в анги таван доктортой болжээ. Тэднээс Ё.Байгалмаа ОХУ-ын Ленинград хотноо докторын зэрэг хамгаалан одоо АНУ-ын Вашингтон хотын хавдар судлалын хүрээлэнд ажиллаж байгаа бол С.Отгонбаяр тухайн үеийн АУИС төгсч, сургуулийнхаа дэд захирал хийж байв. Харин П.Саруул биологийн чиглэлээр Болгарт докторын зэрэг хамгаалан Шанхайд ажиллаж, амьдарч байгаа юм.  

10в ангийн анги даасан багшийг Т.С.Коломиец гэдэг. Тэр үед 23 дугаар сургуулийн ихэнх багш нар нь Зөвлөлт холбоот улсын иргэд байлаа. Эдний ангид л гэхэд монгол хэл, биеийн тамирын хичээлээс бусад хичээлийг орос багш нар заадаг байсан гэдэг. 

Нэг ангийнхан өнөөдөр ч гэсэн фэйсбүүк болон цахим шуудангаар үргэлж холбоотой байдаг бөгөөд ирэх жилийн есдүгээр сард багшийгаа Монголд ирэхийг урьжээ. Хэдийгээр төгсөөд 30 гаруй жил болж байгаа ч ангийн багш Т.С.Коломиец нь яг л мөнгөн хонхны баяр хийгээд ангийн сурагчдаа үдэж байсан үе шигээ залуугаараа байгаа тухай ангийн нөхөд хуучлан ярьж, гэрэл зургийг нь үзүүлж байсан юм. 

10в-д монгол хэлний хичээлийг гавьяат багш Д.Хишигсүрэн, биеийн тамирыг Монгол Улсын шилдэг дасгалжуулагч С.Базарсад, эрхзүйн хичээлийг н.Мижиддорж нар тус тус заадаг байсан бол Ж.Дагвасүрэн багш хичээлийн эрхлэгч хийж байжээ.

Аравдугаар ангиа төгсөх үед ангийн дарга хэмээх бас ч үгүй томоохон “албан тушаал”-ыг Х.Ариунтуяа хашиж байв. Бүх хичээлдээ онц, сайн гэсэн үнэлгээг авдаг тэрээр спорт, урлагтаа сайн байж. Тиймээс ч хожим өөрийн сонирхлоо дагаж волейболын спорттой амьдралаа холбосон юм гэнэ. Үүнээс гадна Оросын томоохон компанийн төлөөлөгчийн ажлыг давхар хийж байна. 

1973 он. Хоёрдугаар ангид орлоо

Харин энэ ангийн эвлэлийн үүрийн даргыг Д.Оюунцэцэг хийдэг байжээ. Зарчимч, ажилд шаргуу байдлаараа үлгэр дуурайлал болсон тэрээр өдгөө ШУТИС-ийн геологи, уул уурхайн сургуулийн Геодези зурагзүйн сургуулийн захирал хийж байна. Түүнийг ангийнхан нь “Манай ангийн алдарт уяач” хэмээн тодотгосон. Морь уядаг нөхөртөө туслах нэгнийгээ ийн нэрлэсэн хэрэг л дээ.

Тус ангид олны танил хүмүүсийн хүүхдүүд нэлээд олон байжээ. Тухайлбал, ардын жүжигчин Л.Цогзолмаагийн бага охин Н.Энхтүвшин энэ ангийн сурагч. Орос ардын дууг маш сайхан дуулахын зэрэгцээ онигоо ярьж ангийнхныгаа инээлгэдэг байсан тэрээр хожим Орос улсад урлаг судлаач мэргэжил эзэмшсэн юм. Түүнийг Монголын анхны реалити шоу болох 25 дугаар суваг телевизийн “Миний гэр”-ийн продюссерээр ажилласан гэхээр хүмүүс андахгүй танина.

Түүнээс гадна алдарт “Хүрэн морь” найраглалын эзэн Ч.Лхамсүрэнгийн хүү Б.Отгончулуун мөн энэ ангийн хүүхэд. Тэрээр өдгөө Герман улсад Хүүхдийн согог судлаач мэргэжлээр ажиллаж байгаа гэнэ. 

“Мөнхийн аялгуу” ба урлаг, спортод манлайлсан нь    

Нэг ангийн найзууд уулзах бүртээ “Мөнхийн аялгуу” хамтлагийнхаа талаар ярина. “Улс төрийн дууны” гэх тодотголтой тус хамтлаг нь ангийн охидоос бүрдэнэ. Бас ч болоогүй тэд нөгөө ангийн мөн улс төрийн дууны “Улаан сарнай” хамтлагтай өрсөлддөг байсан гэж байгаа. Сонирхуулахад, “Улаан сарнай” хамтлагт хожим “MCS” группийн ерөнхийлөгч болсон Ж.Од гишүүн нь байсан бөгөөд чамгүй сайн дуучин, хөгжимчин байсан гэнэ.

“Мөнхийн аялгуу” хамтлагийн онцлог нь орос дуу ихэвчлэн дуулна. Тиймдээ ч тухайн үеийн нийгмийн нөхцөл байдлаас үүдэн оролцсон тэмцээн уралдаандаа үргэлж тэргүүн байр эзэлнэ. Бүр дүүрэг, хотын тэмцээнд түрүүлээд Герман улс руу явах эрх авч байсан удаатай. Ийнхүү хол газар явж, олон сайхан зүйл үзэх сайхан боломж олдсон ч ангийн охин, хамтлагийн гишүүн С.Бадамхандаас болж явж чадаагүй гэдэг. Учир нь тэрээр “Аравдугаар ангиа төгсөх чухал үе ирчихээд байхад юун дуу хөгжим болж гадагшаа явах. Хичээлдээ анхаарлаа хандуулж, шамдацгаая” хэмээсээр больж байсан гэдэг. Гэхдээ тэрээр үүнийг өөрөө ч хэлсэн юм биш л дээ. Ангийн найз Ё.Байгальмаагийн ээжийг ийн ярьж утсаар загнахаар нь ангийнхандаа дамжуулж, хамтлагийн нөхөд нь ч түүний үгээр болжээ. Ингэж “шавар хаагч” хэмээх нэр авсан С.Бадамханд өдгөө мэргэжлийн гэрэл зурагчин болсон. Тэрээр “Моннип” компанийн захирлаар ажиллаж, өөрийн авсан хүмүүний амьдралын нэг агшин, байгалийн үзэсгэлэнг буулгасан гэрэл зургуудаараа хэд хэдэн удаагийн үзэсгэлэн гаргаад амжжээ. Тухайлбал, эмэгтэй гэрэл зурагчидтай хамтран гурван ч үзэсгэлэнгээ дэлгэсэн бол Япон улсад хоёр удаа олон нийтэд бүтээлээ үзүүлсэн юм. 

Урлаг, уран сайхны үйл ажиллагааг ийнхүү “Мөнхийн аялгуу”-гийнхан “авч гардаг” байсан бол ангийн спортын арга хэмжээг А.Отгонболд, Х.Ариунтуяа, С.Лувсанжамц, Б.Түмэннаст нар хариуцна. Ангийн өмнөө барьдаг сагсчин, волейболчин Б.Түмэннаст, Х.Ариунтуяа нар өдгөө ч ахмадын аварга шалгаруулах спортын тэм­цээн, уралдаануудад үргэлж оролцдог юм билээ. Б.Түмэннастын хувьд барил­гын зөвлөх инженер болж, “Buildings technology” компанийн менежерээр ажиллаж байна. Тэрээр Монголын анхны ногоон бай­шин барих хүнд бөгөөд нэр хүндтэй ажлыг эхлүүлээд байгаа. Газрын гүний дулаа­наар халж, хөрөх тус барилгын зураг төслийг Швейцарийн архитекторчидтой хамтарч хийгээд, ирэх жилээс барилга барих ажлаа эхлүүлэхээр төлөвлөөд байгаа юм билээ.  

   

“Один за всех и все за одного” гэв үү…

Эдний ангиас таван эмч төрсний нэг нь А.Отгонболд. “Хатагтай”-н гэхээр хүмүүс андахгүй. Тэрээр ангийнхаа хүүхдүүдийн гурван үеийг эх барьж авч буй эмч. Ангийн охин эсвэл ангийн хөвгүүний гэргий, тэдний хүүхдүүдийн хүүхэд гээд л үргэлжилсээр байгаа. А.Отгонболдод үзүүлэхээсээ ичдэг байсан тухайгаа ангийн охид нь хөгжилтэйгээр хуучилна. Тиймээс ч А.Отгонболд сувилагч бүсгүйчүүдээрээ камертай үзлэг хийлгээд өөрөө хажуу өрөөнөөс нь харж, зөвлөгөө өгдөг болсон гэсэн. А.Отгонболдын хувьд 57 улсын эмэгтэйчүүдийг эх барьж авсан гэдгээрээ бахархдаг гэсэн. Түүгээр ч зогсохгүй өөрийн дөрвөн хүүхдээс гадна энд тэнд эхдээ гологдон хаягдсан 12 хүүхдийг өөр дээрээ авч өсгөн өдгөө 16 хүүхдийн аав болжээ. Ангийн хүүгийн энэхүү энэрэнгүй үйлсээр нөхөд нь ч тун бахархаж явдаг тухайгаа ярьж байлаа.

Арван жил тохой нийлүүлэн суу­сан нэг ангийнханд тохиолд­сон хөгжилтэй, хөгжөөнтэй явдлууд тун олон. Бие биедээ нэр хоч өгч байсан нь өдгөө өөрийнх нь нэр шиг болжээ. Тухайлбал, ангийн хөвгүүн Ц.Мөнх-Оргилыг ангийнхан нь Жак гэдэг байжээ. Ц.Мөнх-Оргил багадаа тун ч томоотой, дуу цөөнтэй нэгэн байв. Бүр нэгдүгээр ангидаа өөр анги андуурч орсноосоо болоод уйлж орж ирсэн удаа бий. Тэрээр үсээ дандаа хусуулдаг жаал хүү байж. Тийм болохоор ангийнхан нь “Жа лам” гэнэ. Энэ нэр явсаар Жак болж дээ. Жак ангийнхаа уулзалт бүрт ирэхдээ энэ нэрээрээ дуудуулах тун дуртай байдаг гэсэн. 

А.Отгонболдыг харин Орилоо гэх. Тэрээр сагс, волейбол тоглохдоо үргэлж хашгирч, орилж байдаг тул ийн нэр авсан байх юм. Одоо ч гэсэн ангийнхан нь “Хүүе, Орилоо” гэж ирээд л ярих ажээ. Тэднээс гадна Яблоки Оюунтунгалаг, Местны Баяраа, Сок Баяраа, хулгана Батчулуун гээд л явж өгнө дөө. 

Тус ангийнхан багаасаа л орос хэлээр дагнан суралцаж, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов зэрэг Оросын сор болсон зохиолчдын бүтээлүүдийг уншиж өссөн болоод  тэр үү ихэвчлэн оросоор ярина. Монголоор ярьж байгаа үедээ ч орос үг хавчуулан ярих ажээ. Ямартаа л ангийнхаа уриаг “Один за всех и все за одного” гэжээ. Энэ нь “Нийт нь нэгийн төлөө, нэг нь нийтийн төлөө” гэсэн үг билээ. 

Үүнээс гадна дээр хэлсэнчлэн нэгэндээ өгсөн нэр хочуудад орос үгс олонтаа сонсогдоно. Түүнчлэн өдгөө анги хамт олноороо караокед орвол монгол дуу гэхээсээ илүүтэйгээр орос дууны цомог булаацалддаг гэж байгаа. Бүр “Оросын төлөө” гэсэн нам байгуулна хэмээн улстөржин хөгжилдөцгөөх ажээ.

Ангийн хөвгүүд өглөө бүрийн 7.30-д тусгай уулзалт хийдэг нь сайхан дурсамжуудын нэг. Энэхүү уулзалтаар өмнөх орой нийслэл хот болоод дэлхий дахинд болсон үйл явдал, хөлбөмбөг гэх мэт тэмцээн уралдааны талаарх сонин содон мэдээллүүдээ хуваалцана даа. Тун чиг хөгжилтэй шүү. Тухайн үедээ л тоймчид байжээ хэмээн хожим өөрсдийгөө тодорхойлон ярилцаж, инээлдэцгээнэ.

Ангийн хөвгүүдийн өөр нэг хөгжилтэй дурсамж нь “түгшүүр” хэмээн хашгирчихаад уралдан гарч одох явдал. Ингэж гарахад хамгийн удаан нэг хөвгүүн нь охидуудтай үлдэнэ. Түүнийг гаргахгүйн тулд ангийнхаа хаалгыг бүгдээрээ дарж, охид нь ч хажуунаас нь “Шараа, шараа” хэмээн гоочлох нь бага насны томоогүй явдал байж.

Тухайн үеийн ч юм уу эсвэл зөвхөн энэ 10в-гийнхний ч юм уу нэг сонин гэмээр зан бий. Тэр нь өөрийнхөө “дурласан” охиноо шоглодог зуршил. Тэр үед “Хөдөлмөр амралтын зуслан” гэж байв. Аравдугаар ангийн охид, хөвгүүдийг ажил амьдралын уртаас урт аялалд бэлтгэх дамжаа энд явагддаг байсан гэхэд болно. Энд хүүхдүүд зөвхөн ажил хийгээд зогсохгүй, бусадтай харилцах харьцаа, зан байдлын төлөвшил басхүү хүүхэд насны гэнэн томоогүй үерхлийн харилцаа бий болдог байжээ. Тиймээс ч дээрх “зуршил” энэ үед маш тод харагдах бөгөөд ангийн хамгийн хөөрхөн охин С.Бадамханд зусланд байхдаа хамгийн их шоглуулдаг байсан гэдэг. 

2012 он. Нэг ангийнхан 30 жилийн дараа

Хөвгүүдэд шоглуулдаг байсан өөр нэг охин бол ангийн дарга Х.Ариунтуяа. Ангийн багш Б.Түмэннастыг Х.Ариунтуяатай нэг ширээнд суулгахад Б.Түмэннаст ихэд дургүйцэж байсан удаа бий. Тэгснээ хэдхэн хоногийн дараа “Үерхье” гэсэн захидал өгсөн нь тун хөгжилтэй. Гэхдээ өдгөө тэд гэр бүлийн сайхан найзууд болжээ.

Эвлэлийн үүрийн дарга Д.Оюунцэцэг Ц.Мөнх-Оргилтой нэг ширээнд сууна. Онц сурлагатай Д.Оюунцэцэг харин шалгалт болоход Ц.Мөнх-Оргилоос хичээлээ нууна гэж жигтэйхэн. Гараараа хав дараад суучихдаг байсан гэж байгаа. Үүнийг нь хожим Ц.Мөнх-Оргил “Д.Оюунцэцэг ээ, чи яагаад тэгж нуудаг байсан юм” хэмээн ихэд ичээж байсан удаатай гэнэ лээ.

Ангийн охид ерөөс их зарчимч байжээ. Ямартаа л сургууль төгсөх хонхны баяраараа архи уухгүй хэмээж, нэг ч архигүй өнгөрөөж байхав дээ. Тухайн үед бар, караоке энэ тэр байгаагүй тул хонхны баяр болсон өдрийн оройжин хотын төвөөр ангиараа алхацгаасан гэдэг. Анх удаа өндөр өсгийтэй ботинк өмссөн охид хөвгүүдээрээ үүрүүлэн байж баяраа тэмдэглэсэн нь энэ билээ.

Эрүүл мэнддээ анхаарсан анги болжээ

Нэг ангийнхан маань өдгөө  болж өгвөл ойр ойрхон уулзалдахыг хичээх болжээ. Тэмдэглэлт баяр ёслол, найр хурим, төгсөлтийн тэгш ойн уулзалт гээд олон уулзалтаас гадна нэгнийхээ амьдралд тохиолдох гунигт үед нь ч хамт байж чаддаг нь энэ ангийнхны нийтэч занг илтгэнэ.

1982 онд 23 дугаар сургуулийг гурван анги төгсөж байжээ. Төгссөнөөс хойшхи хэдэн жил ангийн уулзалтууд тус тусдаа болдог байсан ч өдгөө бүгдээр бараг нэг анги болчихжээ. Энэ нь шинэ жилийн баярыг анги бүр ээлжлэн зохион байгуулдаг болсноос харагдана. Өнгөр­сөн жил гэхэд булангийн маань зочин 10в анги зохион байгуулсан бөгөөд “Мөнхийн аялгуу” хамтлагийнхан нэг сар орчим хугацаанд тусгайлан бэлдсэн ая дуугаа өргөж, төгсөлтийнхнийгөө доргиож чадсан гэсэн. 

10в ангийнхны уламжлал болсон өөр нэг зүйл бол явган аялал. Ангийн хөвгүүн Ж.Батболд буюу Очкигийн санаачилсан уг арга хэмжээ өдгөө долоо хоног бүрийн ням гаригт болдог. Үүнээс үүдэн нэг ангийнхан маань бүр “Говь хангай” хэмээх клуб хүртэл байгуулаад амжсан гэж байгаа. Ингэж аялалд явахдаа “Өвчин, улс төр, ажил гурвыг ярихгүй байх” гэсэн маш хатуу зарчим баримталдаг гэнэ лээ. 

Т.ГЭРЭЛМАА