Category: цаг-үе

Нийслэлд холбогдох хууль дүрэм зөрчин, орон сууцны цонх, орцны үүд, явган хүний зам зэргийг таглан өндөр барилга, байгууламж олноороо баригдах болсон. Үүнээс үүдэн иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх нь зөрчигдөх болсон. Эдгээр эрх нь зөрчигдсөн иргэдийн дуу хоолойг олон түмэн, төр засгийнханд хүргэх үүднээс “Өдрийн сонин“-ы хамт олон “Цонхоо нээцгээе” хөдөлгөөн өрнүүлж эхэлсэн. Энэ удаад Баянгол дүүргийн 14 дүгээр хорооны иргэдийн эрх хэрхэн зөрчигдөж буйг сурвалжиллаа.

Баянгол дүүргийн 14 дүгээр хорооны 16 дугаар байр, “Гарма гаржүд үржин пэрэнлайлин” хийд болон 22 дугаар байрны дундах 0.3 га газрыг “Би Жи Би Жи” компани ил зогсоол, гараа­шийн зориулалтаар түрээсэл­дэг аж. Ил зогсоолын өмнөхөн байрлах “Баялаг” худалдааны төв нь “Би Жи Би Жи” компанийн мэдэлд байдаг гэнэ. Тус компани энэ оны хоёрдугаар сарын 24-нд таван жилийн хугацаатайгаар газар эзэмших эрхээ сунгажээ. Гэрээн дээр нь 0.3 га газрыг гарааш, үйлчилгээний зориу­лалтаар ашиглана гэж тусгасан байдаг аж. Гэтэл өнгөрсөн есдүгээр сарын эхээр энэхүү газарт барилга барихаар газар шорооны ажлаа эхлүүлжээ. Орон сууцны дунд барилга байгууламж барихаар бол ойр хавийн оршин суугчдаас нь зөвшөөрөл авах ёстой гэсэн журмыг НИТХ-аас баталсан. Гэтэл тус 0.3 га талбайгаас 10 хүрэхгүй метрийн зайтай орших хоёр ч нийтийн орон сууцны оршин суугчдаас зөв­шөөрөл авах нь бүү хэл тэдэнд албан ёсоор мэдэгдээ ч үгүй аж. 16 дугаар байрны зүүн талын автозогсоолын талбайг наагуур нь шуудайтай шороогоор хааж, “Нурах аюултай” гэсэн бичиг хаджээ. Гурван машин зөрөх дайны өргөнтэй хатуу хучилттай автозам зүүн захаасаа доош суусан учраас дундуураа хагарчээ. Учир нь газар ухаж эхлэхээс өмнө зогсоолын цаахна бетон далан байжээ. Нийслэлийн өмч болох энэхүү даланг дур мэдэн нураасны улмаас ийн суулт өгчээ. Өмнө нь 16 дугаар байрныхан энэ талбайд машинаа тавьдаг байсан бол өдгөө ямар ч боломжгүй болжээ. Нуралтыг нь зогсоох үүднээс шуудайтай шороогоор тэхий дунд нь ортол өндөрлөн манажээ.

Тус газрын эзэмших эрхийн гэрчилгээг авахаасаа л бичиг баримтын зөрчилтэй явж иржээ. Таван жилийн хугацаатай эзэмших гэрчил­гээгээ 2014 оны хоёрдугаар сарын 24-нд авахдаа Баянгол дүүргийн 15 дугаар хороонд гэж бичүүлжээ. Угтаа бол тэр газар нь Баянгол дүүргийн 14 дүгээр хороо юм байна. Дээр нь өнгөрөгч тавдугаар сард Нийслэлийн Ерөнхий төлөвгөөний газрын Барилга хот байгуулалтын хэлтсээр зураг төслөө батлуулахдаа баруун хойхно талд нь хамгийн ойр орших 16 дугаар байрыг бус цаад талынх нь 15 дугаар байрыг тусгажээ. Мөн зүүн талд нь 22 дугаар байр хамгийн ойр оршдог атал зураг төсөл дээрээ 21 дугаар байрыг тэмдэглэжээ. Өөрөөр хэлбэл тайлбар дээрээ 22 дугаар байр гэж бичсэн мөртлөө зураг дээрээ зүүн хойд талынх нь 21 дүгээр байрыг тодотгон тэмдэглэсэн байна. Энэ талаар 14 дүгээр хорооны 16 дугаар байрны иргэн М.Отгон “Ингэж л анх зөвшөөрөл авахаасаа л залилан хийж эхэлсэн. Угтаа бол барилгын ажил явагдахад зураг төсөл дээр нь тусгагдсан 15, 21 дугаар байр бус түүнээс ойр орших 16, 22 дугаар байрны оршин суугчдын тав тух алдагдана. Тэр утгаараа 16, 22 дугаар байрны оршин суугчдад албан ёсоор хэлж, тайлбарлах ёстой. Тэгтэл эдгээр байр эскиз зураг дээр нь тэмдэглэгдээгүй. Биднийг зөвшөөрлийн бичиг сэлтийг нь үзье, гэхээр “Өө энэ газар нутаг танай 14 дүгээр хороонд ямар ч хамааралгүй. Газрын гэрчилгээн дээрээ 15 дугаар хороо гэж байгаа биз дээ” гэж дунд нь замхруулж, хугацаа хожсоор байна. Бас “Гарма гаржүд үржин пэрэнлайлин” хийдийг IV хорооллын Л.Энэбишийн өргөн чөлөө гэж хүртэл тэмдэглэсэн. Ингэж явсаар нэг л мэдэхэд барилгаа ашиглалтанд хүлээлгэж өгөх хугацаа нь тулчихна биз. “Би Жи Би Жи” компани газар эзэмших эрхээ гарааш үйлчилгээний зориулалтаар гэж хоёрдугаар сард авсан мөртлөө зургадугаар сард зураг төслийн магадлалын ерөнхий дүгнэлт дээрээ худал­даа, үйлчилгээ, орон сууцны 18 давхар барилга болгож өөрчлөөд батлуулчихсан. Тэгтэл 16-аас дээш давхар болохоороо нийслэлд огт хамааралгүй, харьяа яаманд хамааралтай болоод явчихсан” гэсэн юм.

Баянгол дүүргийн 14 дүгээр хорооны иргэн Ю.Болдбаатар “Үүссэн нөхцөл байдлаахорооноосоо сонгогд­сон НИТХ-ын гишүүн, хороо­ны удирдлагуудад танилцуулахад “Естой анхааралдаа авлаа. Энэ асуудлыг тань шийдэж өгнө” гэчихээд таг болчихно. Орон сууцны ойр орчимд барилга барихаар бол иргэдээс нь зөвшөөрөл авах санал санаачилга гаргаснаар нь Засаг даргатай уулзах хүсэлт тавьсаар хоёр сарын нүүр үзэж байна. “Дарга таньтай удахгүй уулзана” гээд наагуурх хүмүүс нь аргалаад байдаг. Аргаа бараад дүүргийн газрын албан дээр очихоор “Дээрээс өгчихсөн бол бидэнд хамаагүй” гэдэг. Баянгол дүүрэгт бол “70 давхар”-ыг л иргэдэд өгөх гээгүй юм бол өөр хуваарилах газар байхгүй шүү дээ” гэв.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголын их урлагийн гал тогоонд тоглосон дүрийнхээ нэрээр мөнхөрч, үзэгч олондоо танил болсон хүн бол яах аргагүй Ягаан Гажид буюу Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Цэндийн Цэнд-Аюуш юм. Ширмэн тогоо хагармаар тачигнатал инээдэг тэрхүү говийн эгэл бүсгүйн дүр “Нийслэл хүү” киног олонд хүргэхэд их нөлөөлсөн гэдэг. Хотын цэмцгэр залуу хөдөө очоод хэрхэн хөгөө чирч байгаа хөгжилтэй киноны зохиолч нь Жагван гэж хүн байв. Л.Ванган гуай зохиолчид хандан нэгэн дүр нэмэх зөвшөөрөл авсан нь Ягаан Гажидыг оруулж ирж л дээ. Энэ дүр зөвхөн Ц.Цэнд-Аюуш гэдэг хүнд зориулж төрснийг урлагийн ахмад үеийнхэн ярих юм билээ. Ёстой жүжигчнийхээ характер, авьяас билгийг нь нарийн мэдэрч, судалж чадсан хүн л ингэж тусад нь дүр бий болгож онооно гэж бодогдохоор. Ер нь түүнд тухайлан бичигдсэн дүр үүгээр зогсохгүй гэлцэнэ.

Олон сайхан уран бүтээлээрээ ард түмний хайр хүндэтгэлийг хүртсэн гавьяат жүжигчнийд өнжлөө. Гэр нь “Гэсэр” сүмийн зүүн талд байрладаг.

Ягаан Гажид гуайнх аль вэ гэж байрны гадна явж байсан захын хүнээс асуухад түвэггүйхэн хэлээд өгөв. Үүдэнд нь очоод хонхыг нь дартал гавьяат маань хаалгаа нээлээ. Цэнхэр дээл өмссөн Ягаан Гажид эгч нүүр дүүрэн инээмсэглэсээр биднийг угтсан юм. Гэртээ ганцаараа байгаа бололтой нам жим байхаар нь лавлатал “Манай зээ өрөөндөө байгаа. Оюутан хүү л дээ. Сонин, хэвлэлийнхэн ирсэн болохоор өрөөнөөсөө цухуйхгүй байх. Лут том эр бий” гэв. Ц.Цэнд-Аюуш гуайойрын үед шинэ жилийн урилгад дарагдаад байгаа аж.

“Өдөр болгон л ямар нэг арга хэмжээнд очиж байна даа. Өнөө орой ч бас явна” гэж дараагийнхаа ажлын төлөвлөгөөг бидэнд дуулгав. Гавьяат маань одоо охин болон зээ нартайгаа амьдардаг гэсэн. “Хүүхдүүд маань тус тусын ажилтай болохоор манайд үзэгдэх нь ховор доо. Баяр ёслолоор л цугларцгаах юм байна шүү дээ, хүү минь” гэлээ.

17 НАСТАЙ ЖААХАН ОХИН УРЛАГИЙН ЕРТӨНЦТЭЙ ХОЛБОГДСОН ТҮҮХ

Ц.Цэнд-Аюуш гуай багшаараа маш их бахархана. Байн байн л түүнийг дурсаж, “Миний энэ дайны явж байгаа нь Лхамжавын Ванган гэдэг хүний ач гавьяа” гэх аж. Тэрбээр ёстой л Л.Ванган гуайн бүтээгдэхүүн. Анх театрт орж, урлагийн алтан өргөөний босгыг алхсан цагаас багш нь бурхан болтлоо түүнийг гараасаа хөтөлж явсан гэх юм билээ.

Долдугаар ангийн жаахан охин байхдаа Хүүхэлдэйн театрт жүжигчнээр орж байжээ. “Хүний хувь тавилан гэж сонин юм шүү. Театрын өмнүүр гүйж явтал үүдэнд нь “Жүжигчин шалгаруулж авна” гэсэн зарлал наасан байхыг олж хараад шууд л орохоор шийдэж билээ. Дуулж, бүжиглэж, шүлэг уншлаа. Тухайн үед ямар шүлэг уншсанаа ч би одоо санадаггүй юм. Улаан галзуу амьтан явсан шиг байгаа юм. Багшийн анхааралд өртсөнийг бодоход их л сэргэлэн, бууж өгөхөөргүй хүүхэд байсан бололтой” гээд Ц.Цэнд-Аюуш гуай инээв. Тэрбээр 1954 оны дөрөвдүгээр сарын 22-д Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар Ц.Гантөмөртэй хамт нэг өдөр Хүүхэлдэйн театрын дансанд бүртгэгджээ. Сар гаруйн хугацааны дараа хөдөөгүүр бригад явах болов. Сурагчийн ширээнээс шууд урлагт хөл тавьсан жаахан охины хувьд 90 хоногийн турш хөдөө тоглолтоор явна гэдэг том боломж. Тэр үед олон жүжигчин нялх хүүхэдтэй гээд урт хугацаанд хөдөө явахаас чөлөөлөгдсөн байна. Харин тэдний тоглох ёстой дүрүүд өнөөх 17 настай Ц.Цэнд-Аюуш охинд оногджээ. Тэрбээр хөгшин авгайгаас авахуулаад бүжин, зээр гээд тус бүр таван жүжигт дүр бүтээсэн байна. Гурван сарын дараа шинэхэн жүжигчин маань бараг партизан болоод, их сургуулийг нь төгссөн дайны болоод иржээ. Төд удалгүй Оросын “Нэрсийг нь дурсаад яахав” орчуулгын жүжигт 70 гаруй насны Хөдөлмөрийн баатар авгайн дүрд тоглосон байна. Ардын жүжигчин Цэндээхүү гуайн эгч нь болж тайзан дээр гарсан гэдэг. Хорь ч хүрээгүй охин өндөр настны дүрийг чадварлагаар бүтээсэнд тухайн үеийн сонин хэвлэлээр ёстой нэг шуугиж л дээ. Эндээс л түүний сайн жүжигчин болох суурь нь тавигдсан ажээ.

“ОЧИЖ, ОЧИЖ ЯГААН, БАС ГАЖИД ШҮҮ”

Ц.Цэнд-Аюуш гуай тайзны уран бүтээлээс гадна олон сайхан киноны дүрээрээ ард түмний сэтгэлд хоногшсон. “Нийслэл хүү” киноны зохиол Уран сайхны зөвлөлөөр батлагдсан тэр даруйд хүмүүс түүнийг Ягаан Гажидаа гээд дуудацгааж л дээ. Тэгэхэд нь эгч ихэд гайхаж “Зүгээр байж байгаад яагаад намайг ингэж нэрлэв. Ямар ч муухай нэр юм дээ. Очиж, очиж яагаан, бас гажид нь ч юув дээ. Өөр нэр олдоогүй л юм байх даа” гээд бухимджээ. Зохиолд түүний дүрийг нэмсэн багшдаа “Та яагаад ийм муухай нэр өгөв” гэж гомдоллоход “Хөөрхөн ш дээ, зүгээр ш дээ” гээд инээд алдан зугтаж байсан аж. Ер нь бол тэр зохиолд Ягаан Гажид гэдэг хүнийг нэмээд “Нийслэл хүү” кино төрсөн гэдэг юм билээ.Жүжигчинд зориулж дүр бичнэ гэдэг юм тийм ч амар ажил биш. Тэр болгон нэг хүнд зориулаад дүр бичнэ ч гэж байхгүй. “Багш маань намайг чадна гэж итгэсэн болохоор хэн гэдгээ харуулахаар хичээж тоглосон юм. Киноны хар зургийг үзэхэд миний зүрх хагарах шахсан. Багш маань үзчихээд ийм юм хийлээ гээд загнах байхдаа гэж ихэд айж, хамгийнард хулганан сууж байлаа. Харин багш маань гарахдаа “Молодец Цэнд-Аюуш” гэж билээ. Тэгэхэд хачин их баярласан сан. Өнөөдрийг хүртэл би Ягаан Гажидаа гэж дуудуулсаар ирсэн. Жинхэнэ нэрийг минь мэдэх хүн ховор. Энэ нэрээр би өдий болтол хоолоо олж идэж, та бүхний дунд нэр төрөө олж, байр суурь эзэлж явж байна даа. Багш маань миний насны хоолыг бэлдэж өгч дээ гэж бодож явдаг” хэмээн гавьяат ярилаа. Тэрбээр одоо болтол Ягаан Гажид гэдэг нэртэй хүнтэй таараагүй гэсэн. Тэгэхээр Л.Ванган гуай яах аргагүй брэнд нэр оноосон байгаа биз. Анхандаа ичингүйрч, уурлаж байсан энэ нэрэндээ Ц.Цэнд-Аюуш гуай одоо хайргүй байхын аргагүй гэсэн шүү.

“Өглөө” киноны Дамирангийн ааштай хадам ээжид тоглосон дүр мөн л түүнд зориулагдаж бичигдсэн гэх юм билээ. Зохиол нь батлагдахгүй, Бодоогийн дүр тодорхойбиш байна гээд л Улс төрийн товчооноос буцаагджээ. Энэ зохиол дээр Ванган гуай шөнөжин сууж ажиллаад нэг бүлэг нэмсэн нь Бодоогийн хадам ээжийн дүр багтсан аж. Ингээд л кино зохиол түвэггүйхэн батлагдаж, дэлгэцийн бүтээл болсон түүхтэй. Хорь гаруйхан настай залуу бүсгүйг хөгшин хүний дүрд хувиргана гэдэг чанга ажил. Дээрээс нь түүний хүргэнд тоглож байгаа Лхасүрэн арав гаруй насаар ах байгаад байдаг. Харин охинд нь тоглосон эмэгтэй есөн насаар дүү. Ингээд хөгшин залуу хоёрын дундаас настай хүн болж гарч ирнэ гэдэг амаргүй. За тэгээд тухайн үеийн кино судлаачид гэж айхавтар “өлөн” нүдтэй хүмүүс байж. Жаахан л өө харангуутаа шүүмжилж өгнө гээч. Энэ бүгдэд Ц.Цэнд-Аюуш бүсгүй ихэд санаа зовж, “Хүргэнээсээ ялгарсангүй гээд л олны аманд унах нь дээ” хэмээн эмээж байжээ. Харин жүжигчний чадвар, дээрээс нь нүүр хувиргагчид сайн ажилласан болохоор кино олны хүртээл болсон даруйдаа ам сайтай байв. Одоо ч энэ киног үзсэн хэн бүхэн түүнийг хүргэнээсээ залуужсан шүү гэдэггүй.

Мөн Ц.Цэнд-Аюуш гуай “Тамирын охин” киноны Норов гэдэг айхавтар авгайн дүрээр ард түмэнд буух нь бий. Чимэд-Осор гуай уг дүрийг түүнд зориулан бичсэн гэдэг. Энэ талаар гавьяатаас тодруулахад “Би ч энэ талаар хүнд тэр болгон ярьдаггүй. Өөрийгөө дөвийлгөсөн болно. Хамт олныхоо итгэлийг даана гэдэг том шагнал шүү” гэж хариуллаа.

Гавьяат маань орчуулгын болоод уран сайхны олон кинонд дуу оруулсан байдаг юм. Тухайлбал, Оросын “Ийм нэгэн явдал” киноны дарга Л.П.Калугина хэмээх эмэгтэйд дуу оруулжээ. Ээрч, сандруу ярьдаг түүний дууг хийсний дараа өөрийн эрхгүй тэгж ярьдаг болчихсон байж л дээ. Хийж байгаа ажилдаа сэтгэл гарган, дүрдээ орж ажиллана гэдэг энэ биз ээ. Тэрбээр саяхныг хүртэл кинонд дуу оруулж байгаад гэнэтхэн болихоор шийджээ. Учир нь орчин цагт дуу оруулагчид тухайн киноны баатрын дүрийг гаргахад анхаарахгүй, ёстой нэг халтуурны маягаар энэ урлагийг авч явж байгаа нь түүнийг гонсойлгосон бололтой. Хуучин цагт тухайн кинонд жүжигчин уйлах, инээх, амьсгаа авах гээд ямар ааш аяг гаргана дуу оруулагчид яг түүнийг нь дагана. Тиймээс дээхний кинонуудыг үзэхээр ёстой нэг кино үзсэн юм шиг болж, дүр нь санаанд тод бууж үлддэгсэн. Ахмад уран бүтээлчмаань арвин туршлагаасаа орчин цагийн кинонд дуу оруулж суухдаа хамт ажиллаж байсан залуу жүжигчинд зөвлөхөд үгийг нь тоогоогүй байна. Мань хүн тэндээс “Би дахиж орчуулгын кинонд дуу оруулахгүй” гэж хэлээд гарснаасаа хойш үзэл бодолдоо үнэнч хэвээр байгаа гэсэн.

Тэрбээр сүүлийн үед хэд хэдэн тайз, дэлгэцийн уран бүтээлд тоглосон. “Black box” театрын тавьсан хоёр гурван жүжигт ажиллажээ. Энэ онд гэхэд дөрөв, таван кинонд тоглосон байна. “Кино энгийн байх тусмаа хүнд хүрдэг урлаг. Давхар хүнийг хүмүүжүүлдэг. Тухайн киноны дүрээс хүн үлгэр авдаг байх ёстой” гэж түүнийг хэлэхэд одоо үед тийм бүтээл төрөхгүй байгаад оносон шүүмжлэл шиг санагдав. Гавьяат маань цааш нь ярихдаа “Бид ямар их бэрхшээл туулж ирсэн юм бэдээ. Төдөн кинонд дуу оруулж, тэдэн кинонд тоглох ёстой гээд л төлөвлөгөө ар араасаа ундарна. Кинонд тоглоход гурван удаа дубель хийлгэх эрхтэй. Дөрөв дэх удаагаа зураг авахуулбал хальсны мөнгө төлнө. Тэр үед хальс валютын ханшаар үнэлэгддэг байсан санагдана. Үгээ цээжилж ядаж байхад хальс нүдэнд эргэлдэж харагдаад л мөн ч хариуцлагатай ажилладаг байж дээ. Харин одоо улс хөгжиж, техник технологийн дэвшил сайхан юм. Харамсалтай нь тэрэндээ эрдээд жүжигчний дутуу гүтүү тоглох юм ажиглагдаж л байна. Кино үзчихээд гараад ирэхэд юу билээ гээд үйл явдал нь санаанд үлдээгүй ч байх шиг. Бидний үед бол тэр чигээрээ үзэгчид тухайн кинонд орчихно. Дараагаар нь жүжигчдийн хэлдэг үгийг дагаж, хэв маягийг нь дуурайна. Дүрд нь ороод л, тэрэн шиг, энэн шиг гээд л үгийг нь дагаад хэлдэг байсан юм. Алтан үеийн агуу хүмүүс маань үнэхээр мундаг, байгалиас заяасан авьяастай байжээ гэж бодогддог.

“МИНИЙ ХАНЬ

ЖИНХЭНЭ МОНГОЛ ЭР ХҮН БАЙСАН ЮМ”

Ц.Цэнд-Аюуш гуай Дундговь аймгийн харьяат. Эхээс хоёулаа. Ганц эрэгтэй дүү нь ШУТИС-д багшилж байгаад тэтгэвэртээ суусан тухай бидэнтэй хуучлахдаа дурдаж байв. Түүнээс ханийнх нь тухай асуухгүй өнгөрч чадсангүй.Хүүхэлдэйн театраар овоглодог Ч.Авирмэд гэж хүн байв. “Мандухай цэцэн хатан”-ы Иштөмөр, “Хоньчин найдан”-гийн лам, “Цэргийн эцэг” киноны морь унаад салхилж давхидаг залуугийн дүрүүдээр нь хүмүүс андахгүй. Мөн “Зэрэг нэмэхийн өмнө” киноны ноёны дүрийг бүтээдэг Доржсүрэн гуайн орлон тоглогчоор уг кинонд ажилласан байдаг юм. Ер нь Ч.Авирмэд гуай тэр хоёр тун адилхан. Кино зураг авалтын үеэр авахуулсан зураг нь хэн нь хэн бэ гэдгийг ялгахааргүй юм билээ.

Ч.Авирмэд гуай дэлгэцийн бүтээл гэхээсээ тайзны бүтээлүүдэд олонтой ажиллаж Ц.Цэнд-Аюуш гуай ханийнхаа уран бүтээлийн дүрүүдээр маш их бахархаж байв. Тэрбээр “Уг нь Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цолыг хүртэх л ёстой хүний нэг байсан даа. Гэвч Хүүхэлдэйн театр нь ч тарчихлаа. Өвгөн маань ч бие ньмуудаад дуусах шив дээ” гээд урт амьсгаа авлаа. Тэд нэг дор ажилладаг байсан болохоор эртнээс учир ургуулжээ. Гавьяат маань энэхүү дурсамжаа уудлахдаа “Бидний үед нэг л хүн бариад авбал насны ханиа гэдэг байсан. Тэрнээс сална гэсэн ойлголт байхгүй. Нөхөртэйгээ нэг тайзан дээр ажиллаж байгаад л дасаад гэр бүл болж, зургаан хүүхдийн эцэг, эх болсон доо. Миний хань Архангай аймгийн хүн байсан юм. Амьдралын эцсийн цэг хүртэл энэ хүнтэй амьдарна гэж боддог байлаа. Бид 40 гаруй жил хамт амьдарчээ. Өвгөн маань намайг эрт орхисон доо. Гэхдээ хэдэн хүүхдийнхээ буянаар болж байна” гэв.

Хоёул, хоёулаа урлагийн хүн. Гэртээ үзэгдэхгүй нь их. Хоёр, хоёрхон насны зайтай төрсөн эдний зургаан хүүхдийг өвөө, эмээ нар нь хүн болгожээ.”Тэр үед олон төрөхөөр гахай, тахиа шиг гээд л ад үзэгдэнэ. Дээрээс нь нярайлаад 45 хонов уу үгүй юу ажилддуудна. Гэртээ шөнө дөлөөр л бараагаа харуулна даа. Ижий минь сувилагч байсан юм.Намайг анхныхаа хүүхдийг төрүүлэнгүүд зээгээ харна гээд ажлаасаа гарсан. Ижий минь л хуурай хөхөө хөхүүлсээр байгаад бүгдийг нь өсгөсөн дөө. Нөхөр бригад гээд хөдөөгүүр явж зуны цагтаа гэрийн бараа харахгүй. Өвөлдөө л нэг үзэгдэнэ. Хадам аав Чойжил гэж хөгшин, миний ээж хоёр л хэдэн хүүхдүүдийг минь өдий зэрэгтэй өсгөж, хүмүүжүүлсэн юм шүү дээ. Энэ сайхан буянтай буурлуудынхаа ачийг хариулж чадаагүйдээ харамсах юм” гэж Ц.Цэнд-Аюуш гуай өгүүлэв.

Эднийх гурван охин, гурван хүүтэй. Хүүхдүүдээс нь урлагийн хүн хараахан төрөөгүй гэсэн. Уг нь дэмжсэн бол хоёр ч хүүхэд нь аав ээжийнхээ авьяасыг өвлөх байжээ.Эцэг, эх нь өөрсдийнхөө туулсан амьдралаас халгаж, жүжигчин болгоогүй гэнэ лээ. Гэхдээ ач, зээ нараас нь өвөө, эмээгийнхээ эрийг дуурсгахаар цоорч гарч ирэх хүүхдүүд бий аж.

Саяхны нэг өдөр Ц.Цэнд-Аюуш гуайн хүүхдүүдийнх нь дунд нэгэн хөгжилтэй яриа өрнөж л дээ. Энэ нь ээжийнх нь ажлын сонголтоос урган гарчээ. Тэрбээр театрт зургаан жил гаруй ажиллаад радиогийн нэвтрүүлэгч болжээ. Дуу хоолой сайтай юм гээд түүнийг радиод ажиллах санал ирэхэд нь шууд зөвшөөрсөн байна. Цалин нь театрын жүжигчнээс 200 төгрөгөөр илүү, дээрээс нь Москвад дөрвөн жил суудагт нь дурлажээ. Ингээд мань хүн радиод гурван жил орчим ажилласан гэнэ. Тухайн үед Л.Ванган багш нь Кино үйлдвэрт уран сайхны удирдаачаар очоод “Радиод юу хийгээд байгаа юм бэ. Хурдан энд ирж ажилла. Бэлэн орон тоо гаргачихлаа” гэж. Багшийнхаа үгэнд ормоор байдаг. Гэтэл Орос оронд амьдрах оочир нь ойртчихсон байдаг. Москвад очно гэсэн мөрөөдлөө гээж чадахгүй шийрэгнэж гэнэ. Ингээд нөхөртөө хэлтэл “Ванган багш хоёр удаа чамайг дуудлаа. Кино үйлдвэр гээд шинэ сэргэг юм нээгдэж байна. Багш мэдэж байгаа байх оч” гэжээ. Ц.Цэнд-Аюуш гуай радиогоосоо гарч багшийнхаа удирдлагад ажиллахаар шийдсэн байна. Тухайн үед том хүүхдүүд нь гарчихсан байсан болохоор ээжийгээ яах гэж ажлаасаа гарч байгаа юм бэ, Орос руу явах байсан юм гээд л гоншигонож байсан гэдэг. Харин хэдхэн хоногийн өмнө энэ яриа бага хүүхдүүдийнх нь дунд дахиад л өрнөжээ. “Ээж Москвад очсон бол бид нар орос сургуульд сураад л, тэр хэлээр ус цас байхгүй юу” гээд л ярьж өгчээ. Гэтэлнэг хүү нь “Мөн горидов оо. Хэрэв ээж Москвад очсон бол бид хэд төрөө ч үгүй байгаа. Хүн болж төрсөндөө ээжид баярла. Юу гээд л тэнд хүүхэд төрүүлээд суухав дээ” гэж бөөн инээдэм болжээ.

МЕТРИЙН МААРЛИАР ГОЁСОН ЦАСАН ОХИН

Ц.Цэнд-Аюуш гуай бага байхын урлагт хорхойтой нэгэн байжээ. Хүүхэд насных нь дурсамжид тодоос тод үлдсэн баяр бол шинэ жил аж. Нийслэлийн Хоёрдугаарсургуульд сурдаг байсан гэнэ. Өвлийн өвгөн бэлгээ тараахаар ирэхэд нь цасан охид даган бүждэг байсны нэг нь тэр байжээ. Даанч одоогийнх шиг гоё тансаг хувцас байхгүй. Ээж нь метрийн цагаан маарлийг элсэн чихэртэй усанд базаж хатаагаад даргар болгож байгаад цасан охины хувцас урлаж өгдөг байж л дээ.Бас болоогүй ээ, бор хөвөн энд тэнд нь шигтгэж, цасан ширхэг болгоно. Хүүхэд бүрийн оёж авчирсан бэлэгний даавуун уутанд өвгөн аав бэлгээ хүртээнэ. Бэлгэнд голдуу ховор барааны нэг алим байна. Ногоон өнгөтэй жижигхэн бөгөөд хөлдүү. Хүүхдүүд алимаа шалаар нэг өнхрүүлж, өшиглөж тоглоно. Зарим нь тэндээсээ түүж идэж ч байх шиг. Сургууль даяар алимны үнэр ханхалж, шинэ жил маш гоё болдог байсан тухай цасан охин бидэнд сонирхуулав. Шинэ жилийн тухай ийн ярихад түүний нүдэнд гэрэл тодорч, тэр үедээ оччихсон юм шиг хачин их аз жаргалтай байлаа.Ажил дээр гарсны дараа Кино үйлдвэрийн шинэ жил сүрлэг сайхан болдог байсан нь гавьяатын сэтгэлд тод үлджээ.Зассан ширээ, сандал нь хаад ноёдынх шиг. Тэнд сууж байгаа хүмүүс хичнээн эрхэмсэг ялдам харагдана гээч.Кино үйлдвэрийн гачгаар, зураглаач гээд бүгд нийлсэн хөгжмийн хамтлагтай. Тэд үүр цайтал хөгжмөө тоглоно. Өвгөн аав үг хэлэхэд бүгд жижигхэн хундагатай архи бариад тулгана. Хаалга онгойнгуут уур цан савсаж, цаана нь дотогш орж чадаагүй олон хүн харагдана. Үүд онгойх сиймхийгээр тэд “Хэнийг дуудаад өгөөч, ингэж дамжуулаад хэлээдхээч” гээд л орилолддог байжээ. Улаанбаатарын хамгийн гоё шинэ жилийн энэхүү цэнгүүний тасалбар ховор. Харин оролцох гэсэн иргэд хэд дахин их байсан гэнэ.

Ц.Цэнд-Аюуш гуайг бүжигчин байсан гэхээр одоо хүмүүс гайхах байх. Тэгвэл гавьяат жүжигчин Энхтуяа тэр хоёр ёстой нэг янзага шиг л бие хаатай, хачин сайхан охид байсныг эдний үеийнхэн ярих юм билээ. Бүжгийн тэмцээний тэргүүн байруудыг энэ хоёр бүсгүй түүдэг байж. Эрчүүдийг араасаа нэг хуйлруулах шиг болдог байсан гэж байгаа. Энэ тухай түүнээс тодруулахад “Театрт данстай л бол Учиртай гурван толгой, Жаргалын зам жүжгийн олны хэсэгт бүгдээрээ орно. Зүгээр ч үгүй дуулцгаана шүү. Учиртай гуравын нэгдүгээр үзэгдлийн ардуудын хэсэгт би даалимбин дээл өмсчихөөд дуулаад суудаг байлаа. Нэгдүгээр үзэгдэл дуусангуут дээлээ тайлж шидчихээд Энхтуяа бид хоёр “Элдэв-Очир” кино театр руу гүйж ороод жаал бүжиглэнэ. Энхтуяа болохоор тавдугаар үзэгдэл дээр гарна. Тэрнээс өмнө хоёулаа хоорондоо баахан бүжиглэж байгаад л гарч ирнэ дээ. Бүжиглэх зав олдохгүй. Тоглолтынхоо завсраар ингэж бүжиглэдэг байлаа шүү дээ” гэж ирээд инээв.

“БИ ЖҮЖИГЧИН БОЛОХ ГЭЖ ХИЧЭЭЖ Л ЯВНА”

Ягаан Гажид гэж ард түмэндээ 50 гаруй жил дуудуулж яваа гавьяат маань найз нөхдөөр хүрээлүүлсэн нэгэн. Өөрөө ч олонтойгоо явах сан гэж бодож, хичээдэг ажээ. Найзуудыгаа гэртээ урьж, тоглох дуртай гэсэн. “Хүн аль болох ном уншиж, тоглоом тоглож байвал тархины үйл ажиллагаа сэргэдэг юм. Тогтохжаргал, Эрдэнэ, Амгалан, Вандан, Цэвэгжав гээд хар багаас нөхөрлөсөн найзууд олон бий. Хүмүүс нэг нэгэндээ аль болох сайхан үг хэлж, тэдэнд урам хайрлах хэрэгтэй л дээ. Урмын үг хэллээ гээд надаас юу ч хорогдохгүй. Харин ч найзууд маань баяртай байхыг харахаар сайхан санагддаг. Би ер нь гуниглаж, стресстэх дургүй. Тийм сэдэл төрвөл хурдхан найз нөхөд рүүгээ утасдаж, тэр байдлаасаа амархан гарчихдаг” гэлээ. Тэрбээр наснаасаа хамаагүй залуу харагддаг нууц өөдрөг философитой нь холбоотойбайх гэж бодогдов. Залууст хандан “Бүх зүйл өөрөөс шалтгаална. Дотор хүнтэйгээ сайн ярьдаг байх ёстой. Өөрөө өөртөө эзэн байж, байнга цэнэглэж бай. Би хөгширлөө гээд хэвтээд өгвөл аяндаа өтөлнө. Миний нас залуу байна, би өшөө хийж бүтээж чадна гэж тэмцэж явах ёстой. Гэтэл манайхан 40 гарчихаад өөрсдийгөө хөгширлөө, өвөө, эмээ болоод л өндөр настан гэж боддог. Миний үеийнхэн таяг баримаар байна гэх юм. Би таягнаас хол явдаг. Аргаа баривал таяг барилгүй л яахав. Гэхдээ барихгүй байхын төлөө тэмцэж, өөрийгөө цэнэглэж байна. Цэнэглэж дуусвал амьдрал дуусна. Хүнд дараа болохгүй өөдрөг байцгаая” гэж манай сониноор дамжуулан захиж байлаа. Гавьяат маань одоо бие дааж англи хэл сурч байгаа гэсэн. “Энэ хэлээр ярихгүй ч гэсэн англиар хүн юу гэж байгааг мэддэг байя л даа. Хүүхдүүд маань намайг мэдэхгүй байгаа. Нэг л өдөр “Өглөөний мэнд, сайн байна уу” гээд мэндэлнэ дээ” гэсээр бөөн инээдэм болсон шүү.

Түүнтэй олон цаг хөөрөлдөн сууж байтал урлагтай амьдралаа холбоод 60-аад жил болсон хэрнээ өнөөдрийг хүртэл өөрийгөө жүжигчин болчихсон гэжхэлж чадахгүй гэх нь тэр.Сайтар лавлатал “Өнгөрсөн хугацаанд чадахаасаа чадахгүйг нь хүртэл хийлээ. Бүгд хачин сайхан болсон гээд бахархаад байх юм алга. Гэхдээ өдий болтол зүгээр суугаагүй. Жүжигчин болох гэж оролдлоо. Одоо болтол чадаагүй л явж байна. Жүжигчин болно гэдэг бол тийм ч амархан санасны зоргоор болчихдог юм биш. Энэ л дүрд мөн ч сайхан тоглож дээ гээд хэлчих зүйл байхгүй явж байна. Тэгэхээр урлаг гэдэг айхавтар нарийн хэмжүүртэй. Хүн насжих тусмаа, өөрийнхөө юу хийж байсныг их дүгнэдэг юм байна. Хэнийг гомдоож, хэнийг баярлуулж байлаа гээд өөрийнхөө ажилласан байдлыг хүртэл бодож байх жишээний. Одоо ч гэсэн нэг эмгэний дүрд тоглоодхооч гэх санал ирэхэд биеэ бариад, “За” гээд итгэлтэйхэн хэлж чадахгүй л юм байна шүү дээ. Ягаан Гажид гэдэг нэрийг худалч хүнд кинонд дөрвөн өгүүлбэр хэлээд авсан. Би айхавтар сайн дүр бүтээсэндээ ингэж дуудуулж байна гэж боддоггүй. Одооүеийн хүмүүсийн дунд үгүйлэгдээд байгаа нэг л дүр тэр кинонд байсан юм байна. Тачигнатал инээх цагаан сэтгэлтэй, санасан бодсоноо хамаагүй хэлчихдэг нэгэн сайхан охин байсан. Түүнийг хүмүүс одоо болтол санаж байгаа нь тэр дүр амьдралд байж л байгаа хэрэг” гэлээ. Тиймдээ ч тэрбээр яг бэлдсэн гарын шавь гээд байхгүй гэлээ. “Үржинбадам, Батцэцэг хоёр намайг багшаа гээд ихэд хүндэлдэг л юм. Миний зааж сургах гэж гавьсан юмгүй дээ. Тэд маань сайн сайхан явж байна” хэмээв.

ГАВЬЯАТЫН ТЭМДГЭЭ ГАРДАХДАА ХАНИЙНХАА ХЭЛСЭН ҮГИЙГ БОДОЖ, НУЛИМСАА ЗАЛГИЖ БАЙЖЭЭ

Ахмад киночдоо хэрхэн харж үзэж байгаа талаар асуухад сэтгэл өвдмөөр гэж Ц.Цэнд-Аюуш гуай хариулсан юм. “Манай киноны ахмадуудаас одоо цөөхөн хэдэн хүн үлдсэн байна. Хожуу гавьяат болцгоосон доо. Хөөцөлдөх хүн байхгүй болохоор тэр. Би гэхэд гавьяатынхаа шагналыг 2009 онд авч байлаа” гэв. Тэрбээр энэ шагналыг авах гэж хөглөж байжээ. Түүнийг эмнэлэгт хэвтэж байтал “Та гавьяат жүжигчин цол авлаа. Маргааш 11 цагт ирээрэй” гээд шөнө болсон хойно Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас ярьжээ.Үдэш оройн цагаар хэн нэгэн нь дамшиглаж байна гэж санажээ. Өрөөнийх нь өвчтөнүүд бас тэгж хэлэхээр нь ихэд гайхжээ. “Даралт өндөртэй гээд эмнэлэгт хэвтсэнийг ч хэлэх үү, намайг цус харвуулж алах гэсэн хүн тоглож байна даа” гэж боджээ. Ингээд Дээд шүүхэд ажилладаг охиноосоо шагнал авахаар болсон нь үнэн болохыг мэдээд яаран сандран бэлтгэл базаажээ. Ингээд маргааш өглөө нь 11 цагт Төрийн ордонд очтол яах аргагүй нэрийг нь дуудаад жагсааж байна гэнэ. Хүүхдүүд нь ч “Ээжээ хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон өгдөг юм шүү. Яавч гавьяат биш” гэж сэтгэл зүйн бэлтгэл өгчээ. Харин Ерөнхийлөгч түүнд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэдэг цол өгөх зарлиг уншихад сая нэг юм итгэжээ. Тэрхэн агшинд өвгөнийх нь хэлж байсан үг толгойд нь оржээ. Өмнө түүний хөгшин “Энэ төр яасан хачин юм бэ. Чамд минь гавьяат өгчихдөггүй юм байх даа. Чинийхээ гавьяат авахыг харааднэг угаачихаад нүд аних юм сан” гэж ярьдаг байжээ. Ингэж хэлж байсан нь бодогдоод самсай шархирч, нүднийх нь аяга нулимсаар бүрхээд ирсэн гэдэг. “За би уйлж л болдоггүй юм шүү. Хүмүүс энэ Цэнд-Аюуш хожуу гавьяат болоод баярласандаа уйлж байна гэж бодно. Ямар намайг өвгөнөө бодож байгааг мэдэх биш” гээд нулимсаа барьжээ.

Ийнхүү бидний яриа түүний Ягаан Гажид болсон түүхээс авахуулаад амьдралынх нь баяр баясалтай, дурсамж хөөртэй он цагуудад нь айлчилсан юм. Цаг ч орой болж шинэ жилийн цэнгүүнд очих цаг нь дөхсөн байв. Тэрбээр толиныхоо өмнө сууж, бэлтгэлээ базаав.

“Нийслэл хүү”-гийн Ягаан Гажид одоо ч бидний дунд гал цогтой хэвээрээ байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Өдрийн зочин” маань БСШУЯ-ны харьяа “Шинэ эрин” лаборатори сургуулийн сурагч. Олон улсын кембрижийн хөтөлбөрөөр хичээллэдэг гэдгээр нь уншигчид андахгүй. Европын ихэнх орны их сургуулиуд хүлээн зөвшөөрдөг,Канад, Австралид бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Америкийн зарим их сургуулиудын зөвшөөрдөг сургалтын системээр монгол хүүхдүүд амжилттай хичээллэж байгаа. “Шинэ эрин”сургуулийн 11-ийн “б”-гийн сурагч Э.Энхцацралтыг онцолж урьсан нь учиртай. Наймдугаар ангиа төгсөөд “Шинэ эрин”-д шалгалт өгч байж орсон хүү өнгөрсөн намар суурь боловсрол олгох эхний түвшний шалгалтандаа 100 оноо авчээ. Дэлхийн өнцөг булан бүрд энэ хөтөлбөрөөр суралцдаг хүүхдүүдээс хамгийн өндөр оноо авсан ганц сурагч. 160 гаруй орны их, дээд сургуулиуд хүлээн зөвшөөрдөг Кембрижийн хөтөлбөрөөр хоёр, гуравхан жил хичээллээд, хамгийн өндөр оноог нь авна гэдэг тийм ч хялбарбиш. Энхцацралт одоо хоёр түвшний шалгалт өгөх юм билээ. “Би өмнө нь 28, 40, нэгдүгээр сургуульд сурч байсан юм. Хоёрдугаар ангиасаа олимпиадад орж эхэлсэн. Дөчдүгээр сургуулийн Болд багш, нэгдүгээр сургуулийн Бат-Эрдэнэ багшнамайг математикийн олимпиадад бэлдэж байхдаа маш их юм заасан. “Шинэ эрин”-д орохдоо математикийн хүнд бодлогуудыг бодох чадвартай байсан ньолон улсын шалгалт өгөхөд маш том давуу тал болсон. Багш нартаа баярлалаа гэж хэлмээр байна. Өнгөрсөн намрын шалгалтаар хамгийн өндөр оноо авсан минь хүссэн их сургуульдаа ороход маш том давуу тал болно” гэж ярилаа.

Энхцацралт айлын том хүү. Дүү нь энэ жил сургуульд оржээ. Аав, ээж хоёр нь замын инженер мэргэжилтэй. Анх ээж нь сониноос Кембрижийн хөтөлбөрөөр хичээллэх сургуульд элсэх шалгалтын талаарх зар уншаад хүүдээ үзүүлсэн гэнэ. Тэгээд л хичээсээр байгаад шалгалтанд нь тэнцчихэж. Шөнийнхоёр цаг хүртэл хичээлээ хийгээд суучихдаг байсан гэнэ. Энхцацралт “Ээж, аав, эмээ гурав сайн сурах орчныг минь бүрдүүлж өгсөн ачтай хүмүүс. Шалгалтаа өгөх гээд очихдоо бичиг баримтаа мартчихсан чинь аав ажилтай байсан хэрнээ хамаг хурдаараа яваад аваад ирсэн. Тэр үед үнэхээр их баярласан шүү. Ээжминий биед байнга анхаарал тавьдаг. Ээжийнхээ зөвлөгөөгөөр хэт оройтож хичээллэхээ больсон. Эмээ солонгос кино үзэх дуртай хэрнээ намайг үзүүлэхгүй шүү дээ. Хичээлээ хий гээд өрөөнд ганцааранг минь үлдээчихнэ. Ганцаараа чимээгүй орчинд байхаар өөрийн эрхгүй төвлөрч хичээлээ хийдэг” гэж хэлээд инээмсэглэв. Өөртөө итгэлгүй санагдсан үедээ интернэтээс алдартай хүмүүсийн амжилтын тухай ярьсан илтгэлүүдийг татаж авч сонсдог гэнэ. Орныхоо хажуугийн ханандмөрөөдсөн зүйлийнхээ зургуудыгнааснаа сонирхуулав.

Энхцацралтын нэг өдөр зав зай багатай өнгөрдөг бололтой.Өглөөний найман цагаас оройны 17.30 цаг хүртэл хичээллэдэг аж. Чөлөөт цагаараа ном уншиж, зураг зурах дуртай гэнэ. Интернэтээр аялж томоохон сэтгүүлүүд дээр нийтлэгдсэн нийтлэлүүд харахаараа цаг өнгөрч байгааг анзаардаггүй гэнэ.

Байсгээд сургуулиа магтах юм.”Ерөнхий боловсролын сургуулиудын сурагч, багш хоёрын харилцаа хөндий юм шиг санагддаг. Бас багш их зүйлийг зааж өгч, сурагчдаа хөтөлдөг. Харин кембрижийн хөтөлбөр тийм биш. Сурагч, багш хоёр маш ойр харилцаатай. Сурагч нь хүсэл эрмэлзлээ ойлгож өөрийгөө дайчилдаг. Хичээлээ багш нараараа хэлүүлнэ гэж байхгүй. Өөрөө хичээaж, санаачилга гаргадаг. Би сургуульдаа ороод багаар ажиллах чадвартай болсон. Өмнө нь илүү дотогшоо байсан бол одоо их нээлттэй болсон шүү. Багш нар маань юу ч асуусан цааргалахгүйгээрхариулдаг. Муу, сайн ямар ч хүүхэд байсан бүгд зэрэг дээшилдэг”, “Кембрижийн хөтөлбөрийн хамгийн гоё нь мэдсэн зүйлээ чадвар болгож ямар нэг зүйлд ашиглаж чадах уу гэдгийг системтэйгээр шалгадаг нь. Тийм дадлыг суулгадаг учраас үнэхээр таалагддаг”, “Би хэлэндээ тийм ч сайн байгаагүй. Сургуульдаа ирээдэрчимжүүлсэн англи хэлний сургалтад суусан чинь миний хэлний чадварын түвшин маш хурдтайгаар ахисан”, “Манай сургуулийн төгсөгчид том сургуулиудад элсэн суралцдаг. Миний мэдэхээр өнгөрсөн жил нэг хүүхэд Харвардад тэнцсэн. Анхны төгсөгчдөөс хэдэн хүүхэд найзуудаараа Америкийн Миннесота мужийн их сургуульд сурч байгаа. Энэ талаар сонсоход үнэхээр гоё санагдсан”гэж ирээд сургуулийн тухай яриа баахан өрнөв.

Энхцацралтын сурахыг хүсдэг сургууль нь Их Британийн алдарт Кембриж. Бүр багадаа Кембрижийн сургуульд сурч байсан хүний талаар кино үзээд л энэ мундаг сургуульд сурахыг мөрөөдөх болжээ. “Английн уур амьсгал нь их гоё санагддаг. Би бороотой, чийглэг орчинд дуртай” гэж инээмсэглэн хэлэх сурагч хүү мэргэжлээ аль хэдийнэ сонгожээ. Электроникийн инженер болохоор сонголтоо хийчихэж. “Математикийн программ хангамж, физикийн цахилгаан хэлхээг түлхүү ашигладаг мэргэжил л дээ. Математик, физик хоёрт дуртай болохоороо сонгосон юм” гэж байна.

Ярилцлагынхаа төгсгөлд “Сургуулиа төгсөөд Монголдоо ирж ажиллах уу, эсвэл тэндээ үлдэх үү” гэж асуухад “Монголдоо ирэх хүсэлтэй. Төрсөн газартаа бид л юм хийхгүй бол хэн ч бидний өмнөөс улсыг минь хөгжүүлж өгөхгүй шүү дээ. Гэхдээ мэдээж төгсөнгүүтээ шууд ирэхгүй байх. Юм хийх чадвартай болсон хойноо, хөлөө олчихоод эх орондоо ирнэ. Тэгж байж л ихийг хийж амжуулна” гэсэн догь хариу өгчихөөд хичээлдээ яарсаар гарч одлоо.

Ц.БААСАНСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Д.Дэмбэрэлтэй Улс төрийн намуудын тухай хуулийн өөрчлөлтийн талаар ярилцлаа.

-УИХ-д суудалтай намууд Улс төрийн намуудын тухай хуулийг өөрчлөхөөр ажиллаж байгаа. Өмнөх хуулиудыг нь боловсруулан батлалцаж байсан хүний хувьд одоо ямар өөрчлөлт хийх шаардлагатай гэж үзэж байна?

-Анх 1990 онд Улс төрийн намуудын тухай хуулийг баталсан. Дараа нь 2005 онд томоохон өөрчлөлт оруулахад ажлын хэсгийн ахлагчаар би ажилласан. Түүнээс хойш нэлээд хугацаа өнгөрсөн учраас одоо анхаарах зүйл олон байна. Нийгэмд тавигдаад байгаа өнөөгийн шаардлагыг улс төрийн намууд хангахтай холбогдсон заалтууд нэмж орох ёстой юм. Ер нь сүүлийн үед улс төрийн намуудад иргэдийн итгэх итгэл буурах болсон нь тодорхой ажиглагдаж байна. Намууд боловсон хүчнийг томилох, сонгох замаар төрд оролцох оролцооны хувьд ихээхэн учир дутагдалтай байна. Тиймээс “Намгүйжих байдал буюу нам хэрэггүй”. “Бие даасан нэр дэвшигчид байвал яасан юм. Зөвхөн иргэний төлөөлөл байдлаар төрийг барих зүй тогтлоор УИХ-ын гишүүдийг сонговол ямар вэ” гээд шүүмжилдэг болсон. Энэ нь парламентад суудалтай намуудын үйл ажиллагааны дутагдалтай холбоотой. Бас намууд санхүүгийн хувьд мөнгөний эрхшээлд орчихсон байна. Эдгээрээс улбаатай ноцтой гажуудлууд ч бий болох нь. Үүнийг юуны өмнө засах ёстой.

-Төрөөс 100 хувь санхүүждэг болох ёстой гэдгийг хэлээд байна уу?

-Намуудын санхүүжих боломжийг хуулиар бий болгож хэмжээг нь тогтоож өгсөн. Тэр хэмжээг нэмэх шаардлага бий. Ард түмэн “Юун намд мөнгө өгөх” гэж ярьдаг л даа. Одоо олгож байгаа нь бага мөнгө. Бага зардлын цаана их хохирол нуугдаж байна. Их хохиролд хүрэхгүйн тулд бага зардлаа нэмэх нь ач холбогдолтой. Намууд парламентад суудал авч улс орны улс төрийн удирдлагыг хангах үүрэгтэй. Төрөөс зуун хувь санхүүжүүл гэхгүй.

Гишүүд дэмжигчдийн татвар, хуулийн этгээдийн хязгаартай хандив бийг бодолцох ёстой.

-Ингэснээр Монголын улс төр бизнес бүлэглэлээс бүрэн ангижирч чадах уу. Хуульд яг яаж заавал зохилтой вэ?

-Парламентад суудал авсан намуудын гишүүний татвар, хандивыг тооцон оролцуулж үйл ажиллагааны зайлшгүй санхүүжилтийг төр хариуцах нь зүйтэй. Эс тэгвээс намууд том пүүс компаниуд юм уу мөнгөтэй хүмүүсийг саах байдлаар санхүүжиж байна. Товчхондоо төр зардлыг нь хариуцаагүй тохиолдолд намууд пүүс компаниудын эрхшээлд, мөнгөтэй хүмүүсийн атганд ордог. Энэ байдлаас болж цаагуураа төрд өөрийнхөө бодлогыг тулгах, том албан тушаалуудыг авах байдалд хүргэдэг. Эцэстээ намд өгсөн мөнгөө авлига, хээл хахууль, хууль бус үйлдлээр эргүүлэн авахад түлхэнэ. Дээр миний хэлсэн ноцтой хохирол гээд байгаа нь ингэж гарч ирдэг. Тиймээс парламентад суудалтай намуудад төр санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, түүндээ хатуу хяналт тавихыг хуульчлах шаардлагатай. Пүүс компани, хувь хүмүүсээс өгч буй хандив, санхүүжилтэд хуулиар тавих хяналтыг чангатгах хэрэгтэй.

-Иргэд намуудын санхүүжилтийг хянах боломжийг яаж бүрдүүлж өгөх ёстой вэ?

-Жишээлбэл, төрийн санхүүгийн дэмжлэгийг жил бүр намууд санхүүгийн тайланд тусган намын гишүүд, нийтэд ил тод мэдээлэх хэрэгтэй болно. Дээд шүүхэд тайлангаа өгснөөр Сангийн яам хянах болно. Нам дүрмийн зорилгоо биелүүлэхийн тулд санхүүжилтийг зөв ашиглах ёстойг хуулиар тодруулан зааж болно. Ийм байдлаар санхүүгийн асуудлыг хуулиар бүрэн шийдэж өгөх хэрэгтэй. Шаардлага өндөржин, намууд санхүүгийн хувьд эрүүлжсэн хэмжээгээрээ энэ төрийг авч явбал эдийн засгийг бэхжүүлж, иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлж улс орноо хөгжүүлэх боломж байна. Энэ асуудалд гар татсан ядмаг сэтгэлээр хандаад байвал намуудын цаана авлига, хээл хахууль, сонирхлын зөрчил үүсэж, нийгэмд хохирол дагуулж мэднэ. Ер нь намуудын санхүүжилтийн бие даасан хуультай болох хэрэгтэй.

-Мэргэжилтэй, чадвартай хүмүүс нь бус мөнгөтэй хүмүүс намаар дамжин төрийн эрхийг авч байгаа тухайд хэрхэх хэрэгтэй юм бол?

-Санхүүгийн асуудлаас үүдээд ч тэр, бас бус шалтгаанаас төрд намуудын илгээж буй хүмүүст ихээхэн эргэлзээ төрөх болов. Улс төрийн болон удирдах ажилд боловсон хүчнийг шилж, сонгох, томилох зарим асуудлыг хуульд нэмж тусгах шаардлага байна. Нам гэдэг байгууллага төрийн удирдлагын улс төрийн гол тулгуур учраас намын үйл хэрэг нь төрийн үйл хэрэг. Энэ үүднээс намуудын боловсон хүчний асуудалд өөрөөр хандах биз. Намуудын төрд илгээх боловсон хүчний хариуцлагыг хуулиар тодорхойлж болно. Шалгуур механизмыг нь зааж болно. Одоо бол намын дарга нарын түвшинд яригдаад асуудал шийдэгдэх хандлага зонхилж байна. Нэг үгээр хэлбэл, боловсон хүчний сонголт цөөн хүний хүрээнд хөшигний цаана хийгдээд байгааг л иргэд зөвшөөрөхгүй байна. Тэгвэл зааг тогтоох хэрэгтэй. Намуудын нэрээр халхавчлан танил тал, өөрийгөө дэмжигчид, мөнгө санхүүгээр туслагчид гэх зэргийн үзүүлэлтээр сонголт хийж төрд шургуулах нь төрийн боловсон хүчнийг улам доройтуулахад хүргэж байгаа. Улс төрийн албан хаагчдаас бусад төрийн жинхэнэ албан хаагчид намын гишүүнчлэлээс түдгэлзсэн. Хуулийн энэ заалт эс хэрэгжин намын харьяаллын мэтээр ажиллах боллоо. Энэ нь улс төрийн бүх намд хамаарна.

-Тойргийг худалдан авдаг тал бий?

-Ёс зүйн хувьд нэр цэвэр, зан суртахууны доройтолгүй, өмчийн болон ашиг сонирхлын зөрчилд автаагүй байхыг нэг гол шалгуур болгох ёстой. Өндөр боловсролтой, чадвартай, шударга, хэнээс ч хараат бусаар ажиллах, мэргэжлийн боловсон хүчнээ сонгож чадахгүй л байна. Бас УИХ-ын гишүүд сонгогдсоны дараа иргэдээс ихээхэн шүүмжлэл дагадаг боллоо. Ард түмний сонголт буруудаа биш, намууд дөрвөн жилийг даахгүй, зохисгүй нөхдийг нэр дэвшүүлж оруулсантай холбоотой. Тухайлбал, “Чи үүнийг идвэл ид, байвал бай” гэж шахах адил арга буюу нэгийг нь сонгоход хүргэхээр нэр дэвшүүлдэгтэй холбоотой. Ийм болохоор хариуцлагын асуудлыг намуудын хуульд зааж өгөх нь чухал. Асуудалтай холбоотойгоор сонгуулийн хуульд авлига, сонирхлын зөрчлийн асуудлыг тод томруун тусгасан. Авлига өгч болох бүх нүх сүвийг Сонгуулийн хуулиар хаасан гэж ойлгож байсан. Гэтэл хуулийг хэрэгжүүлэхэд мөнгө тараасан, нэр дэвшигч мөнгөөр дэвшлээ, тойргийг худалдсан, худалдан авсан яриа тархдаг. Засах л хэрэгтэй болно.

-Тэгэхээр үүнийг зохицуулсан хуульчлалыг яаж чангаруулж өгөх хэрэгтэй юм бол?

-Авлига, хээл хахуулийн асуудал тусгай хуультай. Гэхдээ улс төрийн авлигын тодорхой хэсгийг намуудын хуульд арай өөр өнцөг, хариуцлагын үүднээс тусгаж болно. Авлигын хуулийг анх 1996 онд санаачилж батлалцсан хүмүүсийн нэг нь би. Хуулийг нь гаргана гэдэг том ололт. Улс бүр Авлигын эсрэг хуулийг амархан гаргачихдаг юм биш. Яагаад гэвэл төрийн дээд удирдлагуудын сонирхлын зөрчил, авлига, танил тал, тал тохой татах, гэр бүлсэг байдал гаргах зохисгүй бүх зүйлийг хуулиар хаана гэдэг удирдлагад буй хүн бүрийн гар өргөдөг зүйл биш. Харин бид бүгдийг нь гаргаад хэрэгжүүлж байгаа. Өнгөрсөн парламентаас сонирхлын зөрчлөөс сэргийлсэн хуулийг бид гаргасан. Улс төрийн өндөр албан тушаалтны Ёс зүйн дүрмийг парламент гаргачихсан л байна. Энэ бүхэн давахад амаргүй даваанууд. Одоо дараагийн шат буюу намуудын хуульд үүнийг заах хэрэгтэй. Ингэхдээ төрд сонгуулсан, томилуулсан хүн нь авлигатай холбогдвол нам нь татах саналаа УИХ-д оруулдаг үүрэгтэй болгох хэрэгтэй. Одоо ийм байдлыг нам нь бүр хамгаалдаг жишиг тогтжээ. Ер нь энэ ёс зүйгүй байдал төрийн ч, намын ч нэр хүндийг гутааж байгаа шүү дээ. Тэр нь юутай холбоотой вэ гэвэл төрийн ажлыг хийхээс илүүтэй амин хувийн ашиг сонирхлоо илүүд үздэг, ашиг сонирхлын төлөө ажилладагтай л холбоотой.

-Намын дотоод асуудал гэдгээр олон зүйл халхлагддаг?

-Намуудын хуулийг дутуу хэрэгжүүлж буй тал бий. Намын нэрийн асуудлаас болж нийгэмд томоохон маргаан үүсчихээд байж л байна. Жишээ нь, МАН-ын МАХН гэсэн нэрийг буруугаар ашиглах болсон. Намын хэрэглэж байсан нэрийг дахин өөр улс төрийн субъект өмчлөх эрхгүй гэсэн хуулийн заалт хөсөрдсөн. Бидний бодож оруулсан тэр зүйлийг Дээд шүүх хэрэгжүүлэхдээ ноцтой гажуудалд оруулснаар улс төрийн маргаан үүсгэсэн. Нам дотоод ардчилалтай байхыг зарчим болгосон одоогийн хуулийн заалтуудаа эргэн сайтар харах хэрэгтэй.

-Намын гишүүнчлэлийн тухайд?

-Намын гишүүнчлэл дотоод асуудал нь мөн. Гэхдээ үүнийг тодруулж заах шаардлага байгаа. Хатуу гишүүнчлэл гэдгийг манай орон хуулиар, намууд дүрмээрээ аль хэдийнэ зөөллөсөн. Яагаад гэвэл намд элсэх, гарах асуудал чөлөөтэй гээд 1990 оноос хойш төлөвшүүлж байгаа. Харин энгийн гишүүнчлэлтэй байх нь манай бодит байдалд илүү ойртох биз. Энд анхаарах асуудал бол гишүүнчлэлийг албан тушаалын шат болгон ашиглах болсон нь муу нөлөөтэй. Төрд ажилладаг гишүүддээ нам хатуу хяналт тавих, боловсон хүчнийг сонгох, томилох, өөрчлөхийг нам бүхэлд нь мэддэг юм шиг байдалд орсон. Төрд ажиллая гэсэн хүн нам дагаж аппаратад нь ажиллавал бүтдэг юм шигээр ажилладаг болсон буруу ажиллагаатай холбоотой зүйл ч байгааг засах хэрэгтэй байгаа.

-Фракцгүй болно гээд ярьдаг. Хуулиар яаж хаах ёстой юм?

-Сүүлийн үеийн намуудын дотор болон нам хоорондын зохисгүй үзэгдлийн нэг энэ. Уг нь аливаа фракц намын дотоодод их хортой гэж үздэг. Ардчилсан тогтолцоонд үзэл бодлоо уралдуулах нэг механизм байх л даа. Нам хоорондын бүлэглэлийн анхны муу суурийг 1998 оноос “Алтан гадас” тавьсан. МАХН-ын болон АН, Социалдемократ намын удирдлагын дундаас ч гарсан. АН-ынхан фракцаасаа болоод төрийн эрхийг авчихаад барьж чадахгүйд хүрсэн нь шинэхэн сургамж. Энэ нь намууд төрд сайн хүнээ сонгож оруулах биш фракцийн нэг нөхөр л байж байвал ёстой “бор халзан хонь” байлаа ч сонгоно гэдэгтэй адил. Нам дотор фракц байж болно. Тэр нь бодлого, үзэл бодлынхоо асуудлыг намын дотоодод ярьдаг байна биз. Төрийн албан тушаалд сонгох, томилогдох асуудлын тухайд зохистой хязгаарлалтыг хуулиар хийж болох юм.

-Намын төлөө байсангүй гээд УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татах асуудал хөндөгддөг?

-Саяхан маргаан гарсан даа. АН-ынхан зарим гишүүдээ Засгийн газрын эсрэг хандсан гэнэ үү нэг юм болов оо. Хэдийгээр намын жагсаалтаар орсон ч гэлээ хуулиас нам давуу эрх эдлэхгүй. Ард түмэнд нэр дэвшигчдээ танилцуулж ард түмний саналыг намдаа авч байж квотоор орсон болохоор тэнд ард түмний сонголт хийгдчихсэн байна гэсэн үг. Тэгэхээр ард түмний сонголтыг хүндэтгээд хуульдаа захирагдаад яах ч аргагүйд хүрсэн. Мажоритар системээр бол намуудын хуульд энэ тухайд оруулах гээд байх шаардлага бага. Харин пропорционал болон түүний элемент орсонтой холбогдон тодорхой заалт хуульд нэмж оруулах нь зүйтэй.

-УИХ-д намаа солих, урвах үзэгдэл бий. Энэ тохиолдлыг?

-Үндсэн хуульд хамаатай, ноцтой асуудал. Яагаад гэвэл ойролцоо суудал аваад ялчихсан намын гишүүд урвах юм бол ард түмний өгсөн засаглалын эрхийг барих боломжийг алдагдуулах гэм үүснэ. Энэ тохиолдолд бид намуудын хуульд юм уу, сонгуулийн хуульд заавал нэмэлт тодотгол хийх учиртай. Одоо чөлөөт байдлыг далимдуулан зарим нь нам хооронд явж байна. Гэхдээ урвахгүй шүү гэх нь хаашаа юм тойргоо түүнээс авч дахин сонгууль явуулах, жагсаалтаас дараачийн хүнээ оруулах эрх намд нь хадгалагдахаар хуульчлах нь зүйтэй. Шууд хэлбэл намаа өөрчилж байгаа бол их хурлын суудлаа чөлөөл гэдэг хуулийн шаардлага тавигдана гэсэн үг.

-Намын бүлэг нь байнгын хороо, УИХ-ын чуулганаас ч дээгүүрт байх шиг. Энэ асуудлыг хэрхэн тусгах ёстой юм?

-Одоогийн намын бүлгүүдийн хэмжээнд анхаарууштай зүйл цөөнгүй гарах болсон. Анх намын бүлэг их даруу байсан юм. Би 1992-1996 онд олонхийн бүлгийн ахлагч хийж байсан. Тэгэхэд намын бүлгийн ахлагч, ахлагчийн орлогч гэдэг нэртэй удирдлага байлаа. Одоо дарга болцгоосон. Намын бүлгүүд өнөөдөр УИХ дахь байнгын хороодын дээгүүр тавигдах болов. Уг нь УИХ-ын байнгын хороод Үндсэн хуулийн байгууллага юм. Одоо намын бүлгүүд байнгын хорооны хуралдааны танхимд хуралдаж байна. Өмнө нь УИХ-ын чуулганы танхим, байнгын хороодын хуралдааны танхимд бүлэг хуралддаггүй байсан. 1990-ээд оны үйл явдлын дараа нам, түүний бүлэг их даруу, төрөө дээдлэх зарчим дээр түшиглэн ажиллаж байв. Одоо бол намыг дээдлэх зарчим руу орж явна.

-Тэгвэл энэ парламентыг намын дарга нар удирдаж байгаа явдал байж болох хувилбар уу?

-Намууд дэндүү даварч байна уу даа. Урьд нь гүйцэтгэх засаглалд намын дарга нар ажиллаж байлаа. Гүйцэтгэх засаглалаа парламент хянадаг тогтолцоо болох л хувилбар. Өнөөдрийнх шиг намын дарга нар УИХ руу давхиад ирнэ гэдэг ихээхэн зохисгүй хандлагын эхлэл. Тогтолцоог нь хараад байвал бүлгийн ахлагч нь дээшлээд байнгын хорооны дээд талд, намын дарга нар нь УИХ-ын дарга болоод байна. Удахгүй байтлаа намын дарга нь Ерөнхийлөгч болно гэх байх аа. Энэ бүхэн намуудын нэр хүндийг өсгөж буй биш унагаж байгаа нөлөөлөл. Тиймээс намын дарга гүйцэтгэх засаглалыг удирдаж болно, УИХ-ын дээр байхгүй гэдгийг аль нэг хуулиараа заах хэрэгтэй. Нам захиргаадалтын шинжтэй байдал руу, Монгол нам төвтэй төрийн хэлбэр рүү гулсаж байна. Засч залруулах ёстой.

-Өмчийн тухайд?

-Өмч байх ёсгүй гэсэн буруу хандлага үндсэн хуулийн гадуур яваад байна. Өмчийн эрх чөлөө гэж ганцхан хувийн өмчийг яриагүй шүү. Төрийн өмч, олон нийтийн, төр хувийн хэвшлийн өмч ч байна. Одоо хувийн өмч бүхнийг шийддэг гэсэн асар хүчтэй туйлшрал явагдаж бусад өмчийг дураараа булааж авах оролдлого хийгдэж байна. Энэ нь намуудын тухай хуулийн заалт тодорхой бустай холбоотой юм болов уу даа. Болохоо байгаад ирэхээрээ нэгнийхээ өмчийг дээрэмдэх гэсэн улс төр, сурталчилгаа асар их хийдэг. Тэрний цаана нэг нам нь нөгөө намынхаа өмчийг булааж авах байдлаар нэр хүндийг нь унагах гэсэн оролдлого л явж байна.

-Засгийн газрыг эрх баригч, сөрөг хүчин хамтарч байгуулж байя гэсэн хуулийн төсөл санаачлагдаж байгаа гэсэн. Энэ зөв үү?

-Үүнийг намуудын хуулиар юм уу, сонгуулийн хуулиндаа тусгах ёстой. 2008 онд сонгуулийн дараа хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Үүнийг би аргагүй нөхцөл байдлын дүнд бий болсон гэж үздэг. Хэрвээ сонгуулийн дүнг 2008 оны долдугаар сарын 1-нд иргэд эсэргүүцсэн байдал цаашаа үргэлжилбэл юун төрийг дөрвөн жил авч явах. Нэг бол дахин сонгууль явах, үгүй бол жилийн дараа УИХ, Засгийн газар унах нөхцөл үүсэж болох байсан гэж боддог. Ингээд хамтран засаглах нь боломжит хувилбар гэж үзсэн. Гэтэл өнөөдөр сонгуулийн явцын дунд сөрөг хүчин засагт орлоо. Цаг үеийн, түр гээд л бодчихъё. Ер нь сөрөг хүчин гэдгийг нийгэмд их муухайгаар харагдуулах боллоо. Сөрөг хүчин сөрж дайрч байдгийн нэр юм шиг, сөрөг хүчин үндэсний эв нэгдэлд харшлаад байгаа юм шиг нийгэмд ойлгуулаад байна. Үүнийг далимдуулаад үндэсний эрх ашгийн төлөө хамтарна гэх. Сүүлдээ сөрөг хүчинтэйгээ эрх баригч нь хамтраад засаглаж байя гэсэн хууль санаачлаад явж байна. Тийм зүйл байхгүй. Уг нь АН цөөнхтэйгөө нийлж засагласан хувилбар хамгийн зөв юм. Тэгэхээр сөрөг хүчин өөрийн байр сууриа дөрвөн жилдээ хадгалж байхыг хуульчилж өгөх хэрэгтэй. Сөрөг хүчин гэдэг бол дараагийн Засгийн газрыг байгуулах хамгийн боломжтой нам нь. Тухайн нөхцөлд төрд хяналтын чухал үүргээ гүйцэтгэх нь юу юунаас илүү хэрэгтэй, ард түмний нэгэнт хуваарилсан эрх мэдэл рүү дайраад байх нь нэн зохисгүй зүйл.

-УИХ-ын гишүүдийг эргүүлэн татах асуудлыг яаж тусгах шаардлагатай бол?

-Хээл хахууль, идэж уусан, гэмт хэрэг үйлдсэн тохиолдолд нам гишүүнээ эгүүлэн татах үүрэгтэй байхаар заах нь зүйд нийцнэ. Одоо бол нам үүрэг хүлээхгүй, харин ч бурууг хамгаалах байр сууринд ордог. Кноп дарсан, дараагүй, зөв, буруу гээд эргүүлэн татна гэсэн юм байхгүй. Байж таарах ч үгүй. Энэ мэтээр бүх асуудлыг намуудаас томилогдсон ажлын хэсгүүд зөвшилцөж нягт, нарийн ярилцаад хуулиа гаргах шаардлага байна.

Л.МӨНХТӨР

–Манай жүжигчдийн хувьд хэлний бэрхшээл асуудал болж байдаг. Өөрөө энэ кинонд сөөнгөдүү гэмээр өвөрмөц, яг л өөрийн хоолойгоороо ярьж байна лээ. Хэлний бэрхшээл байсан уу?

-Би 2002-2005 онд Ирлан­дад сурч, амьдарсан. Монголчууд хүний нутагт яаж ажилладаг тэр л зарчмаар аяга сав угааж, хажуугаар нь хэл үзэж байсан маань өнөөдөр надад гадны кинонд тоглоод явах суурь болж байгаад баяртай л байна. Гадаад хэл дээр тоглоно гэдэг амаргүй. Үгийн өргөлт, өгөлт авалт, ярианы өнгө гээд олон зүйл үг, хэлээр илэрхийлэгддэг. Тоглолтын 60 хувь нь үгээр гарна гээд бод доо. Гэтэл үүнийг харь хэл дээр үзүүлнэ гэдэг амаргүй юм байна. Надад ч бас хэцүү шалгуур байлаа. Гэхдээ киног үзсэн хүмүүс, мэргэжлийн хүмүүс ч ямар ч асуудал алга байлаа гэхэд нь баярлаж л байв. Бас өөрөө ч болчихож гэж санаад. Илүү хол явъя гэвэл хэлээ сайн сурах л хэрэгтэй. Киноны үеэр гадаадын жүжигчдэд зориулсан хэлний аялга засах тусгай мэргэжилтэн байдаг. Гэхдээ Байка ах маань миний хэллэг дээр хамт ажиллаж тусалсан болохоор асуудал гараагүй.

–Аригбөхийн, Хубилайн хэлж байгаа үгс аль, аль нь тэдний үзэл санааны зөвтгөлийг гаргах гэж оролдсон шиг санагдсан…

-Аригбөх ирээд “Хархоринд бүх зүйл урьдынхаараа. Бидний өвөг Чингэс хааны үед ямар байсан тэр хэвээрээ байгаа. Харин энд жаахан хятад маягтай. Зарим хүмүүс таныг Монголын хаан юм уу, Хятадын хаан юм уу гэж гайхаж байна” гэхэд нь Хубилай “Би Монголын ч, Хятадын ч хаан байхыг хүсэхгүй байна. Харин дэлхийн хаан болохыг хүсч байна” гэж хэлдэг л дээ.

–Олны хэсэгт монголчууд дуу оруулсан байсан. Бас тэнд ажиллаж, амьдардаг монголчууд, Сү.Батболд гишүүний хүү кинонд тоглос­ноо сошиалаар мэдээлсэн байгаа харагдана лээ?

-Олны хэсэгт аль болох монгол хүмүүс, монгол төрхтэй хүмүүсийг оролцуулахыг хичээж байгаа. Аригбөх бол энэ киноны гол дүр учраас мэргэжлийн хүмүүсээс шал­га­руулж авсан. Олны хэсэгт бол зураг авч буй орнуудад ажиллаж сурч байгаа хүмүүс оролцож байгаа. Гэхдээ энэ кино цааш олон анги үргэлжлэх учраас аль болох олон монгол хүн оролцуулах байх аа. Сү.Батболд гишүүний хүүтэй би таарч байгаагүй. Харин “Хөсөгтөн”, “Алтан ураг” хамтлагийнхан хөөмийчдийн дүрийг бүтээсэн.

–Энэ киноны зураач, ди­зайнераар ямар хүн ажиллаж байгаа юм бол. Тэр хувцас хэрэглэл, жижиг эдлэлийг манайхаас нийлүүлсэн бол гэж бодож л байлаа?

-Энэ киноны дизайнер нь Оскарын шагналт эмэгтэй, бас Английн дизайнер бүсгүй гээд чадалтай уран бүтээлчид ажиллаж байсан. Тэд судалгаа сайтай мундаг ажилладаг юм билээ. Тэр эд хэрэгслийг бид нийлүүлэх ёстой гэдэг үнэн шүү. Энэ бүгдийг бид бодох л ёстой. Гутлуудыг гэхэд л Өвөр Монголоос нийлүүлж байх жишээтэй. Тэр бүгдийг хараад дараа дараагийн боломжийг монголчууд бид алдаж болохгүй гэж санагдаж байлаа.

–Америк дахь монголчуудын телевизид өгсөн Жон Фускогийн яриаг үзсэн. Тэрбээр өөрийг чинь дүрдээ маш гайхалтай орж байхыг чинь пробын үеэр хараад нулимс унагасан гэж ярьж байна лээ. Үнэхээр сэтгэлийг нь хөдөлгөөд амжжээ?

-Дүрийн шалгаруулалтын үед монгол гэрт Хубилай Аригбөх хоёр ээж Сорхогтунийн хамт суугаад ярилцаж байгаа хэсгээс уншсан юм. Тэр үед намайг дүрдээ орж байгааг хараад зохиолч, бусад маань ч нулимс унагаж байсан. Тэрийгээ өөрөө хэлсэн байна лээ. “Би энэ киноны зохиолыг бичсэн хүн атлаа тэсэлгүй нулимс асгаруулж байсан” гэж ярьсан байсан. Гэхдээ зохиолч маань дүрүүдээ их л бодож сонгосон шиг санагдсан. “Надад Марко Полод тоглох итали цус хэрэгтэй байсан” гэж тэр хэлсэн. Тэрбээр Марко Поло итали хүн байсан учраас Монголд очсон гэж онцолдог. Түүн шиг Аригбөхийн дүрд монгол цус хэрэгтэй байсан ч байж магад.

–Сүүлийн үед хэн мөнгөтэй, хэн бодлогоор мөнгө цацаж байгаа улсууд түүхийг ч худалдаж авч чадах болжээ. Казахууд, солонгосчуудын олон кино үүнийг баталж буй. Эмзэглэл хэр төрдөг вэ?

-Эмзэглэлгүй яахав. Тэд өнөөдөр мөнгөтэй учраас чадаад байна. Гэхдээ бид үүний хажууд зүгээр суугаад байж болохгүй гэж боддог. Кино бол хүмүүжлийн маш хүчтэй зэвсэг. Бид багадаа үзсэн киногоороо түүхээ ойлгодог байсан. Сүхбаатарыг маань Богд хүн явуулаад хор өгөөд алчихсан гэж боддог байлаа шүү дээ. Шилжилт хөдөлгөөнийг зогсоож, хүмүүсийг хөдөөд илгээлтээр, явуулах бодлогоор хэчнээн олон кино хийгдэж байв даа. Кино бол үнэндээ тархи угаадаг. Хүмүүст нөлөөлж чаддаг. Манай залуучууд ч гэсэн гадны кинонуудад угаагдаж байна. Их хаадынхаа түүхийг, нэрийг ч мэдэхгүй байж, АНУ-ын тэд дэх Ерөнхийлөгч нь тэр гээд мэдэж байх жишээтэй. Тэдний түүх 300 жил хүрэхгүй байхад бид утаатай ч гэсэн 370 жилийн түүхтэй хотод амьдарч байна шүү дээ. Соёл урлагаараа дамжуулж бахархлыг нь төрүүлж, хүүхэд залуучуудаа хүмүүжүүлэх боломжтой. Яахав, өнөөдөр бид хөрөнгө мөнгө татуухан байгаа ч хичээх юм бол бүгдийг хийж чадна гэдэгт би итгэдэг. Хичээвэл монгол жүжигчин мөнчгөрөөрөө явж байгаад Холливудын кинонд тоглож болж л байна шүү дээ.

–Холливудын кинонд тоглосон цалин хэр байсан бол. Нууц биш бол хэлэхгүй юу?

-Агентлагтай байгуулсан хэлцэл ёсоор үүнийг хэлэх боломжгүй. Уучлаарай.

–Тэнд гэр бүлийнхээ хүнтэй очсоныг хүмүүс гэрэл зургуудаас харсан. Гэр бүлийнхээ талаар танилцуулахгүй юу. Энд төдийлөн олны өмнө ил гардаггүй байх аа?

-Миний гэргийг С.Уран гэдэг. Эдийн засагч мэргэжилтэй. Бага охиноо төрүүлээд асарч байгаад одоо мэргэжлээрээ хувийн бизнесээ эхлүүлэх гэж байгаа. Бид хоёр охинтой.

–Охид чинь аавыгаа жүжигчин гэж мэдэж байна уу. Бахархдаг байх даа?

-Охид маань дуулж, бүжиглэх дуртай бас над шиг сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй юм шиг санагддаг юм. Бага маань дөнгөж найман сартай болохоор аавыгаа аав л гэж мэднэ. Харин том охинд маань ангийнхан нь танай аав жүжигчин гэж хэлдэг юм уу, мэдээд байдаг юм. Одоо бүр их ойлгож, бас ааваараа бахархдаг болоод байгаа. Ер нь охидын хувьд аав нь хамгийн анхны баатар байдаг шүү дээ.

–Кинондоо тоглоод ирснийхээ дараа энд болсон Улаанбаатар кино наадмаас “Үргээлэг” киногоороо шилдэг дүр авсан шүү дээ. Өнөө жил уран бүтээлийн олз омог их байна аа?

-Тийм ээ, сайхан жил боллоо гэж бодож байна. Энэ эрчээ алдахгүй, сайхан бүтээл хийж, чанарыг нь сайжруулах тухай бодож байна. “Үргээлэг” киноны зургаа нэгдүгээр сард аваад, нээлтийг нь дөрөвдүгээр сард хийсэн. Үүнийхээ дундуур энэ киноныхоо зураг авалтад яваад ирсэн юм. Тэгээд шилдэг эрэгтэй дүрийн шагналыг хүртсэн. Ер нь миний сүүлд тоглосон “Үргээлэг”, “Аравт”, “Бодлын хулгайч” кино гурвуулаа шилдэг болж, хоёроос нь шилдэг дүрийн шагнал авлаа.

–Одоо ажиллаж байгаа дүр, төлөвлөсөн ажлууд байна уу?

-Байгаа. Зохиолын түвшинд ажиллаж байгаа хоёр ч бүтээл бий. Аль болох өмнөхөө давсан сайн бүтээл хийхийг зорьж байна. Гэхдээ кино бүтээл олон хүний хөдөлмөрөөр бүтдэг, нийлмэл урлаг. Найруулагч, дизайн, техникийнхэн гээд 200-гаад хүний хөдөлмөрөөр бүтдэг юм.

–Ер нь Амараагийн хүүхэд нас хэрхэн өнгөрсөн бэ. Ээж, ааваасаа хэдүүлээ вэ?

-Би дээрээ таван эгч, хоёр ахтай айлын найм дахь хүүхэд. Аав маань Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харьяат Ц.Балжинням гэж хүн байлаа. Насаараа тээврийн жолооч хийсэн хүн байсан. Ээж маань Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат Я.Гармаа гэж хүн бий. Одоо ижий минь нас дээр гарсаан. Гэхдээ аав, ээж хоёрын маань үндэс угсааг хөөвөл аль аль нь Дундговь аймгийн хүмүүс юм билээ. Хуучнаар Түшээт хан аймгийн Говь түшээ гүний хошууны хүмүүс.

–Айлын бага байх нь ээ. Бас жаахан эрх биз?

-Эрх л гэдэг юм. Гэхдээ айлын бага хүүхдүүд тэвчээртэй, гал голомтоо сахиж үлдэх учраас илүү хариуцлага үүрч өсдөг юм шиг санагддаг.

–Жүжигчин болох тухай хэдийнээс бодож эхэлсэн бэ, оюутан цагийнхаа тухай ярихгүй юу?

-Би бол хотод төрж өссөн хүүхэд. Хүн бүр л хүүхэд байхдаа жүжигчин болох тухай бодож үзсэн байдаг шүү дээ. Биднийг бага байхад видео кинонууд дөнгөж орж ирж, киноноос харсан бүх зүйлээ дагаж хийхийг хүсдэг байсан. Аз болоход миний мөрөөдөл биелж, сургуулиа төгсөөд жүжигчний ангид орж чадсан. СУИС-д багш нар маань ярьдаг байсан юм. Нэг ангиас үсрээд гурван жүжигчин гардаг гэж. Харин манай ангиас жүжигчин С.Болд-Эрдэнэ, Н.Ялалт, Г.Эрдэнэбилэг, Д.Навчаа, А.Мөнхзул гээд олон жүжигчин төрж, телевизид ажиллаж байгаа хүмүүсээ оруулбал бараг 70 хувь нь мэргэжлээрээ ажиллаж байна даа.

–Өөрийн тань тоглодог намайг Амараа гэдэг реклам хэдэн ч удаагийн сонгуулийг тахалж байна даа. Дахиад ирэх сонгуулийн үеэр хэрэглэгдэх болбол та оролцох уу?

-Энэ бол АПУ-гийн Соёмбо архины сурталчилгаанд зориулж “Херо”-гийн Б.Баатарын хийсэн реклам л даа. Одоо эднийх телевизийн хамгийн сайн контент, рекламыг үйлдвэрлэж байгаа газар. Энэ рекламыг 2007 онд хийсэн санагдаж байна. Харин сүүлдээ сонгуулийн үеэр ашиглагдах болсон. Хэдийгээр Амараа гэдэг хүн хэлж байгаа ч бүхий л монгол залуусын сэтгэлдээ тээдэг бодол санаатай нийлдэг учраас хүмүүсийн сэтгэлд хүрсэн хэвээр, үргэлжилсээр байдаг болов уу. Миний хувьд хүмүүсийн төлөө хаана хэрэгтэй гэнэ, би тэнд уушгиныхаа судсыг тасартал дуугарна. Би ер нь элдэв шоу цэнгээнт нэвтрүүлэгт оролцоод байдаггүй, сонин сэтгүүлд ч тэр болгон яриа өгөөд байдаггүй. Харин хүмүүсийн сайн сайхны төлөө бол хэзээд туслахад бэлэн байдаг. Хэн нэгэн хүн өөрөө байгаагаараа хүмүүсийг гийгүүлэх гээд байгаа ч юм шиг авирлахад би дургүй.

–Одоогоос олон жилийн өмнө өөрөө эгчийнхээ хамт манай сонины нийтлэлийн мөрөөр зүрхнийх нь багажийн хугацаа дууссан ч солиулах мөнгө байхгүй байгаа эмээд тусалж, амь насыг нь аварч байсан. Сүүлийн үед олон хүнийг эгнээндээ татаж оруулаад байгаа “Өгөх өдөр”-ийг өөрийн чинь эгч Б.Баярсайхан санаачилсан байх аа?

-Тэр үед би өөрийг чинь таньдаггүй байлаа шүү дээ. Дөнгөж Ирландаас ирээд удаагүй байхад “Нот бичдэг эмээд зүрх хайрлая” гэж “Өдрийн сонин” дээр гарсан таны нийтлэлийг олж уншсан. Тэгээд эгч бид хоёр принтер машин гараагүй байх үеэс л Дуурийн ягаан байшинд ажиллаж дөч, тавин жилээр симфони найрал хөгжмийнхний нотыг гараар бичиж ирсэн тэр эмээд туслахаар шийдсэн. Тантай холбогдож, утсыг нь олж аваад энд тэндхийн хүмүүсээс гуйж олсон мөнгөө атгаад, “Хурд” хамтлагийнхан, Драмын театрын жүжигчдийг оролцуулаад нэвтрүүлэг хийж байлаа. Амьхандаа мөнгө өгсөн газруудаа сурталчлах үүднээс олны танил хүмүүсийг оролцуулж нэвтрүүлэг хийсэн хэрэг шүү дээ. Тэгээд эгчийн зүрхэнд суулгах төмөр багажийн төлбөр болох 1000 ам.долларыг өгч байсан.Гэхдээ энэ бүхнийг дөвийлгөөд байхыг хүсдэггүй. Миний эгч Б.Баярсайхан “Өгөх өдөр”-ийг санаачилсан нь хүрээгээ улам бүр нэмж байна. Жил бүрийн арваннэгдүгээр сарын 1-нд болдог энэ өдөр үндэсний хэмжээний өдөр болж хэвшиж байгаад баяртай байдаг.

–Норжмаа эмээд тусал­сан мөнгөө та нар ялсан багийнхан өгч байгаагаар нэвтрүүлгээ хийж байсныг санаж байна. Ер нь бусдад өгч буйгаа, тусалж байгаагаа далдхан байлгах дуртай юм уу?

-Хүнд тусалж байгаагаа дөвийлгөх тийм ч таатай бус. Эгчийнхээ санаачилсан “Өгөх өдөр”-ийн хүрээнд ямар нэг байдлаар заавал хүмүүст хэрэгтэй зүйл хийхийг хичээдэг. Бусдад хэлэхдээ бус сэтгэлдээ дүүрэн байх ямар сайхан байдаг гээч. 2012 оны өгөх өдрөөр байх аа, “Бодлын хулгайч” киноныхоо эхний долоо хоногийн орлогоор 25 дугаар тусгай сургуулийн хүүхдүүдэд автобус авч өгсөн юм. Одоог хүртэл хүүхдүүд тэр автобусандаа суугаад явж байгааг харахад сайхан байдаг юм. Охины мааньсургууль 25 дугаар сургуулийн хажууханд л даа. Нэг удаа охиноо хүргэж өгөөд явж байтал өнөө автобус маань зогсч байна. Сэтгэлд нэг тийм бүлээхэн, сайхан санагдаад тэсэлгүй охиндоо онгирчихлоо. Үнэндээ энэ автобусанд миний охин шиг олон бяцхан амьтас даарахгүй явж, над шиг аав ээж нь болсон хүмүүс сэтгэл амар байгаа гэж бодохоор уран бүтээлч болж төрсөндөө баярламаар, бахархмаар санагдсан. Тэгсэн охин маань “Яагаад” гэж асууж байна. “Энэ хүүхдүүд холоос явдаг учраас ийм автобус хэрэгтэй байдаг юм” гэж тайлбарласан. Гэтэл дараа нь өөр нэг сургуулийн дэргэдүүр явж байсан чинь охин маань “Одоо энэ сургуулийн хүүхдүүдэд автобус авч өгөөрэй” гэж хэлсэн. Би дотроо “Тийм ээ. Авч өгөх юм шүү” гэж бодсон. Чадал байвал аваад өгнө л гэж бодож байгаа.

Сая “Марко Поло” киноны үеэр олон сайхан найзуудтай боллоо. Тэдэнтэйгээ яриад сууж байхад бид яаж алдартай болох вэ, яаж мундаг жүжигчин болох вэ гэж огт яриагүй. Харин эхлээд яаж хүн болох тухай ярьж суулаа. Эрэгтэй жүжигчид хэрхэн эр хүн байх тухай, жинхэнэ найз нөхөр байх тухай ярьж байна. Бид эхлээд хүн байж дараа нь жүжигчин болох тухай санал сольцгоож байлаа. Ер нь жүжигчид өөрийнхөө бүтээлээс амьдрал дээр хэн бэ гэдэг нь ч шууд харагдаж л байдаг. Тухайн хүний мөн чанар уран бүтээлд нь тусгагддаг.

–Уран бүтээлч хүн бүтээлээс бүтээлд өсч байдаг. Туршлага бага байх үедээ бүтээсэн дүрүүдээсээ эргээд харахад ичих зүйл байдаг уу?

-Жүжигчний ажлыг туршлагаар хийдэггүй гэдэг. Жүжигчин тухайн цаг хугацаанд сэтгэл хөдлөлөөрөө амьдарч чадах тухай ярихаас туршлагаар дүр бүтээх тухай ярьдаггүй. Туршлагын хувьд энэ гэрэл дээр ингэх, энэ найруулагчтай тэгж ажиллавал, үгээ ингэж хэлбэл гэдэг дээр хэрэг болохоос туршлагаар тоглоно гэж байхгүй. Харин үнэн тоглох л чухал. Миний багш Сугар надад “Сайн тоглоё гэж бүү бод. Үнэн амьдаръя л гэж бодоорой” гэж хэлж байсныг үргэлж санаж явдаг.

–Жүжигчин хүний хувьд тайзны уран бүтээлд тоглох, театрт харьяалагдах амбиц явж байдаг. Өөрөө бол дэлгэцийн уран бүтээлд хүч үзсээр ирсэн. Тайзнаа бүтээх сэн гэж хүсдэг дүр бий юу?

-Дэлгэц, тайзны бүтээлийн хооронд ялгаа их бий. Киног ойрын зайн, жүжгийг холын зайн гүйлт ч гэдэг. Кинонд мотор гэх дуунаар амьдарч, стоп гэнгүүт зогсч, дараагийн хэсэгтээ шилжиж байдаг. Харин драмын жүжиг бол бүтэн хоёр цаг яг тэр дүрээрээ үзэгчдийн өмнө амьдардаг. Тэс өөр ажиллагаа, техник. Би үнэндээ дипломын жүжгээсээ өөр жүжигт тоглож үзээгүй. Тайзны бүтээл заавал хийнэ гэж боддог. Надад санал ирдэг ч өдийг болтол барьж аваагүй явсаар ирлээ. Өнөөдөр тайзны урлагт ангийн маань андууд болох С.Болд-Эрдэнэ, Г.Эрдэнэбилэг хоёрыг гүйцэх уран бүтээлчид гарч ирээгүй л байна.

–Таныг шударгуу, хэлэх үгээ хэнээс ч эмээхгүй хэлчихдэг гэдэг. Олны танил хүн үүнээсээ болж буруутах үе бий юу?

-Бий. Би энэ зангаа мэдээд байдаг ч өөрөөсөө өөрөөр байж чадахгүй юм. Найз нөхөд, гэр бүлийнхэн, хамтрагчид маань миний энэ занг шүүмжилдэг. Энэ магадгүй миний хамгийн эмзэг сэдэв ч байх. Үнэндээ ч би олон дүр бүтээдэг хүн. Ядаж өөрөөрөө байх цаг хугацаандаа өөртөө үнэнч байх нь зөв ч юм уу. Эцэг, эхийн минь суулгасан хүмүүжил бол хэн нэгнийг харж өөрчлөгдөхгүй байх зан. Уг нь тэвчиж өнгөрүүлэх зүйл дээрээ тэвчиж өнгөрүүлэх ёстой л байх. Гэхдээ би өөрөөр байж чадахгүй байгаа юм. Би хэлье гэснээ шууд хэлчихдэгээс биш хар буруу санаад байдаггүй. Хийх ёстой ажлаа тултал нь хийчихдэг шигээ бусдаас шаардаад байдаг гэм бий. Ер нь ийм хуурамч нийгэмд тэнэг ч гэсэн нэг хүн өөрөөрөө байгаад, үнэнийг хэлээд явж байх нь дээр биш гэж үү. Хэн хэндээ амар биш юм уу.

–Гадны зах зээлд хөл тавьсан хүний хувьд дараа дараагийн санал яригдаж байна уу?

-Яригдсаан. Би энэ кинонд явснаар олон сайн нөхөд, хамтрагч, түнштэй боллоо. Миний зорилго тодорхой. Монголын киногоо дэлхийн түвшинд хүргэхийг хүснэ. Тэгэхээр тэр мөрөөдлөө биелүүлэхийн тулд бага багаар ч болов урагшлах болно. Сүүлийн үед аль нэг улсын кино урлагийг дангаар нь зүтгүүлээд босгож ирэхэд амаргүй болохоор өөр улсуудтай хамтруулж, техник технологийг нь нэгтгэж, ко-продакшн хэлбэрээр босгодог мэргэшсэн багууд ажиллах болсон. Тэд надаас Монголын байдлыг ихэд сонирхож, хамтрах боломжуудыг асууж байсан. Удахгүй олон зүйл тодорхой болох байх аа.

Ярилцсан

Э.ЭНЭРЭЛ

“ӨДРИЙН СОНИН”-Ы ТУСГАЙ СУРВАЛЖЛАГЧ С.АЛТАНЦЭЦЭГ ТОКИОД АЖИЛЛАЖ БАЙНА–

Үндэсний өдөр тутмын “Өдрийн сонин” Монгол Улсад болоод дэлхий дахинд болж буй үйл явдлыг газар дээрээс нь сурвалжилж уншигч олондоо хүргэдэг. Бид дэлхийн хамгийн халуун цэг болох Иракт буун дуу тачигнаж байхуйд сэтгүүлч Дашбалбарын Мөнгөндалайг газар дээр нь ажиллуулж бүх мэдээллийг “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан Монголын ард түмэнд хүргэсэн юм.

Өнгөрөгч хавар Малайзад амиа алдсан бүсгүйн та­лаар “Өдрийн сонин”-ы сур­валж­лагч, Монголын нэртэй сэтгүүлчдийн нэг Г.Дэлгэрцэцэгийн цуврал материал хэвлэгдэж байв. Мөн Улаан-Үд, Тува, Хөх хотын цуврал тэмдэглэлүүд “Өдрийн сонин”-д хэвлэгдэн хүн төрөлхтний болоод Монгол туургатны оюуны толь нь “Өдрийн сонин” гэдгийг дэлхий даяар тунхагласан билээ. Дэлхийн бүх улс, аль ч цэгт “Өдрийн сонин” редакцийн томилолт өгч өөрийн зардлаар сэтгүүлчдийг бүх л халуун цэгт томилон ажиллуулдаг юм. Энэ удаа “Өдрийн сонин”-ы Урлаг, спорт чөлөөт цагийн мэдээллийн албаны сэтгүүлч С.Алтанцэцэг Япон улсын нийслэл Токио хотноо ажиллаж, Монголын нэртэй сумочид болоод Сумо бөхийн холбооны удирдлагаас ярилц­лага авч буй юм. “Өдрийн сонин” сэтгүүлчдээ өөрийн зардлаар редакцийн томилолт өгч ажиллуулдаг билээ.

АНУ-ын зүүн болоод баруун эрэгт манай сонины тусгай сурвалжлагчид ажилладаг. Дэлхийн ихэнх хотуудад “Өдрийн сонин”-ы тусгай сурвалжлагч нар ажиллаж тухайн тив, улс оронд болсон мэдээллийг ард түмэнд түргэн шуурхай хүргэдэг юм. Ингээд Токио хотод ажиллаж буй сэтгүүлч С.Алтанцэцэгийн мэргэжлийн сумогийн 69 дэх их аварга, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатын хүү Даваажаргалтай хийсэн ярилцлагыг цувралаар хүргэж байна.

Ирэх жилийн башёг хэрхэн төсөөлж байгаа вэ?

-Би 15 настай байхдаа Японд ирж сумогийн ертөнцөд хөл тавьсан. Жаахан хүүхэд байхаас минь өдий зэрэгтэй болгосон газар шүү дээ. Тэгэхээр сумогийн ертөнцөд би их өртэй хүн байгаа юм. Тэр өрийг сайн барилдаж төлнө. Ирэх жил миний хувьд жинхэнэ утгаараа ач хариулах барилдаануудыг үзүүлэх ёстой гэж бодож байгаа. Сумод хөл тавихад тосож авсан, бэлтгэл дээр зааж сургаж байсан ах бөх, багш нарынхаа ачийг барилдаанаараа хариулах ёстой гэсэн бичигдээгүй хууль бий. Одоо би дээд амжилттай зэрэгцэж ирсэн болохоор тэр ачийг бүрэн дүүрэн хариулж чадаагүй байгаа гэсэн үг. Нэг ёсондоо төгс болж чадаагүй байна. 32 түрүүг 33, 34 болгож байж ачийг хариулсанд тооцогдох байх. Ингэхийн тулд ирэх жилийн барилдаанд улам илүү хичээх болно. Саяхан би тойргийн барилдаанаар Осака явчихаад ирлээ. Тэгсэн тэндхийн хүмүүс “Ирэх нэгдүгээр сарын Токиогийн башёг өнжөөд гуравдугаар сард болох Осакагийн тэмцээний үеэр шинэ рекорд тогтоогоорой” гэж хэлж байна лээ. Гэхдээ мэдээж хэрэг тоглоомоор хэлсэн үг л дээ.

-Одоо таны өмнө эвдэгдээгүй ямар дээд амжилтууд байгаа вэ?

-Бүх л дээд амжилтуудыг шинэчилж байна даа. Хоёрхон рекорд үлдээд байгаа. Дараалан 69 давж чадаагүй байгаа. Миний хувьд 63 дараалан давчихсан. Тэгэхээр дараалан 69-өөс дээш давахыг зорьж байна. Мөн озеки Кайо хамгийн олон даваатай бөхийг тэргүүлдэг. 1047 даваатай. Миний даваа найман зуу дөнгөж гарч байгаа. Тэгэхээр энэ хоёр амжилтыг шинэчлэхийн төлөө зүтгэнэ дээ.

-Таныг дэвжээгээ өвлөж авах санамж бичигт гарын үсэг зурсан гэж сонссон юм байна?

-Тийм зүйл ёстой байхгүй. Хаанаас ийм яриа гараад байдгийг мэдэхгүй юм. Гэхдээ Монголд үе үе тиймэрхүү яриа гарч байдаг. Японы зүүд, мөрөөдөл гэх үгийн ханз их гоё зурлагатай. Би гарын үсэг зурахдаа их ашигладаг. Бас хааяа их, дээд болон бага сургууль дээр очиж лекц уншихдаа мөрөөдлийн тухай ярих дуртай. Яагаад вэ гэхээр би Японд анх ирэхдээ сумогийн аварга болно гэж мөрөөддөг байсан. Тэр мөрөөдлөө биелүүлчихсэн. Манайхны сайхан үг бий шүү дээ. Санаж явбал бүтнэ гэж. Мөрөөд гэсэн үг байх л даа. Тиймээс би маш олон зүйл мөрөөддөг. Надад биелсэн мөрөөдөл бий, биелээгүй нь ч байгаа. Энэ тухай би их ярьдаг юм. Тэр олон мөрөөдлийн минь нэг Японы Гинза дүүрэгт өөрийн гэсэн дэвжээтэй болох. Гинза бол орчин үеийн, хамгийн гоё дүүрэг. Өртөг өндөртэй, гадаадын зочид ихтэй. Тэнд нэг давхар нь тэр чигтээ шилэн цонхтой, бөхчүүдийн бэлтгэл сургуулилтыг гаднаас нь хэн ч харж болохоор тийм дэвжээ байгуулах юмсан гэж боддог. Олон жилийн түүх, уламжлалтай Японы үндэсний спортыг хүссэн хүн бүрт нээлттэй байлгах үүднээс ингэж мөрөөддөг. Тэр тухай Японы сонин дээр хэвлэгдсэн юм.

Хакухо М.Даваажаргал Тайхо аваргын хөшөөнд очиж хүндэтгэл үзүүллээ.

Энэ үеэр Японы хэвлэл мэдээллийнхэн цугласан байсан юм. 2014.12.16-ны өдөр 14.10цаг

Түүнийг л манайхан буруугаар ойлгочихсон бололтой. Угаасаа би сумогоор барилдахаас өөр зүйл хийж чадахгүй шүү дээ. Сумогоор миний урд гарах хүн байхгүй байх. Ийм зүйлээс намайг холдуулж, салгаж ойлгож болмооргүй санагддаг. Бас нэг мөрөөдөл байна. Тэр нь аав, хүү хоёр хоёулаа олимпийн дэвжээн дээр гарна гэж. 2020 онд зуны олимпийн наадам Токиод зохиогдоно. Миний аав 1964 оны олимпод эх орныхоо нэрийг дуудуулж байсан. Тэгэхээр хүү нь Токиогийн олимпийн нээлтэн дээр аваргын ёслол хийдэг ч юмуу ямар нэгэн байдлаар гарах юмсан гэж мөрөөддөг. Таван жилийн дараа гэж бодохоор жаахан хэцүү санагдаж байгаа. Гэхдээ яахав дээ мөрөөдөл юм чинь.

-Мөрөөдлөө биелүүлэхийн тухайд ямар нэгэн алхам хийж байна уу. Олимпийн наадмыг зохион байгуулах комиссынхонтой уулзах ч гэдэг юм уу?

-Зохион байгуулах албаны даргатай уулзсан. Шинзо Абэгийн өмнөх Ерөнхий сайд Мори гэж хүн бий. Тэр хүнтэй уулзсан. Шуудхан хэлээгүй л дээ. Гэхдээ энэ тухай эндхийн хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр хэд хэдэн удаа гарсан. Ер нь олимпийн наадмын нээлтийн үеэр эх орныхоо өв уламжлалыг сурталчилдаг. Тэрэнд нь сумо орох болов уу гэсэн горьдлого бий.

-Таныг иргэншлээ солих болов уу, сумогийн холбооноос дарамтлаад эхлэх болов уу гэж харж байгаа. Тийм яриа ч гарчихсан байна лээ?

-Японд 20 түрүүлсэн бөх өөрийнхөө нэрээр дэвжээгээ өвлөж авах эрхтэй байдаг. Таканохана аварга гэхэд өөрийнхөө дэвжээг Таканохана гэж нэрлээд өвөлж авсан байх жишээтэй. Тайхо аварга дэвжээнийхээ нэрийг Китаноми дэвжээг өвөлж авсан. Тийм болохоор үүрэг даалгавраа биелүүлчихээр, дэвжээ өвлөж авах нөхцөл бүрдэхээр сэтгүүлчид янз бүрийн зүйл асууна. Сумогийн холбооноос энэ тухай асуухаар Китаноми ерөнхийлөгч “Дэвжээ өвлөх гэж байгаа хүн Японы иргэншилтэй байх ёстой” гэж хэлдэг. Ерөнхийд нь сануулаад л өнгөрч байгаа юм. Түүнээс биш иргэншлээ ав, тэгэхгүй бол зодог тайлуулна гэж дарамтлаад, шахалт үзүүлээд байх юм байдаггүй. Би нэг ярилцлага өгөхдөө хэлсэн байгаа. Соль гэхээр сольчихдог зүйл иргэншил биш гэж. Үнэхээр тийм шүү дээ. Хувь хүний л асуудал.

-Тэгвэл та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Би шуудхан хариулж чадахгүй байна. Их хэцүү асуудал л даа. Үнэхээр л соль гэхээр сольчихдог зүйл биш. Гэхдээ би өөрийгөө азтайд тооцдог. Эх сайхан монгол орондоо төрж өсөөд энд ирээд амжилт гаргаж байгаа минь ховорхон хувь заяа. Би Монгол хүн. Сумогийн ачаар өдий зэрэгтэй явж байгаа болохоор хоёр улсынхаа гүүр болохыг хичээдэг. Тэр дундаа сумотой салшгүй холбоотой ажиллана. Миний нэрэмжит Хакухо цомын тэмцээн манай хоёр улсад зохиогддог. Энэ тэмцээн соёлын гүүр болж байгаа бас нэг хэлбэр. Би багаасаа биеэ даан нүд тайлсан. Хүүхэд байхаасаа гадаад ертөнцтэй танилцаж, олон зүйл мэдэрсэн хүн том болохоороо эх орноо ямар нэгэн хэмжээгээр авч явах болно доо гэж боддог. Хакухо цомын тэмцээнд оролцож байсан хүүхдүүдээс Жюрё зиндаанд барилдаж байгаа хүүхэд бий. Тэмцээн үр дүнгээ өгч байгаагийн баталгаа. Тиймээс одоогоор Японы иргэн болно, болохгүй гэж ярина гэдэг хэтэрхий эрт байна.

-Аав тань ямархуу бодолтой байдаг бол. Танд юм хэлдэг үү?

-Яг иргэншлийн тухай ярих цаг ирвэл тухайн үед нь юм хэлэх байлгүй. Одоохондоо тийм яриа гараагүй л байна. Харин интернэтэд бичсэн байгааг, зурагтаар гарч байгааг харахаар сэтгэл эмзэглэж л байлаа. Намайг юу юугүй Японы иргэн болчихсон мэт бичих юм. Яагаад ийм яриа гараад байдаг юм бол доо гэж их гайхдаг. Өөрийнхөө паспортыг гаргаж ирж харуулдаг юм билүү. Тэгвэл сэтгэл санаа нь амрах болов уу. Тийм мэдээний доор бичиж байгаа хүмүүсийн сэтгэгдлийг уншихаар бас эвгүй шүү. Иргэн хэвээрээ байгаа хүнийг цаашаа түлхээд ч байгаа юм шиг. Үнэндээ надад тийм сэтгэгдэл төрсөн шүү. Гэхдээ би яахав ээ. Нутагтаа байгаа тэр хоёр хөгшинд л хэцүү байгаа.

-Мөөеө аварга хэр баргийн яриаг тоохгүй байлгүй?

-Аав тоодоггүй байх л даа. Уг нь тэр сэтгэгдэл бичиж байгаа хүн компьютер ажиллуулж чадаж байна гэхээр тодорхой хэмжээний мэдлэгтэй байж таарна даа. Тийм хүмүүсээс юманд жаахан ул суурьтай хандаад, бодлоготой байгаасай гэж хүсмээр байна.

-Уг нь та Японы иргэншилтэй болчихвол ирээдүйд барилдах монгол бөхчүүдэд ашигтай. Иргэншлээ солилоо гээд монгол хүн байхаа больчихгүй шүү дээ?

-Үгүй яахав, нэг талаараа үнэн л дээ. Н.Цэвэгням ахыг харахад иргэншлээ авчихсан, дэвжээгээ өвөлж аваад багшлаад явж байна. Уг нь монгол хүн сумогийн холбоонд байна гэдэг ирээдүйд гарч ирэх залууст л хэрэгтэй. Японы сумогийн их ертөнцөд монголчуудын үе бид нараар дуусах биш улам сайн хөгжих ёстой. Тэгвэл Монголын ард түмэнд л хэрэгтэй дээ. Япончуудад, сумогийн холбоонд сонин биш.

-Мэргэжлийн сумогийн холбоонд хэдэн монгол бөх харьяалагдаж байна вэ?

-Одоо гуч нэлээн дөхөж байгаа байх. Дээд зиндаанд гэхэд арав нэлээн гарсан бөх байна уу даа.

-Монгол бөхчүүд цугларч хамтарсан бэлтгэл хийдэг үү. Та тэдэнд тусгайлан зааж зөвлөх үү?

-Хамтарсан бэлтгэл тэр бүр хийгээд байж чадахгүй. Гэхдээ мэдээж хэрэг хэлэх зүйлээ хэлнэ. Сумогийн холбоонд 50 гаруй дэвжээ байдаг. Дэвжээн дотроо таваас зургаан галтай. Нэг дэвжээний бөхчүүдээс том цолонд хүрсэн нь тусдаа гараад явчихдаг. Ингэж тарахдаа өөрийн гэсэн дэвжээгээ үүсгэнэ. Тэрийг нь ахан дүүсийн дэвжээ гэдэг юм. Ахан дүүсийн дэвжээнийхэн үе үе цугларч бэлтгэл хийнэ. Манай дэвжээнд л гэхэд Харумафүжи их аварга, Торинофүжи, Японд сүүлийн үед од болоод байгаа Эндо, Н.Цэвэгням ах, Эба нарын бөхчүүд байна. Манай эндхийн монгол бөхчүүд чинь дундаа нэг сантай. Тэндээ хөөрхөн хэдэн төгрөг цуглуулаад тодорхой хэмжээний нийгэмд хандсан үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг.

-Гарын шавь бий юу?

-Би гарын шавьтай. Гурван монгол залуу бий. Төв аймгаас сонгож авчирсан гурван бөх Тотори аймагт байдаг. Тотори муж манай Төв аймагтай найрсаг харилцаатай. Тиймээс тэндээс хүүхэд сонгож авчиръя гэж шийдсэн. Аав очоод гурван залуу наашаа явуулсан байдаг. Тэр гурваас хоёр нь цолонд хүрсэн. Нөгөө нь Тоторид дасгалжуулагчаар ажиллаж байна. Бас Хакухо цомын тэмцээнд оролцоод сумогийн ертөнцөд хөл тавьсан хүүхдүүдтэйгээ холбоотой байдаг. Надад бас нэг бодол байдаг юм. Монголчууд Хойд солонгостой дажгүй харилцаатай шүү дээ. Харин япончууд тийм биш. Тэгэхээр Японы сумогийн монгол аварга хойд Солонгост очвол сонин байх. Соёлын үүднээс тэнд очиж Хакухо цомын тэмцээнийг зохион байгуулбал энх тайвны чиглэлтэй болж магадгүй юм. Арван жилийн дараа хойд Солонгосын бөх аварга болчихсон зогсож байхыг хэн мэдэх билээ. Намайг анх 62 кг жинтэй ирж байхад “Энэ бөх болохгүй. Үс самнадаг хүн болгоё” гэж ярьдаг байсан.

-Их аварга хүн сайн барилдахын зэрэгцээ нийгэм рүү чиглэсэн, хүмүүнлэгийн ажилд хэрхэн оролцох вэ гэж байнга бодож явдаг уу?

-Тэгнэ. Би нэг зүйлийг их сайн мэдэрсэн. 2011 оны гуравдугаар сарын 11-нд 26 насныхаа төрсөн өдрийг тэмдэглэж байлаа. Өндөр байшингийн 44 давхарт. Тэр үед айхтар газар хөдлөлт болсон. “За ингээд өөрийнхөө төрсөн өдрөөр явлаа даа. Ингээд л дуусдаг юм байна” гэж бодогдсон. Босоод зурагт асаатал Фүкүшимад бүр айхтар зүйл болж байна. Юун Токио вэ гэж бодогдсон. Тэр үед л би их аваргын хувьд ямар нэгэн юм хийхгүй бол болохгүй юм байна гэсэн бодол төрж зүрх хэнээс ч илүү цохилж байлаа. Ингээд зургадугаар сард нь сумогийн холбоотой хамтраад гамшиг болсон газар очлоо. Ивада мужийн Ямада хотод очоод далай руу харж аваргын ёслогоогоо хийсэн. Аваргын ёслогоо юуг бэлгэддэг вэ гэхээр хөлөө өргөөд тавихад газарт байгаа муу муухай бүхнийг дарж байна гэсэн утгатай. Бидний очсон газарт өдөр бүр газар хөдлөн чичирхийлдэг байсан байгаа юм. Гэтэл аваргын ёслогоо хийснээс хойш нэг ч удаа газар хөдлөөгүй гэсэн. Тэгэхээр олон жилийн түүхтэй сумо бөх нутгийнхаа савдаг, газар лустай ямар нэгэн байдлаар мяндсан холбоотой байдаг юм байна гэсэн бодол төрүүлж байлаа.

“Марко Поло” олон ангит кинонд Аригбөхийн дүрд тоглосноороо Холливудад хөл тавьж буй анхны монгол жүжигчин гэгдэж буй Балжиннямын Амарсайхантай ярилцлаа.

-Юуны өмнө Холливудад Монголын жүжигчдийн анхны шанг татаад ирсэн танд баяр хүргэе. “Марко Поло” киноны нээлтийн гэрэл зургуудыг чинь интернэтээр харж, энд байгаа монголчууд бид баахан хөөрөв. Ер нь тэнд яг ямар арга хэмжээ болов?

-“Марко Поло” олон ангит киноны маань нээлт энэ сарын 2-ны өдөр Нью-Йорк хотноо болсон. Киноны нээлтэд кинонд оролцсон жүжигчид газар газраас цуглаж, нээлтээ хийж, бас орой нь томоохон хүлээн авалт боллоо. Нээлтийн үйл ажиллагаа нь өөрийн онцлогтой, зураг авахуулах ажиллагаанд ихээхэн ач холбогдол өгдөг нь анзаарагдсан. Загвар өмсөгч шиг л юм болсон. Зурагчид нь одоо инээ, ийшээ харна уу гээд л тун сүртэй юм билээ. Бие хаа, өмссөн хувцсаа гайхуулах нь үйл ажиллагааны нэг хэсэг нь юм байна. Холливудын киноны нээлт, Оскарын шагнал гардуулах үед жүжигчид зураг авахуулахдаа ач холбогдол өгч, өмссөн хувцсаа тайлбарлаж ярьдаг даа. Угаасаа энэ нь тийм том соёл болж хэвшсэн юм байна лээ.

-Манайхан улаан хивсний ёслолыг хийдэг болоод удаж байгаа. Хэр ялгаатай юм?

-Манайд улаан хивсэн дээрээ алхаад л ороод явчихдаг. Тэнд бол байрлал бүр дээрээс өөр, өөр зогсолттой зураг авахуулах тухайд нарийн зааварчилгаа өгөх юм. Ганцаараа зогс, одоо хоёулаа гэхчлэн алхам бүрт зааварчилж, нээлтийн үеэр зөвхөн зохиолч, найруулагч нь тайзан дээрээ гараад жүжигчдээ суудал тус бүр дээрээс нь танилцуулаад явчихдаг юм билээ. Манайхан тайзан дээр бөөнөөрөө гараад зогсдог доо. Дараа, дараадаа анхаармаар зүйлс ажиглагдаж л байлаа.

“Нетфликс”-ийн гүйцэтгэх захирал гэхэд жүжигчин бүрийг хүлээн авч, зургаа хамт авахуулж байсан. Миний хувьд киноныхоо нээлтэд оролцчихоод, Лос Анжелест очиж өөрийнхөө агентлагийнхантай уулзаж, хийсэн ажлынхаа тайланг албан ёсоор танилцуулаад ирсэн.

-Агентлагийнхаа талаар танилцуулахгүй юу. Хэр том газар вэ. Өөрөө яаж холбогдсон юм бэ?

-Манай агентлаг бол “UNEW” гэдэг агентлаг. Үүнийг задлаад уншихаар”United nations east west” гэдэг. Ер нь баруунаас Ази руу, Азиас баруун руу, Холливуд руу жүжигчид гаргадаг нэлээд нэртэй агентлаг. Солонгос, Хятадын маш олон жүжигчинг Холливудад гаргасан. Манайхны Ин Ха нэрээр нь анддаггүй БНСУ-ын жүжигчин Ли Бюн-хюныг гэхэд Холливудад гаргасан газар л даа. Миний хувьд энэ агентлагтайгаа холбогдох гэж маш их хөдөлмөр, цаг хугацаагаа зарцуулж байж холбогдож байсан. Дэлхийн бүх л жүжигчид тэдэн руу ханддаг том байгууллага. Би ч таалагдах гэж хэрэндээ л юм болж байлаа. Тэгээд энэ агентлагтай гэрээгээ хийж ажиллаж байтал тэд ийм кино байна гэж санал болгосон юм.

Харин Аригбөхийн дүрийг авахын тулд агентлаг маань чамгүй хичээж, би дөрвөн сарын турш Малайз руу ирж очиж, хэдэн хэдэн удаа пробонд орж байж шийдэгдсэн юм. Нэг талаас зүгээр киноны дүр авах гэж байгаа мэт боловч үүний цаана хэр том өрсөлдөөн, тэмцэлдээн байсан гээч. Би олимпийн эрх авах гэж байгаа тамирчин шиг, тэд маань сойсон хүлгээ хүлээж байгаа уяачид шиг л байсан. Тухайн үедээ Аригбөхийн дүрийг авсан мэдээг дуулчихаад манай агентлагийнхан тэнд, би энд бөөн баяр хөөр болж байж билээ. Сая энэ дүрээ амжилттай сайн бүтээсэнд талархаж тэд маань намайг хүлээн авч, би бас хийсэн ажлаа албан ёсоор тайлагнаад ирсэн нь тэр.

-Нээлтийн үеэр монгол дээл хувцсаа өмссөн тань үнэхээр сайхан харагдаж байсан. Хувцаслалтаа хэнтэй зөвлөсөн, ямар учир бэлгэдлийг бодож тэр хувцаснуудыг өмсөв?

-Энэ кинонд гуч гаруй орны жүжигчид оролцсон, тэр дундаа монголчууд бидний тухай кино болохоор үндэсний дээл хувцсаа өмсөх нь зөв гэж шийдсэн. Ингэх нь тун утга учиртай болох талаар Монголын талаас намайг төлөөлдөг “Амин шийдэл PR” агентлаг зөвлөсөн.Цаад талын агентлаг маань ч дэмжсэн. Хэдийгээр би киноны нээлтэд монгол дээл хувцсаа өмсөөд зураг авахуулсан мэт боловч цаана нь маш олон хүний сэтгэл, санаачилга, оролцоо байсан гэдгийг зориуд хэлмээр байна. Тэнд очоод монгол үндэсний дээл хувцсаа, монгол брэндээ сурталчлах үүднээс “Говь”-ийнхоо ноолууран дээлээр гоёсон. Дээлийг “Говь кашмир”, малгайг “Бүрх” компани, гутлыг “Best shoes”, гоёл чимэглэлийг “Монгол костюмс” гээдүндэсний шилдэг компаниудаар хийлгэсэн. Бас оройн хүлээн авалтад өмсөх хувцсыг Б.Баярмаа бэлтгэж өгсөн. Дэлхийд өөрийн нэрээр нэрлэгдсэн “Баярмаа” гэсэн брэндийг гаргах гээд зүтгэж яваа тун чадалтай дизайнер эмэгтэй байгаа юм. Бидний дээлийг бүтээсэн “Говь”-ийн дизайнер Э.Батцэцэг маань энд болсон “Гоёл”-оор шилдэг дизайнер болсныг дуулаад бид хэрдээ бэлгэшээж байлаа. Бас монгол эрийн чимэг болсон хэт хутгыг дархан найз маань урлаж өгсөн. Тэнд очиход ч АНУ-д байгаа монголчууд маань сэтгэл гарган хүлээж авсан. Нисэх онгоцны буудал дээр Харвардад суралцаж байгаа НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч Л.Оюун-Эрдэнэ, бас тэнд ажиллаж амьдардаг дизайнер Номин нар угтаж авсан. Хоёр ихэр загвар өмсөгч гэдгээр нь монголчууд сайн мэддэг хөгжмийн зохиолч Ч.Сангидоржийн охин С.Ижилцэцэг эгч маань бидний стилистээр ажиллаж өгсөн. Өөрөө энэ мэргэжлээрээ тэнд ажилладаг юм билээ. НҮБ-д сууж байгаа Элчин сайд О.Оч гэргий Ж.Цолмонгийн хамт байнгын төлөөлөгчийн газартаа хүлээн авсан. Бас киноны маань нээлтэд тэд оролцсон. Мөн Нью-Йоркийн дэлхийн бүх үндэстний үүх түүхийг багтаасан “Метро­политан” музейд ажилладаг С.Ариунаа эгч маань маш сайхнаар хүлээн авсан. Бас Монгол телевизийн нэвтрүүлэгч Б.Уранчимэг тэнд телевиз байгуулаад ажиллаж байгаа. Урнаа эгч маань ирж, нээлтийн үеэр ярилцлага авсан. Ер нь энэ бол дан ганц Амараа гэдэг жүжигчний асуудал биш элэгтэй, сэтгэлтэй бүх монголчуудын анхаарал тавьж, ач холбогдол өгсөн явдал байсан. Зам тээврийн сайд асан А.Гансүх, “ДиДи Ш” телевизийн захирал Ганболд нарын хүмүүс гэхэд сэтгэлийн дэм болж тусалсан. Тэд монгол хүн тэнд бусдаас дутуу харагдаж болохгүй, эн тэнцүү, илүү гэдгийг батлаарай гэж хүсч байсан нь сайхан санагдаж байсан.

-Олон орны жүжигчид оролцсон гэсэн. Танаас өөр үндэсний хувцсаа өмссөн хүн байв уу. Монгол дээл хувцас бол танай киноныхонд харин ойрхон, дотно байсан байх шүү?

-Тонгогийн жүжигчин үндэсний хувцсаа өмсөнө гэж байсан ч өмсөөгүй харагдсан. Ганцаараа би л үндэсний хувцсаа өмссөн байсан даа. Тэдний маань хувьд киноны турш өмсч хэрэглэж байсан монгол дээлний орчин цагийн хувилбарыг харах сонин л байсан байх. Хэрэв би адал явдалт, боевик кинонд тоглосон бол магадгүй костюм пиджак өмсч болох. Харин түүхэн, тэр тусмаа монголчуудын түүхийг өгүүлсэн кинонд үндэсний дээл хувцсаа өмсөөд улаан хивсэн дээр алхах нь зөв гэж бодсон. Олон ч хүн үүнийг зөв шийдэл байсан гэж байгаа.

-Киноны нээлт дээр өөрийг чинь ихэд онцгойлж танилцуулж байсан гэж дуулсан. Энэ үнэн үү. Бас олон ангит киноны нээлт гэхээр ямар онцлогтой байх юм. Хэдэн ангийг нь гаргадаг юм бэ?

-Ер нь тэрний дүрд тэр гээд л эхнээс нь хэлээд явж байсан л даа. Харин намайг зарлахдаа “Энэ хүнийг танилцуулахдаа би маш их баяртай байна. Энэ бол Монголоос ирсэн жүжигчин Амараа” гэж танилцуулсан. Нээлтэд байсан монголчууд чамайг онцолж танилцууллаа шүү гэцгээж байв. Монголчуу­дын тухай кинонд монгол хүн тоглосонд нь тийн онцолсон биз ээ. Нээлтийн хувьд нэг ангитай кинотойгоо зарчмын хувьд адилхан эхний хоёр ангийг нь кино театраар гаргаад нээлтээ хийчихдэг юм билээ.

-“Марко Поло” киног бүтээж буй “Нетфликс” компанийн тухай манайханд ойлголт өгөхгүй юу. Ямар учраас энэ бүтээлийг барьж авсан юм бол?

-“Нетфликс” компанийг телевизийн урлагт асар том шинэчлэл хийсэн гэж үздэг. Интернэтээр дамжуулаад бүтээг­дэхүүнээ үзэгчдэд хүргэдэг учраас дэлхийн өнцөг булан бүрт олон сая үзэгчтэй болчихсон. Үзэгчид нь тэдний бүтээлийг үзэх эрхийг сарын долоо, найман ам.доллараар авчихаж байх жишээтэй. Одоо хойд, өмнөд Америк, Европ тэр чигтээ “Нетфликс”-ийн бэлтгэдэг кино, нэвтрүүлэг, шоуг үзэж байна. Өнгөрсөн есдүгээр сарын байдлаар дэлхийн 40 оронд захиалагчтай байна гэсэн тооцоо байна лээ. Бараг дэлхий даяар захиалагчийн тоо 30 сая дөхөж, өссөөр байгаа гэсэн. Тэгэхээр энэ компанийн бүтээл дэлхийн олон орны үзэгчдийн хүртээл болно гэсэн үг. Манайд “Юнивишн”-ийн видео сангаас хүмүүс мөнгө төлөөд үздэг болсон шиг хүмүүс мөнгө төлөөд “Нетфликс”-ийн үйлдвэрлэж байгаа бүх контентүүдийг үздэг гэж ойлгож болох юм.

-Энэ киноны эхний ангиуд нь гарч хүмүүс интернэтээр үзсэн талаараа санал бодлоо хуваалцаж байна л даа. Их монголжуу, монгол тал руугаа болж гэх юм. Зохиолыг нь хэн гэдэг, хаанахын ямар хүн бичсэн юм бэ?

-Энэ киног Америкийн зохиолч Жон Фуско бичсэн. Тэрбээр Холливудын хэд хэдэн киноны зохиолыг бичиж, Жет Ли, Жаки Чан нар тоглосон байдаг. Жон Фуско бол 2007 онд анх Монголд ирж, морь унаад манай хөдөө нутгаар явсан хүн. Энэ киног хийе гэж эртнээс бодож төлөвлөсөн шиг байгаа юм. Кинон дээр зохиолыг бичсэн гэдгээс гадна created гэж байгаа. Тэгэхээр энэ кино бол тэр чигтээ Жон Фускогийн бүтээл гэж ойлгож байгаа.Өөрөө продюссорлож, “Нетфликс”-т оруулах бүх гэрээг нь хийсэн юм билээ.

-Монгол талын зөвлөх гэж байгаа болов уу. Зарим кинон дээр монгол дайчдыг үзүүлнэ гэж хачин юм болгоод хаячихдаг. Гэтэл энэ киноны эхний ангиудаас харахад монгол дуу, хувцас хэрэглэл ашиглаж, бортгон малгайнаас эхлээд дайчдын өмсгөл хувцас бидэнд тун ойр санагдаж байна лээ?

-Жон Фуско одоогоос олон жилийн өмнө Монголд ирж аялж явахдаа танилцсан аяллын компанийн захирал Бямбаа гэдэг монгол хүнийг киноныхоо соёлын зөвлөхөөр авсан байна лээ. Монгол ёс заншил, ахуйг зөв гаргаж, тусгахад их анхаардаг. Долоо хоногийн нэг өдрийг гэхэд “Монголын өдөр” болгож, Мон­голыг танилцуулж, хэрэг­цээтэй мэдлэг мэдээллийг жүжигчдэдээ зааж сургадаг. Тэгэхээр өөр байхаас аргагүй юм даа.

-Та киноны эхний хоёр ангид тоглосон. Дүрээ судалж байгаа жүжигчид таниас монгол ахуй, монгол амьдралын талаар асууж л байсан байх?

-Тэгэлгүй яахав. Тэнд байх хугацаандаа аль болох олон хүнд дээл хувцсаа зөв өмсөхөөс эхлээд монгол гэрт яаж суух, шагайгаар хэрхэн морь уралдуулах гээд жижиг ч болтугай зүйлсийг хэлэхийг хичээж байсан. Бас харь хэлэнд орчуулагдахгүй борц, айраг гэсэн үгнүүдийг монголоор хэлдэг. Та бүхэн анзаарсан бол “drink airag” буюу айраг уу гэж байгаа даа. Чингис хааны нэрийг гадаадууд Жингис, Гингис гэж хэлцгээдэг. Харин манай кинонд Чингис гэж дууддаг. Би бүр энэ нэрний гарал үүсэл ийм, тийм гэж ярьж хэлж байлаа.Энэ бүхэн монгол жүжигчин тэр багт л байсных. Эхэндээ жаахан шинэдэж байсан ч сүүлдээ багийнхантайгаа ойртоод, тэд ч надаас нарийн ширийн зүйл асуух гээд байдаг болсон.

-Аригбөхийн дүр арай л эрт киноноос гарчихлаа. Уг нь жаахан үргэлжилсэн бол?

-Энэ киноны хамгийн эхний сөрөг дүр нь, Хубилайн эхний дайсан нь Аригбөх болж байгаа. Киноны зохиол дээр сууж байгаа хүмүүс хүртэл Аригбөхийн дүрийг арай л эрт гаргачихлаа. Буцааж авчрах боломж юу байх бол. Зүүдэнд нь хар даруулбал гэх мэтээр ярьж байсан л даа. Зохиол яаж үргэлжлэхийг би мэдэхгүй шүү дээ. Одоогоор гуравдугаар сеазоны зохиол бичигдэж байгаа.

-Энэ кино маань хэдий өртгөөр бүтсэн бол, хэр олон анги үргэлжлэх төлөвлөгөөтэй байгаа вэ?

-Киноны өртөг 90 сая ам.дол­лар гэж байсан. Нэг сеазон нь арван анги үргэлжилнэ. Хэрэв үзэгчдийн таашаалд нийцээд байвал үргэлжлээд байх биз. Хэр олон анги гарахыг одоогоор мэдэх хүн байхгүй л болов уу.

-Их хаадын маань тухай бүтээсэн гадны кинонуудыг харахад шүүмжлэх зүйл олон байдаг. Танай кино хэр шүүмжлэл дагуулах бол?

-Тухайн уран бүтээлч ямар өнцгөөс харуулахыг хүсч байна тэр л мэдрэмжээр бүгд явдаг. Энэ киноны зохиол яаж өрнөхийг би мэдэхгүй байна. Гэхдээ Жон Фуско маш нарийн судалгаатай зохиолоо бичсэн. Би монгол хүний хувьд заримдаа байдал ийм байгаагүй, хувцас хэрэглэл өөр байна гэж гомдоллоход тэрбээр “Марко Поло Их Монгол Улсыг, хааныг юу гэж харж байснаар хийх болно. Олон зууны өмнө байдал одоогийнхоос өөр, түүнийг Марко Поло өөрийнхөөрөө л харж тайлж байсныг би тусгана” гэж байсан. Тэгэхээр тэр түүхийн дагуу өрнөх болов уу. Гэхдээ энэ уран сайхны, арилжааны кино учраас хэтрүүлэг, уран дүрслэл байх биз ээ. Жон Фуско монголчуудыг багагүй судалсан хүн гэдэг нь надад цөөнгүй зүйлээс анзаарагдсан. Тухайлбал, Жон монголчууд амьсгааны хэлээр ярьдаг ард түмэн гэж байгаа юм. Тэр нь бидний тхх, хнн, ммм гээд авиагаар зөвшөөрч, дургүйцэж, дэмжиж, эгдүүцэж байгаагаа илэрхийлдгийг хэлж байна л даа. Түүнийг энэ кинон дээр ч гаргахыг оролдсон. Хубилай бид хоёрын байлддаг хэсэг дээр Хубилай мориноосоо шууд буугаад ирж байгаа юм. Зүй нь хоёр талаас ирүүлд баатрууд гарах ёстой байтал өөрөө тулалдахаар буухад нь би өөрөө гэж үү гэсэн санаагаар “Иинн” гэхэд “Тхх” гэж байгаа юм. Харин би “Зөөз” гээд тулаан эхэлж байх жишээтэй. Үзэгчдэд тэр нь сонстох л байх. Тэгэхээр биднийг ингэж судалсан хүний бүтээл өөр л байх болов уу.

-Жүжигчдийн хувьд ямар, ямар уран бүтээлчид тоглосон бэ?

-Хубилай хааны дүрд Хонконгоос гаралтай Англид төрсөн жүжигчин Бенедикт Вонг тоглосон. Бенни голдуу инээдмийн дүр бүтээж байсан гэдэг. Анхны түүхэн киноны дүр нь. Тэрээр энэ дүрдээ тоглохын тулд нэлээдгүй жин нэмж таарсан. Марко Пологийн дүрд Италийн жүжигчин Лорензо Ричелми тоглосон. Жон Фуско өөрөө “Энэ кинонд Холливудын ал­дартай жүжигчдээс тоглуулж болох байсан. Гэхдээ алдар­тай гэхээсээ ирээдүйд алдар­тай болох, өсч яваа оддыг би сонгосон” гэсэн нь учиртай. Ер нь энэ киноны жүжигчид нэрд гарах замыг нь “Марко Поло” хөтөлнө гэдэгт итгэлтэй, ийм түүхэн кинонд тоглож байгаадаа бэлгэшээж, баярлаж байсан. Бас “Сүүлчийн эзэн хаан” киногоор нь манайхан мэдэх хятад гаралтай АНУ-ын жүжигчин Жоан Чен Хубилайн хатны дүрд тоглосон.

-Өөрөө энэ кинонд тог­лох санаачилгыг хаанаас олж, пробонд хэр олон жүжигчидтэй өрсөлдөж олж авсан бэ?

-Манай агентлаг надад Аригбөхөөс гадна Хубилай, Хайдугийн дүр байгааг санал болгож байсан л даа. Жүжигчин өөрөө сонгож аль дээр нь өрсөлдөхөө шийдэж болдог. Гэхдээ эцсийн шийд­вэрийг “Нетфликс” гаргана. Тэдний хувьд намайг монгол хүн, Аригбөхөд л илүүтэй таарна гэж шийдсэн байх. Өрсөлдөгчдийн хувьд маш олон хүн байсан. Нэг өрөө­ний ханаар дүүрэн, зөвхөн Аригбөхөд өрсөлдөж байгаа жүжигчдийн цээж зураг ха­даас­тай байсан гээд бод доо…

Ярилцсан

Э.ЭНЭРЭЛ

-АЛДАГДСАН БУРХАН НЬ ПАРИСТ ЗАРАГДСАН ТУХАЙ ЯРИА ЦАГААНДЭЛГЭР СУМААР НЭГ ЯРИА БОЛЖЭЭ-

Парист дуудлага худалдаагаар 4.3 сая ам.доллараар зарагдсан Занабазарын хийцийн ногоон дарь эхийг 2011 онд Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын нутагт байдаг Баруун Чойрын хийдээс алдагдсан бурхан гэдэг шуугиан дэгдсэн юм. Алдагдсан, зарагдсан хоёр бурхны өнгө, хэмжээ, байдал нь тун төстэй байсан нь ийм таамаг дэвшүүлэхэд хүргэсэн. Занабазар судлаачид, эрдэмтэн мэргэд ч ингэж таамаглаж байгаагаа ярьсан юм. Хэрвээ Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх Парист зарагдсан бол бид ЮНЕСКО-гийн 1970 оны конвенцийн есдүгээр зүйлд заасны дагуу хулгайлагдсан болон хууль бусаар экспортлогдсон соёлын эд зүйлийг эргүүлэн авчрах, буцаан өгөх хоёр талын гэрээ хэлэлцээрийн дагуу буцаагаад авах эрхзүйн бүрэн боломж байгаа юм. Харин Парист зарагдсан Ногоон дарь эх хууль ёсны дагуу эзэндээ очиж, тэдний үр хүүхдэд өвлөгдөн дуудлага худалдаанд очсон бол манайх Занабазарын Ногоон дарь эхийг “Манайх юм” гээд нэхэхэд хүндрэлтэй аж. Бидний уулзсан урчууд, судлаачид дуу нэгтэйгээр “Парист дуудлага худалдаагаар зарагдсан бага Ногоон дарь эх бол яах аргагүй Занабазарын хийц. Үүнд хуулбар, эсвэл Занабазар сургуулийнх гэх боломж байхгүй. Олон шинжээчид тогтоож байж дуудлага худалдаагаар зарагдах эх үүсдэг. Гэхдээ 4.3 сая ам.доллараар зарагдсан энэ бүтээлээс хэд дахин илүү үнэтэй, гайхамшигтай бурхад Монголд хадгалагдаж байгаа. Богд хааны ордон музейд хадгалагдаж байгаа хорин нэгэн дарь эхийн үнэлгээ нь хэдэн арван тэрбум еврогоор үнэлэгдэнэ. Гэтэл музейн байр, хадгалалт хамгаалалт нь даанч дээ гэмээр. Занабазарын хийц Монгол хүний үнэлэмжийг дэлхийд таниулсан сор юм шүү дээ” гэцгээж байсан юм.

“1950-ААД ОНД ГАРСАН НЬ ЮУ Л БОЛ”

Өндөр гэгээн Занабазарын бүтээлийг тусгайлан судалдаг судлаач манай сонинд хандсан юм. Тэрбээр мэргэжлийнхээ дагуу төрийн байгууллагад ажилладаг гэх шалтгаанаар нэрээ нууцлахыг хүссэн. Түүний ярьсныг хүргэе.

-Парист зарагдсан Ногоон дарь эхийг Уан Клаудэ Моро Гоборд гэдэг хүн 1954 онд худалдаж авсан гэсэн. Тэр үед Монголоос гарсан байх магадлал бий юү?

-Тухайн үед төр засгийн шугамаар ирсэн гадны нөлөө бүхий хүмүүст бэлэг өгдөг байсан. Гэхдээ Өндөр гэгээний хийцийг өгч байсан нь юу л бол. Тэр үед шашны эд зүйл үнэгүй, хориотой байлаа шүү дээ. Бурхан хүнд өгөх бүүхэл ном өгсөн хүн шоронд орж байсан үе. Бэлгийг нь хийдэг урчууд Лениний хөргийг сийлэх юм уу, тиймэрхүү зүйл хийж бэлэглэдэг байсан.

-Өндөр гэгээний бүтээлүүд олон улсад хэр их тарсан байдаг бол. Бусад улсаас авсан байх магадлал бий юү?

-Өндөр гэгээний үед Ар, Өмнөд, Халх Монгол нэгдмэл улс байсан. Хаана нь ч, аль ч хийдэд бүтээлээ тууривах боломж байсан. Өндөр гэгээн Өмнөд Монголд гэхэд 20-иод жил заларсан. Тэгэхээр бүтээлүүд нь хаа сайгүй байхаас аргагүй. Бас их хэлмэгдүүлэлтийн үед халх Монголоос хэдэн мянган тайж, ноёр дүрвэсэн гэдэг. Тэд шүтдэг бурхан тахилаа аваад явсан байж таараа. Ингэж үзвэл Өндөр гэгээний бүтээл зөвхөн Монголд байна гэсэн ойлголт байхгүй.

-БСШУ-ы сайд ажлын хэсэг байгуулж бурханыхаа араас хөөцөлдөнө гэж мэдэгдсэн. Найдлага бий болов уу?

-Хөөцөлдөх ёстой. Монголын гайхамшиг хууль бусаар бусдын гарт очиж уу, үгүй юу гэдгийг тодруулах нь зөв. Манай улс Өндөр гэгээний бүтээлийг хэзээ ч худалдаж байгаагүй. Тиймээс манай улсаас гарсан нь батлагдвал эргэж авах боломж бүрдэнэ. Харин өөр улсаас авсан, хууль ёсных байвал маргаан үүсгэхэд хэцүү л дээ.

-Гурван жилийн өмнө Чойрын хийдээс алдагдсан ногоон дарь эхийг Парист зарагдсан бурхан гэж таамаглаад байгаа.

-Би ч тэгж таамаглаад баярлах шиг болсон. Хэрвээ тийм бол хуулийнхан ажиллаад эхэлчихсэн байх. Чойрын хийдийн Ногоон дарь эхийг хараагүй болохоор харьцуулж мэдэхгүй юм. Хил гаалиар юуг ч нуугаад аваад гарчих боломж байгаа. Хууль бусаар чулуу, бурхан гаргалаа л гэж ярьж байдаг шүү дээ. Тэгэхээр хулгайлагдсан бурхан гадаадад гарчихсан байгааг үгүйсгэхгүй. Бас дуудлага худалдаа зохион байгуулсан компани бүтээлийнхээ намтрыг өөрчилж бичих боломж бий. Шинжээчид тухайн бүтээлийн хийц, орц, загварыг шинжлээд тогтоодог. Хаанаас, яаж авсаныг дураараа өөрчлөх боломжтой. Т-батаарыг л гэхэд хууль ёсных гэсэн баримт байсан, нөгөө тал багагүй маргасан шүү дээ гэв.

“АЛДАГДСАН БУРХАН МИНЬ ЗАРАГДЧИХАВ УУ ГЭДЭГ ЯРИА МАНАЙ СУМААР НЭГ БОЛЛОО”

Дунговь аймгийн Цагаандэлгэр сумынхантай холбогдоход ингэж уулга алдсан юм. Парист Занабазар хийцийн Ногоон дарь эх бурханыг дуудлага худалдаагаар зарах гэж байгаа талаарх “Өдрийн сонин” дээрх мэдээллийг уншаад захиргааныхан “түргэн” авчээ. Манай сонины www.admin.dnn.mn цахим хаяг дээрээс зургийг нь татаж аваад бурхан мэддэг хөгшчүүд рүүгээ давхиж очиж. Гурван жилийн өмнө Баруун Чойрын хийдээс алдсан Ногоон дарь эх нь биш байгаадаа гэж сандарцгаасан нь тэр. Настнууд “Бараг л мөн дөө” гэж таамаглаж. Цагдаа нарт өнөөх зургаа үзүүхэд “Эрэн сурвалжлах ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Хулгайлагдсан соёлын өвийг Интерпол бүртгээд авчихсан. Дуудлага худалдаа зохион байгуулж байгаа компани хулгайд эд зүйл зарахгүй байх” гэдэг тайлбарыг өгч. Ногоон дарь эхийн гурван талаас нь авсан зургийг Чойрын хийдийн Да ламдаа үзүүлэхэд “Их төстэй юм. Гэхдээ биш байна. Манай бурхантай харьцуулахад хийц тааруу эд байна” гэж хэлснээр шуугиан намжаад байгаа гэнэ. Энэ тухай сумын иргэн “Танай сонины мэдээлэл биднийг сум даяар нь шуугиулчихаад байна. Да лам биш гэсэн болохоор итгээд л байж байна. Цагдаа нар хайж байна, эрэн сурвалжилж байна л гэдэг. 2012 оны эхээр олчлоо гэдэг шуугиан дэгдсэн. Телевизийн доогуур урсдаг мэдээгээр хүртэл тэгж гарсан шүү дээ. Олоогүй байж ямар зорилгоор тэр мэдээллийг тараасныг мэдэхгүй юм. Хосгүй үнэт бүтээлээ алдчихаад цагдаа нар арай л хойрго ажилаад байна даа. Одоо бид цагдаа нарт итгэхгүй байгаа. Харин Ногоон дарь эх минь өөрөө хэл дуулгана гэж хүлээж сууна” гэсэн юм.

“НОГООН ДАРЬ ЭХ НӨЛӨӨ БҮХИЙ ХҮМҮҮСИЙН ГАРТ БАЙГААГАА ХЭЛСЭН”

Гурван жилийн өмнө манай сэтгүүлч алдагдсан бурхны мөрөөр Цагаандэлгэр суманд сурвалжлага хийхэд ч нутгийнхан бурхнаа өөрөө ирнэ гэж ярьж байсан. Одоо ч үүнийгээ ярьсаар байна. Чойрын хийдийн Ногоон дарь эх өмнө нь гурван удаа алдагдахдаа өөрөө хулгайчаа барьж өгсөн гэдэг яриа сумынхны дунд байдаг. Сумынхны ярьснаар 2006 оны хавар Цагаандэлгэр сумын ИТХ-ын дарга О.Батсүх Ногоон дарь эхийг солиход тэр шөнөө Чойрын хийдийн хамба Н.Рэгзэнгочоогийн зүүдэнд Ногоон дарь эх үзэгдэж “Би байрандаа байхгүй байна” гэж хэлжээ. Хамба маргааш өглөө нь бурхнаа эргээд солигдсон байхыг харж цагдаад өгснөөр хулгайч баригдсан гэдэг. Дараа нь нутгийн гурван залуу гэгээн цагаан өдөр хийдээс Ногоон дарь эх дээрэмдээд бүтэлгүйтсэн байдаг. Сүүлд 2008 онд “Хожиндой” хочит Батжаргал, “Дармын улаан” хочит Я.Мөнхбат, С.Пүрэвбат нарын бүлэг хулгайчид Ногоон дарь эхийг хулгайлаад сумаас гарч чадалгүй машиных нь мотор цохиж баригдсан гэдэг. Үүнээс үүдэж сумынхан “Ногоон дарь эх бурхан минь хулгайчийг өөрөө бариад өгчихдөг” гэж ярьдаг юм билээ. Харин 2011 онд хулгайлагдсанаас хойш Чойрын хийдийнхэндээ сэжүүр өгч байгаа болов уу. Энэ талаар Баруун Чойрын хийдийн Да лам Д.Мөнхбатаас лавлахад “Цагдаа нар ямар ч сураг гаргахгүй байгаа. Ногоон дарь эх саяхан миний зүүдэнд үзэгдсэн. Тэгэхдээ нөлөө бүхий хүмүүсийн гарт байгаагаа хэлсэн. Хамба ламын зүүдэнд яг иймэрхүү байдлаар үзэгдсэн гэсэн. Ямар ч байсан Монголд байгаа гэдэгт итгэлтэй байгаа. Хайж, мөрдөөд байгаа нөхдүүд нь өөрсдөө хутгалдчихсан юм биш байгаа гэж бодох юм. Ногоон дарь эх өөрийгөө олдоно гэж мэдэгдсэн. Ямар ч байсан тэр хэрэг задарна гэдгийг мэдрээд байгаа. Нүгэл хийсэн нөхдүүдийг хэрэг задарч, сүйд болно. Парист зарагдсан бурханыг харсан. Манай бурхан биш байна лээ” гэсэн юм.

ЗАРАГДСАН, ХУЛГАЙЛАГДСАН НОГООН ДАРЬ ЭХҮҮД ЯЛГААТАЙ ЮУ?

Домог яриагаар Өндөр гэгээн Занабазар дурлалт бүсгүйгээ таалал болоход түүндээ зориулан хорин нэгэн дарь эхийг бүтээсэн гэдэг. Тэдэн дундаас Ногоон дарь эхийг анхны дарь эх гэдэг юм билээ. Өндөр гэгээний бүтээлийг оргилыг Ногоон дарь эх гэдэг. Уг баримлын биеийн хэлбэрийг аль ч талаас нь тойруулан харахад зохицсон уран хийцтэй. Судлаачдын тайлбарлаж байгаагаар Ногоон Дарь Эх бурханы лагшин нь ногоон өнгөтэй, хоёр мутартай, зүүн хөлөө хумиж баруун хөлөө унжуулсан, тэргүүн нь зүүн тал руу ялимгүй хазайсан байдалтай залардаг. Тэргүүн ялимгүй хазайсан нь амьтдын зовлонг сонсож буй, баруун хөлөө унжуулсан нь амьтдын зовлонг сонсоод дээш авах завгүй заларч буйг илэрхийлж буй аж. Судлаач Д.Сумъяа “Ногоон Дарь-Эх бол бага зэргийн хөдөлгөөнтэй, хээнцэрлэсэн маягтай, нэг чихээ урагш ялимгүй тавиад, нэг хөлөө жийж, нөгөө хөлөө нугалж, нэг гараа сунгаж, нөгөө гараа зүрхэн дээрээ тавьж суусан байдаг. Энэ бүхэн нь замбуу тивд хэн зовж зүдэрч байна түүнд тусална, тус хүргэхгүй үлдээх вий гэсэн утга санааг агуулсан байдаг” гэсэн юм. Мөн бэлхүүсээрээ бага зэрэг хазайсан хирнээ тэргүүн нь суултын тевтэйгээ тэнцсэн нь тус зохиомжын нэгэн нууц увидас гэж үздэг. Хэрвээ Ногоон Дарь Эхийн суурь лянхуаг байхгуй гэж төсөөлвөл дарь эхийн бужиглэж байгаа дүр харагдах бегеед эмэгтэй хүний суултын донжинд бүжгийн хеделгеенийг ингэж шингээсэн бутээл дэлхийн урлагт хаана ч байхгүй гэж үздэг юм билээ.

Эх сурвалжууд Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх, Парист зарагдсан Ногоон дарь эх хоёроос хэд хэдэн ялгааг олжээ. Нэгдүгээрт Парист зарагдсан бурханы хөл дээр хээтэй бол хулгайлагдсан Ногоон дарь эхийнх цулгуй байдаг аж. Мөн бэлхүүснийх нь хазайлт Чойрын хийдийн Ногоон дарь эхийнх илүү уян харагддаг гэнэ. Өндөрийн хувьд ч зөрүүтэйг ажиглажээ. БСШУ-ны сайд Парист зарагдсан Ногоон дарь эхийнхээ араас хөөцөлдөх ажлын хэсэг байгуулснаа мэдэгдсэн. Гэвч өчигдрийг хүртэл өнөөх ажлын хэсэгт хэн байгаа, хэрхэн ажиллаж байгаа нь мэдэгдээгүй. Занабазарын бүтээлийг судалдаг, өв соёлынхоо талаар мэддэг эрхмүүд л лав тэр ажлын хэсгийн талаар сонсоогүй байна лээ. Хариуцсан яам нь ийм хайнга ажиллаж байхад иргэд Парист зарагдсан бурхныг Монголоос алдагдсан Ногоон дарь эх биш байгаа даа, арай өөрийгөө дуулгаж байгаа нь энэ биш биз гэж хэдэн өдөр шуугиж байгаа нь энэ.

Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх гадуураа ягаан өнгийн торгон дотортой, улаан, ногоон өнгийн хоргой хошмогон эмжээртэй, улаан торгон жанжтай, 30-35 см өндөр. Тэргүүндээ шовгор оройтой, титэм хэлбэрийн малгай (рина)-тай, баруун зүүн мөрний хоёр талд бадамлянхуа цэцэгтэй, зүүн гар (мутар)-ын эрхий, ядам хурууны өндгийг нийлүүлж дээш өргөсөн, баруун гар (мутар)-ын алгыг дээш харуулан баруун хөлний өвдөг дээр тавьсан. Бадамлянхуа цэцгэн бад суурин дээр баруун хөлийг унжуулж, зүүн хөлийг нугалж суусан. Алтан шармал. Энэ бурхны талаарх мэдээллийг 11311750, 51-265750, 51-265683 утсаар авч байгаа аж.

Хулгайлагдсан эл бурхан Интерполд бүртгэлтэй. Интерполоос жилд хоёр удаа гаргадаг катологид зураг нь байршсан байдаг аж. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн болоод соёлын өвийг хадгалдаг, худалдаалдаг бүх олон улсын байгууллагад мэдээлэл нь хүргэгдсэн гэсэн үг. Тиймээс хилээр гаргахыг завдах, эсвэл гадаадад гаргаж худалдаалах боломж байхгүй гэдгийг эх сурвалж хэлсэн.

Чойрын хийдийн Ногоон дарь эх бурханы хийц дэндүү тансаг, гайхамшигтай гэдгийг эх сурвалжууд дуу нэгтэйгээр хэлсэн. Дотоодод 500 сая төгрөгөөр үнэлсэн гэх боловч олон улсад хэдэн тэрбум еврогоор үнэлэгдэнэ гэдгийг тэд хэлсэн юм. Парист зарагдсан Занабазарын Ногоон дарь эхээс хэд хэдэн илүү үнэ хүрэх гайхамшигт бүтээлээ хулгайд алдчихаад гурван жил эрэн сурвалжилж байгаа нь энэ. Богд хааны ордон музей, Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей гэх мэт хосгүй үнэт өв соёлын эд зүйлийг хадгалж байгаа музей, хийдүүдийн харуул хамгаалалт, орчин нөхцөл “Арай ч дээ” гэмээр байгаа шүү гэж эх сурвалжууд харамсангуй ярьсныг дахин сануулъя.

Ц.ӨРНӨХ

“Улаанбаатар төмөр зам”-ын дарга Л.Пүрэвбаатартай ярилцлаа.

–Таны хувьд төмөр зам шинэ салбар биш. Ажилдаа шууд орсон уу?

-Санкт-Петербургийн Төмөр замын дээд сургуульд элссэн 1978 оноос хойш төмөр замын салбараас хөндийрөөгүй өнөөг хүрсэн гэхээр төмөр зам миний амьдралдямар орон зай эзэлдэг нь тодорхой харагдах байх. Төмөр замын газар гэж Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг 2012 онд татан буугдсан юм. Төмөр замын агентлагт ажиллаж байсан чадварлаг хүмүүстэй хамтарч нэлээд судалгаа хийсэн. Төмөр замаа яаж хөгжүүлж, юу хийх вэ гэдэг тал дээр гарц хайцгаасан хэрэг. Цэг таслалыг нь хүртэл нягт нямбай тавьсан, мэдээлэл нь бүрэн боловсрогдсон, алхам акцууд нь бэлэн болчихсон гэж ойлгож болно. Тийм ч учраас ажилдаа шууд орж чадна. Энэ салбарыг хүчтэй болгох чадал төмөр замд өөрт нь бий. Уламжлалт гэмээр нэг чадвар байдаг юм. Тэр нь маш зөв зохион байгуулалт. Энэ хүчийг ашиглана даа. Туршлага, мэдлэгийг нь зөв зохион байгуулаад өгчихвөл хөгжихөд асуудалгүй салбар. Энэ байгууллагын хөгжилМонголын хөгжил дэвшилд түлхэц өгдөг юм байна гэдгийг өчнөөн жишээгээр нотолж болно.

–Монголын хөгжилд нөлөөлсөн сүүлийн үеийн жишээ гэвэл юу байна?

-Мэдээлэл, технологийн газар сураггүй байсан үед буюу 1997 онд шилэн кабель гэдэг юмыг анх удаа төмөр зам дагуу татсан. Шилэн кабель маань 1999 онд ашиглалтанд орж, төмөр зам IT гэдэг юмыг ашиглаж эхэлсэн. Дараахан нь үүнийг ашиглах санаа Засгийн газрын байгууллагуудад төрсөн л дөө.Мэдээлэл технологийн газрын даргаар одоогийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг ажиллаж байсан юм. Ч.Сайханбилэг над руу утасдаад “Монголд интернэтийг нэг төгрөг болгоно гэсэн зорилго дэвшүүлж байна. Та шилэн кабелаа ашиглуулаач” гэсэн. Интернэтийг хямдруулах, мэдээллийн урсгалыг багцаар нь бөөндөх боломжийг төмөр зам дагуух шилэн кабель өгсөн л дөө. Өнөөдөр интернэт үнэ өртөг, хүртээмж, үйлчилгээний хувьд асуудалгүй болж байна. Төмөр замчид хөгжлийн иймэрхүү эерэг дохиог ахин өгөхсөн гэж бодоод л байна.

-“Улаанбаатар төмөр зам”-ын өмнөх дарга ажлаа авсныхаа дараа ачаа эргэлтийг 20 сая тонн давуулж рекорд эвдэнэ гэж амласан. Хэлсэндээ ч хүрсэн. Таны хувьд ачаа эргэлтийг хэд хүргэе гэж бодож байгаа вэ?

-Сэрээнэндорж ачаа эргэлтийг нэмэгдүүлж, ачааны саатал бөглөрлийг арилгах тал дээр нэлээд ажил хийсэн. Ажлыг нь үргэлжлүүлнэ. Өмнөх даргын үед ачааны хэмжээ 20 сая давсан бол би гучин сая тонндхүргэнэ гэж зүтгэнэ. Техникийн хувьд боломжтой. Ер нь өмнөх үеийнхээ уламжлалт ажлуудыг үргэлжлүүлнэ гэсэн байр суурьтай байгаа.

–Таны хамгийн түрүүнд хийх даацтай ажил юу байх бол?

-Энэ асуудлаар ажлаа авсныхаа дараа Ерөнхий сайдтай ярьсан. Хамгийн эхлээд хөдөлгөх ёстой асуудал бол Богд уулын тойруу төмөр зам.

–Төмөр зам дээр хос төмөр зам гэх мэт биелэхэд хол ч биелчихвэл хөгжилд хэрэг болохоор санаанууд их бий. Мөрөөдөл биш ажил болгохын тулд яах ёстой вэ?

-Төмөр замыг анх байгуулж өгсөн, энэ асуудлын эх дээр нь сууж байсан улс бол Орос. Оросуудын чадал, мэдлэг Улаанбаатар төмөр замыг өлхөн өөд нь татна. Ганцхан монголчууд яаж оролцох вэ гэдэг асуудал л бий.Монголчууд нь гэдийгээд байвал асуудал явахгүй л дээ. Тэд дайрч орж ирээд шинэчлэхгүй нь ойлгомжтой. Би гурван жилээр томилогдсон. Мэргэжлийн хүний хувьд энэ хугацаанд төмөр замыг хос болгоно гэж худал ярихгүй. Дор хаяж хоёр даргын нүүр үзэж байж үр дүнг нь үзэх ажил гэж бий. Том ажлыг эхлэхийн өмнө зургийг ньгаргах, зохион байгуулалт,мөнгө санхүүтэй холбоотой ажлыг гүйцэтгэхээс гадна санаа сэтгэлээ бэлдэх хэрэгтэй. Хос төмөр замын ажил эхэлбэл газар шороо, инженер угсралтын ажлыг Монголын 16 мянган төмөр замчин хийж чадна. Бид “Самсунг”-ийг авчрахгүй. Тусламж дэмжлэг гэж ярихгүй. Тэртом санхүүжилтийн схем, тэр том төслийн удирдлагыг харин дэлхийнх байна уу, Оросынх байна уу, ямартай ч мэргэжлийн улс нь удирдаж таарах байх. Инженерүүд нь ирж заах байх. Хийхийн хувьд Монголын төмөр замчид өлхөн хийчихнэ. Миний үед эхлэх ажил гэвэл Богд уулын тойруу төмөр зам, шинэ нисэх онгоцны төмөр замын хөдөлгөөн байна. Шинэ нисэх онгоцны буудал руу манай төмөр зам очих ёстой.

–Богд уулын төмөр зам яг ямар эерэг нөлөө үзүүлэх вэ?

-Богд уулын төмөр зам бол ганцхан Улаанбаатарыг тойрох асуудал биш л дээ. Төмөр зам хүнд байдалд байгаа. Хоолтын даваа гэж бий. Урагшаагаа Хонхорын тахир гэж байгаа. Энэ хоёр хонхороосоо гарах гэж хамаг зүтгүүрээ эвдэж, хамаг түлшээ шатааж,ачаагаа алдаад дуусдаг. Таван тонн ачаа тээхээр байсан ч хоёр, гурван тонныг ачихаас аргагүй болдог гэсэн үг. Энэ асуудлын техникийн шийдэл нь Богд уулын тойруу төмөр зам. Түүнээс биш мөнгөтэйдөө, гоёсанагдсан учраас тойруу зам барих гээгүй. Энэ асуудлыг мэргэжлийн хүмүүс олон жил судалсан. Зориглосон. Төмөр замыг хос болгоё гэж Орос, Монголын Засгийн газар хүсэл зоригоо нэгтгэж байгаа энэ үед хос болгох асуудлынх нь хүрээнд оруулчихъя гэж бодож байгаа. Хамгийн гол нь зөв эхлүүлэх хэрэгтэй. Ахиад буруу замаар явбал хэцүү. Буруу замаар явснаас болж барьж чадаагүй төмөр зам байгаа шүү дээ. Зөв эхлүүлье л гэж хичээж байна.

–Гэхдээ хөрөнгө мөнгө гэж том асуудлыг үе үеийн Засгийн газар ярьж хэлсээр ирсэн?

-Хөрөнгө мөнгөний хувьд гачигдалтай гэж ярьж байна. Олон тэрбумтөгрөгийн алдагдал ч яригдаж байгаа. Үүнээс айж, няцах бодол алга. Төмөр замыг техникийн хувьд шинэчлэх, модернизаци хийхэд урд, хойд хөршөө татан оролцуулж чадвал тэд бидэнд хийгээд өгчихнө. Тийм чадалтай, хөрөнгө мөнгөтэй их гүрнүүд. Төрийн тэргүүн энэ асуудал дээр тусалж, дэмжээч гэж ярих юм билээ. Ирэх жилийн долдугаар сард Уфад очихдоо ярина гэсэн. Хоёр хөрштэйгөө дэд бүтцийн түншлэл дээр хамтарч ажиллавал илүү өгөөжтэй гэдгийг харсан хэрэг л дээ. Энэ асуудлыг Засгийн газар ажил болгожшийдээд явъя гэж байгаа.

–Таныг ажлаа авсныхаа дараа Раш гуайтай уулзсан гэж сонслоо. Ямар зөвлөгөө хэлж байх юм?

-Манай төмөр замчдын сэтгэлгээний нэг онцлог байдаг юм. Мэргэжлийн онцлог ч байж мэдэх юм. Төмөр замчид түрүүчийнхээ төмөрч замчны үгийг анхааралтай сонсдог. Үгийг нь сонсдог төмөр замчид гэвэл Раш, Сүрэнхорлоо гээд олон хүн бий. Тэдний үг яг л толгойд тусна даа. Рааш дарга хүнээ зоригжуул гэж байна лээ. Төмөр замчид мэргэжлийн хүмүүс учраас итгэл төрсөн л бол салбараа аваад явчихдаг, итгэл ньтөрөхгүй бол мохчихдог юм байна л даа. Салбарыг нь огт мэдэхгүй хүн дарга болоод ирэхээр мэргэжлийн улс чинь амаа хамхиад суучихдаг юм байна. Төмөр замын салбарыг сүүлийн хэдэн жил яг ийм шалтгаанаарсуулгачихаж л дээ. Сүрэнхорлоо зөвлөх алдаагаа давтахгүй бол амжилтанд хүрдэг юм гэж хэлж байна.

–Төмөр замын салбарт ажиглагдсан сүүлийн үеийн алдаа гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Оросуудынхаа хүчээр төмөр замдаа техникийн шинэчлэл хийчихсэн бол бид ерэн онд орчин үеийн төмөр замтай болчих байсан юм билээ. Тухайн үед оросуудын хувьд хүнд байсан учраас бид 1993-1999 он хүртэл Японоос тусламж гуйсан.Японы талаас шилэн кабель, зүтгүүр, вагон гээд өчнөөн асуудал шийдэж өгсөн. Яг үүн шиг оросууддаа хандсан бол хоёр дахин илүү өгөөж ирэх байсан. Оросуудаас төмөр замыг маань шулуутгаад өгөөч, модон дэрийг миньтөмөр бетон болгоод өгөөч гэж гуйсан болөлхөн чадах байсан.

–Зах зээл эхэлснээс хойш гуйсан, хүссэн юм их байх аа. Гэхдээ тэр энэ гэж онцлоод хэлчих дэмжлэг, хөрөнгө оруулалт Оросын талаас ажиглагддаггүй. Тэгэхээр бидэнд асуудал байна гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Оросуудтай ойлголцоно гэдэг их чухал. Орос хүнтэй ази хүний зан гаргаж,ухарч найр тавихгүйгээр яг чигэндээ харилцаад байвал илүү ойлгож хариу реакци үзүүлдэг юм. Харин дорнын хүнийзан гаргаж “бултагнаад” байвал нясалчихаж мэдэх улс. Тэгэхээр Оросуудтай ажиллах урамтай бөгөөд учиртай л гэж хэлмээр байна даа.

–Оросуудтай өчнөөн жил яриад шийдэж чадахгүй байгаа нэг асуудал бол 1949 онд байгуулсан гэрээ. Гэрээг өөрчлөх асуудлыг төмөр замын үе үеийн дарга нар ярьдаг. Таны хувьд гэрээг өөрчлөх асуудал ямар шалтгаанаар өнөөдрийг хүртэл гацаад байна вэ?

-Юу ч хийгээгүй байж гэрээг өөрчилнө гэж ярьснаас болж гацсан. Монголын талаас төмөр замаа хөгжүүлж, хөрөнгө мөнгө оруулж, тухай бүрд ньсайжруулаад явсан бол манай оноо нэмэгдээд явах байсан. Дахин хэлэхэд юу ч хийгээгүй мөртлөө 1949 оны гэрээг өөрчилнө гэж ярих нь буруу тактик байсан юм билээ. Юм хийж өөрчлөөд ирэнгүүт гэрээ өөрчлөгдөж эхлэх нь жам ёсны хэрэг шүү дээ. Хийхгүй бол юу ч өөрчлөгдөхгүй.Жам ёсыг тойрч гүйх аргагүй. Миний хувьд 1949 оны гэрээ хэлэлцээрийг их гоё өөрчилмөөр санагддаг. Илүүхамтын ажиллагааны гэрээ болгомоор байна. Энэ гэрээгээр илүү их ашиг олмоор байна.Энэ гэрээнд хамтарч ашиг олох, хамтарч хөгжих хамаг юм нь байгаа. Монгол Улс хурдны төмөр замтай болно гэдгийг энэ гэрээ рүү оруулж байгаад хэрэгжүүлчих бололцоо ч бий. Далайд гаръя гэвэл тэр чигийн гэрээг ашиглаж байгаад гардагтай ялгаагүй.Яг түүн шиг 1949 оны гэрээ хэлэлцээрийг ашиглаж байгаад зорилгодоо хүрэх боломжууд бий. Гэрээний хувьд гэж ярихад том философич, түүхч, эрх зүйчид ажиллах ёстой юм билээ.

–Төмөр замаар тээвэр хийдэг гол салбар бол уул уурхай. Энэ салбарынханд ямар давуу тал олгоё гэж бодож байгаа вэ?

-Монголынхоо уул уурхайн компаниудыгдэмжиж ажиллана. Энэ салбарынхны экспортлох баялгийг саадгүйтээвэрлэжхүргэхүүргээ биелүүлж ажиллана. Төмөр замчид нэг ч үүрэг хүлээхгүйгээр бүх үүргийг нөгөө талд үүрүүлжачаа тээх гэж оролдвол харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа биш. Хамгийн гол нь гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн нь чанартай, бүх зүйл нь хуулийн дагуу байх ёстой. Экспортлогчид худалдан авагч талдаа муу бүтээгдэхүүн нийлүүлээд эхэлбэл өнөөдөр эхэлсэн тээвэр жилийн дараа зогсох эрсдэлтэй. Тэгвэл бид тогтмол тээврийн ачаагаа алдажхохирно. Тиймээс ачиж байгаа барааныхаачанартай эсэхийг шалгахаас эхлээд худалдаж авч байгаа хүмүүсийн өмнөөс үүрэг хүлээж ажиллана гэж бодож байна.

–Барилгын сезоны үеэр Замын-Үүд дээр үүсдэг ачаалалд ямар менежмэнт хийх вэ?

-Орос руу явах зүйлийг Эрээнээс ачсан чигт нь шууд хойшоо явуулах бодолтой байна. Ингэчихвэл асуудал шийдэгдэнэ. Орос руу гарах, Улаанбаатар хүрэх ачаа холилдчихоороо асуудал үүсдэг. Ялгах дов гэж байгуулж байгаа. Вагонуудаа хаашаа явахаас нь хамаарч автоматаар ялгана гэсэн үг. Шинээр барих барилга байгууламж маань вагонуудыг Дархан явахыг нь Дархан руу, Ерөө явуулахыг нь Ерөө рүү гэх мэтээр автоматаар ялгах юм. Замын –Үүдийн хувьд Монгол, Орос хоёр улсын Хятадтайхарилцдаг асар том царигийн боомт болно. Учир нь тэнд царигийн асуудал нарийнаасаа өргөн рүү, өргөнөөсөө нарийн руу шийдэгддэг. Тэгэхээр манай царигийн боомт Монгол, Хятадын асуудлыг ч шийднэ. Орос, Хятадын асуудлыг ч бид шийдэж өгнө. Наушка бол өөр. Нэг л царигтай учраас асуудалгүй. Тэгэхээр Орос, Монголын аль алиных нь асуудал Замын-Үүд дээр шийдэгддэг схем, ложистик, технологи руу явж байгаа. Үүнийг монголчууд хийхээс аргагүй. Ер нь Замын Үүдийг хэрхэн хөгжүүлэх,олон улсын харилцаанд яаж ашиглах гэдэг бол их том бодлого. Засгийн газар, Азийн хөгжлийн банк аль хэдийнэ олоод харчихсан. Азийн хөгжлийн банк бүрЗамын-Үүдэд мөнгө өгье, ложистикийг нь хөгжүүлээд өгье гэж байгаа.

–Халаа, сэлгээ хэр хийх вэ?

-Ажилтнуудын түвшинд халаа сэлгээ огт хийхгүй.Харин удирдах ажилтанд тавих шаардлага маш хатуу, илүү тодорхой болно. Таны тавьж байгаа шаардлагад хүрэхгүй юм байна, надад энэ ажил л илүү таарна гэсэн саналаа хэлэх бололцоо нээлттэй.Тэгэхээр халах гэдэг үг байхгүй,сэлгээ бол байна гэсэн үг. Танай сониноор дамжуулаад нийслэлчүүдээс уучлал гуйж болох уу.

–Бололгүй яахав. Юуны төлөө уучлал гуйх нь вэ, төмөр замынхаа даргынхаа хувьд уу?

-Хувь хүн талаасаа ч, төмөр замын даргын хувьд ч уучлал хүсэх нэг зүйл байгаа. Хотыг хоёр хуваасан төмөр зам хот төлөвлөлтөд их саад болдог юм билээ. Үүнийхээ төлөө “Улаанбаатар төмөр зам”-ын даргын хувьд нийслэлчүүдээсээ уучлал гуйх гэсэн юм. Хоттөлөвлөлтөндөө Улаанбаатар төмөр замыг оруулж өгөөч, шинэ вокзалыг төлөвлөж,хуучин шинэ барилгуудыгмаань цаашдаа ямар архитектур дизайнтай байх ёстойг хэлж өгөөч гэж хүсмээр байна. Хотыг хоёр хуваагаад байгаа энэ сөрөг нөлөөг арилгах бүх боломжит аргыг хэрэглэе, гүүрээ барья, гарцуудаа нээе гэж уриалмаар байна. Зөвхөн дарга нь уучлал гуйгаад зогсохгүй, манай төмөр замчид ч гэсэн санаачилга гаргах ёстой. Хот суурин дундуур шөнийн 12 цагаас өглөөний зургаан цаг хүртэл дуутдохиогоо өгөхгүй гэж найдаж байна. Нийслэлийн замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа гэдэг утгаараа хотын дүрэм, журам, соёлыг дагах хэрэгтэй.

Ц.БААСАНСҮРЭН