Category: цаг-үе

Цахилгаан зуухан дээрээ нэг цаг ус буцалгахад дунджаар 122 төгрөг зарцуулна. Харин гар утсаараа нэгцагийн турш ярихад 4200 орчим төгрөг төлнө. Гар утсаараа нэг цаг ярихгүй тэвчиж болох ч цахилгаангүй нэг хором байх боломжгүй болсон эрин үед бид амьдарч байна. Бид эрчим хүч өөрөөр хэлбэл цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэгч “ДЦС-4” ТӨХК, дамжуулагч “Цахилгаан дамжуулах үндэсний сүлжээ” ТӨХК,түгээгч “Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК-ийн үйл ажиллагаатай танилцлаа.

1500 ГАРУЙ ХҮН ЭРҮҮЛ МЭНДЭЭ ЭРСДЭЛД ОРУУЛАН ЭРЧИМ ХҮЧИЙГ ҮЙЛДВЭРЛЭДЭГ

“ДЦС-4” ТӨХК-ийн үйл ажиллагааггаднаас нь харж,уурын хэдэн яндангаар нь л төсөөлдөг байв. Бид хэтэрхий өнгөцхөн төсөөлөл, бас нимгэн мэдлэгтэй явдаг гэдгээ станц дээр очоод мэдэрсэн. Станцын төв байранд ороход үүднийх ньзааланд хоногийн мэдээ том дэлгэцээр урсана. Тэнд байгаа мэдээллийг уншихад урьд шөнө ямар нэгэн хүндрэл учраагүй бололтой. Ер нь Түлш дамжуулах, Зуухан, Турбин, Цахилгаан гээд цехүүдэд очиход бүгд хоногийн мэдээ, одоо байгаа нөхцөл байдлаа мэдээлж байлаа. Монгол Улсын эрчим хүчний зүрх нь учраас ажилтан, албан хаагчид нэг хором ч хариуцлага алддаггүй нь эндээс мэдрэгдэж эхлэв. Нэг ажилтны ард олон хүний ажил амьдрал, тодруулбал нэг улсын хувь заяа багтаж байгаа учраас хариуцлагатай байх ёстойг бүх ажилтан нь баримталдаг. Тэд асар их дуу чимээ, тоос шороо, халуун орчинд ажилладаг.Станцын ерөнхий инженер нь үйл ажиллагаагаа танилцуулж байхдаа “Түлш дамжуулах цехийн ажилчид олон жил нүүрс, тоос, тортог дунд ажилласаар байгаад арьсны нөсөө нь хүртэл өөрчлөгдөн бараан царайтай, харин Зуухан цехийнхэн халуунд ажилласаар байгаад улаан царайтай болдог.Энд ажиллагсад сахарын өвчнөөр их өвчилдөг” гэж ярьж байлаа. Эндээс харахад эрүүл мэндээ золин байж эрчим хүч үйлдвэрлэдэг нь харагдана. Гэхдээ удирдлагууд нь хамт олныхоо эрүүл мэндэд сайн анхаардаг гэдгийг ажилтнууд нь ярьсан.

ЯДАЖ ӨРТӨГӨӨ НӨХДӨГ БОЛЧИХВОЛ...

“ДЦС-4” ТӨХК анх байгуулагдснаасаа хойш байнга өргөтгөл, шинэчлэлт хийж байгаа. Гэвч эрчим хүчний хэрэгцээ, ачаалалтай харьцуулаад хувилаад үзвэл багахан хувь нь шинэчлэгдэж,ихэнх тоног төхөөрөмж нь хуучирч, элэгдэн хэзээ нэг өдөр Монгол Улс гал алдаж мэдэхээр болжээ. “ДЦС-4” ТӨХК үйлдвэрлэсэн эрчим хүчээ хэтэрхий бага үнээр борлуулдагаас болж ханган нийлүүлэгчдийн дунд өрийн сүлжээ бий болжээ. Хямд үнээр цахилгаанаа нийлүүлдэг атлаа одоогоор эрчим хүч хэрэглэгчдээс 21 тэрбум төгрөгийн авлагатай байгаа аж. Цахилгааны үнэ жаахан ч гэсэн нэмэгдвэл өртөгөө нөхөөд, засвар үйлчилгээгээ хийгээд явах боломж байгааг тус станцын удирдлагууд ярьж байсан юм. Эрчим хүчний энэ хямд үнэ тариф уул уурхайн салбарынханд ч бас нөлөөлж байна. Ядаж л тэдэнд нүүрсээ нийлүүлдэг Шивээ-Овоо, Багануурын нүүрсний уурхайнууд бас л хамгийн бага үнээр нүүрсээ өгч, эрчим хүч үйлдвэрлэгчид хэзээ мөнгөтэй болохыг хүлээгээд сууцгааж байгаа гэнэ.

ЭРЧИМ ХҮЧ ДАМЖУУЛАХ БАЙГУУЛАМЖУУД ШИНЭЧЛЭЛ НЭХЭЖ БАЙНА

“Цахилгаан дамжуулах үндэсний сүлжээ” ТӨХК эрчим хүч үйлдвэрлэгчээс цахилгааныг нь авч хэрэглэгчдэд дамжуулах үүрэг хүлээдэг. Зах зээлийн жамаараа бус төрөөс хааж, боосон үнийн хязгаарлалт тус компанийн үйл ажиллагааг ч бас хүнд байдалд оруулжээ. Тодруулбал, эрчим хүчний өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг хангахын тулд уулын оройд шугам байрлуулах шаардлага гардаг. Гэтэл тэнд хүрч очдог машин байхгүй. Хуучны ЗИЛ-130 машинаараа зүтгэхээс өөр аргагүй. Анх байгуулагдахдаа суурилуулсан тоног төхөөрөмж нь цагийн аясаар муудаж, шинэчлэл нэхэж эхэлжээ. Нэг дүрсгүй нөхөр цахилгаан дамжуулах шугам дээр гараад суучихсан хэрэг өнгөрсөн онд гарч нийслэлийн баруун хэсэг тэр чигээрээ цахилгаангүй болж байсан. Тэр үед л гэхэд ажилтнууд гар мухардаж, согтуу нөхрийн амийг аврахын тулд бүтэн хоёр цаг цахилгаан тасалж, багагүй хохирол амссан гэнэ.Агаарын шугамуудыг шинэчлэх, дэд станцууд байгуулах гээд асар их хөрөнгө мөнгө шаардсан ажил тэднийг бас л хүлээж байна. Байнга засвар хийлгэдэг шугам сүлжээ, тэнд ажиллах багаж төхөөрөмж, машин техник байхгүй болохоор тус байгууллагад олон жил ажилласан боловсон хүчин нь өндөр хангамжтай компаниуд руу урвачих гээд байдаг болжээ. Эрчим хүчний үнийг бодит байдалд нийцүүлвэл дээрх хүндрэлүүдээс гарах боломжтойг бас хэлж байсан юм.

САЛБАРЫН ДОГОЛДОЛ ЭЦСИЙН ШАТАНД Ч ХҮНДРЭЛ ДАГУУЛЖ БАЙНА

Наймаагаар бол жижиглэнгийн худалдаа эрхлэгчтэй зүйрлүүлж болохуйц байгууллага бол “Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК. Дулааны станцад үйлдвэрлэж, дамжуулах сүлжээгээр урсан гарсан эрчим хүчийг тус компани эцсийн хэрэглэгчдэд түгээж, борлуулах үүрэг хүлээдэг, нийтдээ 258 534 хэрэглэгчтэй том айл.Тус байгууллага тоног төхөөрөмжийнхөө засвар, үйлчилгээг нэгмөр хойш тавьж, үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Өнөөдөр нийт тоног төхөөрөмж, дэд станцуудынх нь42-67 хувь нь30 жилээс дээш жилийн настай. Ашиглалтын хугацаадууссан 12 дэд станц, газар хөдлөлтөнд тэсвэргүй гэж тогтоогдсон 40 дэд станц ажиллаж байна. Үүнээс гадна ашиглалтын хугацаа дууссан модон тулгууртай агаарын шугам нийт агаарын шугамын62.3 хувийг эзэлдэг гэсэн тоо түгшүүрийн харанга дэлдэж байна.

УБЦТС ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал С.Төмөрхүү “Нийслэл хотод хүн амын механик өсөлт бий болсоор байна. Зөвшөөрөгдсөн газарт буусан ч цахилгаан авч чадахгүй байгаа 3700 айл өрх байна. Тэдэнд хүрч үйлчлэхийн тулд мөнгө хэрэгтэй. Харамсалтай нь хөрөнгө мөнгө байхгүй учраас цахилгаанаар хангаж чадахгүй байна. Эрчим хүч хэрэглэгчдийн тоо байнга өсөж, ачаалал ихэссэн ч бид зардлаа хэмнэх үүднээс орон тоо нэмдэггүй, харин ажилчдынхаа ажлын ачааллыг нэмдэг” гэж ярилаа.УБЦТС ТӨХК-ийн Хан-Уул хэрэглэгчдэд үйлчлэх төв гэхэд 22 мянга гаруйхэрэглэгчдэд үйлчилдэг. Энэ хэрэглэгч нарын тоолуурын заалтыг авахаар 14 хүн өглөө оройгүй явдаг гээд бодохоор үнэхээрачаалал ихтэй ажилладаг гэдэг нь илт.

ЗАХ ЗЭЭЛД ШИЛЖЭЭГҮЙ ГАНЦ САЛБАР

Эрчим хүчний салбар бол төрийн бодлогоор зах зээлд ороогүй үлдсэн ганц салбар. Үнэ тарифыг нь төрөөс хатуу тогтоосон. Үр дүнд нь Монгол Улс гал алдахад ойрхон байна. Уг нь УИХ 2010 онд “Түлш эрчим хүчний үнийг бодит өртөгт хүргэх, тус салбарын хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах… ” тухай 72 дугаар тогтоол баталжээ. Өөрөөр хэлбэл, өрсөлдөөнт зах зээлийн жамаар эрчим хүчний салбарыг хөгжүүлэх шийдвэр гаргасан байна.Энэ тогтоол өнгөрсөн онд хэрэгжиж дуусах ёстой байлаа. Энэ хугацаанд өнөөх төрийн бодлогод боомилогдсон эрчим хүчний салбарын техник, тоног төхөөрөмж хуучирч, өрийн сүлжээ үргэлжилсээр л… Байдал энэ хэвээрээ үргэлжилбэл Монгол Улс цахилгаан, дулааны асуудалд орж эрчим хүчний салбараа өндийлгөхөд хэцүү болох вий дээ. Ийм сануулгыг салбарынханхолбогдох байгууллагуудад тавьсаар байна. Гэвч эрчим хүчний үнэ тарифыг тойрсон улс төржилт байнга гарч байдаг.Эрчим хүчний салбар үнэ тарифаас болж хөгжиж дэвжих нь бүү хэл хөдөлж чадахгүй болж магадгүй байгааг манай зарим нэг улстөрч ойлгодоггүй, ойлгосон ч түүнийгээ ил гаргадаггүй. “Үнэ нэмлээ” гэж улстөржүүлж, “Цахилгаан, эрчим хүчний үнийг буулга” гэж хашгирсныхаа төлөө иргэдээс саналын оноо цуглуулж байна гэж ойлгодог хүн ч цөөнгүй. Өнөөдөр нэг кВт.цаг эрчим хүчний дундаж үнэ 144 төгрөг,хэрэглэгчдэд дунджаар 122 төгрөгөөр борлуулна. Үүний зөрүү даруй 22 төгрөгийн алдагдал хүлээнэ. Уг нь 22 төгрөг гэдэг бага мөнгө. Гэхдээ энэ 22 төгрөгнөөс болж эрчим хүчний салбар алдагдалд орж, эдийн засгийн хувьддоройтож, техник, технологийн шинэчлэлт хийж чадахгүй байгааг иргэд ч, эрх баригчид ч ойлгох цаг болжээ. Эрчим хүч бол улсын аюулгүй байдалтай холбогддог онцгой салбар. Тэр утгаараа хэвийн ажиллах нөхцлөөр хангагдах ёстой. Ийм нөхцлийг хангахын тулд УИХ-ын 72 дугаар тогтоолоо бүрэн хэрэгжүүлэхийг салбарынхан нь хүсч байгааг уламжлая.

Б.ЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Н.Ном­тойбаяртай ярилцлаа.

–УИХ-ын намрын чуул­ганд та ямар дүн тавьж байгаа вэ. Эдийн засаг хүндэрлээ хэмээгээд УИХ тогтоол шийдвэрүүд гаргасан. Хэр оновчтой шийдвэр гаргасан бол?

-Өнгөрсөн намрын чуулганаар хууль зөрчин, хариуцлагагүй ажиллаж байсан Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагаанд цэг тавьж чадсан. Энэ бол гол зүйл. Нөгөө талаасаа ололттой зүйл нь бодит өр ямар хэмжээнд хүрсэн бэ гэдгийг тогтоож чадлаа. Манай намыг засагт орохын өмнө өрийн хэмжээ 49.3 хувьтай байна гэж Сангийн яамнаас мэдээлж байсан. Ингээд МАН засагт орж Сангийн яамыг бид удирдаж өрийг уудлаад үзэхэд 58.3 хувьд хүрсэн байх жишээтэй. Ер нь ямар ч болсон бай УИХ хууль тогтоодог байгууллага. Хуулийг яах гэж гаргадаг вэ гэвэл хууль хөгжлийг авч ирэх ёстой. Хууль аливаад хэм хэмжээ тогтоодог. Хууль хариуцлага тооцдог. Ингээд дүгнэхэд хөгжил авч ирэх хэмжээнд нь ажил хийж чадсангүй. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталсан. Гэхдээ хуулийг нь баталлаа гээд хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэнгүй. Гадны хөрөнгө оруулалт найм дахин буурлаа. Энэ мэт тодорхой тоон үзүүлэлтүүд өнгөрсөн намар УИХ, Засгийн газар ямар ажиллав гэдгийг дүгнэчихэж байгаа юм. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ, гадны хөрөнгө оруулалт, төсвийн захиран зарцуулалтыг хар. Утгаа алдсан. Нэг ёсондоо иргэдийн хүсэн хүлээгээд байгаа хөгжлийг 2012 оноос хойш УИХ, Засгийн газар хийж чадав уу гэвэл үгүй.

–Эдийн засгийн хүнд­рэлийг даван туулах тог­тоолын төсөл батлагдсан. Тогтоолыг нь баталчихлаа. Одоо яаж хүндрэлээс гарах юм?

-Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах арга хэмжээний тогтоолыг сая баталсан. Хөтөлбөрийг баталдаг л юм. Жишээ нь УИХ-ын 34 дүгээр тогтоол гэж мундаг л хөтөлбөр баталсан. Тансаглалыг таслан зогсооно гээд. Эзэн 100 гээд сүртэй нэртэй тогтоолыг бас л баталж байлаа. Гэхдээ үр дүнг тооцох механизмыг огт суулгаж өгөхгүй байна. Зүгээр л ярьдаг. Сэтгүүлчид шүүмжилдэг. “Чи муу ажиллалаа” гээд хувийн аж ахуйн нэгжүүд хариуцлага тооцож чаддаг байхад төр засгийн хэмжээнд энэ механизм алга. Одоо Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах арга хэмжээний тогтоолдоо өдөр, цаг тутамд салхи оруулж, сайд нар нь УИХ-ын өмнө ямар хариуцлага хүлээлээ гэдгээ байнга харж байх ёстой. Бас нэг жишээг дурдахад 2003 онд Төрөөс хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт баримтлах бодлогыг баталсан байна. Төрийн энэ бодлогыг хэрэгжүүлж жил бүр дүгнэж байсан уу гэвэл үгүй. Эндээс дүгнэхэд төр хэмээх байгууллага цаас үйлдвэрлэгч болчихоод байна. Төрийн тогтолцоонд хяналт тавьж үр дүнг тооцох аргачлал, хяналт тавих тогтолцоогоо сайжруулах шаардлагатай болсон байна. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулбал аль аль талдаа хяналт, хариуцлагатай байх тэр заалтыг оруулна гэсэн бодолтой байгаа.

–Одоо хүндрэлийг даван туулах тогтоолын хөтөлбөрийг гаргана. Үүнд МАН-аас ямар санал хүргүүлж байгаа юм?

-Олон санал гаргасан. Гэтэл нийгмийн хамгааллын хүрээнд өгсөн саналуудыг унагачихлаа. АН-ын гишүүд бусдын мэдэхгүйг далимдуулаад худлаа ярьсаар цалин тэтгэврийн хүүг бууруулах арга хэмжээг унагасан. Цалин, тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулна гэхээр банкны дотоод асуудалд орлоо гэнэ. Дотоод асуудалд нь орох зүйл огт байхгүй. АН-ынхан зөвхөн банкуудын эрх ашгийг л хамгаалж байгаа хэрэг. Монгол банкнаас өгсөн мэдээгээр хамгийн бага хадгаламжийн хүү 15.3 хувь байна. Гэтэл бидний бүрдүүлсэн Нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөний үлдэгдэл 622 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Энэ мөнгө 10 хувийн хүүтэйгээр арилжааны банкуудад байршчихсан байна. Бидний эрх ашигт тийм хайртай л юм бол хамгийн багадаа 15.3 хувиар нь байршуул л даа. 622 тэрбум төгрөгийн таван хувь гээд бодоод үз. Жилийн 30 тэрбум төгрөг байхгүй юу. Жишээ нь Капитал банкинд 190 тэрбум төгрөг байршуулсан. Дүрмээрээ бол тухайн банкны активын 25 хувиас хэтрүүлэлгүйгээр хадгаламж хэлбэрээр мөнгө байршуулдаг. Гэтэл тухайн банкны 36.8 хувьтай тэнцэхүйц хэмжээнд хүргэчихсэн. Тэр банк дампуурвал бидний хуримтлуулсан 190 тэрбум төгрөг байхгүй болно. Тэгээд яасан бэ гэвэл нийгмийн даатгалын байцаагч нарт их хямд найман хувьд ч хүрэхгүй моргейжийн зээл олгочихсон байна. Энэ мөнгө бидэнд л зориулагдах ёстой биз дээ.

–Нийгмийн даатгалын сангийн мөнгийг яаж захи­ран зарцуулах ёстой гэж?

-Өнөөдөр төр нь хариуц­лагагүй, түмэн олон нь хүлцэнгүй байна. Иргэд төлөх ёстой гэж ойлгоод л шимтгэл, татвараа төлдөг. Ирэх хаврын чуулганаар татварын шинэчлэлийг ярих юм гэсэн. Тэгэхээр татварын талаарх ойлголтоосоо бүхнийг эхэлмээр байгаа юм. Жишээ нь чи бид бүгдээрээ татвар төлөгч. Татвараа төлчихөөд үр шимийг нь хүртье гэж араас нь хөөцөлддөг байх хэрэгтэй. Төрд мөнгөө төлсөн л бол төрөөс үйлчилгээгээ үзүүлэхийг шаарддаг байх ёстой. Ямар үйлчилгээ вэ гэвэл эрүүл мэнд, батлан хамгаалах, төрийн үйлчилгээ, дэд бүтэц. Иргэд нь төлсөн татвараа хянадаггүй ийм нөхцөлд төр нь төсвийн мөнгийг ямар ч хэрэггүй зүйлд зарцуулж байна. Хувийн аж ахуйн нэгж нь ажиллаад өртөг зардлаа нөхчих боломжтой зүйлд төсвөөс мөнгө өгөөд байна. 50 тэрбум төгрөгөөр зах барьж яах гээд байгаа юм. Ш.Сайхансамбуугийн дүү нар нь барина биз. Эсвэл УИХ-ын гишүүн Б.Наранхүүгийн дүү нар л хийчихнэ ш дээ. Гэтэл татвар төлөгчдийн есөн тэрбум төгрөгөөр төр зах барина гэдэг тэнэглэл. Дээрээс нь барилгын компаниуд байна. Бас л татвар төлөгчдийн асар их мөнгийг инженерийнх нь шугам сүлжээнд өгдөг. Энэ нь буцалтгүй тусламж хэлбэрээр. Товчхондоо татвар төлөгч бидний мөнгө төр, төсвөөр дамжаад хувийн барилгын компанийн шугам сүлжээ болж байна. Тэгтэл хувийн компани шугам сүлжээний мөнгийг өөрөөсөө гаргачихсан юм шиг нэгж квадрат метрийн үнэдээ оруулаад тооцдог л байхгүй юу. Төр энийг шийдэх учиртай. Гэхдээ үүнийг хоёр хуваамаар байгаа юм. Магистрал шугам, дулаан төв шугам, эрчим хүч гээд. Тэндээс салаалж гарч байгааг нь өртгөөр нь тооцох ёстой. Төрөөс инженерийн шугам сүлжээг нь үнэгүй тавьж өгөх бус мөнгөн дүнтэй нь дүйхүүц хэмжээний орон сууцыг авч байх ёстой. Тэр байраа орлого багатай иргэддээ нэг ч төгрөгийн хөнгөлөлт эдлүүлэлгүйгээр цаг хугацааны хувьд уян хатан өгч байх хэрэгтэй. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр хаа хамаагүй юм хийдэг социализмын тэнэглэлээсээ бид салах хэрэгтэй. Соц үед хувийн хэвшил гэж байгаагүй учраас бүгдийг төр хийдэг байсан. Одоо бол уучлаарай гээд татвар, дэд бүтцийн, хууль эрх зүйн орчноор нь л дэмжээд өгөх асуудал.

–Өмнө нь яагаад энэ асуудал яригддаггүй байсан юм. Танай нам олон жил эрх барьж байсан шүү дээ?

-Өмнө нь яагаад энэ асуудал босдоггүй байсан бэ гэвэл цалингийн, тэтгэврийн зээлийг иргэдийн 30 хувь нь л авдаг байсан. Харин өнөөдөр 100 хувьд хүрчээ. Зээлд 100 хувь хамрагдаж байна гэдэг авч байгаа цалин, тэтгэвэр нь худалдан авах чадварыг нь бүрэн хангаж чадахгүй байна гэсэн үг. Зээл авах нь эргээд бүр их хохироодог. Нэг дор мөнгөө авч хүү төлнө. Авсан мөнгө нь ойр зуурын гал унтраагаад л дуусна. Тэгээд гурав дахь сараасаа авах цалин, тэтгэвэр нь зээлийнхээ үйлчилгээнд явчихдаг. Тиймээс миний санаа юу байсан бэ гэвэл “Энэ бол бидний бүрдүүлсэн мөнгө. Энэ эрх ашгийг Нийгмийн даатгалын сангийн үндэсний зөвлөл хамгаалах ёстой. Хамгаалъя гэвэл хадгаламжийн хүүний хамгийн бага түвшинд хүргэ. Эсвэл гол бодлогоо бариад нийгмийн баримжаатай хөрөнгө оруулалтыг хий. Тэгэхийн тулд бидний бүрдүүлсэн энэ мөнгийг маш бага эх үүсвэртэй банкинд байршуулчих. Тэгээд банктайгаа гэрээ байгуулахдаа энэ мөнгөний тодорхой хувийг нь цалин, тэтгэврийн зээлд зориулаарай” гэнэ. Банк өөрсдөд нь ашигтай бол гарын үсэг зурж л таарна. Ер нь яаж ч маневрлаж болно. Өнөөдөр хадгаламжийн зориулалтаар 10 хувийн хүүтэй хадгалж байгааг нь болиулаад нийгмийн чиг баримжаатай үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхийн тулд зургаан хувийн хүүтэй болговол 20 хэдхэн тэрбум төгрөгийн л хүүний зөрүү гарна.

Энэ бол хэрэгжүүлсэн ажил, хөтөлбөрийнхөө дэргэд том тоо биш. Үүнийг хийлгэхгүй байгаад би юу гэж хардаж байгаа юм бэ гэвэл банкинд хямд эх үүсвэртэй мөнгө байршуулсныхаа шагналыг зарим хүн аваад байгаа юм биш үү. Бас нэг зүйлийг хэлэхэд намайг Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн дарга болоход арилжааны банкны захирлууд надтай уулзах хүсэлтийг байнга тавих болсон. Яагаад би моодонд оров гэтэл Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн даргыг лоббидож хямд эх үүсвэртэй мөнгө авах цаад санаатай л байгаа юм. Тэгэхэд би Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөл, яамыг хуралдуулаад “Үгүй. Хөндлөнгийн аудит оруулж эрсдэлийн үнэлгээ хийсний дараа иргэдийн хуримтлуулсан энэ мөнгийг байршуулах уу үгүй юу гэдгээ шийднэ” гэсэн. Тэр үед Анод, Хадгаламж, Зоос банк эрсдэлтэй шалгагдаж байсан үе.

–Дотоодод ийм асуудал байна. Тэгвэл гаднаас яаж мөнгө олж ирэх вэ. Хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг хэрхэн сэргээх вэ гэдэг асуулт бий?

-Айлаас ирэхээр авдраа уудал гэдэг дээ. Дотоодын мөнгөний асуудал дээр нэг зүйлийг нэмээд хэлчихье. Хүний биеийн хурууны өндөг хүртэл бүх эрхтэн судсаар холбогддог. Судсаар нь цус гүйж байна. Үүнийг мөнгөний урсгал гэж бодъё. Гэтэл нэн чухал хэсгийнх судсаар цус нь гүйхээ больчихоод байна. Эсвэл урсгал нь өөрчлөгдөөд байна. Банк руу сайн, муу маш их юм орж байна. Тэгээд хариуцлагагүй албан тушаалтан руу маш их мөнгө урсч байна. Далд эдийн засаг руу хамаг мөнгө ороод байна. Цус гүйхээ больсон эмзэг хэсэг нь хатаж хорчийгоод эхэллээ, өнөөдөр. Эхлээд үүнийг яаж зөв оношилж ханах вэ гэдэг асуудал бий. Шууд хэлбэл татвар төлөгчдийн мөнгийг яаж зөв оновчтой зарцуулах вэ. Үр дүнд нь хөгжил л ирэх ёстой. Сүүлийн арван жилд Монголын төсөв гурав дахин нэмэгдсэн. Харин хүн ам нь 200 мянгаар л өссөн ш дээ. Ингээд эцэст нь гадны хөрөнгө оруулалтдаа анхаарах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулалтын, татварын таатай орчинг бүрдүүл. Тэглээ гээд гадныхан Монголын төрд итгэхгүй байна. Гадныхан битгий хэл бид өөрсдөө итгэхээ больчихсон биз дээ. Тэгэхээр итгэлийг яаж олж авах вэ. Монголд шинийг санаачилж хийж байгаа хүмүүс үнэндээ гутарч байгаа. Баахан ажил хийгээд дуусахад муусайн олигархиуд гэдэг. Үүнийг улстөрчид л зохион байгуулдаг. Улстөрчдийн шийдэж чадахгүй байгаа сургууль, цэцэрлэгийг хувийн хэвшил л барьдаг. Харин өөрсдийнхөө халаасанд хийчихсэн хэдэн цаас нь шөнө ч нойрыг нь хүргэдэггүй л байхгүй юу. Ний нуугүй хэлэхэд улстөрчид өөрсдөө цагаан гартай болохын тулд нийгэмд компанийн захирлууд л хамаг бүхнийг хамж шимээд байна гэдэг ойлголтыг тараагаад байгаа юм. Бид өөрсдөө төрдөө итгэхгүй байгаа цагт гадныхан огт итгэхгүй ээ. Жишээ нь Жастин Каплаг өршөөлөө. Яагаад ингэж байгаа юм. Тэгвэл одоо эдийн засгийн өршөөлийн тухай хуулийг батлах шаардлагагүй болчихлоо ш дээ. Түүнийг өршөөх л байсан юм бол яах гэж хорьсон юм. Зүгээр л нэг татварын маргаан юм байна билээ. Одоо тэгээд Америктай эдийн засгийн ил тод байдлын гэрээ байгууллаа л гэж байна. Үүнийг бүлгийн хаалттай хуралдаан дээр хөндөхөд цаг 30 минутын дараа над руу залгаж байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл тэр Эдийн засгийн ил тод байдлын гэрээн дээр аливаа санхүү эдийн засгийн холбогдолтой хууль санаачлах болбол тогтоолынхоо төслийг англи хэл дээр орчуулаад 60 хоногийн өмнө Америкт өгөөд санал авах боломжийг нь гаргаж өгнө гэж байгаа. Ингэх л юм бол УИХ-ын 77 дахь суудлаа Америкийн Засгийн газарт тавиад өгчих. Хоёр хөрш ижилхэн нөхцөл тавиад эхэлбэл яах вэ гэх мэтээр хор уршиг ихтэй. Ер нь хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээхийн тулд эхлээд ард түмнийхээ төрд итгэх итгэлийг олж авах хэрэгтэй.

–Чуулган завсарласнаас хойш АТГ-ынхан нэлээд эрчтэй ажиллаж эхлэх шиг боллоо. Я.Батсуурь захирлыг хорьж Н.Энхбаяр даргад зарлан дуудах хүргүүллээ. Н.Алтанхуяг гишүүнийг ч шалгах бололтой?

-Үүний өдөөлт нь улс төр байгаа юм. Энэ нь буруу. Харин хуулийн дагуу хууль хүчний байгууллагууд хэн нэгний захиалгагүйгээр ажиллаж байвал хамаа алга. Манай нам, өрсөлдөгч нам байх нь ч падгүй. Зарчмын асуудал. Үнэхээр эрх мэдлээ урвуулан ашиглаад мөнгө идчихсэн бол ялаа эдлэх ёстой. Энэ тохиолдолд УИХ-ын гишүүн байлаа ч толгойг нь илэх шаардлагагүй. Харин улс төрийн захиалгаар хэн нэгнийг торны цаана хийж байгаа бол байж болохгүй үйлдэл.

–Засагт орсон учраас МАН-ынхан хууль санаачилж батлуулах боломжтой болсон биз дээ?

-Надад үнэндээ хувийн ашиг сонирхол алга. Баярхаж байгаа юм биш, онгирч байгаа юм биш, аль нэг суудал дээр очоод идэж ууя гэсэн санаа алга. Нийгмийн харилцаа зөв голдрилдоо байх ёстой гэсэн санаа өвөрлөж орсон юм. Сүүлийн үед хамтарсан гэдэг нэрийн дор олон зүйл болохоо байж байна. “Хамтарчихаад чимээгүй бай, улс төрөө бод л доо” гээд. Ийм хандлага их гарах болсон. “Нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөн үлдэгдлийг зөв захиран зарцуулахгүй бол би хоёр дахь Дэнзэнг тодруулна шүү” гэж чуулган тарахын өмнөхөн хэлсэн. Тэгэхэд АН-ын удирдлагууд С.Бямбацогт даргыг дуудаж “Наад Номтойбаяртаа хэлээч. Юу яриад байгаа юм” гэсэн байна билээ.

–МАН засагт орсон нь буруу гэсэн үг үү?

-Би зөв гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл засагт ороогүй байсан бол хяналт тавих, дотроос нь мэдээлэл авах боломж олдохгүй байсан. Өрийн зохистой хэмжээ 58.3 хувьд хүрснийг мэдэх байсан уу. Бид засагт орсноороо энэ идээ бээр нь хаана байна түүнийг нь шахаж байна. Нөгөө талдаа аливааг санаачлаад хийх боломж нь бүрдэж байгаа юм.

–Засгаас гарсан ч яахав гэж дуугарах гишүүн ч байгаа?

-Болж бүтэхгүй бол гарна. Ер нь манай намаас ч сайдын суудалд суусан зарим нэг хүн бусдыг танихаа байгаад байна. Ямар хурдан сэхдэг юм.

Л.МӨНХТӨР

-ХҮЙТНИЙ ХӨНДИЙД ГАЗАР ОЛГОЖ БАЙНА-

Нийслэлийн 52 байршилд иргэдэд гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 15309 га газарт цахим системээр газар өмчлүүлэхээр шийдвэрлэсэн билээ. Уг шийдвэрийн дагуу цахимаар газар өмчлүүлэх хоёрдугаар ээлжийн бүртгэл өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 26-наас хоёрдугаар сарын 9-ний хооронд явагдаж дууссан.

Цахимаар газар өмчилж авахаар сонгогдсон иргэд харьяа дүүргийнхээ Өмч, газрын харилцааны албанд хандаж газар өмчлөх өргөдлөө баталгаажуулаад буй. Зарлагдсан байршилд акт үйлдэн баталгаажуулах ажлыг гүйцэтгэх компаниудыг тендерээр шалгаруулсан юм байна. Баянзүрх дүүргийн 20 дугаар хороо Их цуурай, Бага цуурайн аманд “Блюжей ланд” ХХК, Сонгинохайрхан дүүргийн Эмээлт уулын баруун хоолойн байршилд “Геоцацраг” ХХК, Багануур дүүргийн Тариан булаг, хоёрдугаар байршилд “Эрдэнэ сүрвэй” ХХК, Багахангай дүүргийн хоёрдугаар хороо Хангайн хөндийд “Онч сөрвей” ХХК тус тус уг ажлыг гүйцэтгэхээр болсон юм.

Өчигдөр Эмээлт уулын баруун хоолойд газар олгож буй “Геоцацраг” ХХК-ийн гэрт очлоо. Тус компанийнхан иргэдэд газар олгох ажлыг гардан хийж байгаа юм. Газар олгож буй байршилдаа гэр бариад амралтын өдөргүйгээр өглөө 10 цагаас орой 17 цаг хүртэл үйлчилж байна. Эмээлтийн давааг уруудаад хэсэг явж байгаад баруун гар тал руу буюу ертөнцийн зүгээр хойш, Хүй долоон худаг руу салдаг зам бий. Яг тэр замаар салахын наахна замын урд талд уг компанийн ганц гэр байрлаж байна. “Газар олголт” гээд томоор биччихсэн анонсыг гэрийн дээд бүслүүрээс бэхэлчихэж. Хэн ч харсан, энд газар олгож байгаа юм байна гэж ойлгогдоно. Гадна нь машин тэрэг зогсоно. Гэрт орлоо. “Гео цацраг” компанийн ерөнхий инженер Б.Бямбадорж иргэдийг бүртгэж сууна.

Иргэд “Өргөдөл хүлээн авсан тухай тодорхойлолт”-оо түүнд өгөөд “Нэгж талбарын хил, заагийн газарт бэхэлсэн эргэлтийн цэгийг хүлээлгэн өгсөн тухай акт”-ыг бөглөж байна. Мөн 30 мянган төгрөгийг бэлнээр төлж байлаа. Пайз, газрын кадастр, ажлын хөлс зэрэг нь энэ мөнгөнд багтаж байгаа аж.

Ингээд бичиг цаасны ажил дууссаны дараа ерөнхий инженер “Та түр хүлээж байна уу. Танай байршил нэлээд цаана юм байна. Цэнхэр тугтай “Pajero” машин ирэхийг хүлээ. Ирэхээр нь суугаад газраа заалгаад гадаслагаа, тэмдэглэгээгээ хийлгэнэ үү. Тэгээд тавдугаар сард Газрын албанаасаа өмчлөх шийдвэрээ аваарай” гэж нэг бүрчлэн захих аж. Хэрэв хуваарилагдсан газар нь замдаа ойрхон байвал “Та 89-43 дугаартай машин ирэхээр суугаад газраа заалгана уу” гэж зөвлөнө. Энэ байршилд 3400 иргэнд 20х25 хэмжээтэй буюу 0.5 га газар өмчлүүлэх бөгөөд өчигдрийн байдлаар мянга гаруй хүн газраа заалгаад актаа аваад байгаа юм байна.

Эдний компани цагаан сарын өмнөөс энд ажилчдаа байрлуулжээ. Иргэдийн хувьд бичиг баримтаа дутуу авч ирэх тохиолдол их гарч байгаа аж. Газар олгож, хуваарилахдаа шууд компьютерийн программын дагуу олгосон болохоор зарим хүмүүс “Замдаа ойрхон газар өгч болоогүй юм уу”, “Манайх хэтэрхий хол юм байна” гэх мэтээр маргаж байгаа гэнэ. Тус компанийнхны хувьд газар хуваарилахад ерөөсөө ойролцоогүй. Хуваарилсан газрыг нь зааж, кадастрыг нь хийн, гадаслагаа хийлцэж, пайзжуулах ажлыг нь түргэн шуурхай хийж өгч үйлчилж байгаа гэдгээ тайлбарлаж байв. Гэхдээ иргэдийн хувьд “Төрийн минь буян. Үнэгүй газар өгч байгаад баяртай байна” гэх талархлын үг их хэлж байгаа гэнэ. Зарим нь “Хурдан морьдын тоосон дунд амьдрах юм байна” хэмээн бэлгэшээж “Өнөө жилийн наадмын хурдан морьд бариалахыг Эмээлт хайрхан дээрээс харж болох юм байна шүү” гэжээ. Иргэдийн хувьд хотын их утаанаас хол, салхины дээд талд, “Монгол наадам” цогцолборын ойролцоо төв зам дагуу газар авснаа ихэд олзуурхаж байгаа юм байна. Энэ газар нь Сонгинохайрхан дүүргийн хорьдугаар хорооны харьяа хэсэг бөгөөд Эмээлт уулын баруун хоолой гэж нэрлээд байгаа ч нутгийн иргэд энэ орчмыг Хүйтний хоолой гэж дууддаг гэнэ. Өвөлдөө нэлээд салхи жавартай учир Хүйтний хөндий гэж нэрлэсэн гэж тээврийн жолооч нар ярилцдаг аж. Өвөлдөө уг хөндийд айлууд өвөлждөггүй бол зундаа ороод ирдэг гэнэ. Зуны улиралд энэ хөндийд зуншлага таатай, өвсний гарц сайн байдаг тухай энэ хавийн малчид ярилцдаг юм байна. Гол горхи, ой мод үгүй ч өгөөжтэй хөндий гэдгийг Эмээлтэд амьдардаг иргэд ярьж байлаа. Газраа заалгахаар ирсэн нэгэн залуу “Энэ хөндийд газар авахаар болсныг эмээ маань дуулаад өгөөж баян хангай гэж хэлж байна лээ. Түүх домогтой л хөндий гэсэн. Зундаа өвс ургамалтай сайхан газар гэсэн. Зуслангийн байшин баривал тохиромжтой болов уу гэж бодож байгаа” гэж ярилаа.

Хүйтний хөндийд иргэд газар өмчилж амьдрах учир түүнийг нь дагаад сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гэх газрууд баригдах нь тодорхой. Эдгээр газруудыг нь хаана, яаж байршуулахыг зурагт тодорхой заасныг харлаа.

Өдөрт дунджаар 150-160 хүн ирж актаа авч байгаа юм байна. Энэ сарын 12-ныг хүртэл эдний компани энд ажилчдаа байрлуулж үйлчлэх гэнэ. Энэ хугацаанд багтааж ирж үйлчлүүлбэл хэн хэндээ чирэгдэлгүйг сануулж байлаа. Өчигдөр өдрийн 13 цагийн үед 30 гаруй иргэн ирж бүртгүүлээд байв. Цэнхэр туг намируулсан “Pajero” жийп тоос татуулан цаашилна. Араас нь машинууд дагах аж. Газар өмчлөхөөр болсон иргэд нэгээс хоёр хүнтэй хамт ирдэг юм байна. Төмөр гадас, цемент, модон шон гээд л хуваарилагдсан газрынхаа дөрвөн буланд зоох, тэмдэглэх зүйлсээ алх, лантуу, хүрзтэй авчирчээ. Зарим айл нь хуучин дугуй авчирч суулгаж байгаа гэнэ. “Гео цацраг” компанийн зүгээс тэмдэглэгээг дахин шалгах ажилчдыг гаргажээ. Иргэдийн тавьсан тэмдэглэгээ, шон зэргийг сугалж авах, машинаар дайрах зэрэг үйлдэл гардаг юм байна. Тиймээс дараа нь элдэв будлиан гарахаас сэрэмжилж тэмдэглэгээ, гадас зэргийг нь шалгаж, дахин гадаслаж байлаа. Айлуудын өмчилсөн газрын дөрвөн буланд төмөр гадас зоогоод дээр нь дугаарыг нь шууд шивж пайзжуулж байгааг харлаа. Гэвч хог, төмөр түүдэг хүмүүс гадсыг нь сугалаад байгаа нь хүндрэл үүсгэж буйг тус компанийн ажилчид учирлана. Хүй долоо худаг руу явсан өндөр хүчдлийн шугам Хүйтний хөндийн араар дайрч байгаа болохоор эндхийн иргэд тог цахилгааны асуудалд нэг их толгой өвтгөхгүй бололтой.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хэлбичгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч Ширсэдийн Цэнд-Аюуштай ярилцлаа. Наяад оны эхээр тухайн үеийн Соёлын яамыг толгойлж дараа нь Монголын зохиолчдын эвлэлийн орлогч даргаар ажиллаж байсан тэрээр Утга зохиол, нийгмийн ажилтны дээд сургуулийг үүсгэж байгуулж орчин үеийн утга соёл, сэтгүүлзүйн түүхэнд гавьяа байгуулсан нэгэн юм. Эл эрхэмтэй саяхан батлагдсан Монгол хэлний хуулийн талаар ярилцсанаа хүргэе.

–УИХ саяхан Монгол хэлний тухай хуулийг баталлаа. Хууль анх өргөн баригдаж, хэлэлцэгдэж эхлэхээс л шүүмжлэл дагуулж байсан. Соёлын сайд байсан хүний хувьд та энэ хуулийн хэрэгжилтийг хэрхэн харж байна вэ?

-Хэл гэдэг хүний нийгмийн хамгийн үнэт баялгийн нэг. Аливаа улс орны оршин тогтнох тулгуур багана нь улсын хил хязгаар, үндэсний хэл, түүх соёл юм. Хэл бол харилцааны чухал хэрэгсэл. Нөгөө талаас оюун санааг баяжуулж байдаг. Өнөөдөр монгол бичгийн талаар дуугарах хүнгүй юм шиг улсууд ойлгоод байна. Тийм биш л дээ. Б.Ринчен гуай, Ц.Дамдинсүрэн гуай Лувсанвандан гуай зэрэг монгол хэлний манаач болсон хүмүүс байсан. Тэд монгол хэлийг хөгжүүлж баяжуулахын төлөө байнгын анхаарал тавьж ажиллаж байсан юм. Үеийн үед том сэхээтнүүд эх хэлээ хадгалж, хамгаалахад ихээхэн анхаарал тавьж ирсэн. Харин Монгол бичгийг олон түмэнд сургах үзэл баримтлалтай УИХ-аас баталсан Монгол хэлний тухай хууль нь урьд үеийн уламжлалыг баяжуулж өгч байгаа нь сайн зүйл. Гэхдээ хэрэгжих нөхцөл гэж айхавтар том бэрхшээл бий гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Жишээлбэл, манай сэхээтнүүд Ардын хувьсгалын дараа 1930-аад онд латин бичгийг эзэмшье гээд хоёр, гурван жил яваад бүтээгүй. Дараа нь Ц.Дамдинсүрэн гуай кирилл бичгийг эзэмших нарийн дүрэм журмыг гаргаж ирсэн. Энэ нь манай Монголын үндэсний том соёл, бичиг болсон. Түүнчлэн монгол хэлний дүрмийг өөрчлөх талаар дээрээс янз бүрийн ярианууд гарч, төсөл нэрээр баахан ажил явагдсан. Монгол хэлний дүрмийг Ц.Дамдинсүрэн гуай шиг том эрдэмтэн л өөрчилж чадна. Тэрнээс мань мэтийн мянган хүн нийлээд хийчихдэг ажил ч биш. Монгол хэл, бичиг гэдэг бол маш нарийн зүй тогтолтой зүйл. Зүгээр нэг тогтоолоор өөрчлөгдчихгүй. Хэдэн зуун жилээр баяжиж, уламжлагдаж байдаг.

–Монголчууд 2025 оноос бүх нийтээрээ монгол бичигт шилжинэ гэж байгаа. 1990-ээд оноос ерөнхий боловсролын сургуулиудад уйгаржин заасан ч энэ ажил үр дүнд хүрээгүй болохоор удаан үргэлжлээгүй. Тэгэхээр арван жилийн дараа энэ байдал дахиад л давтагдах нь бололтой?

-Бүх нийтээр уйгаржин бичигт шилжих нь санааны зоргоор хийчихдэг ажил биш. Монгол бичгийг мэдэх шаардлагатай түүхийнхэн, хэл уран зохиолын багш нар, эрдэмтэд л сайн судлаад авч явбал болно. Кирилл бичиг бол Монгол Улсын XX зууны сэргэн мандалтын эх ундарга нь шүү дээ. Манай улсын хэдэн үеийн сэхээтнүүд болоод монголчуудыг бичиг үсэгтэй болгож гэгээрүүлсэн нь кирилл үсгийн гавьяа. Тиймээс ЮНЕСКО-гоос монголчуудыг бүх нийтээрээ бичиг үсэгтэй ард түмэн болсонд шагнаж урамшуулсан юм. Энэ бол бусад орнуудад хийгдээд байдаггүй ажлыг манай улс кирилл бичиг, үсэгтэй болсноор хэрэгжүүлсэн том амжилт. Бид энэ амжилтаас ухрах ёсгүй.

1990-ээд онд монгол бичгийг заах багш үнэндээ дутмаг. Монгол хэл, уран зохиолын багш нараар заалгасан болдог ч үр дүнд хүрээгүй юм. Бичиг, үсэг гэдэг бол хамгийн гол нь нийгэмтэйгээ харьцах том хэрэглүүр. Яахав, бичиг, үсэг мэдэхгүй хоёр хүн хоорондоо яриад байж болно л доо. Гэхдээ нийгмээ, улс орноо, эх дэлхийгээ бичиг үсгийн тусламжтайгаар танин мэддэг. Манай улс 2025 онд уйгаржин бичиг рүү бүх нийтээрээ орно гэдэг бол сэрүүн зүүд. Харайлаа гэхэд буух газраа харж байх хэрэгтэй. Тогтоол, дүрэм, журам гарч болно. Гэхдээ тэрийг яаж хэрэгжүүлэхээ ухамсарлах хэрэгтэй. Хялбархан бүтчихдэг ажил ч биш. Өвөрмонголын хэдэн арван мянган багш нарыг авчраад гурван сая хүндээ заалгадаггүй юм л бол монголчууд уйгаржинд шилжих боломжгүй.

–Уламжлалт бичиг нэлээд шүүмжлэл дагуулж байгаа. Жишээлбэл, “гурил” гэдэг үгийг “гулир” гэж тэмдэглэж байх жишээний. Үүнээс үүдэн уйгаржин бичгийг манайхан одоогийн хэл ярианы онцлогт тохируулаад хэрэглэе гэх болж. Нэг хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд бүхэл бүтэн хэл соёлыг ингэж өөрчилж болдог юм уу?

-Мянган жилийн соё­лыг өөрчилнө гэдэг байж боломгүй зүйл. Улс төр гэдгийн их зовлонтой юмны нэг шийдвэр гаргачихаад Монголын түүхэнд үлдэж, гялалзана гэж ойлгоод байх шиг. Улс төрийн тогтоол, шийдвэр, хууль баталж байгаатай адил хэл соёлыг ийм хямдхан гаргаж болдоггүй юм. Хэрэгждэг ч зүйл биш. Хэл гэдэг бол өөрийн нарийн хуультай. Монголчуудыг бүх нийтээрээ монгол бичигтэн бол гэж хавтгайруулаад, гурван саяулаа уйгаржин бичигтэн болно гэвэл бүтэхгүй ажил гэж хэлэх байна.

Ер нь бичиг, үсгээ солих гэсэн ард түмэн амжилтад хүрдэггүй. Олон улсын хэмжээнд бичиг, үсгээ өөрчлөх гэсэн оролдлого хандлагууд гарч байсан. Бүгд л замхарсан. Улс орны тэр олон мянган жилийн уламжлал хөгжиж явах ёстой тулгуур нь бичиг, үсэг. Үүнтэй холбогдуулаадхэлэхэд эх хэлний боловсрол бол хүний насан туршийн зүйл. Тэр боловсролоо байнга хөгжүүлэн дээшлүүлж явах нь хүн бүрийн үүрэг юм. Гадаадын эрдэмтэн мэргэдийн хэлсэн үг ч байдаг. “Хүн гадаад хэлийг нэг жил ч юм уу, зургаан сарын хугацаандсурч болно. Харин өөрийнхөө төрөлх хэлийг насан туршдаа сурч чаддаггүй юм” гэсэн нь бий. Ингэхээр хэл бол агуу том зүйл. Дэлхийн аль ч соёлтой улс үндэстэний өөрийн хэл нь хуультай. Бичиг, үсгээр хэлийг баталгаажуулж, баяжуулж байдаг юм.

–Кирилл үсэг бол монголчуудыг дэлхий дахины соёлтой танилцуулсан гэж та дээр хэлээ. Дэлхийн сонгодог бүтээлүүд цөм кирилл бичгээр Монголын ард түмэнд хүрсэн. Энэ утгаараа кирилл бичгийг хамгаалж, хадгалж авч явах ёстой баймаар…

-Монголын олон үеийн алдартай, бичгийн хүмүүсийн бүтээлийг XX зуунд шинэ үсгээр сурлаа. Үүн дээр буруу зөрүү гээд хэлээд байх юмгүй. Соёлын асар том дэвшил. Дэлхийн сонгодог бүтээлүүдийг монгол хэлэнд орчууллаа. Кирилл бичиг бол монголчуудыг дэлхий дахины соёлтой танилцуулсан учраас энэ бичгээ их хямгадаж, хадгалж, хөгжүүлж байх хэрэгтэй. Зэрэгцүүлээд мянган жилийн түүхтэй үндэснийхээ бичгийг авч явах ёстой. Жишээлбэл, бид оюутан байхдаа санскрит, төвд хэл, тод, дөрвөлжин үсэг, уйгаржин үсэг үзэж, хоорондоо захиа бичих хэмжээнд байлаа. Даанч амьдрал дээр гараад хэрэглээ байхгүй болохоор мартагддаг. Мэргэжлийн хүмүүс нь эдгээр үсгээ авч үзээд улам боловсронгуй болгоод явах нь зүйтэй. Тэрнээс нийт ард түмний хувьд кирилл бичгээс хөндийрнө гэдэг бол бүтэшгүй ойлголт. Бичиг үсэг тухайн улс орны толь нь байдаг. Гэтэл манайхан нэг юмнаас нөгөө рүү хуйларч, хаврын салхи шиг байх юм. Ийм хандлагаар улс орныхоо том соёл, үндэсний оршин байх баталгааг бид дураараа өөрчлөөд байж болохгүй. Эх хэл рүүгээ дайрна гэдэг бол Монгол Улс буруу зам руугаа гулсаж байна. Эх хэлний олж авсан мэдлэг боловсрол гэдэг бол тухайн хүний сэтгэхүйг баяжуулж хөгжүүлж өгдөг.

–Дэлхий нийт даяаршиж байхад манайхан хуучин бичгээ сэргээнэ гэж байгаа нь дэвшил биш ухралт гэдгийг эрдэмтэн, судлаачид хэлж байна. Нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг нь харгалзахгүйгээр лоббины хуулиуд олноор төрөх болсныг улс төрийн хүрээнийхэн ч шүүмжилдэг. Ер нь аливаа хуулийн цаана их хэмжээний мөнгөн дүн байдаг гэлцэх юм билээ.

-Яг үнэн. Тэр мөнгөнд л яваад байхгүй юу. Энэ бол улс төрийн үзэмж, сонирхлоор хийж болдог ажил биш. Манай эрхэм түшээд 1924 онд баталсан Үндсэн хуулийг 1992 онд шинэчилсэнтэй адилтгаж бичиг, үсгээ өөрчилчихнө гэж бодож болохгүй. Бичиг, үсгийн соёл хэдэн мянган үндсэн хуультай тэнцэнэ. Улстөрийн аясаар энэ том соёлд халдана гэдэг бол Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолд сэв суулгах ажил болно л доо.Кирилл бичиг бол Монголыг 100 жил соён гэгээрүүлсэн, Монгол Улсыг дэлхий дахинд таниулсан бичиг гэдгийг дахин хэлье.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Оросын сөрөг хүчний удирдагч Борис Немцов Москвад буудуулж алагдсан мэдээлэл дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байна. Б.Немцовтой одоогоос 17 жилийн өмнө Оросын Засгийн газрын Тэргүүн шадар сайд байхад нь Москвад албан өрөөнд нь уулзсан урлаг судлаач сэтгүүлч Дэ.Мягмарсүрэнгийн хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна. Дэ.Мягмарсүрэн тухайн үед “Засгийн газрын мэдээ” сонины Москва дахь сурвалжлагчаар ажиллаж байсан юм.

1998 оны нэгдүгээр сар. Оросын өвөл ид болж байсан цаг. Оросын Засгийн газрын Тэргүүн шадар сайдБ.Немцовтой уулзаж ярилцлага авах хүсэлтээ тавиад удаагүй байтал тун нааштай хариу авлаа. Түүний хэвлэлийн нарийн бичгийн дарга А.Е.Першин гуай сайхан зантай уриалгахан хүн аж. Түүнтэй холбоо барих бүр тэргүүн шадар сайд үнэхээр ажил ихтэй завгүй байгааг учирлаж, гэхдээ Итали руу явахаас өмнө нь хоёрдугаар сарын эхний арав хоногт заавал уулзуулна гэж амлаж билээ. Тэгтэл нэгэн өдөр утас маань хангинаж, таныг Борис Ефимовичтой уулзуулах боллоо гэлээ. Б.Немцов бол Оросын засаг төрийн өндөрлөгт богинохон хугацаанд оюуны тэнхээ, санаачилга, зохион байгуулах чадвараараа цойлон гарч, Оросын олон нийтийн хүндэтгэл хүлээж чадсан төрийн их ирээдүйтэй залуу зүтгэлтний нэг. Тэрбээр 38-хан настайдаа Оросын Засгийн газрын хамгийн залуухан шадар сайд болсон юм. Бас ОХУ-ын анхны хамгийн залуу губернатор болж байлаа. Б.Немцов 1981 онд Горький хотын Улсын их сургуулийн радио физикийн эрдэм шинжилгээний ажилтнааражиллажээ. 1985 онд физик математикийн дэд эрдэмтэн болсон байна. Түүний нийгмийн идэвхтэй үйл ажиллагаа нь байгаль орчинг хамгаалах хөдөлгөөнд оролцсоноор эхэлж, улмаар Ардын депутатаар сонгогдож явав. 1991 оны наймдугаар сарын хэрэг явдлын үеэр Цагаан ордонг хамгаалагчдын нэг байлаа. Энэ үеэс Борис Ельциний анхааралд өртөж, хожим Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үед Б.Ельциний итгэмжлэгдсэн хүн болсон байна. Доод Новгород мужийн захирагч байхдаа Григорий Явлинскийг урьж, тодорхой мужид капитализм байгуулах өвөрмөц туршилт хийсэн нь ялангуяа нийгмийн хүрээний зарим асуудлыг шийдэхэд бодитой үр дүнд хүрсэн байна. Тухайлбал улсын үйлдвэрүүд үр ашгаа дээшлүүлж, цалин хөлсөө нэмэгдүүлснээр орон сууц болон нийгмийн хүрээнийбусад зүйлд зориулах зардлаас бүрэн чөлөөлөгдсөн нь зах зээлийн нөхцөлд үр өгөөжтэй үйл явдал болсон байна. Доод Новгород мужид ажилгүйдэл байхгүй болсон бөгөөд хүн ардын амьдралын түвшин мэдэгдэхүйц дээшилсэн юм билээ. Б.Немцов өөрийн үзэл бодолтой, шударга зоримог залуу. Мужийн захирагч байхдаа Оросын Засгийн газрыг нэр зааж, Үндсэн хуулийн шүүхэд гомдол гаргаж явсан билээ. Ерөнхий сайд В.Черномырдин, тухайн үеийн шадар сайд Е.Гайдар нарыг тодорхой дурдаж тэдний явуулж байсан шинэтгэлийг хурцаар шүүмжилдэг байв. Ялангуяа Чечений дайныг эрсэсэргүүцдэг байлаа. Тэрбээр уг дайныг эсэргүүцэж сая хүний гарын үсэг цуглуулж байсан. Түүний бие даасан энэ байр суурь Б.Ельциний дургүйг хүргээгүй юм. Харин ч Москвад ажиллахыг Кремлийн зүгээс нэг бус удаа урьж байлаа. Тухайлахад Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын даргаар ажиллахыг түүнд санал болгож байсан. Гэвч тэрбээр татгалзжээ. Харин Оросын Засгийн газрын тэргүүн шадар сайдаар ажиллана уу гэсэн сүүлчийн саналыг арга буюу хүлээн авсан байна.Оросын засаг төрийн өндөр албанд оронгуутаа залуу хүний омголон халуун сэтгэлээр төрийн үйл ажиллагаагаа тэрбээр тун дайчин идэвхтэй эхэлсэн юм. Орон сууц, ахуйн үйлчилгээний шинэтгэл хийх үзэл санаагаа тунхаглан зарлаж, Примор тэнгисийн хавийн нутагт удаан үргэлжилсэн эрчим хүч­ний хямралыг нааштай шийд­вэрлэж чадсан юм. Япон, Хятадад айлчлан эдийн засгийн үр ашигтай хэлэлцээрүүдийг амжилттай байгуулж том хэмжээний төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд бодитой хувь нэмрээ оруулсан юм. Оросын хувь нийлүүлсэн “Газпром” нийгэмлэгийн хүчирхэг дийлдэшгүй удирдагч гэгдэх Р.Вяхиревтэй үг хэлээ ололцож, улсад өгөх өр төлбөрийг нь хүртэл түүнээс салгаж чадсан аж. Б.Немцовын авч хэрэгжүүлсэн эрчимтэй зоримог, шийдмэг алхам, арга хэмжээнүүд түүний нэр хүндийг олны дунд зүй ёсоор улам бэхжүүлж, гэхдээ үүнд нь бас атаархаж жөтөөрхсөн тодорхой эсэргүүцэгч хүчнүүд ч байлаа.Тэд түүний нэр төрийг гутаах сөрөг үйл ажиллагааг идэвхтэй явуулж байв. Б.Немцовоос өө сэв эрж хайсан өгүүллүүд хэвлэлд нийтлэгдэх болж, улмаар ном ч гарлаа. Б.Немцовыг эсэргүүцэгч сөрөг хүчний магнайд Оросын Либерал ардчилсан намын тэргүүн В.Жириновский явна. 2000 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших эхний таван хүний эгнээнд орж чадаагүйдээ В.Жириновский улам шаралхаж, олон нийтийн санал асуулгаар Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөх хүний хоёрдугаарт яваа Б.Немцовт тэрбээр уураа маш их гаргаж байжээ. Борис Ефимовичийн нэр хүндийг гутаасан хэвлэлийн бага хурал хийлгэх, үг яриа гаргах нь энүүхэнд. Ер нь бодитой тодорхой ажил хийж яваа хүн сайн муу үг дуулж яггүй тэмцэл бэрхшээлтэй тулгарах нь жам юм даа. Ямар ч атугай Оросын засаг төрийн өндөр албанд очоод дөнгөж жил гаруйхан болж буй энэ нэрд гарсан залуу удирдагчтай өөртэй нь биечлэн уулзаж санаа бодлыг нь сонсож авсан нь үнэхээр том аз завшаан юм.

Оросын Засийн газрын цагаан ордныг зорьж очиход шадар сайдын ажлын алба­ныхан элэгсэгээр хүлээж авсан. Өрөөнд нь ортол цэлий­сэн том өрөөний голд том алаг нүдтэй сүрлэг ханхайсан эр инээмсэглэн зогсож, гадаадын сурвалжлагч бүсгүй гэрэл зургаа түүний хамт авахуулж байлаа. Яах учраа олохгүй зогстол Та ор ор. Наашаагаа ойрт л доо гэж тун уриалгахан хэлэх нь түүний эгэл энгүүн, гүндүүгүй сайхан орос эрийн занг илтгэнэ. Сурвалжлагч бүсгүй гэрэл зургаа авч дуусмагц нь би тэргүүн шадар сайдад ойртож: “Тантай уулзаж байгаадаа баяртай байна” гэхэд “Надад ч мөн адил таатай байна” гэж тэрбээр урдаас маань хариулав. Ингээд урт том ширээний ард сууцгаалаа.

-Борис Ефимович оо. Та манай Монголын талаар ямар төсөөлөлтэй явдаг вэ?

-Би саяхан Монгол улсын дээгүүр нисч Хятад руу зорьж явлаа л даа. Энэхэн зуур онгоцныхоо цонхоор монгол нутгийг тун анхааралтай харлаа. Цэлмэг сайхан агаартай байв. Монголчууд уудам нутаг шигээ уужуу сэтгэлтэй, эрх чөлөөнд тэмүүлсэн ард түмэн байдаг байхдаа гэж санагдсан. Монголчууд эрчимтэй хөгжиж буй соёл иргэншлээс алс зайд аж төрдөг авч, шинэ юмыг амархан тусгаж авдаг эрх чөлөөг эрхэмлэсэн хүмүүс байдаг болов уу гэж бодсон. Ийм өргөн уудам тал нутаг, тэнгэр өөд цойлсон уулстай нутгийн хүмүүсийн ухамсар сэтгэлгээ нь хүртэл эрх чөлөөг хүсэмжлэх хязгааргүй тэмүүлэлтэй байх нь аргагүй юм уу даа гэж надад бодогдсон. Энэ чанар нь монголчуудын хүсэл зоригийг нь олон талаар тодорхойлдог байх. Түүний дотор Монголын өнөөгийн улс төрийн амьдралыг ч тодорхойлж байгаа болов уу. Тухайлахад, Орос оронд дөнгөж арайхийж хэрэгжиж эхэлж байгаа эрх чөлөө, ардчиллын олон үзэл санаа, харин Монгол оронд манайхаас илүү түргэн биеллээ олчихсон байдаг. Энэ нь тодорхой өөрийнх нь ухамсар сэтгэлгээнээс шалтгаалж байгаа хэрэг л дээ. Монголын тухай миний төсөөлөл гэвэл ийм л байна. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд Монголын шуудангийн маркууд тун гоё үзэмжтэй байдагсан. Сурагч байх үед манай ангийн хүүхдүүд монгол шуудангийн маркуудыг солилцдог байлаа. Би ч гэсэн марк солилцохоор шийдсэн. Ингээд захидал авдаг байсан л даа.

-Чухам үнэнийг хэлэхэд, сүүлийн жилүүдэд манай хоёр орны харилцаа таагүйхэн цаг үеийг үзэж байна уу даа гэж зарим үед бодогдох юм.

-Энэ нь шилжилтийн үеийн түр зуурын үзэгдэл байх л даа. Сүүлийн хоёр жил гэхэд Орос, Монголын хоорондын бараа солилцоо хоёр дахин багассан байх жишээтэй. Гол нь Орос оронд нийлүүлдэг Монголын экспортын бараа хорогдсон. Энэ нь Оросын талаас ноогдуулдаг гаалийн өндөр татвартай холбоотой гэж манайхан үздэг юм байна лээ.

-Чухам ямар бараанд байх нь вэ?

-Орос оронд нийлүүлдэг Монголын уламжлалт бараа, бүтээгдэхүүн л дээ. Тухайлахад, мах, арьс, шир, хивс гээд олон бүтээгдэхүүн байгаа…

-Ингэхлээр гаалийн татварыг бууруулах талаар эргэж харах бололцоо бий болов уу?

-Дэлхийн худалдааны энэ байгууллагад элсэхэд аливаа татвар түрээсийг бууруулах шаардлага гардаг. Ингэхлээр уг байгууллагад элсэж ормогц гаалийн татвар ноогдуулалтын хэмжээ буурах болно.

-Дэлхий дээр орос барааны чанар чансааг ойлгодог, үнэлдэг ард түмэн гэвэл манай монголчууд л байх. Гэтэл сүүлийн жилд ер нь Оросын бизнесменүүд Монголын зах зээлд тун бага анхаарал тавьж байгаа юм шиг санагддаг?

-Ер нь танай зүгээс манай бизнесменүүдийг татах реклам байхгүйтэй л холбоотой байж болох шүү. Монголын зах зээлийг сонирхох хүмүүс бий л дээ. Үүнийг бодох хэрэгтэй. Танайхан рекламдахдаа муу ажиллаж байгаа байх. Нөгөө талаас Орос улс асар уудам нутагтай Холбооны улс. Иймд хил хавийн муж нутгийхантай хэлхээ холбоог бэхжүүлж, хамтран ажиллах нь хэтдээ ирээдүйтэй болов уу.Тухайлахад, Эрхүү, Читийн муж зэрэгтэй… Энд худалдааг өргөн зохион байгуулж ажиллах нь хялбар юм. Ийм чиглэл, дэг журамд оруулахад бүс нутгийн удирдлагыг хандуулах нь зүй зохистой юм.

-Та тун богино хугацаанд Оросын төр засгийн өндөр­лөгт гарсан хүн. Энэ нь таны хувьд санаандгүй үйл явдал байсан уу ?

-Миний хувьд энэ санам­саргүй, гэнэтийн хэрэг явдал болсон гэж хэлмээргүй юм уу даа. Яагаад гэвэл би урьд нь мужийн захирагчийн алба хашиж байсан.

-Ер нь та албан тушаалд хэрхэн ханддаг вэ?

-Эрх мэдлийн өндөрлөг өөд бүх хүчээ хэрэглэн тэмүүлдэг аюултай хүмүүс байдаг. Ний нуугүй хэлэхэд би хэзээ ч эрх тушаалын оргилд хүрэхийг эрмэлзэж яваагүй. Ер нь эрх мэдэл, өндөр албан тушаал гэдэг чинь эмэгтэй хүнтэй адил зүйл санагддаг. Хэрвээ эмэгтэй хүнд таалагдахыг хүсвэл хүчээ харуулаад байх хэрэггүй байдаг. Бид хүүхнүүдийг хайрлах тусам тэдэнд таалагддаггүй гэж А.С.Пушкин хэлсэн шүү дээ. Үүний нэгэн адил эрх мэдэлд дуртай болох тусам түүнтэй нийцэхээ больдог. Ийм учраас эрх тушаалд хорхойтох нь заавал ялагдалд хүргэж таарна.

-Сүүлийн үед өөрийн чинь талаар хэвлэлд ихэд бичих болж, нэр төрийг чинь гутаах гэсэн оролдлого их гарч байна. Иймэрхүү маягийн өгүүлэл, ном зохиолд та эмзэглэдэг үү?

-Иймэрхүү төрлийн хэв­лэлийн нийтлэлд би аажуу тайван ханддаг. Намайг муу­чилсан элдвийн зүйл гарахад ямар ч байсан би өдөр хоногийг үр ашиггүй өнгөрөөгөөгүй юм байна даа гэж боддог. Иймд тун тайван, уужуухан ханддаг. Иймэрхүү зүйлсийг ойшоож уншдаг ч үгүй. Надад хийж бүтээх өөр ажил их бий.

– В.Жириновский таныг их үзэн ядах юм аа даа.

-Үнэн шүү. Ер нь л Владимир Вольфович мэтийнулс төрийн зүтгэлтнүүд эх оронд маань олигтой ашиг тус хүргэхгүй л дээ гэж үздэг. Энэ хүн миний эсрэг сөрөг хүчний талынх. Намайг шүүмжилж болно. Гэхдээ сэтгэлийн их хөдөлгөөнөө тэрбээр тун хачирхалтай хэлбэрээр илэрхийлдэг зантай.

-Өөрийнхөө гэр бүлийн тухай товч танилцуулна уу?

-Ам бүл маань цөөхүүлээ дээ. Эхнэр Раиса, охин Жанна. Гурвуулаа хамт аж төрдөг. Эхнэр маань номын санчийн мэргэжилтэй. Одоогоор гэрийн эзэгтэй болсон.

-Та жилийн өмнө Оросын засаг төрийн өндөр алба хашиж эхэлсэн. Энэ ганц жилийн хугацаанд юу хийж амжив. Юу амжсангүй вэ?

-Цэвэр эдийн засгийн хүрээнд нэлээд зүйлийг амжиж хийж чадсан. Тухайлахад, төсвийн мөнгийгзүй зохистой хуваарилах нээлттэй дүрэм журам тогтоосон, бүрэн эрхт банкуудаас татгалзсан, газрын тосны салбарыг дэг журамтай болгосон, эрчим хүчийг зөөвөрлөх төмөр замын тарифыг бууруулсан, Оросын түшмэдүүдээр татварынхаа мэдүүлгийг нь бөглүүлж чадсан. Одоо Оросын цэргий­нхэнд зориулсан сууцыг барьж байгуулах хөтөлбөрийг хийж амжлаа. Хэрэгжүүлж амжаагүй зүйлийн хувьд гэвэл, харамсалтай нь нийгмийн хангамжийн талаас хүмүүсийг дэмжих хууль тогтоомжийг өөрчилж чадсангүй, бүх түшмэлийг эх орны үйлдвэрийн “Волга” машинд нь суулгаж чадаагүй дээ.

-Өнгөрсөн онд болсон А.Пугачёвын төрсөн өдрийн баярт зориулсан концерт дээр таныг Алла Борисовнад баяр хүргэж байхыг би харсан. Та шүтэн бишрэгч нь үү?

-Тийм ээ. Алла Борисовна надтай үерхэж нөхөрлөдөг.

-Удахгүй манай үндэсний баяр “Цагаан сар” болно. Өөрөөр хэлбэл шинэ оноо угтаж, бар жилтэй золгох юм. Манай энэ баярыг тохиолдуулж, монгол түмэнд юуг ерөөж хүсмээр байна?

-Много денег и много любви.

Бар жилд эд мөнгө ихээр хурааж, биесээ хайрлан халамжлах сэтгэлээр дүүрэн явахыг бэлгэшээсэн, ОХУ-ын Засгийн газрын тэргүүний шадар сайд Б.Немцовын өлзийтэй энэ ерөөл бат орших болтугай хэмээн дотроо залби­раад ярилцлагынхаа төгсгөлд Борис Ефимович оо! Дурсгал болгож тантай гэрэл зургаа татуулах уу гэхэд маань том биетэй сүрлэг энэ залуу ширээнийхээ цаанаас босч ирээд хажууд минь зогссон юм.

Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл НИТХ-ын дарга Д.Баттулгад орон сууцны урьд­­чилгааг хөнгөвчлөх жур­мын төслийг өргөн барьжээ. Энэ журмыг боловс­руу­лах­даа нийс­лэлийн 300 шахам цэцэрлэг сургуулийн 12 мян­­ган багш, ажилчдаас су­далгаа авчээ. Энэ журмаар бол нийслэлийн иргэд орон сууцны найман хувийн зээлд хамрагдах боломж нэмэгдэнэ.

Учир нь зээлд хамрагдах хүсэлтэй иргэдийн 30 хувь нь л орон сууцны урьдчилгаа төлбөрийг хийх чадвартай. Харин үлдсэн 70 хувь нь урт хугацааны зээл төлөх чадвартай боловч урьдчилгаа 30 хувийг төлөх чадваргүйгээс зээлд хамрагдаж чадахгүй байгаа юм. Гэтэл нийслэлд орон сууцны нийлүүлэлт эрс нэмэгдсэн боловч худалдан авалт буурч байгаа судалгааны хариу гарчээ. Энэ нь нийслэлээс хэрэгжүүлж байгаа Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төсөлд саад учруулна. Ингэснээр дээд цэгтээ хүрээд байгаа утаа, хөрсний бохирдлоос салах хугацааг улам уртасгаж байгаа гэж үзжээ.

Өөрөөр хэлбэл утаа, хөрсний бохирдлыг бууруулах боломж нь орон сууц. Зээлээ төлөөд худалдан авах иргэд бэлэн. Дээрх санал хэрэгжвэл орон сууцны нийлүүлэлт ч нэмэгдэнэ. Гэтэл орон сууцны найман хувийн зээлийн урьдчилгаа төлбөр 30 хувь л иргэдийн орон сууцны зээлд хамрагдах боломжийг хааж байгаа аж. Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл энэ асуудлыг шийдэх гарц олсноо төсөл болгон НИТХ-ын даргадаа ийнхүү өргөн барьж байна. Түүний үзэж буйгаар бол орон сууцны борлуулалтыг дэмжих зорилгоор “Улаанбаатар орон сууцны сан” байгуулна. Тэр сангаасаа иргэдийн орон сууцны зээлийн урьдчилгаа болох 30 хувийн төлбөрийн талыг төлж өгнө. Ингэснээр өнөөгийн борлогдохгүй байгаа барилгын борлуулалт нэмэгдэнэ. Орон сууцны борлуулалт нэмэгдэх тусам барилгын түүхий эдийн хэрэгцээ нэмэгдэнэ. Улмаар ажлын байр нэмэгдэж барилгын компаниуд байнгын ажиллагаатай болж, хүчирхэгжинэ. Барилгын компаниудын ашиг орлого нэмэгдэх тусам татвар төлөлт тэлж иргэдэд үзүүлсэн жаахан хөнгөлөлтөөс илүү хөрөнгө төсөвт төвлөрөх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл нийслэл гэр хорооллыг барилгажуулах ажлыг гацаагаад байгаа урьдчилгаа төлбөрийн хөнгөлөлт иргэдэд үзүүлснээр утаа, хөрсний бохирдлоос салах ажлыг эрчимжүүлнэ. Одоохондоо орон сууцны борлуулалтыг өөр хямд замаар дэмжих ямар ч гарц алга. Гэхдээ барилгын компаниуд хөл дээрээ босчихвол ажилтай, орлоготой иргэдтэй төрийн оролцоогүйгээр борлуулалтаа хийгээд байх нөхцөл бүрдэнэ. Нэгэн барилгын компанийн захирлын ярьж буйгаар бол төлбөрийн чадвартай иргэдтэй, дээр нь барилгын компаниуд капиталтай болсон тохиолдолд иргэдээс 30 хувийн урьдчилгаа авахгүйгээр түлхүүр гардуулах гэрээ хийж болно гэнэ. Өрхийн орлого 800 мянган төгрөг байхад л хоёр өрөө байрны зээлэнд хамрагдах боломжтой. Гэтэл зуны цагт залуусыг өдрийн 25 мянган төгрөгийн цалинтай туслах ажилчин хийхийг уриад ирдэггүй гэнэ. Мэдээж байр нь бэлэн зээлийн шугам ойлгомжтой бол залуус өнөөдөр өдрийн 20 мянган төгрөгөөр ч ажиллах сонирхолтой болно. Харамсалтай нь зарим компаниуд ажлаа хийлгэчихээд цалингаа өгөхгүй гэх мэтийн асуудал тасрахгүй байна. Энэ бүхэнд төр оролцоод байх үндэс байхгүй. Харин түлхүүр гардаж аваад орон сууцанд орсон хүн маш хариуцлагатай болдог тухай засаг дарга Э.Бат-Үүл ярьж байна. Түүний найз нэг өдөр тамхинаас гарчихсан гэнэ. Учир нь тэрээр байрны лизинг төлж эхэлсэн аж. Гурван жилийн дараа буцаад тамхинд орсон гэнэ.Орон сууцныхаа зээлийг төлөөд дууссан учраас мань эр тамхи татаж эхэлсэн юм байх. Энэ жижиг жишээнээс харахад зээл хүнийг хариуцлагатай болгодог байж мэдэх юм. Гэхдээ өөрт нь тохирсон зээл хэн хэндээ өгөөжөө өгнө. Хэрэв нийслэлийн том хурал /НИТХ/ Засаг даргын төслийг дэмжвэл ирэх жилээс байрны борлуулалт эрс нэмэгдэж утаа долоон уулын цаагуур орох биз ээ.

Х.БАТТӨГС

-ТЭРБЭЭР УДАХГҮЙ СУЛЛАГДАХ ГЭЖ БАЙСАН АЖ-

ШШГЕГ-ын харьяа хорих 461 дүгээр ангид ял эдэлж байсан ялтан албаны машин жолоодож яваад хүн дайрч аминд нь хүрчээ. Энэ хэрэг өнгөрсөн пүрэв гаригийн орой гарсан байна. Болсон явдлыг тоймлон хүргэе.

ХҮН ДАЙРЧИХААД ЗУГТЖЭЭ

Цагдан хорих 461 дүгээр ангид ял эдэлж байсан Ч.Ганбуудал ШШГЕГ-ын “Hyundai-Starex” маркийн автомашинтай өнгөрсөн пүрэв гаригийн 18.00 цагийн орчимд хорих ангиас гарчээ. Түүнтэй хамт арав гаруй ялтан, хянагч н.Батболд нар явсан аж. Тэд 100 айлын орчимд ялтнуудыг буулгажээ. 461 дүгээр ангид ял эдэлж байсан иргэд тэр хавьд ажил хийдэг байсан бололтой. Ч.Ганбуудал ялтнуудыг ажиллаж байсан газарт нь хүргэж өгчихөөд хянагчтайгаа хамт буцаж явжээ. Оройн тоондоо бүртгүүлэх цаг дөхсөн учир нэлээд хурдтай явсан бололтой. Ингэж явахдаа Баянгол дүүргийн нутаг “ТЭЦ-4”-ийн зам буюу “Хүн-Од” хиамны үйлдвэрийн урд 50 шахам насны эрэгтэй хүнийг дайраад зугтсан байна. Тэрбээр зугтаж хорих ангидаа очиж төлөөлөгч, хянагч нартаа болсон явдлыг хэлжээ. Улмаар төлөөлөгч, хянагч нартайгаа нэлээд орой ослын газарт ирэхэд цагдаа нар ирчихсэн байсан аж.

Хэргийн газраас зугтахад нь хамт явсан 461 дүгээр хорих ангийн хянагч хориглоогүй бололтой. Тэд өөрсдийгөө цочролд орсон гэж мэдүүлжээ.

ХОХИРОГЧ СОГТУУ БАЙСАН УУ

Хохирогч осол гарах үед зам дээр дөрвөн хөллөөд мөлхөж байсан тухай гэрчүүд мэдүүлжээ.

Тэр хавийн байгууллагад манаач хийж байсан хүн “50 гаруй болов уу гэмээр насны хүн зам дээр мөлхөөд явж байсан. Бараг л зам дээр унтаж байна уу гэж харсан. Очоод сэрээхийн завдалгүй машинд дайруулсан” гэж мэдүүлжээ. Хохирогчийг дайрсан ялтан ч ийм зүйл ярьсан аж.

Тэрбээр “”Хүн-Од” хиамны үйлдвэрийн урд замаар зүүнээс баруун тийш явж байтал өөдөөс ирж явсан машины гэрлийн гялбаанд орчихсон. Өөдөөс ирж явсан машинтай зөрж өнгөртөл зам дээр гэнэт дөрвөн хөллөсөн хүн харагдсан. Би машиныхаа тормозыг гишгэсэн боловч зогсоож чадаагүй” гэжээ.

Ч.ГАНБУУДАЛ МАГАДЛАНГААР СУЛЛАГДАХ ГЭЖ БАЙЖЭЭ

Тэрбээр 40 настай. Эхнэр гурван хүүхэдтэйгээ амьдарч байгаад 2013 онд ял шийтгүүлжээ. Тодруулбал, 2013 оны нэгдүгээр сард Сонгинохайрхан дүүргийн шүүхээс Эрүүгийн хуулийн 96 дугаар зүйлийн 96.1-д зааснаар гурван жил зургаан сар хорих ял сонссон байна. Ч.Ганбуудал 2011 оны хоёрдугаар сарын 9-ний өдөр гэртээ согтуу байхдаа эгчийнхээ хүүхэдтэй маргалдаж хэвлий тус газарт нь хутгалж хүнд гэмтэл учруулсан хэргээр ялтан болсон аж. Тухайн үед хохирогч гомдолгүй гэж мэдүүлж байгаад хоёр жилийн дараа гомдол гаргаж хэргийг шалгуулсан байна. Тэд модны захад хамт ажилладаг байжээ.

Ч.Ганбуудал ял сонссон цагаасаа хойш Цагдан хорих 461 дүгээр ангид ял эдэлсэн тухай эх сурвалж мэдээлсэн. Тэрбээр удахгүй магадлангаар суллагдах гэж байжээ. Цагдан хорих 461 дүгээр ангийн Аж ахуйн хэсэгт ял эдэлж байсан юм байна.

ЯЛТНААР АЛБАНЫ МАШИН ЖОЛООДУУЛАХ НЬ ЗӨВ ҮҮ

Шүүхийн шийдвэрээр ял эдэлж байсан хүнээр албаны машин жолоодуулж, хотын төвөөр явуулж байсан нь ШШГЕГ-ынхны хариуцлагагүй үйлдэл гэх олон хүн байна. Ял эдэлж байгаа хүнээр машин жолоодуулж, арав гаруй ялтан суулгаад хотын төвөөр явж байгаа нь эрсдэлтэй. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 120 дугаар зүйлийн 120.4-т “Жирийн дэглэмтэй хорих ангийн ялтныг хорих байгууллага өөрийн болон өөрийнхөө хувь нийлүүлсэн, хамтарсан аж ахуйн нэгжид, эсхүл бусад аж ахуйн нэгжтэй гэрээ байгуулан зохих хяналттайгаар хөдөлмөрлүүлж болно” гэсэн бол120.5-д “Жирийн дэглэмтэй хорих ангийн ялтныг гяндан, чанга, онцгой дэглэмтэй хорих анги, баривчлах ял эдлүүлэх болон сэжигтэн, яллагдагчийг баривчлах, цагдан хорих байрны аж ахуйн үйлчилгээнд ажиллуулж болно” гэж заасан байдаг.

Албаны эх сурвалжаас энэ талаар тодруулахад “Дахин гэмт хэрэг үйлдэх санаа сэдэлгүй, сайн хүмүүжсэн ялтнуудаар гадуур ажил хийлгэдэг. Суллагдах дөхсөн хүн дахиад хэрэг төвөгт оролцохыг бодохгүй шүү дээ. Харин албаны машин жолоодуулж, хотын төвөөр явуулсан нь асуудал дагуулах байх” гэсэн юм.

Ц.ӨРНӨХ

Идэвхтэй иргэн гэж хэн бэ? Та идэвхтэй иргэн мөн үү? Идэвхтэй иргэн байх яагаад чухал вэ?

Бид өөр өөрсдийн гэсэн хүсэл мөрөөдөл, зорилго тэмүүлэлтэй. Бид эрүүл аюулгүй, утаагүй, замын түгжрэлгүй, авилгалгүй, өндөр хөгжсөн Монгол Улсад амьдрах нийтлэг хүсэлтэй. Өөрөөр хэлбэл бид тус тусдаа арал дээр миний л хэрэг бүтвэл болох нь тэр гээд амьдардаг хүмүүс бус, нэгэн бүс нутагт, нэгэн цаг үед, нэг газар шороон дээр, нэг агаараар амьсгалж буй, нийгмийн нэг хэсэг Монгол улсын иргэд.

Идэвхтэй иргэн байна гэдэг нь иргэний хувиар эрхээ эдлэхийн сацуу үүргээ биелүүлж, өөрийн зорилгоос гадна нийтлэг зорилгод анхаарлаа хандуулж, өөрийн амьдарч буй нийгмийн амьдралдаа хувь нэмрээ оруулах явдал юм.

Бид нийгмийн нэг хэсгийн хувьд хэрхэн үүргээ биелүүлдэг вэ?

Зам гарч яваа өвөөд туслах, гудамжинд хог хаяхгүй байх, энгийн жижиг үйлдлээс эхлээд нийгмийн ажилд оролцох, сонгуулийн оролцоозэргээр иргэдийн идэвхийг дүгнэж болно. Одоогийн бидний нийгэмд тулгарч буй асуудлууд болох замын түгжрэл, агаарын бохирдол гэх мэт асуудлуудыг нэг талаасааа төр засаг шийдвэрлэж өгөхгүй байна гэж буруутгаж байгаа ч нөгөө талаасаа бид л тэдгээр асуудлуудыг үүсгэж байгаашүү дээ. Ниигмийн өмнөх томоохон асуудлууд, дан ганц эрх мэдлээр, эд баялгаар, засгийн газрын шийдвэрээр шийдвэрлэгдэх боломжгүй. Харин идэвхтэй иргэдийн оролцоо дэмжлэгээр нийгмийн хөгжил нэг алхам урагшилж байдаг.

Иргэн бүрийг идэвхтэй иргэн үү үгүй юу гэдгийг дүгнэж цэгнэх боломжгүй ч хамгийн энгийн жишээ сонгуулийн оролцоог авч үзье. Монгол улсын иргэд өөртөө үйлчлэх төр засаг баригчдыг сонгож, шийдвэрийг хянаж, үнэлж, үгээ хэлэх эрхтэй. 2012 оны сонгуульд нийт иргэдийн 65 хувь нь оролцсон нь бидэнд байдаг хамгийн чухал үүргээ 10 хүн тутмын 6 нь хэрэгжүүлсэн байгааг харуулж байна.Үүнээс дүгнэхэд эрх мэдэл, эд баялгаар бүх зүйл шийдэгдэнэ гээд гараа хумхиад, зөвхөн шүүмжлэгч хийгээд суугаад байгаа юм биш биз гэсэн эргэлзээ төрнө.

Асуудал шүүмжлэлийг дэвшүүлээд орхих бус бидбүгд энэ асуудлуудад хамааралтай гэдгээ ухамсарлаж, шийдлийг хамтдаа эрэлхийлдэг, нийгмийн ажлуудад оролцдог, идэвхтэй иргэн байх нь бидний үүрэг билээ.

Миний хийж байгаа зүйл хэзээ нэг цагт үр дүнгээ өгнө, мянга мянган жижиг үйл нэгдэж нэг том үйлийг бүтээнэ гэсэн итгэл үнэмшилтэй Монгол улсын иргэн байхаас таны идэвхтэй иргэн байх эхлэл тавигдана. Таны энэ итгэл үнэмшил сайн үйлс, найзууд, гэр бүлийнхэнд чинь үлгэр дуурайл болж эерэгээр нөлөөлнө. Тэднийг эргэн тойрныххүмүүс нь дуурайж цаашлаад сайл үйлс, эерэн өөрчлөлтүүд дэлгэрэх болно. Яагаад өнөөдрөөс яг одооноос идэвхтэй иргэн байж болохгүй гэж?Эерэг өөрчлөлтийг бий болгох хүч чадал таньд бий шүү дээ.

JCI байгууллагын тухай

1915 онд АНУ-ын Сэйнт Луис хотын бүжгийнклубын гишүүд орон нутгийнхаа үйл ажиллагаандилүү их оролцох зорилгоор “Залуучуудындэвшилтэт иргэний холбоо” хэмээх байгууллагыгбайгуулжээ. Дэвшилтэт иргэний буюу “ИДЭВХТЭЙ”иргэний үзэл баримтлал нь олон иргэдэд нөлөөлж,гишүүдийн тоо ердөө таван сарын дотор 750 болжөссөн байна.

Улмаар энэхүү залуу дэвшилтэт иргэний үзэл баримтлал нь дэлхий нийтээр тархаж, 100 жилийн турш үзэл баримтлал, үйл ажиллагаа нь улам боловсорч, эдүгээ “Эерэг өөрчлөлтийг бий болгох хөгжлийн боломжийг залуучуудад олгох” эрхэм зорилгтойгоор дэлхийн 100 гаран оронд 5000 гаруй салбар байгууллагууд 200,000 гаруй 18-40 насны идэвхтэй гишүүдээрээ дамжуулж 10,000 гаруй төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж байна. Мөн байгуулагдсан цагаасаа эхлэн НҮБ, Олон улсын худалдааны танхим, дэлхийн эрүүл мэндийн холбоо зэрэг байгууллагуудтай амжилттай хамтран ажилласаар ирлээ.

JСI Монгол байгууллагын тухайд 1992 ондбайгуулагдсан бөгөөд эдүгээ Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Капитал, Их хvрээ, УБ Централ, Лидер, Чэйрмэн, Эко, Найрамдал, Прогресс болон Конгрессгэсэн 12 салбар байгууллагатайгаар жил бүр нийгэмд хандсан жижиг том 70 гаруй төслүүдийг хэрэгжүүлэн үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Одоогийн байдлаар JCI Монгол 600 гаруй гишvvд,

120 гаруй сенаторуудтайгаар дэлхийн хэмжээндvйл ажиллагаа явуулан, манлайлагч байгууллагыннэг болон хөгжсөөр байна. JCI Монгол хөгжилдэвшил, ололт амжилтынхаа энэхvv 22 жилийнхугацаанд дэлхийд нэрээ дуурсгаж чадсан, шилдэгудирдагч, лидерvvдийг төрvvлэн гаргасан vндэснийхэмжээний томоохон байгууллага болж чадсан юм.

JCI залуу хүмүүст өргөн боломж олгодогбайгууллага гэж ойлгож болох бөгөөд гишүүнболсоноор бид өөрт болон нийгэмд юушаардлагатайг олж мэдэн тухайн асуудлуудыг эерэгээр өөрчлөхөөр хамтран ажиллах явцдаахувь хүний, олон нийтийн, гадаад харилцааны, бизнесийн боломжуудыг олж авдаг. Үйл ажиллагаанд сэтгэл зүрхээ, цаг заваа зориулан оролцох тусам өөртөө, өрөөл бусдад үр өгөөжөө өгдөг учраас JCI бол фитнесс гэж манай туршлагатай гишүүд зүйрлэх нь бий.

JCI–н гишүүд 100 жилийн турш дэлхий нийтээр өөрсдийн амьдарч буй орчиндоо нийгмийн сорилтуудтай тулгарч, өөрийн болон нийгмийн асуудлуудыг шийдвэрлэх идэвхтэй иргэний эерэг үзэл баримтлалыг түгээн дэлгэрүүлсээр өнөөдөрдараагийн 100 жилийн түүхийн хуудсыг нээж, дараагийн 100 жилийн хөгжлийг эхлүүлхэд бэлэн боллоо. Та яагаад нэг нь байж болохгүй гэж?

М.Даваажаргал