Category: цаг-үе

-Гэрт нь үзлэг хийж хамаг эд зүйлсийг нь онгичсон байна-

ЗГХЭГ-ын дэд дарга асан Г.Дэнзэнг АТГ-аас өчигдөр 13.00 цагийн орчим баривчиллаа. АТГ-ынханГ.Дэнзэнгийн гэрт очсон байна. Гэрийнх нь хаалгыг тогшихоор ньтүүний эхнэр хаалгаа тайлж өгтөл АТГ-ын мөрдөн байцаагч нар угз татан дэлгээд бөөнөөрөө ороод ирсэн гэнэ. Тэгснээ гэрт нь үзлэг хийх прокурорын зөвшөөрлийг үзүүлэн гэрийнх нь эд зүйлсийг онгичжээ. Ор, дэр, гал тогоо, хувцасны шүүгээ, авдар сав гээд л байгаа бүхнийг нь уудалж, үзэж болох бүх зүйлсийг нь онгичсон байна. Мөн бичиг баримт хадгалж байсан хавтаснуудыг ньнэг нэгээр нь салгаж бүрэн нэгжлэг хийжээ.Г.Дэнзэнгийнхүүхэд АТГ-ынхнаас айн уйлж, эхнэр нь гэрийн эд зүйлсийг онгичин гаргаж хаяж байгааг эсэргүүцэн1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн үеийн үйл явдал шиг дүр зурагхөвөрсөн тухай гэрчүүд ярьж байна. Ингээд АТГ-ынхан хайсан зүйлээ олоогүй бололтой нэгжлэгээ зогсоогоод Г.Дэнзэнд хувцсыг нь өмсүүлэн шууд албадан баривчилжээ. 14:00 цагийн үед АТГ-т Г.Дэнзэнг аваачсан байна. Харин өчигдөр 20:00 цагийн орчимд прокурорын зөвшөөрлөөр 14 хоног саатуулах албан бичиг үзүүлэн Цагдан хорих 461 дүгээр анги руу ачсан байна.

Арга ядаад АТГ-ын үүдний өрөөнөөс үйлчлүүлэгчийнхээ нэрийг дуудаж хашгирлаа

Энэ талаар түүний өмгөөлөгч Д.Содномдоржтой холбогдож цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Г.Дэнзэнг АТГ-ынхан хууль зөрчиж албадан баривчилсан байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Миний үйлчлүүлэгч Г.Дэнзэнг АТГ-ын алба хаагчид хууль бусаар албадан саатуулаад байна. Өмгөөлөгчид нь огт мэдэгдэлгүй гэрт нь дайрч орооднэгжлэг хийж, эхнэр, хүүхдийг нь айлгаад албадан баривчилсан байгаа юм. Өмнө нь нэг ч удаа АТГ-аас дуудаагүй мөртлөө шууд ингэж албадан баривчилж өмгөөлөгчгүй мэдүүлэг авах эрх байхгүй. Энэ бол хууль зөрчсөн асуудал. Тэд яаж байцаалт авч байгааг одоо болтол мэдээгүй байна. Магадгүй эрүү шүүлт тулгаж байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үйлчлүүлэгчийгээ баривчлагдсан гэдгийг сонсоод АТГ-т ирсэн. Гэвч намайг дотогш нэвтрүүлсэнгүй. Хаана ямар өрөөнд байгааг нь мэдэж чадаагүй. Ямар мөрдөн байцаагч албадан байцаалт авч байгааг ч мэдэх боломж байсангүй. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 41-д өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчтэйгээ хаана, хэдийд ч уулзах эрхтэй гээд заачихсан байдаг. Үүнийг АТГ-ынхан шууд зөрчиж байна. “Үйлчлүүлэгчээ хаана байцаалт авч байгааг мэдмээр байна.Хуулийн дагуу уулзмаар байна” гэх хүсэлтийг АТГ-ын бүх удирдлагуудад тавьсан. Гэвч миний хүсэлтийг хүлээжавсангүй. Арга ядаад АТГ-ын үүдний өрөөнөөс үйлчлүүлэгчийнхээ нэрийг дуудаж хашгирлаа. Мөн телевиз дуудаж ярилцлага өгсөн. Тэгсэн “Чи яасан их хэл амтай юм. Чамайг цагдаад шалгуулна гээд хоёр мөрдөн байцаагч өрөө рүүгээ чирч оруулах гэж оролдлоо. Юу гэсэн үг вэ. Хуулийн байгууллага ингэж авирлаж болохгүй биз дээ. Эрүүгийн хуулинд 35, 36 дугаар зүйл ангид сэжигтэн өмгөөлөгчтэйгөө уулзах эрхтэй, өмгөөлөгчтэйгөө байцаалт өгөх эрхтэй гээд тодорхой заачихсан байхад АТГ-ынхан ингэж авирлаж байна.

-Тантай огт уулзуулалгүй цагдан хорих анги руу ачаад явчихсанюм уу?

-Одоо болтол хаана байгааг нь мэдэж чадаагүй байна. Сураг сонсох нь цагдан хорих төв рүү ачаад явсан гэсэн мэдээлэл байна. АТГ-ынхан улс төржиж байгаагийн нэг илрэл гэж үзэж болохоор байна.Тэд хүний эрх, хууль журмыг уландаа гишгэж байна гэв.

“Үнэн миний талд учраас би зоригтой байгаа”

Г.Дэнзэн Эрдэнэс Таван толгойн ТУЗ-ийн даргаар ажиллаж байхдаа эхнэрийнхээ нэр дээр байдаг“Говь повер” компанид эвлэрлийн гэрээний үндсэн дээр 4.6 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн хэрэгт шалгагдаж байгаа юм. Дээрх хэрэгт шалгагдаж байгаа талаараа зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөн. “Би бохир улс төрийн золиос болсноо нотлох болно” гэсэн гарчигтай нийтлэгдсэн ярилцлагадаа “Говь повер” компани руу мөнгө шилжүүлсэн талаар“Нэг л өглөө тийм сенсаац мэдээ сайтуудаар гарч ирсэн. Ёстой юу ч мэдээгүй, юу ч мэдэхгүй байхад л над руу дайралтууд ирж эхэлсэн л дээ. Зогсоо зайгүй, тасралтгүй гүтгээд унахаар хүн эхэндээ “пааниг”-т ордог юм билээ. Юу болоод байгааг ч ойлгохоо байсан. Өөрөө тайлбарлая гэхээр хүмүүс хүлээж авахгүй байсан. Манай эхнэр хүүхдээ гаргачихсан, нярай биетэй гэртээ байсан үе. Юун тендер, юун Тавантолгой вэ. Тэгээд ч тэр компанийн Уянга нь “Ж” овогтой байсан. Манай эхнэр бол Г.Уянга. Би тэгээд ч тэр компанитай холбогдъё гэж бодоогүй. Аягүй бол асууж сураглавал ахиад холбоно биз гэж бодсон. Ер нь бол Дэнзэн гэдэг хүнтэй яаж энэ бүхнийг холбох вэ гэж бүх талаас нь судалсан байдаг юм билээ. Жишээ нь, Уянга гэдэг нэр гарангуут эхнэр нь болгоод л, “Говь повер” гэдэг компани гэнгүүт Г.Дэнзэн Дорноговийнх гэж холбоод л. Ийм л байсан ш дээ. Намайг огт шалгаагүй хэрнээ шалгаж байгаа мэтээр зарладаг, хэвлэлийн бага хурал хийдэг. Хэрэг хийсэн бол би 2013 ондоо л явдаг газар руу нь явах байсан биз. Би дээр хэлсэнчлэн энэ бол ТӨК-ийг үнэгүйдүүлж бүлэглэлийнхээ мэдэлд авах гэсэн явцуу шуналтай хүмүүсийн явуургүй арга. Муу нэртэй Дэнзэнтэй холбож байгаад бүхнийг амжуулъя гэсэн башир арга. Тэрэндээ Я.Батсуурь захирлыг хутгах гэж оролдсон гэж харж байна. Үүний баталгаа нь тухайн үед ч, одоо ч АТГ-аас намайг шалгасан зүйл нэг ч байхгүй байгаад юм. Огт хэрэг хийгээгүй хүнийг шууд гүтгээд шоронд хийх хэмжээний зориг тэднээс арай л гарахгүй байх. Үнэн миний талд учраас би зоригтой байгаа” гэсэн ярилцлага өгсөн.

Түүнийг АТГ-ынхан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр үнэн бодит нотлох баримтыг дэлгэж эхлэнгүүт баривчиллаа. Үнэний шүүгч нь хүн өөрөө байдаг.Дэнзэн өөрийнхөө буруугүй хэлмэгдүүлж байгааг мэдэж байгаа учраас АТГ-ын эсрэг хүчтэй дуугарчээ. Үүнийг нь АТГ-ынхан айхавтар реакцтай хүлээн авч байгаа нь энэ бололтой.

Э.Хүрэлбаатар

Монгол Улс мөнгө олох боломж дүүрэн байдаг. Уул уурхайгаас гадна жаран сая мал бидний баялаг. Тэгэхээр мал өсгөөд бурхан шиг тахиад байх биш эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шаардлагатай байна. Үүнийг төр олж хараагүй биш олж хараад хөрш орнууд болон олон улс орнуудад байгаа баялгаа мөнгө болгох саналаа тавьсаар ирсэн. Малынхаа мах түүхий эдийг гадагшгаргах саналаас гадна төрийн томоохон бодлого хэрэгтэй байгааг мэргэжлийн хүмүүс онцолж байгаа. Манайхаас Хятад, Орос, Вьетнам малын мах авахаар болсон болхамгийн сүүлийн мэдээллээрАрабын нэгдсэн Эмират улсад Монголоос нэг сая толгой малын мах экспортлохоорболжээ. Вьетнамын талаас мэргэжлийн шинжээчид ирж махны хорь гаруй үйлдвэрийг судалж үзэхээр болсон талаар бид өмнө нь мэдээлсэн.

Хойд хөрш Оростой олон жилийн өмнө хийсэн Засгийн газар хоорондын гэрээ бий. Тэрхүү гэрээнд Сибирийн бүсэд адуу,үхрийн мах Монголоос экспортлох талаар тусгасан. Путиныг Монголд айлчлах үед энэ асуудлыг сөхсөн билээ. Тэрээр Монголоос махавч болно гэдгээ хэлсэн. Өнгөрсөн онд 2217.96 тонн мах Орос руу гаргасан байдаг. Гэвч гаргаж байгаа махны хэмжээг нэмэгдүүлэх гэж манайхан эрмэлздэг ч гадныхны шаард­­лага өндөр, дэлхийн стандартыг шаарддаг. Гол бэрхшээл нь бруцелёз, шүлхий зэрэг малын гоц халдварт өвчин. Гадны мэргэжилтнүүдма­лын өвчин тархаагүй айм­­гуу­­­дын малын махыгирж шинжлээд шаардлага хангасан гээд өөрсдийн тамгаа дараад явдаг. Гэтэл зарим үйлдвэрүүд мөн дэлхийн хэм­­­­жээний стандартын шаард­­лага хангахгүй байх тохиолдол байдаг аж. Бэрх­шээл гэвэл энэ. Тиймээс Путин ирээд мах авъя гэж хэлсэн ч ОХУ-ын Хөдөө аж ахуйн яам, энэ талаархи ул­сын бодлого, хууль дүрмээ дагаад л өнөөх бурцелёзтэй, шүлхийтэй малын махыг авахаа байчихдаг юм. Бид энд Путин зөвшөөрсөн юм чинь гэдэг ч энэ ганц Путинээс шалтгаалдаг юм биш. Тиймээс ч санасан хэмжээндээ мах экспортолж чадахгүй байгаа юм. Урд хөрш манайх хоёр мөн л Засгийн газар хоорондын гэрээтэй. Тэд дулааны аргаар боловсруулсанхонь,ямааны мах авч болно гэсэн. Өнгөрсөн онд Хятад руу 779.8 тонн мах гаргасан байдаг. Бусад улс орон Монголоос мах ава­­хыг сонирхдог. Манайх бас гаргах хүсэлтэй. Хоёр талын сонирхол нийлээд бай­­хад яагаад мал маань мөнгө болж эдийн засгийн эргэлтэд орохгүй байна. Өнөөх л дэлхийн стандарт гэсэн шаардлага. Монголоос мах авч байгаа бас нэг улс нь Казахстан.

Вьетнам манайхаас мах авъя гэдгээ илэрхийлээд мэргэжлийн хүмүүс нь ирж байгаа. Гэтэл Вьетнам руу мах гаргахын тулд Хята­даар дамжин өнгөрөх шаард­лагатай. Хятад гэтэл дулааны аргаар боловсруулсанмахан бүтээгдэхүүн хилээр гаргах шаардлага тавьдаг байхад Вьетнам хөлдүүгээр нь авах сонирхол байгаа.Монголын мал эмнэлгийн газрын дарга М.Галбадрах Вьетнамын Элчин сайдтай уулзаж энэ талаар ярилцсан юм билээ.Дамжин өнгөрүүлэх улс болох Хятадын талын Хөдөө аж ахуйн дэд сайд долдугаар сараас Монголд айлчлах төлөвлөгөөтэйбайгаа бөгөөд тэрнээс өмнө ажлын хэсэг ирнэ. Тиймээс Вьетнамын тал долдугаар сарын үед Хөдөө аж ахуйн дэд сайдаа ирүүлж гурван тал энэ асууд­лаар ярилцвал яасан юм гэсэн саналыг манай талааставиад байгаа юм билээ. Вьетнамаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Монголд боловсрол эзэмшсэн хүн бө­гөөд өөрийн талд энэ саналыг уламжлахаар болж.Тэгэхээр энэ асуудал нэлээд ажил хэрэгч түвшинд яригдаж эхэл­сэн байна.

Харин хамгийн сүүлийн шинэ мэдээ өчигдөр Арабын нэгдсэн Эмират улс руу нэг сая толгой малын мах экспортлохоор Ерөнхий сай­дын айлчлалын үеэр тохирсонбай­на. Монгол малын мах дэлхийд гарах иймэрхүү таатай мэдээнүүд ар араасаа хөвөрч эхэллээ. Гэвч бид уламж­лалт сэтгэлгээнээс салж дэлхийн стандартад нийцүүлэх, фермерийн аж ахуйг хөгжүүлэх, эрүүл ахуйн шаардлага хангах, махны үйлдвэрүүдээ шаардлагад нийцүүлэх гээд ажил их бий.Тэд монгол малын махыг авна гэсэн ч дэлхийн стандартын шаардлагыг л биднээс нэхэж байна.

Энэ бүхэн юу хэлж байна гэхээр малаа эрүүлжүүлэх шаардлага бий болсныг, дэн­хийн стандартыг хангахын тулд энэ салбарт бодлогын томоохон өөрчлөлт хийх болс­­­ныг харуулж байна.Үүнд мэргэжлийн бодлого шаардлагатай байна. Мэр­гэж­лийн хүмүүсийн хэлж байгаагаар энэ салбарын хөгжлийн загвар бодлогуудыг дэмжих цаг нь болсон гэлээ. Манайх фермерийн мал аж ахуйг хөгжүүлэх шаардлагатай байгаа. Хажуугаар нь бэл­чээрийн мал аж ахуй нь давхар явж байж болох талаар ч тэд ярина лээ.

Одоо бол манайх хэн нэгэн Доржийн мал эрүүл байлаа ч Дондогийн өвчтэй малтайбэлчээр дээр нийлээд идээшиж байдаг. Иймээс эрс­дэл их гэж гадныхан үздэг. Дэлхийд мах экспортолдог орон олон. Канад, Бразил, Шинэ Зеланд, Аргентин, Авст­рали улсууд малын ма­хаа гадаадад гарган эдийн засагтаа том нэмэр болж байгаа. Тэдэн дотроо Авст­рали, Канад, Шинэ Зеланд, Бразилд бэлчээрийн мал аж ахуй фермерийн аж ахуй­тайгаа зэрэгцэн байж л бай­даг. Манайхаас ялгаатай нь бусдын малтай нийлж бэл­чинэ гэж үгүй. Хувь хувийн бэл­чээртээ л идээшнэ. МанайхСэлэн­гэ, Булган, Дорнод зэ­рэг га­зар тариалангийн бүс нут­гууд­даа ферьмерийн болон бэлчээрийн мал аж ахуйг хослуулан хөгжүүлэх боломжтой гэнэ. Хавар төрсөн тө­­лөө намар фермертээ байл­гажгурван сар хэртэй бордоод хяналтад байлгаж эрүүл гэдгийг нь баталгаажуулахаас гадна өөх махны хэмжээ, шим шүүс, тарган туранхай, махны өнгө зэргийг нэг ижил стандартынх болгоод экспортлох шаардлага­тай байгаа юм.

Ингэхээр энэ салбарт ши­нэч­лэл өөрчлөлт хийх мөн мэргэжлийн байгууллагын үгийг сонсч бодлогыналхам хийх шаардлага байгаа нь то­­дорхой юм. Зөвхөн мах гэлтгүй ноос ноолуур, арьс ширийгэдийн засгийн эргэл­тэд оруулах, ашиг тусыг нь хүртэх боломж бий. Одоо манайх угаасан ноолуураа гаргаж байна. Гэвч самнаж гаргах шаардлага байна. Үүн дээр татварын зохицуулалт дутагдаж байгааг мөн л мэргэжлийн холбоод хүмүүс хэлж байсан. Монгол жилд 6500 орчим тонн ноолуур, 18500 тонн хонины ноос, 1200 тонн тэмээний ноос, сарлагийн хөөвөр 100 тонн бэлтгэдэг.Монголд сүлжмэлийн 150 гаруй үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол нэхмэлийн чиглэлээр таван үйлдвэр л үйл ажиллагаа явуулдаг аж. Энэ салбарыг дэмжиж 2011 онд Засгийн газраас бондын зээл, ноолуурын сал­барыг дэмжиж эргэлтийн хөрөнгө, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлд зориулж таван жилийн хөнгөлөлттэй зээл, 2013 оноостоног төхөөрөмж, технологийн шинэчлэлд зо­­риу­лан хөнгөлөлттэй зээл олгож байв. Гэвч энэ салбарын гол бэрхшээл болоод байгаа зүйл нь нөгөө 6500 тонн ноолуурынхаа 1000 хүрэхгүй тонныг нь эцсийн бүтээгдэхүүн болгож байгаа болохоос 5500 тонн нь урд хөрш рүү татваргүй гараад явчихаж байна. Монголдоо эцсийн бүтээгдэхүүн болгожбайгаа мянган тонныг угаа­хаас эхлээд утас болгох бү­тээг­дэхүүн гаргахад бүх дамжлагад арван хувийн татвараа төлөөд явж байгаа. Гэтэл Хятад руу угаасан ноо­луур гарч 5500 тонн ноолуурыг угаагаад далан хувийн гарцтай гэж үзвэл 3850 тонн угаасан ноолуур экспортод нэмүү өрт­гийн татваргүй гарч байгаа.Ноос ноолуурын холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн Сор кашемир компанийн за­хирал М.Эрдэнэтуяа энэ талаар“Ерөнхийлөгч, Засгийн га­зар, Аж үйлдвэрийн яам, бүх шатны хүмүүстэй бид уулзсан. Монгол татваргүй гаргажбайгаа болохоор Хятадын тал жил бүр татвараа өсгөөд байдаг. Татварын зохицуулалт зайлшгүй шаардлагатай байгаа” гэлээ. Одоо ноолуу­раа самнаж гаргах хэрэгтэй байгаа. Ингэснээр эдийн зас­гийн хувьд Монголд ашигтай бөгөөд үр ашиг нь дэндүү их. Энэ мэтчилэн монгол ма­лаа баялаг гэж эндээ бөөций­лөөд байхаар хилийн чанадад гаргаж жинхэнэ утгаар нь баялаг болгоцгооё.Хажуухны хөршөөс эхлээд алс холын улс орнууд сонирхлоо илэрхий­лээд эхэлж. Одоо л зөв хөдлөх хэрэгтэй байна.

“Оюу толгой” ХХК-ийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх ерөнхий захирал Эндрью Вүдлэйтэй ярилцлаа.

-Хувь нийлүүлэгчид далд уурхайн бүтээн байгуулалт, санхүүжилтийн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурснаар Оюу толгой гацаанаас гарлаа гэх хүн олон байна.Дубайд гарын үсэг зурах болсныг гайхаж хүлээж авах хүн цөөнгүй байх шиг. Яагаад Дубайг сонгосон юм бол?

-Цэвэр ложистикийн шинж чанартай гэж хэлж болно. Ерөнхий сайд хөрөнгө оруулагчдад зориулсан аяллаа эхлүүлж байгаа. Энэявцад ньхамгийн ойрхон уулзаж болох газарДубай байсан юм. Ийм шалтгаанаар Дубайд уулзъя гэсэн тов гарсан. Тавь, зуун жилээр үргэлжлэх ийм томтөслийн хувьд гол зүйлсээ тохироод цаашаа явах нь чухал байсан. Ийм урт хугацаанд үргэлжлэх төсөл дэлхийд тун цөөхөн. Энэ өнцгөөс нь харахад далд уурхайн бүтээн байгуулалт, санхүүжилтийн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурна гэдэг бол маш таатай мэдээ.

-Хоёр тал гол асуудлууд дээрээ ойлголцолд хүрч чадсан гэж үзэж болох уу?

-Оюу толгойн хувьд дэлхийн зэсийн хамгийн том, сайн ордын нэг. Дахиад хэлэхэд энэ төсөл маш урт хугацаанд хэрэгжинэ. Тэр утгаараа “Оюу толгой” төсөл нэг талаас олон төрлийн үйл ажиллагаа шаардана, нөгөө талаастом боломж, бололцоо өгнө. Ийм онцлогтой төслийг цааш нь амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд хувь нийлүүлэгчид суурь асуудлууд дээрээ маш сайн тохиролцож авах хэрэгтэй. Тэгж байж энэ төсөл өгөөжөө өгнө. Хувь нийлүүлэгчдийн хэлэлцээр нэлээд урт хугацаанд үргэлжиллээ. Олон ч асуудал тохирлоо. Хайлуулагчийн цэвэр буцаалт, рояалти төлбөр, зөвшөөрлүүд, татвар, төслийн санхүүжилт зэрэг олон цогц асуудлыг талууд хэлэлцэж тохиролцсон. Тохиролцоонд хүрсэн учраас “Оюу толгой” гэдэг төслийг урт хугацаанд саадгүй авч явах бололцоо бүрдлээ.

-Цаг авахаар үндсэн асуудлаа эцэслэж тохирсон гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно. Зарч­мын шинжтэй гол асуудлууд дээрээ хувь нийлүүлэгчдийн аль аль нь нэлээд цаг зав зарцуулж, тохиролцоонд хүрч чадсан. Цаг гаргаж ярилцсан нь ч сайн хэрэг болсон. Урт хугацаанд хэрэгжих төс­лийнхөө гол суурь асуудлаар тохиролцоонд хүрэхийн тулд ингэхээс аргагүй. Багагүй хугацаанд хэлэлцээрийн ши­рээний ард сууснаар цаашид гарч болзошгүй асуудлуудыг урьдчилж харах, асуудал үүсэх бүрд хоорондоо хэрхэн ойлголцож явахвэ гэдгийн суурь зарчмыг тодорхойлж өглөө.Үүгээрээ үнэ цэнтэй.

-Төслийн санхүүжилтээр орж ирэх зургаан тэрбум ам.доллар яг энэ ондоо багтаж орж ирэх боломж бий юу?

-Би хувьдаа боломжтой гэж харж байна. Учир нь бидхувь нийлүүлэгчдийн хэлэлцээрийн явцад төслийн санхүүжилт авах банкуудтай байнга харилцаж холбоотой байсан. Мэдээллээ дор бүр нь өгч ажилласан.

-Гэхдээ банкуудын өгсөн хугацааг өмнө нь хэд хэдэн удаа сунгаснаас эхлээд асуудал бий. Зэсийн зах зээлийн ойрын төлөв ч тийм сайн биш гэсэн таамаг гараад байгаа…?

-Зэсийн салбар ойрын хугацаанд таагүй, үнийн хувьд харьцангуй доогуур байна гэсэн таамаг бий. Гэхдээ урт хугацаандаа өсөлттэй байх дүр зураг харагдаж байгаа. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд энэ боломжийг ашиглахыг хүснэ. Тийм болохоор би хувьдаа боломжтой гэж дүгнээд байгаа юм. Мэдээж төслийн санхүүжилтийг эцэслэх ажлыг хувь нийлүүлэгчидхариуцаж гардан гүйцэтгэнэ.

-Далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжлэхээс өмнө ТЭЗҮ батлах, сая таны хэлсэн төслийн санхүүжилтийг эцэслэх гээд өчнөөн асуудал байна уу?

-Дахин хэлэхэд урт хугацааны том төсөл гэдэг бол их хэмжээний мөнгөн хөрөнгө зарцуулж, маш олон талын үйл ажиллагааг хамардаг онцлогтой. Далд уурхайн үйлдвэрлэлийг бүрэн хэмжээгээр эхлүүлэх цаг хугацааг бидөнөөдрөөс хойш таваас долоон жил гэж харж байгаа. Энэ хугацаандгазар доорхи хонгил гэхэд л 200 орчим км-ийг барьж байгуулна. Үүнээс гадна шаардагдах дэд бүтцийг барьж байгуулах нүсэр ажил бий.Сая дурдсанбүх ажилнэг өдөр эхлэхгүй л дээ.Ажил дөнгөжэхлээд явж байна. Энэ хоорондтөслийн санхүүжилтийг эцэслэх, зөвшөөрөл авах, ТЭЗҮ-ийг хянаж батлуулах ажил бий. Үүнээс гадна сар сараар нарийн төлөвлөсөн олон ажил гарч ирнэ. Тэр бүрд гэрээ контракт байгуулах, хүмүүсээ сургаж бэлдэхээс эхлээд их ажил ундарч таарна. Үйлдвэрлэл эхлэх гэдэг нэг өдрийн асуудал мэт боловч түүнд бэлдэх нь шат дараалсан нарийн ажиллагаа байдаг.

-Далд уурхайн бүтээн байгуулалт монголчуудад юу өгөх вэ гэдгийг олон хүн сонирхож байгаа. Жишээ нь “Оюу толгой” төсөл дээр хэчнээн хүн ажиллах бол?

-Эхний шатны бүтээн байгуулалтыг анзаарсан байх. Бүтээн байгуулалтын үе шатанд ажиллагсдын тоо өндөр байгаад үйлдвэрлэл эхлээд үйл ажиллагаа тогт­вор­жих үед багасдаг. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын үед ч ийм байдал ажиглагдана. Одоогоор яг хэчнээн хүн ажиллах талаар нарийн тоог эцэслэж гаргаагүй байна. Гэхдээ бидний багцаагаар 3000 орчим хүн ажиллах болов уу гэсэн тооцоо бий. Тэгэхээр 3000 орчим хүн үндсэн үйлд­вэрлэл дээр ажиллана гэсэн үг. Туслан гүйцэтгэгч, ханган нийлүүлэлтийн сүлжээгээр дамжин ажил орлоготой болох хүмүүсийг оруулж тооцвол энэ тоо хэд дахин үржигдэнэ. Зөвхөн үндсэн ажиллах хүчний тоог харахаас гадна “Оюу толгой” төслийн эдийн засагт бий болгох энэ мэт сайн нөлөөг нь давхар харах хэрэгтэй.

-Далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилбэл ханган нийлүүлэгчдийн хэчнээн хувь нь монгол компани байх бол?

-Одоо явагдаж байгаа хангамжийн үйл ажиллагааг харахад Оюу толгой төслийннийт ханган нийлүүлэгчдийн 60 гаруй хувь, нийт зардлын 60-аас дээш хувь нь Монголын, Өмнөговийн компаниудад ногдож байгаа. Оюу толгой компанийн хувьд далд уурхайн бүтээн байгуулалт, цаашлаадүйлдвэрлэлийн үе шатанд монгол компаниудаа дэмжиж ажиллана. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын явцад, цаашид ч ханган нийлүүлэлтийн одоогийн хувь хэмжээг бууруулахгүй байхыг хичээнэ. Энэ хэмжээнээс ч нэмэгдэх бололцоотой. Миний хувьд байж болох зүйл гэж бодож байна. Байж болох гэж хэлэхээс илүү заавал байх ёстой гэж тодотгох учиртай асуудал. Ийм хэмжээнд хүргэхийн тулд аль аль талдаа хичээж ажиллана. Арилжааны сайн нөхцөлтэй, аюулгүй ажиллагааг хамгийн түрүүнд тавьдаг компаниудыг дэмжиж ажиллах чин хүсэл эрмэлзэл бидэнд бий. Барилгын үе шатанд Монголд байхгүй зарим нэг тоног төхөөрөмж, сэлбэг материалыг гаднаас авч таарна. Гэхдээ гол ан­хаа­рал Монголын ханган нийлүүлэгчид дээр төвлөрнө.

-”Оюу толгой” төслийн хувьд монгол залуусыг нарийн мэргэжлээр бэлдээд эхэлчихсэн. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын явцад өндөр цалинтай нарийн мэргэжлийн орон тоон дээр монгол залуус бас ажиллах байх…?

-Манай компани эрдэс баялгаас эрдэм мэдлэг, ур чадвар үнэт зүйлсийг бүтээнэ гэсэн алсын хараатай. Далд уурхайд шаардагдах ур чадвар ил уурхайгаас арай өөр. Далд уурхайд ажиллах хүмүүсийг бэлтгэх,сургах, хөгжүүлэх, нарийн мэргэжил шаардсан ажлын байран дээр бэлдэж ажиллуулах тал дээр анхаарч байгаа. Бэлтгэгдсэн хүмүүс ч бий. Бид өмнө нь далд уурхайд багагүй хэмжээний ажил хийсэн. Нэлээд хүмүүсийг цаг зав гаргаж сургасан. Цаашдаа ч сургана. Өнөөдрийн байдлаар манай компанийн ажиллах хүчний 95 хувь нь монголчууд байгаа. Хэдийгээр олон улсын хөрөнгө оруулагчтай ч бид өөрсдийгөө монгол компани гэж бахархалтайгаар хэлдэг. Тэр утгаараа бид монгол ажилчдынхаа хувь хэмжээ, байр суурийг хадгалж үлдэх бодлого барина. Оюу толгой төслийн өгөөж ганц үүгээр хэмжигдэхгүй. 50-100 жил үргэлжлэх энэ том төсөл хэрэгжих явцдаа олон тэрбум ам.долларын татвар, хураамж, рояалти төлнө. Үүнийг дагасан дэд бүтэц, бусад ханган нийлүүлэлтийн сүлжээнд Монголын компаниудад маш их боломж бололцоо гарч ирнэ. Би ирээд удаагүй байгаа л даа. Гэхдээ компанийн ажиллагсдынхаа асуудалд эерэгээр хандаж, юмыг машхурдан сурч, хөгждөг ур чадварыг мэдэрч, бахархаж байна. “Оюу толгой” компанийн үзүүлэлт “Рио тинто” дотроо нэлээд дээгүүрт ордог. Залуу компанийн хувьд энэ бол өндөр амжилт. Энэ амжилтдаа тулгуурлаж дараа дараагийн амжилтаа бүтээнэ гэсэн өөдрөг бодолтой ажиллаж байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

БСШУЯ, Монголын Урлагийн зөвлөл, СУИС-иас зохион байгуулах БҮТЭЭЛЧ ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ОЛОН УЛСЫН ЧУУЛГАН–ны хүрээнд болж буй сургалт семинарт дэлхийн бүтээлч үйлдвэрлэлийн ертөнцөд танигдсан, энэ салбарт үгийг нь хүлээдэг нэр хүндтэй судлаач, профессор, багш нар хүрэлцэн ирж лекц уншиж хичээл заасан юм.

Энэ удаа БНСУ-ын Чоннамын Үндэсний их сургуулийн Хувцас, нэхмэл даавууны үйлдвэрлэлийн тэнхимийн профессор Солонгосын хувцас загварын бизнесийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, Солонгосын нэхмэл даавуу болон хувцас загварын үйлдвэрлэлийн нийгэмлэгүүдийн холбооны ерөнхийлөгч, доктор Бэй Сүү-Жеонгийн лекцээс уншигчиддаа сонирхуулж байна.

БЭЙ СҮҮ-ЖЕОНГ: МОНГОЛ УЛСАД ХААШАА Л ХАРНА МӨНГӨ ОЛОХ ДҮҮРЭН БОЛОМЖ ХАРАГДАЖ БАЙНАt

Бэй Сүү Жеонг доктор лекцээ ийн эхлэв. Энэ бол манай эх оронд хөл тавиад ганцхан хонож байгаа хүний үг. Бүтээлч үйлдвэрлэл гэх эрдэмд боловсорсон хүний нүдээр Монгол орон ийм харагдаж байгаа аж. СУИС-ийн санаачилгаар зохион байгуулж буй “Бүтээлч үйлдвэрлэл Олон улсын чуулган” тэр боломжийг олж харах арга ухаанаас монголчууддаа эзэмшүүлэхээр зорьжээ.

Бей Сүү Жеонг доктор Бүтээлч үйлдвэрлэл хөгжүүлж буй дэлхий дахины туршлагыг Өмнөд Солонгосын хувцас загварын үйлдвэрлэлийн хөгжил”-ийн жишээн дээр ярьсан.

Сүүлийн жилүүдэд Солонгос улсын амьдралын хэв маяг, чиг хандлага хэрэглэгчдийн зан чанар, сонирхлоос үүдэн нэлээд өөрчлөгдөж байгаа гэнэ.

Солонгосын хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхлын чиг хандлагыг харуулсан өгүүлэл жил бүр хэвлүүлдэг, Сөүлийн их сургуулийн профессор, хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах мэргэжилтэн Ким Нан Ду 2015 онд COUNT SHEEP гэсэн 10 үгийн товчлолоор энэ жилийн илтгэлээ тодорхойлсон байна. Түүний тодорхойлсноор энэ жилийн тренд загвар гурван чиглэлтэй байна гэж үзжээ.

2015 оны БНСУ-ын тренд загвар хэрэглэгчдийн түлхүүр 10 үгийг ийн тайлбарлав.

1. Хэрэглэгчид сонголтоо хийж чаддаггүй. Нэр төрөл олон, хэрэглээнээс хэтэрсэн зүсэн зүйл бараа бүтээгдэхүүн дундаас өөрт хэрэгтэйг олж сонгох боломж хэрэглэгчдэд бараг байхгүй болсон. Тиймээс хувцас үйлдвэрлэл борлуулалтын зах зээлд хэрэглэгчдийн шаардлагын дагуу зөвлөгөө өгөх үйлчилгээ гарч ирснээр барахгүй үүнийг мөнгө босгох нэг боломж болгожээ.
2. Бүхий л мэдрэмжийн хослол. Одоогийн хэрэглэгчид гял цал, гоё сайхныг сонгохоо больсон. Бүхий л мэдрэмждээ нийцүүлэн аль болох аятай эвтэй, уран нарийн шийдэлтэй эд зүйл, мөн тийм тааламжтай үйлчилгээг сонгодог болсон. Жишээлбэл дэлгэцийн кино урлаг эхлээд 2D, дараа нь 3D болж хөгжсөн бол өнөөдөр Солонгосын кино театруудад салхи үнэхээр сэвэлзэн үлээж, бороо ус гарвал мөн л усан дусал шүршин тэрхүү урлагийн бүтээлийг үзэгч бүхий л мэдрэхүйгээрээ хүлээн авах 4D кино гарч байгаа аж. Үүнийг Монгол Улсад нэрийн хуудас болсон ноолууран бүтээгдэхүүний ертөнцөд яаж хэрэгжүүлэх вэ гэвэл хэрэглэгч маш сайн чанарын ноолууран хувцас нь анхилам тааламжтай үнэртэй болж, хуучирсан ч тэр үнэр нь арилахгүй байгаасай гэж хүсэж болно. Хэрвээ тийм бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадвал өмнө нь 50 хувь борлогддог байсан бүтээгдэхүүн үнээ хоёр дахин нугалан ашиг орлого нь суга өснө. Одоо даавуунд үнэр оруулах технологи тийм ч хүнд асуудал биш болжээ. Материалыг үйлдвэрлэхдээ тэр үнэрийг шингээх боломж бий. Харин энэ технологийг үйлдвэрлэлд хослуулах мэргэжилтэн ховор. Түрүүлж энэ арга ухааныг олж сайхан үнэртэй ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн хүн энэ салбарт ашиг орлого олох нь байна.
3. 3. Бүх суваг хоорондын сүүлчийн дайн /илтгэгчийн оноосон нэр томьёо/. Хүмүүс дэлгүүр, захаар явахаа больсон. Хэрэглэгчид интьернэт, онлайн сүлжээ, телевиз, гар утаснаасаа чөлөөтэй наймаа хийдэг онлайн бизнес давамгайлсан цаг үед амьдарч байна. Тиймээс мөнгө олохын тулд сайн дэлгүүр нээх тухай бодлоо хаях хэрэгтэй. Том сайхан дэлгүүртэй нь биш, хэн онлайн ертөнцөд идэвхтэй байгаа нь бизнест амжилт олно гэв.
4. Надад нотолгоо харуулаач! Орчин үеийн хүмүүст баримт баталгаа үзүүлэхгүй бол ямар ч бараа бүтээгдэхүүнд итгэхээ больсон. Жишээ нь “Монголын ноолууран бүтээгдэхүүн дулаан, хөнгөн…” гэж зүгээр нэг яриад бизнест явахгүй, харин үнэлгээний байгууллагын дүгнэлт, туршилт, тодорхой зөвлөмж, тухайлбал эрдэм шинжилгээний тийм хүрээлэн, их сургуулийн лабораторид судалсан, ийм, ийм давуу чанартай гэсэн баталгаатай бол шууд л худалдан авах итгэл үнэмшил хүмүүст төрүүлэх юм байна.
5. Сүүлээ шарвагануулах нохой. Нохой сүүлээ хөдөлгөдөг байсан бол одоо сүүл нь эзнээ хөдөлгөдөг болсон гэнэ. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл Солонгосын томхон дэлгүүрүүдэд шүдний оог хэрэглэгчийн анхаарлыг татах гоё чамин хийц, дизайнтай өнгө өнгийн сойзтой хамт тавьдаг. Мөн 10 ширхэг оймс авбал маш чанартай, загварлаг трико нэгийг бэлэглэнэ. Хэрэглэгч 10 оймсыг биш загварын триког илүү сонирхон наймаа хийдэг. Ийм маягаар нэг сонирхолтой бараагаар урамшуулан маш их бараа бүтээгдэхүүн борлуулах нь худалдааны ашигтай аргын нэг болсон. Үнэгүй бэлэг гэдэг шинэ сонголт хийх шийдвэр гаргахад нь туслан сүүлээ шарвагануулах нохой болж байгаа юм.
6. Өдөр бүр, цаг тутам гайхуул. Амжилттай зарж борлуулан, бизнест ашиг орлоготой байх нэг зарчим бол хийсэн бүтээгдэхүүнээ өдөр бүр сурталчлан өөрийгөө сошиал медиа ашиглан байнга магтаж цахим ертөнцөд даган, дууриан жиргэгчдийг бизнестээ татах хэрэгтэй юм байна. Хүмүүс ямар ч зорилгогүй гэрээс гардаггүй, онлайн дэлгүүрээр аялан чухам юу худалдаж авахаа аль хэдийнэ товлочихоод явдаг болжээ.
7. Цохиод зугт. Хэрэглэгчид богино хугацаанд чанартай зүйл хэрэглэхийг хүсдэг. Өөрөөр хэлбэл ZARA гм фирмийн загварлаг, үнэ хямд, угаалга цэвэрлэгээний ая даах чанартай, 1-2 жил өмсөж байтал дараагийн шинэ загвартай залгах ийм боломж эрэлт ихтэй болжээ. Хэрэглэгчийн сонирхол нэгээс нөгөө рүү байнга үсчиж байдаг.
8. Тансаглалын төгсгөл:Зүгээр л энгийн. Тансаглал гэдэг зөвхөн үнэтэй бараа гэсэн үг биш, хүмүүний элбэг хангалуун байдлаа илэрхийлэх гэсэн цоо шинэ ойлголт. Энэ нь маш энгийнээс эхэлдэг. Стив Жобсыг хар өнгийн хоолойтой цамц, Levis-ийн жинс, New Balance-гийн пүүзгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Нэг өнгө, загварын энэ хувцсыг тэр олон жил өмссөн. Цамц нь японы алдартай дизайнер Иссей Мияакигийн загвар, үнэ нь 1000$, түүнийг нас барсны дараа хувцасны шүүгээнээс нь ийм цамц маш олноороо гарч ирсэн гэдэг юм. Стив Жобс өмссөнөөр New Balance-гийн пүүз зах зээлд хамгийн их эрэлттэй спорт загвар болсон байдаг. Ийм энгийн, жирийн мэт боловч хамгийн үнэтэй сонголтын тухай ойлголт юм.
9. Их хотын дэгжин эмээ. Энэ бол дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа төрсөн үеийнхэн. Тэд одоо эмээ өвөө болсон, тэдний үеийнхэн маш сайн боловсрол эзэмшсэн, тэр хэрээр амьдралын чадвар сайн, үнэтэй, чанартай зүйл хэрэглэдэг. Хувцас үйлдвэрлэлийн зах зээлээр зогсохгүй бүхий л салбар тэдэнд зориулж маш олон зүйл хийж байна. Монголд ийм маркетинг удахгүй хэрэгтэй болно.
10. Нууц гудамжинд тоглох нь. Солонгост нэг зүйл ид моод болж байна, энэ юу вэ гэвэл хүний хөлөөс зайдуу, үл ажиглагдам газар жижиг дэлгүүрээ нээх үл хөдлөх хөрөнгөтэй холбоотой ойлголт. Томоохон дэлгүүр, зах зээлийн хөгжилд уламжлалт аргаар хийсэн бараа бүтээгдэхүүн бүхий жижиг дэлгүүрийн орон зай хумигдсан, Монголд ч мөн ялгаагүй гар урлал зэрэг уламжлалт соёлоо хадгалсан бараа бүтээгдэхүүний жижиг дэлгүүрээр ашиг орлого олох боломж асар их бий. Энэ мэт энд тэндгүй мөнгө эрдэнэс нуугдаастай байна. Хэн түрүүлж эрдэнэсийг олсон хүн амжилтанд хүрнэ.

Бей Сүү Жеонг доктор БНСУ-ын загварын чиг хандлагын талаар чухам юу өгүүлэв?

Normal+nourd +corce= Normcore.

Normcore гэдэг нь ямар нэг гял цал содон зүйлгүй хэрнээ ганган, загварлаг сонголтын тухай ойлголт. Орчин үед хүмүүс гял цал гоёл чимэглэлгүй энгийн даруу загвар сонирхох болов. Үүнд тохирох жишээ бол Стийв Жобсын “Тансаг, энгийн чамин, гэхдээ загварлаг биш” сонголт.

1. Uber luxury

Энэ бол тансаг гэдгийн орой дээр залрах эрхэм дээд тансаг чанар гэсэн ойлголт. Стийв Жобсын хар цамц үүний жишээ юм. Орчин үед энэ чиглэлийн дизайн зах зээлд манлайлж байна. Брэнд гэх юм уу энд тэнд үйлдвэрлэв гэсэн хаяг шошго байдаггүй. Жишээ нь монголын ноолууран бүтээгдэхүүний хөгжил хаашаа явах вэ гэвэл энэхүү тансаг брэнд, үнэт чанарыг бий болгохын хамт бүх түвшний хэрэглэгч сонгон өмсөх чанартай, загварлаг, хямд төсөр загварыг ч бий болгох ёстой.

1. Elegent “urbon-granny” буюу хэт чамин

Тансаг хэрэглээг даган загварын ертөнцөд ахмад үеийн орон зай бий болов. “Хамгийн өндөр, хамгийн туранхай, хамгийн залуу, хамгийн хөөрхөн нь” гэсэн ойлголт үгүй болж 60-90 насны загвар өмсөгчид чанартай, үнэтэй, чамин бараа бүтээгдэхүүний нүүр царай болж байна. Монгол Улсын онгоцны будалд буухад ийм нүүр царай угтах цаг холгүй гэж бодож байна.

Figure 3. Joni Michell, 72 Figure 4. Joan Didion, 80 Figure 5. Iris Apfel, 94 Kinfolk life

Энэ бол хотын амьдралаас хөдөөх эгэл даруу амьдрал руу зугтаж буй, залуучуудыг хамгийн их татаж байгаа амьдралын хэв маяг. Солонгосын нэртэй дуучин, урлагийн одод хөдөөх арлын алс бөглүүд гэр сууцаа босгон хүнсний ногоогоо өөрөө тарьж, эгэл даруухан амьдрахыг эрхэмлэх болсон.

Хүмүүсийн амьдралын ийм өвөрмөц чиг хандлагыг дагаад спорт загварын хувцас хамгийн их ашиг орлого авчрах болжээ.

Cold mine: Powerful Senior market

Энэ бол өөртөө маш их зүйлийг зарцуулах амьдралын боломжтой үеийнхэн. Залууст ийм боломж байдаггүй. Солонгосчууд ээжийнхээ төрсөн өдрөөр өндөр өртөгтэй гоо сайхны мэс засал санал болгох гэх мэт бэлэг барьдаг болжээ.

Энэ бүхнээс юу ойлгох вэ гэвэл хувцас загварын үйлдвэрлэлийн чиг хандлага гэдэг хүмүүсийн амьдралын загвартай шууд холбоотой юм. Ахмад үеийн загвар давамгайлж буй нь үүний жишээ. Тиймээс хэрэглэгчдийн судалгааг маш сайн хийх хэрэгтэй юм байна. Мөн дэлхийн чиг хандлагын зэрэгцээ улс үндэстний өөрийн чиг хандлага чухал гэдгийг мартаж болохгүйг Бэй Сүү-Жеонг доктор онцгой анхааруулав.

Бэй Сүү-Жеонг нь Солонгосын хувцас загварын үйлдвэрлэлийн тэргүүлэх зэргийн судлаачдын нэг, судалгааны ажлынхаа хажуугаар Солонгосын хувцас загварын бизнесийн амьдралд идэвхтэй оролцдог нэгэн. Солонгос Хятадын хувцас загварын үйлдвэрлэлийн холбооны ахмад гишүүн, Солонгосын хувцас загварын зургийн холбооны зөвлөлдөх хорооны гишүүн, Солонгосын хувцас загварын бизнесийн нийгэмлэгийн зөвлөлдөх хорооны гишүүн, Хүний экологийн судалгааны хүрээлэнгээс эрхлэн гаргадаг “Хүний экологи” сэтгүүлийн редактор, Солонгосын хувцас загварын бизнесийн холбооны “Хувцас загварын бизнес” сэтгүүлийн редактораар ажилладаг.
Тэрээр Чоннамын их сургуулийн дүрэмт хувцасны загварыг зохион бүтээсэн, мөн Жеонжугийн хувцас загварын холбооноос зохион байгуулдаг Ханжигийн хувцас загварын нэр хүндтэй уралдаан, Гуанжугийн хувцас загварын наадмын шүүгчээр 10 гаруй жил ажиллаж байгаа аж.

Баянзүрх дүүргээс Нийслэлийн Иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр хоёр дахь удаагаа сонгогдон ажиллаж буй, “Үйлдвэрлэл Дагнасан Сэргэн мандалт групп”-ын үүсгэн байгуулагч Байлгас овгийн Батмөнхийн Төмөрчулуунтай ярилцлаа.

–Одоогоос хэ­дэн жилийн өмнө нийс­лэлийн хамгийн үнэтэйд тооцогдох зарлалын самбарт МАХА гэсэн бичигтэй, “Монгол даяараа…” гэсэн самбар байхыг хараад ихэд гайхаж байлаа. Харин тэр МАХА хэмээх үгийн утгыг хамгийн сайн тайлбарлаж чадах, энэ үзлийг түгээн дэл­гэрүүлэхэд оройлон оролцож байгаа хүн нь таныг гэх юм. МАХА үзэл гэж чухам юу юм бэ?

-Би эгэл жирийн л нэгэн. Надаас жин дарсан жинхэнэ үүсгэл санаа гарах нь юу л бол гэж даруу зан гаргаж болох ч, таны сонирхож буй МАХА үзэл санааныхаа талаар чин сэтгэлээсээ хэлэлцэж ярихад болохгүй нь юу байх билээ. Монголчуудын амьдрал ахуйд нь байдаг өөрийн гарвалын агуу хүчээр юуг асааж болох билээ гэсэн бодлоос минь төрөн гарсан энэ үзэл санааг МАХА гэж байгаа юм. Та санаж байгаа бол 2007 оны долдугаар сарын 7-ны өдрийг мянган жилд ганцхан тохиох бэлгэшээлт өдөр гэж үзэн, дэлхий даяар хэдэн сая хосууд хуримлан, гал голомтоо бадраасан. Энэ өдрийг тохиолдуулан бид ч нийт монголчуудынхаа дунд Монголоо гэсэн үзэл санааг эмхэтгэн цэгцлэх зорилгоор уралдаан зарлаж, бүх үеийн Ерөнхий сайдуудыг урьж, санаа бодлыг нь сонссон эрдэм шинжилгээний бага хурал, UB palace-т 3333 хүний цуглаан зэрэг ажлууд зохион байгуулж байлаа. Эдгээр ажлын хүрээнд Д.Чимид агсан, Б.Лхагвасүрэн ах, Д.Урианхай гуай, Тэргүүн хамба Д.Чойжамц багш минь, Ш.Чоймаа гуай, К.Цоохүү, их дээд сургуулийн доктор профессорууд, одоогийн тэргүүн шадар сайд У.Хүрэлсүх, УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан, улс төрийн тоймч А.Баатархуяг, Улс төрд залуу манлайлагч төслийн санаачлагч С.Эрдэнэболд нарын хүмүүс “Монгол эх орноо эрхэмлэхүй” гэсэн гуравтын дэвсгэрт дагалдсан шагналаар шагнагдсан юм. ХҮЧ гэдэг үгийг гуравтын мөнгөн дэвсгэртээр төлөөлүүлсэн хэрэг. Ийм л олон хүмүүсийн үзэл санааны уулзвар дээрээс бий болж, цэгцлэгдсэн үзэл миний дотор хадгалагдсаар байсан. Ингэж явсаар 2012 оны арванхоёрдугаар сарын 12-ны өдөр МАХА нийгэмлэгээ зарлан хуралдуулж байгуулсан юм.

МАХА гэсэн томъёоллыг Монголчуудыг Аугаа Хүч Аварна, Монголчуудын Амьдрах Хүч нь Агуу, Монголоороо л, Амьтайгаа л, Хүчирхэг л, Агуу л МАХА л байцгаая гэх мэт олон янзаар тайлбарлаад байна л даа.

Монголчуудын Ардын Аугаа Хүч нь асрахуйн, аврах, алсын шинж чанарыг агуулж байгаа учраас бид МАХА хэмээн томъёолсон гэж ойлгож болох нь. МАХА үзэл санаагаар, өөрийгөө, гэр бүлээ, үр хүүхэд, найз нөхөд, хамт олноо дархлаажуулж, асааж чадсан хүмүүсийг бид МАХА-чууд гэж нэрлээд одоо бүр нэршил үйлс болох тал руугаа явж байна. Үүнийг тайлбарлан хэлэх зуураа сонирхуулахад ийм үзэл санаа аливаа улс орнуудад байдаг юм байна. Байх байхдаа тэр орныхоо хөгжил дэвшлийн нөлөө бүхий суурь хүч нь байх юм. Хамгийн наад захын жишээнүүд л гэхэд Хятадын күнзчүүд, Японы самурайчууд гээд өөрийн язгуур үзэл санаагаа л шүтэж байна.

–Энэ нь яг ямар үзэл гэсэн үг вэ. Та Монголоо гэсэн амин үзлээ жаахан дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Монголоо гэсэн амин үзэл санаа МАХА үзэл бодол дэлгэрэх цаг нь болсон юм байх аа даа. Энэ цаг дор эрх биш монгол түмнээс минь Монголоо гэсэн нинжин сэтгэл агуулсан санамсар, ухамсар төрөх болсон баймаар. Бид бусдын дарлал дор хэдэн зуун жилээр байж, талхигдаж мөлжигдөж бас туйлдаж ирсэн үндэстэн. Мөн сэргэн мандаж, дэлхийг ч донсолгож байсан үе бий. Ахмад үе минь бусадтай “хэрсүү” нөхөрлөж төр улсаа дэлхийн дээвэрт мандуулаад, бичиг үсэгт бүрэн тайлагдсан үндэстэн бэлтгэсэн ч бид заримдаа дэлхийгээ, бүр наанадахад хоёр хөршөө ч уншиж таньж чадаагүй байна уу даа гэж бодогдох юм. Монгол ахуй, монгол амьдралаа танилгүйгээр дэлхийн эдийн засгийн буданд төөрчих вий гэж санаа зовнигч МАХА-чууд энэ санаагаа олж авсандаа, бас Монголоо ямар байгааг ажиж харсандаа өөрсдөдөө ихэд баярлаж явцгаадаг.

Тиймдээ ч бид твиттэрт:

Андууралгүйгээр олж авсан МАХА үзэл

Алдуурсан унага шиг Монгол руугаа гүйж явааГүүгүүл Ажнай

Ямар их аз жаргалтай вэ гэж жиргэдэг.

–Монголоо ажиж харлаа гэж та хэллээ. Таныхаар тэгээд Монгол хэрхэн харагдаж байна даа?

-Бид өнөөгийн ийм байдлаар дэлхийн доог тохуу болж хэрхэвч болохгүй. Хаа нэг газар, их бага ямар ч асуудлаар Монгол гэсэн нэрийг саараар дуулгаж болохгүй тангарагтай улс, бид чинь. Тиймээс Монголын сайн сайхныг, хоёр хөршөөсөө эхлүүлээд дэлхийн хэмжээнд мэдрүүлэх нь чухал. Дэлхийн эдийн засагт Монгол гэсэн оролцоог бий болгох хэрэгтэй. Үүний тулд бидэнд жигүүрлэх үзэл санаа, зүрх сэтгэл хамгийн чухал гэж би боддог. Өөр юу ч чухал биш. Харин тэр тэсрэх тийрэлтэт хурдасгуур нь МАХА үзэл санаа байгаасай билээ.

–МАХА үзэл шинэ зүйл үү эсвэл бидэнд угаасаа байсан юм биш үү?

-Яг тийм. Монгол хүн үүссэн Монгол Улс бий болсон цагаас байсан үзэл шүү. МАХА бол бидний туулж туршиж ирсэн …измүүдболон одоо туучиж яваа ардчилал хэмээх эзэн биегүй систем лав биш. Яагаад бид одоо болтол Ардын Аугаа Хуч Асрахуйн, Авралын, Алсын чигтэй гэдэг үзэл санаагаа тууштай баримтлаагүй юм болоо гэж өөрийн эрхгүй бодогддог юм. Магад Монгол хэмээх суурь үзэл санааг талхалсан харийнхны нөлөөллийн савалгаан дунд сарнисан ч юм болов уу. Олон ч талаас нь бодож, олон ч хүнтэй уулзаж энэ сэдвээр ярилцаж ирлээ. МАХА үзэл санаа бол бүр гарвал талаасаа монгол юм. Гарт баригдаж нүдэнд харагдаж буй Монголоо л ажиж нэг, таньж нэг монгол ухаан авьяасыг нь олж илрүүлж чадвал МАХА үзэл Монголын хөрсөнд ургаж соёолж дэлгэрэх нигууртай. МАХА үзэл монгол хүн бүрт нандин чанараараа хадгалагдсаар байсан, байгаа, бас байх ч ёстой ухаалаг үндэстний заяагдмал өгөгдөл юм. Монгол өөрөө авралын орон. Дэлхийд аюул гай гамшиг болдог зүйл Монголд сонстох төдий. Тэр өлсгөлөн, хар салхи, цунами, газрын ширвэлт хөдлөлт, үер усны аюул, эбола вирус гэх мэт.

Бид юугаар ч дутаагүй. Монголын ард түмэн хэнд ч гологдохгүй. Цал буурал ахмадуудаа нэг хар даа. Ер нь бид ойрын үед ахмадуудаасаа “Бид яаж явна аа” гэж асуусан болов уу. Хараад байхад “Намайг хэн хэлж, нохойг хэн саах вэ” гэсэн шиг л явах юм байна шүү дээ. Харин энэ алдаа бүхний үндсэн засал нь МАХА үзэл санаа. Энэ үзлээр хандаж, дадал заншлаа болгож явбал нэг хүн, нэг хэсэг хүн гэхгүй бүх Монголоороо хожно. Өнөө маргаашийн хожоо чухал уу, Монголын хожоо чухал уу. Монгол хожих л чухал.

–Монгол ухаан, монголчуудын уламжлалт ухаан мундаг. Харин өнөөгийн нийгэмд залуучууд хэр хүлээж авах бол?

-1990 онд бид юу хэлж ярьж амлаж, аль эсвэл адалж байлаа даа. Хүнлэг энэрэнгүй ардчилсан иргэний нийгэм байгуулна аа л гэж хоолойгоо сөөтөл хашгирсан. Одоо эргээд хар даа. Нам төвтэй лобби ташууртай учраа олохгүй л яваа юм биш үү. Хөрөнгө талаа харсан ч, хөрс суурь талаа харсан ч бид болж байна уу? Үгүй!!! Тэгэхээр бид ундарга нь өөрт байгаагаа олж харахгүйгээр гадны л юмаар өөрөөр хэлбэл хүний юмаар л хүүдэгнээд учраа олохгүй байж. Харин яг ийм үед МАХА үзлээр аливаад хандах дадал, МАХА үзэлтэй хүмүүс өөрсдийн ч, бусдын ч учрыг түвэггүй олно гэж хэлмээр байна. Улс орноо мэдэмхийрч аль эсвэл бие биедээ тунирхаж, дээрэлхэж, муучилж удирддаггүй юм. Их даруу баймаар санагдах юм. Биесээ анхааран сонсмоор бодогдох юм. Зах зээлийн эдийн засаг чинь хожоотой байж болох боловч, нөгөө талаасаа бөөн эрсдэл, эндүүрэл, сатаарал гэдгийг эрх биш ойлгомоор цаг хугацаа тууллаа даа, ард олон минь. Залуус минь зорилготой амьдар. Залуучуудаа гадаад дотоодод сургасан шиг сургаж, уламжлал, шинэчлэлд тулгуурлан зүг чигийг нь олуулмаар байна. Боловсролтой мэдлэгтэй залуус нь зүтгэлгүй сэтгэлгүй байх нь ч байна. Болж бүтэж яваа нь бас байна аа. Иймд Монгол Улсын итгэл найдвар хөдөлгөгч хүч залуусаа тамиржуулах нь чухал. Юун нам сам бэ? МАХА үзэл санаа Монголын залуучуудыг асаах стаачир /starter/, дахин цэнэглэх аккумлятор /power bank/ юм.

–Та нам, сам гэж улс төрийн намуудыг хэлж байгаа бололтой. Гэхдээ манай төрийн эрхийг барихын тулд намаар дамждаг л тогтолцоо бий. Таныхаар тэгээд яавал дээр байна вэ?

-Үндсэн хуульд нам сонгоно гэсэн ганц ч хуулийн заалт байхгүй. Иймд иргэний оролцоог намын оролцооноос дээгүүр тавь. Алдаагаа засъя гэж бодвол засаж болно. Дор хаяад сонгуулиа мажоритар тогтолцоогоор сонго л доо. Ардчилал гэдэг эзэн биегүй системийг дэндүү дур зоргын хэрэг гэж андуу бодоод байна. Андуурч болохгүй таних хэрэгтэй, хөгжүүлэх хэрэгтэй. Удирдаж дийлэхгүй болохоор хямрал гэдэг “хадны мангаа” байгаа юм шиг ярьж болохгүй. Монголоо хадны завсарт хавчуулагдсан халиуны зулзага гэж нэрлэчихээд дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гээд сууж байх уу. Ер нь олон юм оронцоглож байснаас нэг зорилготой, нэг ажлыг чинээнд нь тултал чамбайруулж хийх нь зөв. Монгол бол халиасан болгон нь харц тогтоодог нандин орон. Би эгэл бор амьдралаа тань, мэд гэж хэлмээр байна. Монголоо таниад ирэхээр тамир суудаг. Оюун тархины болон сэтгэл, итгэлийн тамир суухаар алдаа бага гаргадаг. Ядахдаа засч болохоор алдаатай ажилла. МАХА үзэл санааг бүү гоочил. Хүн бүр хичээх цаг. Үүрийн цолмон анивчих цагаас үдшийн гялаан гялалзах хүртэл мэрийх цаг дор МАХА-чууд Монголоо сэргэн мандуулах л болно гэдэгт хотлоороо итгэж болно.

–Монголоо гэсэн амин, суурь үзэл МАХА маань хэр бойжиж байна вэ?

-МАХА үзэл санаа санаанд оромгүй хурд хүчээр асах хүчтэй мэдрэгдэж, олны талархлыг хүлээж, нутагшиж байна. Үйлийн үрийн ундаргын хүч нь хүнд өөрт нь байгааг л олж харах хэрэгтэй юм. Андууралгүйгээр олж авсан Монголоо гэсэн амин язгуур, суурь үзэл санаа МАХА-гаа дэлхийгээр нэг учраа олохгүй тэнэж яваа ИЗМ-үүдээс ялган салгаж шүтэн биширч дэлхийн эдийн засгийн буданд төөрүүлчихгүйгээр Монгол улсаа тэргүүн улс болгоно гэж хэлмээр байна. Саяхан нэг гадны хүний лекцэнд суулаа. Тэр “Ардчиллыг хэн ав гэсэн юм. Аваад юу хожив оо” гэж биднээс асууж байна. Өнөөх ардчилал маань туйлын гэх үзэл санаа үгүй, өөрчлөгдсөөр байгаа. Хоёр жилийн өмнө шууд ардчилал, төлөөллийн ардилал гэж сонгодог онол ярьж байсан бол одоо зөвшилцөх ардчилал гэлцэх боллоо. Би тэр хүнд Монголоо гэх үзэл санаа болох МАХА-гийн тухай хэлж сэтгэгдлийг нь асуухад Монголоо, монгол ахуйгаа гэсэн үзэл санаа байх ёстой гэж байна. Магад өнөө цагт аливаа үндэстнийг тийм үзэл санаа нь аврах бололтой. Бидний дунд дотроо эвтэй, гаднаа эетэй олон улсад энхтайванч байдлыг тогтоож, хоёр хөрштэйгөө эв найрамдалтай амар тайван амьдрах нь чухал. Дотооддоо ч нэгнээ хэмлэн муудалцах нь буруу юм. Ер нь МАХА үзэл санаа монгол хүн бүрийн зүрх сэтгэлд хадгалаастай яваа. МАХА үзэл санаа Монголын бохир улс төрийг цэвэршүүлнэ. Монголчуудыг хүчтэй болгоно гэдэгт би эргэлздэггүй.

Э.ЭНЭРЭЛ

Монголын элэг цөс, нойр булчирхайн нийгэмлэгийн тэргүүн, ХСҮТ-ийн элэг, цөс, нойр булчирхайн мэс заслын тасгийн эрхлэгч Ж.Чинбүрэнтэй ярилцлаа.

–Элэгний хавдрын өвчлөл өндөр байгаа. Жилээс жилд өссөн хэвээрээ юу, буурах хандлага ажиглагдаж байна уу?

-Олон жилийн өмнөх B C вирусийн халдвараас үүдэлтэй болохоор өвчлөл буурах ямар ч үндэсгүй. Нэг олзуурхмаар зүйл ажиглагдаж байгаа. Нийгэмд элэгний өвчин, элэгний хатуурал, вирус, элэгний хавдар ихсэхтэй зэрэгцээд хүмүүст болгоомжлол үүсчихэж. Болгоомжлол гэдэг нь айдас биш л дээ. Хэвлэл мэдээллээр энэ талаар их хөндсөнтэй холбоотойгоор хүмүүс өөртөө илүү анхаарч эхэлж байна. Ийм шалтгаанаар хавдар оношлогдох нь сайжирч эхэллээ. Түүнээс гадна Хавдар судлалын үндэсний төв ХААН банк, МҮОНРТ-тэй хамтраад Хавдрын аян өрнүүлж байгаа. Эрдэнэт хотоос эхэлсэн. Зөвхөн нэг аймагт гэхэд л элэгний арван хавдар оношлогдох жишээний. Нийгэмд үнэхээр хэрэгтэй үйл ажиллагаа. Үүний цаанаасар их хөдөлмөр, мөнгө зарцуулагдаж байгаа. Энэ мэт ажлуудтай холбоотойгоор хавдрын илрүүлэлт сайжирч байна. Саяхан Дурангийн анхдугаар чуулга уулзалт гэж болсон юм. Би Элэг цөс, нойр булчирхайн нийгэмлэгийн тэргүүнийхээр хувьд нэг зүйлийг онцолж хэлсэн. Гурван жилийн өмнө оношлогдож байсан хавдрын дундаж хэмжээ долоон сморчим байлаа. Гэтэл одоо дунджаар дөрвөн см байна. Эрт үедээ ирж байна гэсэн үг.

–Монголчууд элгэнд тэр энэ сайн гээд өчнөөн юм дур мэдэн хэрэглэдэг. Сүүлийн үед сибирийн хар хорхой сайн гэж шуугих боллоо. Үүн дээр таны бодлыг сонсмоор байна?

-Монголчууд их гэнэн, итгэмтгий улс. Тийм учраас л Сибирийн хар хорхой залгивал зүгээр болно гэдэгт итгээд байгаа юм. Яаж тийм гэнэн байж болдог юм, бүү мэд. Эмчлэгдэх боломжгүй болсон улсын хувьд аргаа бараад сайн гэсэн бүхнийг хэрэглэдэг байх. Эмчлэгдэх боломжтой улсын тухайд гипноздуулах ч юм уу, тан уугаад эдгэрнэ гэсэн байдлаар хандаж болохгүй. Би хүмүүст зориуд нэг зүйлийг анхааруулж хэлмээр санагддаг. Дэлхий дээр өчнөөн тэрбумын хөрөнгө оруулалттай эмийн том компаниуд ажилладаг. Эмчилдэг юм байгаа тохиолдолд тэд зүгээр хараад суудаггүй. Шууд л авч практикт хэрэгжүүлээд мөнгө олохыг боддог. Монгол ганцаараа нууцат арал юм шиг, гэнэт сонин хачин эмчилгээ гарч ирээд, тэр нь үйлчлээд эхэлнэ гэж байхгүй л дээ. Хүмүүс зарим тохиолдолд бие биедээ хор болж байгаагаа мэддэггүй. Нэг найз нь өвдчихлөө гэхэд Сибирийн хар хорхой идээд зүгээр болсон гээд эмчлэх боломжтой байсан үеэс нь холдуулчихдаг. Тэгэхээр эхлээд тус болох гэж байгаад гай тарих вий гэж болгоомжлох ёстой. Батлагдаагүй, нотлогдоогүй, туршилтын эмчилгээ хийлгэж огт болохгүй.

–С вирусийн эсрэг эм орж ирж байгаа гэсэн мэдээлэл олны сонирхлыг их татаж байна. Үнэ нь зөрөөтэй байна гэж нэг хэсэг шуугисан. Энэ эм орж ирснээр ямар үр дүн гарах бол?

-Энэ бол жинхэнэ нотолгоонд тулгуурласан эм. Олон жилийн клиник судалгааны үр дүнд гаргаж авсан. Монголчуудын дунд тархаад байгаа С вирусийн нэгийн “б” гэдэг гинотепийг 91 хувь устгадаг. Энэ эмийг оруулж ирснээр С вирусийн халдвартай олон хүнд тусаа өгнө. Вирусийн халдвараас болж элэг нь гэмтсэн хүмүүсийг аврах хамгийн зөв зам. Үнийн хувьд хугацааны л асуудал байгаа. Гурван сарын хэрэглээ нь 600 ам.доллар бол зургаан сарын хэрэглээ нь 900 ам.доллар. Өвчний хүнд хөнгөнөөс хамаарч хэдэн сар эмчлэхээ шийднэ гэсэн үг. Үүнийг ялгаж ойлгохгүйгээр үнэ нь зөрүүтэй гэсэн мэдээлэл түгсэн байх.С вирусын ачаалал гэж ярьдаг. Хэр олноор үржиж байна гэдгийг нь хэмждэг вирус тоолох шинжилгээ бий. Ийм шинжилгээ хийгээд саяас дээш байвал зургаан сар, саяас доошоо байвал гурван сар эмчлүүлэх ёстой гээд гаргаад ирдэг юм.Энэ эмийг оруулж ирэхийн төлөө ажилласан олон газар бий. Эрүүл мэнд, спортынсайд Шийлэгдамба ч маш эрчимтэй ажилласан. Компани дээр нь очоод хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурж, хямдралтай үнээр авахаар болсон. Ийм зүтгэл гаргаж энэ эмийг оруулж ирэхээр болгочихлоо. Энэ улсыг нийгмийнхээ өмнө том гавьяа байгууллаа гэж үзэхээс аргагүй.

–С вирусийн эсрэг эм танил, талын хүрээгээр зарагдаад дуусчих вий гэсэн болгоомжлол байх шиг?

-Оруулж ирсэн хямдралтай эмээ хэрэгтэй улсад нь яаж зөв хэрэглэх вэ гэдэг дараагийн шатны чухал асуудал. ЭМСЯ саяхан С вирусийн эмчилгээний удирдамжийг баталчихлаа. Бид саналаа өгсөн. Энэ эм орж ирэхэд танил талаараа тараачихна гэсэн ойлголт байхгүй.

–Биеийн байдал, өвчний явцаас нь хамаараад хүмүүсээ эмчилгээнд хамруулаад эхэлнэ гэсэн үг үү?

-Тэгнэ.Хэт төвлөрлийг сааруулж, дүүрэг, орон нутагт нь түгээх боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй гэсэн бодлогыг яамнаас барьж байгаа. Гагцхүү шинжилгээ нь зүй ёсоороо хийгдсэн байх ёстой.

–Элэгний хавдар анхан шатандаа илэрлээ гэж бодоход бүрэн эмчлэгдэх боломжтой юу?

-Жилдээ 1900 гаруй хүн элэгний хавдраар оношлогдож байна. 3000 гаруй хүн элэгний хавдартай амьд явж байна. Нэг, хоёрдугаар үе шатанд оношлогдвол эмчлэгдэх бүрэн боломжтой. Элэгний хавдар ихэвчлэн элэг хатуурах өвчинтэй хамт илэрдэг. Хатуурах өвчин, элэгний хавдар гэсэн хоёр өвчин нэг дор бий болдог юм. Хавдрыг нь эмчилсэн байхад элэгний хатуурал нь ноцтой бол хэцүү. Элэгний хатуурал буюу цирроз бол айхавтар хүнд онош. Манай эмч нар буруу онош тавиад байдаг. Цирроз буюу элэгний хатууралгүй хүмүүсийг хатууралтай гэж оношлоод аймшигтай байдалд оруулдаг тал бий. Хатуурлыг эмчилдэг цорын ганц арга бол элэг солих. Хатуурлын өмнө элэг сорвижилтын үе гэж бий. Тэрийг нь цирроз гэж буруу оношлоод байна л даа.

–Элэг сорвижилтын үед бол эмчлэгдэнэ гэсэн үг үү?

-Зөв эмчилгээ хийвэл элэг хэвийн байдалдаа эргэж ордог. Цирроз болсон үед хэвийн болдоггүй.

–Вирусийн халдвар элэгний хавдрын нэг том шалтгаан гэдэг нь ойлгомжтой. Элэгний хавдрын бас нэг шалтгаан нь бидний буруу зуршил мөн үү?

-Таны хэлсэнчлэн B, C вирус бол номер нэг шалтгаан. Ийм вирустэй улс архи уух нь элэгний хатуурал гэсэн оноштой болоход амархан байдаг.Хугацаа нь түргэсдэг юм. Вирустэй хүмүүс цирроз болоход 10-15 жил шаардагддаг бол архи уудаг тохиолдолд 5-7 жилийн дотор л цирроз болох эрсдэлтэй. Вирусгүй байлаа ч архаг архичдын хувьд элэг хатуурах эрсдэл бий. Түүнээс гадна таргалалт гэж том эрсдэл байна. Таргалалт элэг өөхлүүлдэг. Өөхөлсөн элэг хатуурдаг.

–Элэг өөхөлнө гэдгийг энгийнээр тайлбарлаач?

-Элгэн дотор байгаа эс дотор өөхөн бөмбөлгүүд дүүрдэг. Дүүрсээр байгаад өнөө эс нь задраад үхэхийг л элэг өөхөлнө гээд байгаа юм. Таргалаад байвал өөх нь томорч, элэгний эс нь задраад сорви болно гэсэн үг. Энэ утгаараа таргалалт гэдэг бол маш аюултай зүйл. Жингийн илүүдэлтэйгээс гадна чихрийн шижинтэй бол бүр эрсдэлтэй. Ийм хүмүүс заавал үзүүлж байх ёстой. Зүй нь элгэнд сахар хуримтлагдаж байх ёстой юм. Гэтэл элэг сахар хуримтлагдах зайгүй, сорви болж, эс нь устсан бол хаанаа сахар хуримтлуулах вэ дээ. Гадагшаа хаяж таарна. Ингээд сахар ихэсдэг. Энэ мэт цаад углуургаар нь ойлговол элэгний өвчлөлд нөлөөлж байгаа шалтгаануудыг ойлгож мэдээд, энэ өвчнөөс сэргийлэх боломжтой.

–Архи уудаггүй, вирусгүй хэрнээ элэг нь өвчлөөд байдаг хүмүүс олон таардаг. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Архи дарс уухгүй, вирусгүй хэрнээ элэгний үрэвсэл өндөр байдаг шалтгаан нь маш тодорхой. Төмрийн илүүдэл байдаг юм. Төмрийн эх үүсвэр цусанд байдаг. Улаан цустай зүйл гэхээр мах л бий. Махан идэш ихтэй ард түмний дунд элэгний өвчлөл өндөр байдаг. Мах их идэхээр биед төмөр их хэмжээгээр хуримтлагддаг. Төмөр ихээр хуримтлагдахаар элгийг гэмтээдэг. Тэр дундаа монгол эрчүүдийн цус их өтгөрөлттэй, төмрийн илүүдэлтэй байдаг. Ер нь тарган байх гэдэг тэнэгийн л шинж. Өөрөө өөртөө арчаагүй, тэвчээргүй байна гэсэн үг. Тэгэхээр ийм байдлаасаа татгалзах хэрэгтэй.

–Өвчлөл өндөр учраас эмнэлгийн ачаалах их, асуудал өчнөөн байгаа. Хамгийн түрүүнд шийдэх ёстой асуудал гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Би тасгаараа бахархдаг. Манай тасаг хорьхон ортой. Элэгний хавдар дангаараа нийт хавдрын 40 хувийг эзэлдэг. Хорьхон орон дээр улсын хэмжээнд үйлчилгээ явуулдаг тасаг гэсэн үг. Манайд хагалгаанд орох гэж хавдартай хүмүүс сар хүлээж байна. Төсвийн хэлэлцүүлгээр ХСҮТ-ийн өргөтгөлийн барилгыг ямар ч байсан дуусгахаар боллоо. Тэрбум 200 сая төгрөг баталсан. Оны сүүлээр ашиглалтад өгнө гэж яриад байгаа. Барилга барьж байгаа компани нь ч санаа зовох ёстой л доо. “Биднийг байшин барьж чадахгүй удаж байгаагаас болж энэ олон хүн зовж байна” гэж ухамсарлах учиртай. Эмнэлгийн барилга барина гэдэг асар том хариуцлага гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Мөнгөө баталж өгөхгүй байсан гэсэн тайлбар хэлэх байх л даа. Тэгвэл одоо мөнгө нь батлагдсан юм чинь цаг алдахгүйгээр хамаг чадлаараа ажиллах ёстой. Ашиг олох гэхээс гадна нийгэмд тустай ажил гэдэг талаас нь харах учиртай. Гэтэл одоо барьж байгаа байдлыг нь харахаар хэлэх үг олдохгүй байна. Дахин хэлэхэд энд нэг компанийн барилгын асуудал биш нийгмийн эрх ашиг яригдаж байгаа.

–Өргөтгөл баригдвал танай тасгийн ачаалал хэр буурах вэ?

-Хоёр дахин буурна. Хоёр хагалгааны өрөө нэмэгдэнэ. Ор хоёр дахин нэмэгдэнэ. Оочер хоёр дахин буурна гэсэн үг. Хавдартай хүмүүсийн хувьд бүтэн сар оочерлоно гэдэг хэцүү. Хоёр долоо хоногтоо багтчихвал өөр шүү дээ. Жилдээ зөвхөн элэгний хагалгаа гэхэд л нэг хагалгааны өрөөнд 260-ыг хийж байна. Хагалгааны баг өдөр шөнөгүй, зогсоо зайгүй ажиллаж байна. Бид авч байгаа цалингаасаа илүү ихийг иргэдийнхээ төлөө зориулж байгаа. Улс ч гэсэн ийм сэтгэлээр хандмаар санагддаг. Манай эмнэлгийн өргөтгөлийн барилгыг барьж байгаа компани ч ялгаагүй. Бүгд нэг сэтгэлээр хичээж ажиллавал өнөөдөр үүсчихээд байгаа асуудлууд эерэгээр шийдэгдээд эхэлнэ.

Ц.Баасансүрэн

Зохиолч Б.Сосорбарам­тай ярилцлаа.

-“Зулзаган цагаан хус” дуугаараа та жар далаад оны дууны урлагт өөрийн давтагдашгүй өнгө төрхөө бүтээсэн. Тэр үеийн дуу­нуудын давтагдашгүй өвөрмөц өнгө аялгуу, сэт­гэлгээ тэргүүтэн нь сэтгэлд хоногших чанараараа уян­гын яруу найргийн амт шимт, үнэ цэнийг хүмүүст мэдрүүлж байдаг нь үнэхээр онц­гой юм. Та дууны урлагт хэрхэн хөл тавьсан юм бэ?

-Анхны дуу маань ерөөсөө л энэ “Зулзаган цагаан хус”. Хөгжмийн зохиолч Баатарыг бол би танина л даа. Уулзаж нөхөрлөдөг танилууд байсан. 1967 оны намар билүү дээ, Сөгнөгөрт би амрахаар очсон юм. Би тэр үед “Хөдөлмөр” сониноос Дархан, Сэлэнгийг хариуцсан сурвалжлагчаар Дарханд томилогдож очоод байв. Сөгнөгөрт амрахаар ирсэн чинь Баатар байж байна. Намайг дууны шүлэг бичиж өг гэж шалгаалаа. Тэгээд би ямар ч байсан оролдоод үзье гэж бодсон. Сөгнөгөрийн голыг өгсөж уруудаад бодоод л явна. Сөгнөгөрийн голын шугуй битүү зулзаган хустай. Ингээд явж байхад зулзаган хуснуудын мөчир толгой мөр шүргээд л, голын шуугиан хоржигноод ёстой л сэтгэл хөдөлмөөр тийм сайхан газар байлаа. Тэгээд явж байсан чинь бодогдож байна аа. Ер нь энэ гоё хусыг амрагтайгаа зүйрлэж болмоор юм гэж бодогдож байна. Явж байсан чинь хуснууд чинь толгой шүргээд л байх. Зулзаган цагаан хус гэж амрагтайгаа зүйрлэнэ гэдэг чинь ганцхан миний сэтгэл биш хүн бүхний сэтгэл байж болох юм гэж бодоод явж байсан чинь Зулзаган цагаан хус нь

Зулай шүргэн ганхана аа

Зул шиг ганьхан амраг минь

Зүүдэн дунд минь гунхана гэсэн дөрөвхөн мөр оллоо. Тэгээд Баатар дээрээ очлоо. Баатар маань тувт нэг гитар тэвэрчихсэн сууж байдаг хүн байлаа л даа. Дөрвөн мөрөө өгсөн чинь болж байна, би энийг чинь оролдоно оо, ая хийнэ. Чи харин буцахаасаа өмнө бусад бадгийг нь бичиж өгөөрэй гэж байна. Би ч яахав дахин дахин хусан шугуйгаар яваад л бодоод явна. Буцахынхаа алдад л бусад бадгаа бичиж өгсөн. Ингээд бичиж өгчихөөд за энэ маань аяыг нь хийнэ, хэзээ ч дуулах юм билээ гэсэншуу юм бодоод өнгөрсөн. Тэр үед радиогоор хятад нэвтрүүлэг гэж явдаг байв. Хятад хэл дээр явдаг нэвтрүүлэг. Нэг удаа гэртээ сууж байтал Хятад нэвтрүүлгийн өмнөхөн Сосорбарамын шүлэг Баатарын ая “Зулзаган цагаан хус” гээд дуулж байна аа. Машлай дуулж байна. Тэгээд л олны дунд түгээд амьдарчихсан дуу юм даа.

–Аяыг нь бичээд дуулуу­лаад радиод бичүүлчихээд байхдаа танд хэлээгүй хэрэг үү. Анх сонсоод танд ямар санагдсан бэ?

-Хэлээгүй. Би хөдөө, Баатар хотод байсан. Ийм шуурхай утас шөрмөс нь ч байх биш.

–Анх сонсоод танд ямар санагдсан бэ?

-Их гоё санагдсан юм. Их ч амархан түгсэн дээ. Яагаад гэхээр, Сөгнөгөрийн амралтад газар газраас хүмүүс очиж амардаг байж л дээ. Радиогоор дуулуулчихаад өнөө Баатар маань тэдэнд заагаад байсан байгаа юм. Тэгээд өнөөдүүл нь сурчихаад энд тэнд дуулаад ингээд их амархан түгчихсэн юм даг.

–Жар далаад оны дуунуудад нэг гол чанар бий л дээ, тийм ээ. Шүлэг нь их хөгжимлөг. Үг нь өөрөө аялгуутай. Тийм шүлэгт ая хийхээр л мартагддаггүй юм шиг байна, тийм ээ?

-Тийм ээ. Хойтон жил нь Баатар нэг ажлаар Дарханд очжээ. Манайхыг сураглаад олоод ирлээ. За өнөө дуу чинь амжилтад хүрсэн шүү. Чамд одоо шүлэг зохиол юу байна. гаргаад ир, үзье гэнэ. Тухайн үед би нэг шүлэг бичсэн байснаа үзүүллээ. Улс орны хөгжлийн тухай юм даа. “Яргуй чи минь юундаа яараав” гэдэг нэртэй шүлэг. Болж байна гээд аваад явсан.

-“Зулзаган цагаан хус” дуу гаргаж байхдаа та хэдтэй байв?

-Гучин хэдтэй байжээ. Баатар сүүлд нь ярьдаг юм. Тэр шүлэгт чинь би ая хийчихээд Их сургууль дээр очоод Машлайг дуудуулдаг. Гарч ирэхээр нь “Ийм дуу байна. Орой манайд очоорой” гэдэг. Тэгээд хоёулаа нийлж аваад радио дээр очно шүү дээ. Хоёр дуугаа хоёуланг нь Машлайгаар дуулуулсан юм. Машлай тэр үед Их сургуулийн геологийн ангид сурч байсан хэрэг.

Би 1958 онд Хөдөлдмөр сонинд орчихоод байтал 1960 онд Их сургуулийн дэргэд Утга зохиолын дээд сургууль гэж байгуулагдсан юм. Явуухулан багш удирдсан. 1960-1965 онд. Энэ ийм учиртай. Сэнгээ гуай амьд байхдаа манайхан хойшоо явж утга зохиолын сургуульд сураад байх юм. Дотооддоо сургуультай болбол яасан юм бэ гэж Намын төв хороонд асуудал тавьсан юм билээ. Тэгээд Их сургуулийн дэргэд Утга зохиолын дээд сургууль байгуулъя гэсэн Намын төв хорооны тогтоол гарсан юм байна лээ. Явуухулан багш ч хойно төгсч ирээд байсан үе таарсан. Ингээд 1960 оны тэр намар Явуухулан багш удирдаад Их сургуулийн дэргэдэх Утга зохиолын дээд сургуулийг байгуулсан юм. Мандихан, Гүрсэд, Цэдэндамбаа, Н.Банзрагч, Лувсанцэрэн гээд л бид нэлээн олуулаа анх орцгоов. Ер нь зохиолчдын ихэнх нь тэр сургуульд орсон шүү дээ. Гаднаас хэдхэн хүн орсон байсан. Анх дөчөөд хүн орсон ч төгсөхдөө гучин хэдүүлээ төгссөн дөө. Бид дөрвөн жил сурсан. Юунаас болсныг бүү мэд, Утга зохиолын сургууль маань цааш нь яваагүй, больчихсон юм.

-“Гавж” романаа та хэрхэн бичих болсон юм бэ. Гучин хэдэн оны үеийн лам нарын хувь заяаг авч үзэх болсон тухайд?

-Би Банх гэж овогтой яваа. Энэ Банх гэдэг хүн бол миний хойт эцэг юм. Миний эцэг бол Пүрэв гэж гавж, аграмба мяндагтай том лам хүн байж байгаад баривчлагдаад хэлмэгдчихсэн юм. Тэгээд би эцгийнхээ дурсгалд зориулж “Гавж” гэж романыг бичсэн юм.

–Уучлаарай. Тэр цаг үеийн аймшгийг та өөрийн амьдралаараа туулсан юм байна шүү дээ?

-Тийм ээ. Тэгээд ээж минь тухайн үед айсан ч байх, намайг төрсөн эцгээр минь овоглоогүй. Хойт эцгээр маань овоглосон юм.

–Хэлмэгдсэн хүмүүсийн гэр бүлийнхэн, үр хүүхдүүд бас нэлээн хэсэг хүнд хэцүү амьдрал туулсан байдаг. Таны бага, залуу нас хэрхэн өнгөрөв. Гайгүй юу?

-Манай нутагт бол тийм юм нэг их мэдэгдээгүй. Өөр хүнээр овоглоод явчихсан болохоор ямар ч бэрхшээл гардаггүй л байсан байх л даа. Тэр үедээ ярьдаг ч үгүй байж. Миний эцгийг тэгж баригдаад явсан, буудуулсан энэ тэр гэж ярьдаг ч үгүй байсан байгаа юм.

–Аавыг тань хэлмэгдүү­лээд аваад явахад та хэдэн настай байсан бэ?

-Найман настай байсан.

–Болсон явдлыг та санадаг уу?

-Муухан санадаг юм. Сүүлд ээжийн ярьсан юмыг цуглуулсаар байгаад, тийм байсан, анх тэгж баригдаж явсан ингэсэн гэсэн яриаг нь. Би нэг өргөмөл дүүтэй. Дүү маань таван настай, би найман настай тэгээд үлдсэн. Ээж минь Эрдэнэтэд байж байгаад нэлээн олон жилийн өмнө өөд болсон доо.

–Аавынхаа дурсгалд зориулсан роман дээрээ та олон ажилласан уу?

-Гурав дарвөн жил суусан. Би одоо хоёрдугаар дэвтрийг нь бичиж байгаа. Энэ “Гавж” роман бол миний аав баригдаад цаазлагдсан хүртэлх амьдрал байж байгаа юм. Түүнээс хойш гавжийн ар гэрийнхэн яаж амьдарч ирэв, тэр үеийн улс орны хөгжил ямар болов, нөгөө л нэгдэлжих хөдөлгөөнөөс авахуулаад томоохон өөрчлөлтийн үеийг оруулах санаатай бичиж байгаа.

–Ерэн оны ардчилсан хөдөлгөөн, цагаатгал энэ тэр гарах уу?

-Гарна аа гарна.

–Гучаад онд хэлмэгдсэн тэр гэмгүй олон мянган хүнийг улстөрийн хувьд цагаатгаж нэр төрийг нь сэргээхэд ээж тань хэрхэн хүлээж авч байв?

-Цагаатгалын үйл явцыг ээж минь амьд байхдаа үзсэн л дээ. Нэг сая төгрөг л өгсөн. Ээж минь 90 гаруй настай байв. Тэр мөнгийг аваад ач гучдаа тараачихсан юм.

–Юу гэж ярьж байв?

– Төр засаг цагаатгалаа, яахав дээ л гэж байсан. Миний ээж нэг их юм яриад байдаггүй дуу цөөтэй хүн байсан.

–Аавын тань үлдсэн жор, ном судар байдаг уу?

-Ном судрууд баахан юмыг нь тухайн үед авга ах маань айгаад, хээр аваа­чаад нуучихсан болохоор юм үлдээгүй. Одоо надад үлдсэн юу байна гэвэл, аавын хэрэглэж байсан эмийн шигшүүр нь байна, Алтангэрэл, Доржзовд гэдэг хоёр судар байна. Эмийн шигшүүр гэж нарийн шүүртэй тусгай модон шигшүүр байдаг. Дугуй модон хайрцаг байдаг юм. Дээр үед хоёр давхар шүүртэй байсан юм байна лээ. Гадна тал нь бол их гоё л доо. Есөн тахилын сийлбэртэй. Уур нүдүүр нь байгаа. Төмөр уур нүдүүртэй. Бэлэн хэдэн тан байсан юм байна лээ. Аавын маань дүү нэг цавганц бас л айгаад манайхаас ирж аваад, энд тэнд үхрийн баасан дор аваачиж нууж булаад л, хэрэглэх болохоороо авч хэрэглэдэг байсан. Тэгээд дуусгасан. Ганцхан тан үлдсэн, надад одоо байгаа. Улаан тан гээд бөөрөнд уудаг тан.

–Танд байгаа тан нь ямар саванд хадгалагдаж байдаг вэ?

-Нарийхан илгэн ууттай байдаг. Тэр уутыг төл малын шийрний арьсыг аваад элдэж хийдэг байсан байна лээ.

–Нимгэн гэж үздэг байж дээ?

-Тийм л байх. Элгэний Жамсран гээд өөрийгөө эмчилсэн хүн бий шүү дээ. Тэр хүн бас тан барьдаг юм. Тэр хүн энийгээ хадгалж бай, хэрэг болно гэдэг юм. Хааяа бөөр өвдвөл уучихаар зүгээр болчихдог юм.

–Аавынхаа өөрийн гараар хийж найруулсан танг энэ олон жилийн дараа хэрэглэж байна гэхээр гайхалтай юм аа. Дотно санагддаг л байх тийм ээ?

-Тэгэлгүй яахав. Сэтгэл өег хадгалдаг. Тухайн үед аав минь Дуганы том толгойлогч лам нь байсан болохоор өглөө гараад л явчихдаг. Биднийг яг өөрөө гардаад асраад байдаггүй байсан болохоор би нэг их сайн санадаггүй юм. Ээж, хажууд айл саахалт байсан аавын дүү нар л асардаг байсан байх. Баригдаж явахыг нь би муухан мэддэг юм. Бүр шөнө, үүр шөнийн заагаар ирээд бариад явсан. Дүү бид хоёр унтаж байсан юм байна лээ. Яг аваад явсных нь ард ээж маань дүү бид хоёрыг сэрээгээд “аавыг чинь аваад явчихлаа шүү” гээд уйлж байсан санагддаг. Жаахан хүүхэд болохоор эргээд л унтаад өгөө биз. Дараахнаас нь янз бүрийн сураг чимээ гардаг байсан. Хойш нь Орос руу аваад явчихаж ч гэх шиг, хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй байсан.

–Буудуулсан гэдгийг нь бүр сүүлд саяхан мэдсэн үү?

-Сүүлд мэдсэн. Романаа бичиж байхад Дотоод яаманд манай нэг зохиолч ажилладаг байсан юм. Архивынх нь эрх­лэгч хурандаа байсан юм. Түүн дээр орж арын хаалгадаж байж би архивт орж баримтыг нь олж авсан. Байцаасан материал байдаг юм. Хоёр гуравхан удаа байцаагаад, нэг загварын шахуу асуулт л асуусан байдаг юм. Ёндонхаймчигийн бүлэгт элссэн үү, Японы тагнуул байсан уу гэсэн хэдхэн ижил асуултууд л байсан. Гэр бүл чинь хэдүүлээ вэ гэж асуухаар ганцхан ээжийг хэлээд хоёр хүүхдээ хэлээгүй байгаа юм шүү дээ. Хоёулхнаа л гэсэн байгаа юм. Аавыг бариад аваад явахдаа хөрөнгийг нь хураагаад, сүүлд эргэж ирээд дахин үлдсэн юмыг нь хурааж авсан байдаг юм. Архиваас хураасан юмных нь жагсаалтыг олж авсан л даа. Шар тэд, үнээ тэд хонь тэд гээд биччихсэн байдаг юм. Нэлээн хөрөнгөтэй байсан шиг байгаа юм. Арай дутуу хураачихаж гээд хоёр дахиа ирж хураасан юм байна лээ. Хоёр дахиа ирж хураахад нь манай сумын дарга Дамдин гэдэг хүн “Ингэж хүнийг хоосолж болохгүй ээ, та нар” гэж байж заримыг нь үлдээлгэсэн гэсэн. Аавыг ер нь авч яваад удалгүй, арван хэд хоногийн дараа цаазалсан юм билээ.

–Ер нь гучин хэдэн оны сүүл үе, дөчөөд оны үеийн аж байдал яг ямархуу байсан юм бэ?

-Голдуу сургууль соёлоор явчихсан болохоор нарийн ширийн юмыг нь сайн мэдэх­гүй. Би 1948 онд Булган аймагтаа долдугаар анги төгссөн. Түүнээс цааш анги байхгүй. Долоо төгсөөд Багшийн сургуульд ирсэн. 1951 онд төгсөөд сэлэнгийн Орхон-Туул суманд долоон жил багшлаад хот руу орж ирээд “Хөдөлмөр” сонины үйлдвэр, хөдөө аж ахуй хариуцсан хэлтэст ирсэн. Намар, хавар хоёрт бол тувт сангийн аж ахуйнуудаар явчихна шүү дээ. Хаврын тариалалт, мал төллөлт, намрын тариа хураалт гээд сурвалжлаад явчихна.

Н.ПАГМА

Уул уурхайн санхүүгийн шинжээч Ч.Эрдэнэдалайтай ярилцлаа. Тэрээр хөрөнгө оруулагчдын дунд Independent Mongolian Metals & Mining Research буюу Хараат бус Монголын уул уурхай, санхүүгийн судалгаа эрхлэгч Dale Choi гэсэн нэрээрээ танигдсан нэгэн юм.

–Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурснаас хойш “Туркойз Хилл”-ийн хувьцааны ханш өссөн гэсэн өөдрөг мэдээ байна. Таны хувьд сонирхож харсан л байх…?

-“Туркойз хилл”-ийн хувьцаа өчигдөр маш их хэмжээгээр арилжаалагдлаа.20 сая хувьцаа арилжаалагдана гэдэг том тоо. Дал, наян сая ам.долларын гүйлгээ явагдсан гэж ойлгож болно. Маш идэвхтэй байгаа хэрэг л дээ.2013 оны наймдугаар сараас хойш хүлээгдсэн асуудал сая л шийдлээ олж эхэллээ. Хоёр жилийн их хүлээлтийн эцэст анхны бодитой алхам хийгдэж байна. Замаа цэвэрлэх, өөдлөх сэхэх анхны алхам ямар ч байсан хийгдчихлээ. Хөрөнгө оруулалт тэр чигтээ хүлээлттэй байгаа. Одоо бол өөр нөхцөл үүссэн. Бизнес сэргэх уур амьсгал бүрдлээ гэж харж байна. Хувь нийлүүлэгчид хоорондын асуудлаа шийдэж, ширээгээ цэвэрлэнэ гэдэг сайн хэрэг. Энэ сайн мэдээтэй зэрэгцээд “Туркойз хилл”-ийн хувьцаа өсч эхэлж байна. Өчигдөр гэхэд (уржигдар) 4.50 ам.доллараар арилжаа хаагдсан. Өмнөх өдрөөсөө 3.5 хувиар өссөн гэсэн үг. Дундаа,дээд тал нь 4.74 ам.доллар хүрлээ л дээ. Өмнө нь долоо, найм хавьцаа байсан.

–Ямар хүмүүс хувьцаагаа түлхүү зарсан бол?

-Хямдхан дээр нь авсан хүмүүс хувьцаагаа зарсан болов уу гэж таамаглаж байна. Дараагийн, урт хугацааны тоглогчид орж ирсэн гэж харж байна.

-“Туркойз хилл”-ийн хувьцааны давуу талуудыг нэрлээч гэвэл та юуг нь онцлох вэ?

-“Туркойз хилл”-ийн хувьцаанд хэд хэдэн давуу тал бий. Нэгдүгээрт хөрвөх чадвар сайтай үнэт цаас.Хоёрдугаарт ийм онцгой төсөл дэлхийд ховор байдаг. Африкт л цөөхөн хэдэн төсөл бий. Үүнийг хөгжүүлдэг компаниуд ч их цөөхөн. Хэдхэн компани байдаг. Зэсийн хувьд гэхэд л Америкт шууд авч болохоор, бүх брокерууд нь зардаг, шинждэг хувьцаа бол “Туркойз хилл ресурс”-ийнх. Монголтой, Монголгүй, зуун хувь зэс дээрээ төвлөрдөг үнэт цаас эднийхээс өөр байхгүй. Бидний хувьд энэ гол фактор дээр дөрөөлөх л хэрэгтэй.

–Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилнэ гэсэн шийдвэр Засгийн газрын бонд, үнэт цаасны үнэлгээнд ч эерэгээр нөлөөлсөн гэж мэдээлээд эхэллээ. Сонирхож харсан уу?

-Нөлөөлсөн. Засгаас арван жилээр гаргасан бонд гэхэд л хүү нь өссөн дүр зурагтай байсан. Гэтэл өнөөдөр анх гаргасан түвшин рүүгээ дөхөөд оччихлоо. Худалдаа хөгжлийн банкны бондын хувьд ч гайхалтай үр дүн гарсан. Анх 9.735 хувийн хүүтэйгээр гаргаж байсан бол одоо огцом буурч 7.4 хувь боллоо. Гэхдээ энэ бол хувьцааны биш зээлийн зах зээл. Хувьцааны зах зээлийг бодвол илүү урт хугацаанд хардаг зах зээл. Бондын хөрөнгө оруулагчид Оюу толгой, Таван толгой зэрэг том төслүүдийг харж байгаа. Энэ том төслүүд хөдөлбөл төсөвт удаан хугацааны баталгаатай орлого орж ирэх давуу талтай учраас тэр л дээ. Монгол Улс зээлээ төлж чадах баталгаа энэ тохиолдолд үүсэх учраас бондын хөрөнгө оруулагчид том төслүүдийг сонирхоод байгаа юм. Том төслүүдийн талаар эерэг сураг, мэдээлэл хүчтэй байгаа учраас бондын хувьд ийм олзуурхмаар хандлага ажилагдаж байна л даа. Сая Худалдаа хөгжлийн банк бондамжилттай гаргасан нь ч ийм учиртай. Монголын засаг Оюу толгой, Таван толгой зэрэг том төслүүдээ явуулах нь гэсэн хандлага ажиглагдсан учраас амжилттай арилжаалагдсан. Төрийн банк бонд гаргана гэж ярьж байгаа. Оюу толгой төслийн талаар анхны бодитой шийдвэр гарсан учраас бусад банкуудын бонд гаргах боломж тэр хэрээр нэмэгдэнэ.

–Гадны хөрөнгийн биржүүд дээр хувьцаагаа арилжаалдаг, Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хувьцаа эргэж сэргэх хандлага байна уу?

-Оюу толгойд асуудал гарснаас хойш Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын олон улсын хөрөнгийн бирж дээрх хувьцаа арилжаалагдахаа больсон. Тусдаа индекс гаргаж ирээд мундаг явсан үе бий. Харамсалтай нь бүгд арилжаалагдахаа больсон. Бултаараа хөрвөх чадваргүй болсон. Одоогоор ганц хөрвөх чадвартай нь “Туркойз хилл” л байна. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжлэх болсон нь хувьцаануудад нөлөөлнө. Хөрвөх ямар ч чадваргүй болсон хувьцаанууд идэвхжинэ.

–Хэлэлцээрийн талаар таны бодлыг сонсъё. “Рио”-гийн зүгээс 30 сая ам.долларын татвар төлөхөөс эхлээд цөөнгүй буулт хийсэн харагдсан…?

-Сая би эхний бодитой алхам хийгдсэн гэж ярьсан. Цаашдаа хийх ажил өчнөөн бий. Төслийн санхүүжилт байна. ТЭЗҮ батлах ажил байгаа. Хэлэлцээрт оролцогч хоёр тал мундаг ажиллалаа. Засаг төлөөлсөн хүмүүс залуу учраас зоригтой шийдэл гаргаж ажиллалаа гэж харж байна. Ч.Сайханбилэг, Бямбасайхан хоёрзалуу хүмүүс. Б.Бямбасайханы хувьд барууны боловсролтой, олон улсын бизнес яаж явагддагийг мэдэрсэн хүн. Тэр утгаараа онцгой үүрэг гүйцэтгэлээ гэж дүгнэж байна. Ч.Сайханбилэгийн хувьд улс төрийн шийдвэрийн хувьд маш зоригтой алхам хийж чадлаа. Хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр ажилладаг хүний хувьд энэ шийдэлд маш их найдвар тавьж байна. “Рио тинто”-г ч их үнэлж байна. Ойлголцож, шийдвэрт хүрэхийн төлөө маш том буулт хийж байна л даа. Хэн ч хүлээж байгаагүй буултууд. Тэр дундаа таны сая онцолсон 30 сая ам.долларын татварын асуудлыг онцолмоор байна. “Рио”-гийн хувьдцэвэр сайн санааны үүднээс, итгэлцэл бий болгохын төлөө, шийдэх өндөр сонирхолтойгоо илэрхийлж хийсэн алхам. Олон улсын шинжээчдийн хувьд энэ талаас нь байр сууриа илэрхийлсэн байна лээ. Одоо эхлүүлсэн бодитой алхмаа зоригтой дуусгах ажил үлдсэн. Гэрэл улаанаар анивчиж байгаад албан ёсоор шар боллоо. Засаг түгжээг мулталлаа, одоо бүх зүйл “ок” гэж хандахад арай эрт байгаа. Ганц гарын үсэг зураад шийдэгдэх асуудал биш. Маш олон үйлдэл, процесс шаардлагатай. Бүх процесс өрнөж, ТЭЗҮ батлагдаж, төслийн санхүүжилт дээр гарын үсэг зурсаны дараа бол өөр. Монголын төр бүх шийдвэрээ гаргаж, олон улсын банкууд “Рио”-дмөнгө өгч, далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилбэл байдал огт өөр болно. Ногоон гэрэл жинхэнэ утгаараа асна.

–Зургаан тэрбум ам.долларыг төслийн санхүүжилтээр босгох нь тодорхой болчихлоо. Энэ санхүүжилт хийгдсэнээр Монголд ямар боломж нээгдэх вэ?

-Олон улсын арваад банк, санхүүгийн байгууллагаас зургаан тэрбум ам.долларын төслийн санхүүжилт босгоно гэдэг Монголд маш том өгөөж өгнө. Би төслийн санхүүжилтээр Лондонд тусгайлан судалгаа хийсэн хүн л дээ. Төслийн санхүүжилт буюу project finance бол маш онцгой ач холбогдолтой, санхүү дотроо тусдаа салбар. Монголд бага хэмжээгээр бол хэрэгжсэн. Ийм том хэмжээнд явагдсан удаагүй. Энэ удаагийн төслийн санхүүжилтийг уул уурхайн салбартаа дэлхийд өмнө нь босгож байгаагүй гэж онцолж байгаа. Тэгэхээр энэ удаагийн санхүүжилт хийгдсэнээр Монголыг төслийн санхүүжилт гэсэн том тавцан дээр гаргаад өгчихөж байгаа хэрэг. Энэ утгаараа ач холбогдлыг нь цэгнэх аргагүй л дээ. Олон улсын нэр бүхий 15 банк гарын үсэг зурж хөрөнгө оруулалт хийснээр Монголын уул уурхайд жинхэнэ ногоон гэрэл асна. Ногоон гэрэл асчихвал бизнес хийх боломж жинхэнэ утгаараа бүрдэнэ. Дэлхийн шилдэг 15 банк Монголд хөрөнгөө орууллаа та нар юу хүлээгээд байгаа юм бэ гэж хөрөнгө оруулагчдад хэлэх бүрэн боломж үүснэ.

-“Эрдэнэс Монгол”-ын гүйцэтгэх захирал далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг энэ жилдээ багтаж эхлүүлнэ гэсэн байр суурь илэрхийлсэн байсан. Таны хувьд энэ ондоо багтаж төслийн санхүүжилт босгох боломж харагдаж байна уу?

-Үнэхээр хичээвэл болохгүй юм байхгүй.Гэхдээ ТЭЗҮ ажиллагаатай. Батална гэж том асуудал бий. Төслийн санхүүжилтийн хувьд банкуудын өгсөн хугацаа дууссан. Зээлийн хороонуудаар орохоос эхлээд процессууд дахиад өрнөж таарна. Энэ процессыг л аль болох хурдан амжуулж, хоёр нам хамтарсан дээрээ, шийдвэр гаргах чадамжтай ийм үедээ маш шуурхай, ажил хэрэгч хандах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулалтын банкууд, шинжээчид Монголыг М-3, дараагийн БРИКС гэх мэтээр төсөөлж байсан цаг ердөө саяхных. Сүүлийн хоёр жилийн будлиан дунд Монгол бүх рейтингээсээ унасан. Сая болж өнгөрсөн “Хан ресурс”-ын асуудал гэхэд л Монголыг Венесуэл, Аргентин зэрэг улсуудын хэмжээнд харагдуулсан. Каплагийн асуудал байна. Энэ мэт асуудлууд өнгөц харахад жижигхэн мөртлөө Монголын нэр хүндэд маш том хор хүргэсэн. Харин Оюу толгой дээр шийдвэрт хүрсэн нь хөрөнгө оруулагчдыг хандлагыг өөрчилж байна. Тэд Монголыг ойлгож эхэлсэн. Монголын хувьд Африк шиг дотоодын үймээн самуунгүй, нөхцөл нь өөр л дөө. Дэлхийн хэмжээнд хүрээгүй ч ардчиллын институцууд нь тодорхой хэмжээнд ажиллаж байгаа улс. Ийм ерөнхий ноён нуруу бий.

Ард түмэн өөрсдийнхөө төлөө дуугарах цаг нь ирчихлээ. Миний хувьд гэхэд л энэ боломж дээр дөрөөлж, Лондон явж хөрөнгө босгоод, Монголдоо хөрөнгө оруулалт хийж амьдралаа өөд нь татаж болж байна. Оффисууд эзгүй өрөөгөө түрээслүүлж, хэвлэлүүд реклам авч, хүн бүр энэ боломжийг ухаалгаар ашиглах хэрэгтэй. Зургаан тэрбум ам.долларын том төсөлд юу нийлүүлж болох вэ гэдгийг дор бүрнээсэтгэх ёстой. Ажилд орно, бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлнэ, судалгаагаа зарна гэх мэтээр хүн бүрд боломж нээлттэй. Монголыг эргээд хөрөнгө оруулалтын тавцанд гаргаж ирэхийн төлөө ганц иргэн гэлтгүй бүгдээрээ засгийнхаа шийдвэрийг дэмжиж зоригтой хөдлөх хэрэгтэй байна. Дахиад хэлэхэд саяын

Ц.БААСАНСҮРЭН