Category: цаг-үе

Ишиг эхийгээ хөхөн өсч байхад ямаачны хүүхэд ч ижийнхээ энгэрт эрхэлж, цагаан сүүгээр нь өсөх эрхтэй. Хорвоо ийм атал заримдаа адгуулж маллаж байгаа амьтнаасаа дор байдалд монголчууд бид амьдрах юм. “Мал дагаж мал болно” гэж манай сонин олон жилийн өмнөөс бичиж ирсэн. Дагасан малаасаа ч дор байх үе бидэнд байсаар байна. Маллаж байгаа хурга, ишиг нь өдөр бүр эхтэйгээ ээнэгшин өсч байхад, жилийн ихэнх өдрүүдэд ээжээсээ хол байгаа бяцхан үрс хуруугаа хөхөж, дотуур байранд бэтгэрэн хүүхэд насаа өнгөрөөж байна. Бүр хуруугаа ч хөхөх эрхгүй тэднийг “Эрхэндээ хатсан амьтад” гэж цоллож, анги хэсүүлж хүүхдийн доог болгон ял хүлээлгэдэг. Хуруугаа хөхөх болсны шалтаг шалтгаан юу байсан, яагаад тэр нялх амьтан хуруу хумсаа мэрж шаналах болов гэдгийн утга учрыг ч ололгүй, яллан буруутгадаг бидний сурган хүмүүжүүлэх ухаан ч гэж дээ. Жилийн 365 хоногийн 224-245 хоногийг хөдөөгийн хүүхдүүд гэрээсээ хол, сургуулийн дотуур байранд өнгөрөөдөг гээд бод доо. Хуучин найман настайгаасаа ээж, ааваасаа хол цөлөгддөг байсан бол одоо бүр зургаан нас болж урагшилсан. Монголчуудын малч ахуй, хүүхдийн сурч боловсрох эрхийн асуудал зэрэг тавигдаж ирэх үеэс дотуур байрны асуудал яригдаж эхэлсэн байдаг. Малчин өрхийн хүүхдүүдийн дунд сургуульд хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх үүднээс ардын Засгийн анхны сургуультай зэрэгцээд дотуур байр үүссэн нь 1933 онд батлагдсан “Ардын бага ба дунд сургуулийн дагаж явах дүрэм”-д туссан байдаг юм билээ. Харин дотуур байрны асуудлыг хуульчилж өгсөн нь 1982 онд хамаарагддаг. Ерөнхийдөө малыг хүнээсээ илүү тавьсан тухайн нийгэмд хийгдсэн энэ зохицуулалт нэг хэрэг. Харин мал хувьд шилжсэн өнөөдрийн цаг үед хүмүүс малаа дагах уу, хүүхдээ дагах уу гэдэг сонголтоос малаа дагаж, хүүхдээ хаяж байгаа нь тодорхой байгаа юм.

Ер нь дотуур байр бидэнд юу өгсөн юм бэ. Малчин айл өрхийн дийлэнхийн хүүхдүүд дотуур байранд суудаг. Хүүхдүүд дотуур байранд сууж ирсэн ная, ерэн жилийн хугацаанд ямар алдартан, ямар мундаг хүмүүс бидний дундаас төрөв. Дэлхийн улс гүрнүүдээс төрөн гарч буй алдартнуудыг бид нэг их мундаг биш ч гэсэн тогтсон ойлголтоор нь Нобелийн шагнал хүртсэн эсэхээр дүгнэн ойлгох нь бий. Тэгвэл өнгөрсөн 100 жилийн хугацаанд биднээс Нобелийн шагналтан төрсөн бил үү. Дотуур байрныхнаас хэн гэдэг мундаг хүн гарсан юм бэ. Үнэндээ дотуур байрны энэ сургалт маань хэн нэгнээс түрүүлж өрсөх гэсэн, адгасан яарсан, хувиа хичээсэн занг хүүхдүүддээ суулгаж ирлээ. Өнөөдрийн хотын замд өмнүүрээ ганц машин оруулчих сэтгэл байхгүй, өөрөө ч чадахгүй, өрөөлийг ч болгохгүй тийм хүмүүс зөндөө байна. “Энэ удаадаа тэр маань хожиг дээ, дараад нь надад ээлж ирэх байх” гэсэн сэтгэлтэй хүн бидний дунд алга. Жаахан л хожигдох гээд ирвэл орилоод дайрчих хүмүүс л олон юм. Интернэтийн мэдээний дор сэтгэгдэл бичиж байгаа хүмүүс ч тэр. Өчүүхэн жаахан, атгаг. Энэ бол дотуур байрныхны сэтгэлгээ, тэдэнтэй адил өрсөлдөж, арсалдаж сурсан манай нийгмийн онцлог. Дотуур байрны амьдралыг туулж өнгөрсөн хүмүүс бидний дунд олон. Уурын зуух эвдэрснээс даарч хөрөх, өлсч цангах бол энүүхэнд. Дотуур байранд 200-300 хүүхэдтэй өрсөлдөж, будаатай хуурга олж идэх гэж чардайж байсан үеэ олон хүн санаж байгаа даа. Зунжин сумын төвийн чийгтэй байшинд байсан борц намар ирэхэд өтчихсөн, царвантай гурилтай өттэй шөл амнаас буцаад гарчих гээд амаргүй сэн. Арван жилийн 30 улирлыг гэрээс хол өлсч өнгөрөөдөг дотуур байрны хүүхдүүд яаж бусдаас түрүүлж хоол олж идэх тухай л бодож, боловсорч өсдөг гэхэд хилсдэхгүй.Өглөөд хоёр хавсай, өдөр том хусуурны тал будаа олж идэх гэж зүтгэж байсан хүүхдүүд үүнийг сайн мэднэ дээ. Өлссөндөө гал тогоонд орж хулгай хийх, цаашлаад сумын дэлгүүр тонож аймаг руу ачигдах хүүхдүүд одоо ч бий. Дотуур байранд хүүхдүүд анх хулгай хийж сурдаг юм. Сургуулиа төгсөхдөө тогоо шиг гэдэстэй зогсох охид ч дотуур байрных. Том ангийнханд дээрэлхүүлж, хоёрдугаар хоолоо булаалгаж байсан бол өөрөө томрохдоо дүү нарыгаа дээрэлхэж өс хонзонгоо авна. Атаман гэж хүүхдийн хоол булаасан ах нар өөрийнхөө дүүг дуудаад хоол өгчихөж чадахгүй л өссөн байдаг шүү дээ. Нэг тийм сэтгэлгүй, хүнийрхүү. Нөгөө хүүхэд эцэг, эхийнхээ хайр халамжинд өсөх ёстой гэсэн хүүхдийн эрх хаана ч байгаа юм бүү мэд. Хүүхдийн эрхийн конвецийн есдүгээр зүйл болсон “Эцэг, эх нь муухай харьцаж, үл ойшоодог биш л бол хүүхдийг эцэг, эхээс нь салгаж болохгүй” гэсэн үндсэн зарчим алдагдсан. Энэ конвенцид заасан эцэг эх нь хүүхдээ хамтдаа өсгөж, хүүхдэд нэн тэргүүнд юу хэрэгцээтэйг харгалзан үзэх үүрэг хүлээж, Засгийн газар нь үүнд нь дэмжлэг үзүүлнэ гэдэг ойлголт бүр ч байхгүй. Харин Засгийн газар нь хүүхдийг эцэг, эхээс нь холдуулахад шийдвэр тогтоолоороо л тусалж байгаа байх. Энэ бүхний эцэст гэрээсээ хол өссөн дотуур байрны хүүхдэд гэр амьтай байх гэсэн ойлголт үгүй болж, насны бөгсөнд нас дээр гарсан ээж, ааваа ч тоохгүй суурин газраас хөдөлнө гэж байхгүй. Дотуур байранд өссөн хүүхэд бүр ийм гэж хэлээгүй ч хүүхдийг төлөвшиж, хүн болох тэр торгон цагт нь ийм л нөхцөлөөр бид хүмүүжүүлээд байна шүү дээ гэж хэлэхийг хүсч байна. Үнэн үг гашуун байдаг. Хатуу ч гэсэн дотуур байр хүүхдүүдийг ийм л болгож өсгөдөг. Тэгээд ч дэлхийн хаана ямар хүүхэд хасах 40 градусын хүйтэнд гадаа жорлонд гарч бие засч байна вэ. Монголд л байна шүү дээ. Хоёр, гурван зуун хүүхэд ордог нийтийн жорлон гэж охид, хөвгүүдийх гээд тав, таван л юм байна. Тэр нь дулаан цагтаа өмхий самхай нь дийлдэхгүй, өвөлдөө дороос данхраатаж унагачих шахаад овойтлоо хөлдчихнө.

Эцэг, эхчүүд нь ч хүүхдээ сургахын тулд ингэхээс аргагүй гэсэн том халхавчаар бүх үүргээс алсарч хоцорно доо. Дотуур байрны хүүхдүүдийн хоол ундыг төрөөс дааж ирсэн бодлого ерээд оны эдийн засгийн хэцүүхэн үед алдагдаж, эцэг, эхээс нь татаас аваад эхлэх үед сурагчдын тоо эрс багассан байдаг. 1995-1996 оны хичээлийн жилд дотуур байранд хүүхдээ суулгах өрхүүдэд мал, махны ногдол оногдуулах үед хүүхдийн тоо 1990 онтой харьцуулахад 3,6 дахин буурч, 17.6 мянга болжээ. 1998 онд Боловсролын тухай хуульд оруулсан нэмэлтээр 2000 оноос төр дотуур байрны бүх зардлыг даах болсноор 1999-2000 оны хичээлийн жилд 19.5 мянган хүүхэд дотуур байранд байснаа 2000-2001 онд 27.4 мянга болж 40 гаруй хувиар өссөн байгаа юм. Ингээд харахаар эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ дотуур байранд суулгах нэрийн дор өөрсдийн үүрэг, хариуцлагаасаа зайлсхийх байдал ч байх шиг. Ная ерэн жилээр явж ирсэн дотуур байрны энэ бодлого дахиад ч хэдэн жилээр үргэлжлэх юм бүү мэд. Одоогийн байдлаар үүнийг өөрчлөх, цаад урхаг уршгийг нь ярьж тодорхойлох хүн байхгүй бололтой. 2012-2014 онд улсын төсвөөр 2.7 мянган ор бүхий 26 дотуур байрны барилгыг шинээр ашиглалтад оруулсан байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дотуур байр нэртэй боловсон шоронгийн тоо нэмэгдсээр ирлээ. Цаашлаад 9.8 мянган хүүхдийн ор бүхий 120 дотуур байр хэрэгтэй, үүнд 76.7 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн судалгаа байгаа юм билээ. Мэдээж, хүүхэд сурч боловсрох хэрэгтэй. Хөдөө орон нутгийн хүүхдүүд ч заавал сурч боловсрох ёстой. Гэхдээ тэд ээж, аавтайгаа, гэр орондоо сурч боловсрох эрхтэй. Үүнийг төр засаг бодлогоороо хангаж өгөх ёстой юм. Швейцарийн төр засаг ард иргэдээсээ асууж, тэдний гаргасан шийдвэрийг ёсчлон биелүүлдэг. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө Альпийн нурууг давсан төмөр зам барих ёстой гэж ард олны шийдвэр гарч. Тэгэхэд нь Засгийн газар нь “Бидэнд мөнгө алга байна. Тиймээс энэ асуудлыг яах вэ” гээд дахин санал асуулга явуулахад “Төмөр зам барих хэрэгтэй. Мөнгө ол” гэсэн олон нийтийн санал асуулгын дүн гарсан гэдэг. Түүн шиг хөдөө орон нутгийн хүүхдүүд сурах ёстой. Ээж, аав нь малаа малладаг онцлогтойг мэдэж байна. Гэхдээ хүүхдүүд шоронжсон дотуур байранд бус ээж, аавынхаа хайр энхрийлэлд өсөх ёстой. Үүнийг төр засаг зохицуулах ёстой.

Жич:Манай сонин дотуур байрыг халах цаг болсонталаар өмнө нь “Хүүхдийн баяраар дотуур байр гэх шо­ронг халъя”, “Дотуур байр­ны хүүхэд доголон сэтгэлгээтэй төлөвшдөг юм биш үү” зэрэг цөөнгүй нийтлэлийг нийгэмд хүргэж байсан билээ. Эдгээр нийтлэлүүдийг манай сонины DNN.MN вэб сайтаас уншаарай.

УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа.

-АН-ын мөрийн хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх ажлын хэсэг байгуулжээ. Ямар төслүүдийг урагшлуулах тухай ярьж байна…

-АН 2012 оны мөрийн хөтөлбөр, Засгийн газрын 2012-2016 оны мөрийн хөтөлбөрт томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг эхлүүлнэ гэж тусгасан байгаа. Тухайлбал, Арьс шир боловсруулах цогцолбор,Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор, Төмөр замынасуудал, цахилгаан торгоны зам хөтөлбөр, шинэ яармаг хороолол, 100 мянган айлын орон сууц барих гээлбүтээн байгуулалттай холбоотой ажилгүйдлийг бууруулах, нэмүү өртөг бараа, бүтээгдэхүүн бий болгох тухай төслүүдийг тусгасан.

Энэ төслүүдээс хэрэгжээд явж байгаа нь ч бий. Тухайлбал, бүх аймгийг хатуу хучилттай замаар холбох ажил 90 гаруй хувьтай явна. “Шинэ яармаг” хорооллын газар шорооныажил эхэлчихсэн байна. Хөшигтийн хөндийн шинэ нисэх онгоны буудлын ажил 70 гаруй хувьтай явна. Үлдсэн төсөл хөтөлбөрүүдээ эхлүүлэх зайлшгүй шаардлага бидэнд тулгарчихаад байгаа юм. Тиймээс АН-аас ажлын хэсэг байгуулж, ямар төслүүдийг яаралтай эхлүүлэх вэ. Юунаас болж гацсан юм.Гацааг нь яаж арилгах вэ гэх мэтээр тодорхой дүгнэлтүүдийг гаргаж, УИХ, Засгийн газарт танилцуулах ёстой.

-Та ажилгүйдлийг бууруулах ажлын хэсгийг нь ахалж байгаа байх аа?

-Тийм. Өнөөдрийн нөхцөлд ажилгүйдлийг бууруулах ганцхан арга байна. Тэр ньүйлдвэржилтийн томоохонтөсөл хөтөлбөрүүдээ урагш нь явуулах. Үүнээс өөр гарц байхгүй.

-Бүтэмжтэй төсөл нь юу байна вэ?

-Арьс ширний парк байгуулах асуудал нааштай байна.Газар нь шийдэгдчихсэн.Дэд бүтцийг нь Засгийн газраас шийдэж чадвал Арьс ширний паркийг эмээлтэд байгуулна. Ингээд Улаанбаатарт байгаа арьс ширний үйлдвэрүүдийг нүүлгэн төвлөрүүлж, орчин үеийн стандарттай цогцолборыг цэвэрлэх байгууламжтай нь байгуулах боломжтой. Энэ нь байгаль экологио хамгаалах, ажлын байр бий болгохоос эхлээд давуу тал ихтэй. Одоогийн байдлаар Монгол Улсад 150 тэрбум төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний арьс шир жил болгон гарч байна. Үүнийг боловсруулснаар гурван тэрбум ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн бий болгох боломж байна. Ажлын хэсэг дээр яригдаж байгаа томоохон төсөл хөтөлбөрийн нэг нь цахилгаан торгоны зам хөтөлбөр.Асар их хүрэн нүүрсний нөөцтэй Монгол Улс үүнийгээ ашиглаж эрчим хүч гаргах замаар Хятад, Япон, Солонгос болон АСЕМ-ын орнуудыг цахилгаанаар хангах,эрчим хүчний системд шууд холбогдох замаар дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээ нэмэгдүүлж, олон мянган ажлын байр шинээр бий болгох боломж байна. Тиймээс энэ төслийг гишүүдийн олонхи дэмжиж байгаа. Мөн олон жил яригдсан Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолборыг ярьж байна. Дэд бүтцийг ньшийдсэн тохиолдолд бусад нь боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, хувийн компаниуд, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчид орж ирэхэд бэлэн болчихсон байгаа.

Дараа нь Богдхан төмөр замын асуудал байна. Төмөр замыг Улаанбаатар хот дундуур биш Богдхан уулын урдуур гаргая гэж байгаа.Ингэснээр Улаанбаатар хотод газар чөлөөлөлт явагдана. Тиймээс барилга байгууламж барих орон зай гарна, боломжууд нээгдэнэ гэсэн үг. Дагаад ажлын байр бий болно. Дээрээс нь төмөр замаас болж үүсдэг гацаа арилна. Энэ мэтчилэн олон төслийг бид хөдөлгөнө гэж ярьж байна. Ирэх долоо хоногийн даваа гаригт ажлын хэсгийн дүгнэлтийг бүлгээс УИХ-дтанилцуулна. Ямар ч байсан энэ зундаа багтааж зарим томоохонхөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхээр шамдаж байна.

-Энэ зун яг аль яль төслүүдийг эхлүүлэх юм…

-Харин ажлын хэсэг ажиллаж л байна. Арьс шир боловсруулах цогцолбор байгуулах хөтөлбөр эхлэхэд бэлэн болчихсон учраас дурдах хэрэгтэй. Дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтад нь 200 гаруй тэрбум төгрөг шаардлагатай байгаа.Үүнийг Хөгжлийн банкнаас гаргах боломж бий.Богдхан төмөр замынзураг төсөл нь аль хэдийнэ бэлэн болчихсон. Монголчууд өөрсдөө төмөр замаа тавьж чадна.“Шинэ Яармаг” хороолол байна. Хэрэв энэ хорооллыг босгож чадвал дөрвөөс зургаан мянган айлын орон сууц сүндэрлэнэ. Дагаад соёлын төв, захиргааны байр, сургууль, цэцэрлэг, эрүүл мэндийн төв гээд бүх үйлчилгээ цогцоороо бүрдэнэ.Олон мянган ажлын байр гарна.

-Энэ төслүүдийг эхлүүлэх хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн асуудлыг нь яаж шийдэх юм…

-Ер нь бол татвар төлөгчдийн, улсын мөнгөөр хийх ажлууд биш л дээ. Хөрөнгө оруулагчдын мөнгөөр хувийн секторуудын оролцоотойгоор явах төслүүд юм. Улсын зүгээс нь дэд бүтцийнх нь асуудлыг шийдэх л байгаа юм. Үүнд тийм их мөнгө шаардагдахгүй.Өнөөдөр Хөгжлийн банкинд гэхэд хөдөлгөөнгүй сул хэвтэж байгаа 500-600 сая ам.доллар байна. Энэ мөнгийгхааш нь оруулах вэ гэдгийг ярьж байгаа. Дээрээс нь Арабын сан, Энэтхэг, Японоос орж ирэххөрөнгө оруулалтыг харж байна.Энэ хөрөнгө оруулалтууд ороод ирвэл мэдээж ажлын байр бий болгох төслүүд рүүгээ санхүүжилт хийнэ. Хоёрдугаарт нэмүү өртөг шингэсэн бараа бүтээгдэхүүн бий болгоход зориулна. Монголчууд хадаасаа хийж чадахгүй XХI зуунтай золгосон. Гангаа хайлуулж чадахгүй бас өдий хүрлээ. Энэ бүхэн түүх болон ард хоцрох цаг ирчихсэн. Тиймээс бид хичээх хэрэгтэй байна.Хэрэв хөрөнгө оруулалт ороод ирвэл ажлын байр бий болгох уу эсвэл өндөр барилгууд бариад, зам тавиад дуусах уу гэдгээ л зөв шийдэх шаардлага тулгарч байна. Үнэндээ сүүлийн 20 гаруй жил Монгол Улс хөрөнгө оруулалт, аж үйлдвэрийн нэгдсэн бодлогогүй явж ирсэн гэхэд болно. Тэгвэл Монгол Улс аж үйлдвэрийн ямар бодлого барихаа2013 онд тодорхой болгочихсон шүү дээ. Тэгэхээр одоо үүнийхээ дагуу л урагшилна. Үүний тулд УИХ гэдэг байгууллага Засгийн газраа шахаж шаардаж, бодлогоо хэрэгжүүлэх л үлдэж байна.

-Тавдугаар цахилгаан станц барих төслийг танай ажлын хэсэг дээр ярьж байгаа юу?

-Энэ асуудлыг хариуцсан тусгай сайд Засгийн газарт байгаа. Түүнээс асуух нь зөв байх. Ер нь бол Тавдугаар цахилгаан станцын ажил явж байна гэж үзээд байгаа шүү дээ. Манай намаас гаргасан ажлын хэсэг бол гацчихаад байгаа төслүүдийг хөдөлгөөнд оруулах асуудлыг судалж, дүгнэлт гаргах үүрэгтэй. Би ийм л зүйл ярих байна. Манай намын бүлгээс Ажилгүйдлийг шийдвэрлэх, хот төлөвлөлт, шинэ хөдөө гэсэн гурван ажлын хэсэг байгуулсных нь нэгийг нь би ахалж байна. Нөгөө хоёр ажлын хэсгийн ахлагчаас дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

Я.МӨНГӨН

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Буриад улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн СУИС-ийн хүндэт профессор Д.Ухнаа гуайтай ярилцлаа. Түүний Монголын урлагийг хөгжүүлэхийн төлөө хагас зуун жил зүтгэсэн хөдөлмөрийг үнэлж, уран бүтээлчид түүнд хүндэтгэл үзүүлэхээр болсон байна. Ирэх зургадугаар сарын 5-нд Монгол бөхийн өргөөнөө зохиогдох “Их урлагт 50 жил” тоглолтод 200-гаад уран бүтээлч оролцох юм байна.

-Одоогоос хагас зууны тэртээ урлагт хөл тавьж асан үеэ дурсвал?

-1960 онд Дорноговь аймгийн бүрэн дунд сургуулийг дүүргээд, Улаанбаатарт Эдийн засгийн дээд сургуульд суралцахаар хуваарилагдан ирсэн ч тэндээ сураагүй. Харин хэзээнээсээ би урлагт элэгтэй байсан учраас Дуурийн театрын арын хаалга орчмоор эргэлдэх болсон. Хөдөөнөөс ирсэн сурагчийн дүрэмт хувцастайгаа тэр хавиар долоо хоног эргэлдсэн. Хувцас хунараа сольж өмсье гэсэн ч хотод таних хүнгүй. Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа, Г.Хайдав, Нямын Цэгмид, Цагааны Цэгмид, З.Цэндээхүү, Т.Цэвээнжав, Ц.Пүрэвдорж нар гадаанаа нарлаад сууж байхыг хараад “Ямар их хувь заяатай, авьяастай хүмүүс болоод Дуурийн театрын өндөр босгыг давсан байна аа. Би шалгуулсан ч тэнцэхгүй л байх даа” гэж боддог байсан.

Тэгтэл долоо дахь хоног дээрээ Дуурийн театрын хаалгаар эргэлдэж байтал өндөр эрэгтэй гараад ирэнгүүт би “Ах аа би шалгуулах гэсэн юм. Дуу дуулж” гэсэн чинь “Чи дуулдаг юм уу” гэж байна. Би “Дуулах сонирхолтой” гээд шилээ маажтал “Алив хүрээд ир” гээд дагуулаад дотогш орлоо.Хоёрдугаар давхар дахь Ардын жүжигчин А.Долгорын өрөөнд сууж байсан одоогийн Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав намайг шалгаад “Тэнцлээ. Маргааш өглөө есөн цагт ирээрэй. Найрал дууны ангийн дагалдан дуучнаар оруулъя” гэсэн. Дуурийн театрын хаалгаар гараад нэг мэдсэн Сүхбаатарын талбайд (одоогийн Чингэсийн талбай) дээр таваргаж явсан. Хүн амьтан “Сэрээрэй” гэж хацар, нүүр рүү алгадаагүйг бодоход ямар ч байсан баярласандаа муужирч унаагүй шиг байгаа юм. (инээв) Гэртээ очоод шөнө нойр хүрдэггүй ээ. Бөхийн өргөөний дэргэдэх хуучны цэнхэр байранд амьдардаг байсан юм. Ганц брюкен өмд, 24-ийн цагаан цамцаа цогны индүүгээр шөнөжин индүүдсэн. Маргааш өглөө нь найман цаг 30 минутад яваад очсон. Дуурийн театрын эмэгтэйчүүдийн нүүр амаа гоёж будсан, энгэсэг сүрчигний үнэр, залуусынх нь өмссөн гял цял хувцас гээд бүгд тухайн үед үлгэрийн мэт сайхан санагдаж байсан. Нэг хүн өрөөнөөс гарч ирснээ “Чи өчигдрийн шалгуулаад тэнцдэг хүүхэд мөн үү. Наашаа ороод ир” гэсэн. 50 гаруй уран бүтээлчид нь эгнээд суучихаж. “Дуучин Палав, Нямсүрэн нарын дунд суу. Сандрах хэрэггүй. Өвдөг дээрээ гараа тавиад, нуруугаа цэхлээд, сандал дээрээ хагас суу. Түшлэгийг нь налж болохгүй. Дагаад дуул” гээд анхлан хоолойн дасгал хийж билээ. Ингэж л урлагтай амьдралаа холбосон хүн дээ.

-Өнөөдрийг хүртэл таныг дууны 200-гаад уралдаан тэмцээн зохион байгуулж, тэн хагасаас илүүг нь шүүсэн гэх юм билээ. Мэдээж эдгээр уралдаанаас төрөн гарсан урлагийн алдартнууд олон биз дээ?

-Мэргэжлийн дуучид болон ардын авьяастнуудын дунд 186 дууны тэмцээн зохион байгуулснаас 135-д нь шүүгчээр ажиллажээ. Оролцоогоор 30-аад мянган хүн оролцжээ.Жолооч нарын дунд 1990-ээд оны эхнээс зохион байгуулж эхэлсэн “Алтан шар зам” уралдаанаас Төрийн шагналт, гавьяат жүжигчин Гомбосүрэн, гавьяат жүжигчин Банзрагч, Оросоо нар төрөн гарсан. Мөн эмч нарын дунд зохион байгуулсан тэмцээнээс залуу дуучин Х.Оюун-Эрдэнэ түрүүлж байсан юм.

Дөрвөн настайгаас наян настнуудыг хамарсан дууны уралдааныг өнгөрсөн хугацаанд зохион байгууллаа. 1988 онд зохион байгуулсан “Бяцхан эстрадын дуучин” тэмцээнд дөрвөн настнууд орсон бол ахмад болон залуу эстрадын дуучдын гээд насны ангиллаас гадна жолооч нарын дунд “Алтан шар зам”, худалдагч нарын дунд “Хүрэн хаалгатай дэлгүүр”, нисэгчдийн дунд “Суман цагаан хөлөг”, багш нарыг оролцуулаад “Багшийн алдар” дууны уралдааныг зохион байгуулсан. Мөн англи, солонгос, япон, франц дууг хэн сайн дуулах вэ гээд тэмцээнүүдээ цааш нь нэрлэж болно. Ирэх зургадугаар сарын 28-нд гэхэд л жолооч нарын дунд “Алтан шар зам тань өлзийтэй байг” хэмээх тав дахь удаа уралдааныг зохион байгуулах гэж байна. Уржигдар нисэхийн 90 жилийн ойг угтан “Нисэгчийн дууг хэн сайн дуулах вэ” гэдэг уралдааныг мөн хийсэн. Хамгийн гол нь эдгээр уралдаанд түрүүлэхдээ бус мэргэжлийн дуучид нь ч тэр бүр хамт дуулж байгаагүй симфоны найрал хөгжмийн урд зогсоод, дуулна гэдэг хэн дуртай жирийн уран сайханчдад тэр бүр олдох завшаан биш. Мөн хамгийн сайхан дурсамж болон үлддэг. Ер нь урлагт амжилт гаргаж, од болсон хүмүүс чинь төрөхийн авьяастай байдаг. Бүгд авьяастай байж тийм амжилтад хүрнэ. Богд гэгээнтний дүрийг бүтээдэг Нямын Цэгмид, Ардын жүжигчин Т.Цэвээнжав, Цагааны Цэгмид нар мэргэжлийн сургууль төгсөөгүй, ард түмнээс төрсөн авьяастнууд. Чухам тэднийг илрүүлэн, мэргэжлийн урлагийн тайзнаа гаргах нь чухал.

-Наадмын үдэш тоглогддог “Улаанбаатарын үдэш” цэнгүүнийг нийт ард түмэнд бус залууст зориулсан шоу болчихлоо хэмээн та шүүмжилдэг. Зүй нь ямар байх ёстой юм бэ?

-Сүүлийн таван жил Чингэсийн талбайд зохион байгуулагдсан “Улаанбаатарын үдэш” цэнгүүн буруу зохион байгуулагдаж ирсэн. Наадам бол бүх ард түмний үндэсний баяр шүү дээ. Гэтэл хөгшчүүд үзэж сонирхох ямар хөтөлбөр байна вэ. Өвөө эмээгийнхээ хормойноос чаргууцалдаад Төв талбай дээрээ ирж байгаа багачуудад зориулсан ямар урлагийн үзүүлбэр байгаа юм бэ? Юу ч байхгүй. Зөвхөн залуучуудад зориулсан хэдхэн хамтлаг, дуучдыг дуулуулдаг. Гэтэл энэ чинь залуучуудын баяр уу, үндэсний баяр наадам уу. Шоуг ингэж хийдэггүй юм. 2009 оноос өмнө би зохион байгуулдаг байхдаа 18-аас 19 цагийн хооронд хүүхдийн уран бүтээлчид, долоогоос найман цагт настайчуудад зориулсан уран бүтээлийг хүргэж байгаад, 21 цагаас хойш залууст зориулсан хамтлаг дуучдыг дуулуулдаг байсан. Зүй нь тэгэх ёстой.

-Та Монголын урлагт хагас зуун жил зүтгэсэн, гавьяатай хүний хувьд өөрийн амьдрал, уран бүтээлийн талаарх ном бичих үү?

-Санаа бий. Надад уг нь Монголын урлагийн сүүлийн 50 жилийн түүхийг бичиж тэмдэглэн үлдээсэн таван ч дэвтэр бий. Би өөрөө хэдэн удаа концерт хөтөлсөн, хичнээн концерт найруулснаас авахуулаад 1960 оноос өдийг хүртэл гадаадын ямар дуучид, хамтлаг Монголд ирж тоглолтоо хийсэн бэ? гэвэл би дэвтрээсээ хараад хэлж чадна. Тухайлбал Улсын филармони 1983 онд 521 удаа тоглолт хийж байсан үе бий. ЗХУ-ын “Веснера” хамтлаг 1986 онд Монголд тоглосон.

Өвөр Монголын дуучин Тэнгэр 1991 оны есдүгээр сарын 10-наас 14-ний хооронд МҮЭСТО-нд таван удаа тоглосон. Лев Лешенко 1986 оны дөрөвдүгээр сарын 26-нд ирээд 11 удаа тоглолтоо зохион байгуулсан. Гэх мэтчилэнгээр дэвтрээсээ он сар өдөртэй нь хараад, хэлж болно.

-Та “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг, “Баянмонгол” чуулгатай үүсгэн байгуулагдаад удаагүй байхаас нь өдийг хүртэл хамтран ажилласан хүний хувьд дурсамжаасаа хуваалцаач?

-1972 онд Болгарын Хөгжмийн дээд сургуулийг төгсч ирээд Улсын филармонид гоцлол дуучнаар ажиллах болсон. Дуулахын хажуугаар концерт хөтөлж, тоглолт найруулахаас гадна 1972 оноос “Соёл-эрдэнэ” хамтлаг, “Баянмонгол” чуулгыг хариуцан ажиллах үүрэг надад өгсөн. “Соёл-эрдэнэ” хамтлагаас ардын жүжигчин, арваад гавьяат төрөн гарсан. Ер нь үүсгэн байгуулагдсанаас хойш 43 жил тасралтгүй уран бүтээлээ туурвисаар ирсэн хамтлаг байдаггүй юм. Битлз ч тэр АББА ч тэр. Өнөөдөр “Соёл-Эрдэнэ”-ийн долоо, “Баянмонгол” чуулгын зургаа дахь үе явж байгаа.Тухайн үед хамтлагуудын уран бүтээлд тодорхой цензур тавьдаг байсан. Уран бүтээлийг сайжруулахын тулд тэгдэг байснаас биш үзэл суртлын цензур тавиагүй. Ингэсний хүчинд “Бүсгүй минь чи инээмсэглэж яваарай”, “Сэтгэлийн жигүүр” зэрэг чанартай уран бүтээлүүд гарч, өнөөг хүртэл дуулагдаж байна. Гэтэл өнөөдөр ийм хэмжүүр байхгүйгээс сүүлийн үеийн зарим дуунууд уран бүтээл гэхээсээ үг, нот л болж. Саяхан нэг дуунд 36 төрлийн хайр дуулагдаж байна. Ийм байж таарахгүй. Ингэвэл зарим нь “Хэн юугаа магтан дуулах нь хувь хүний эрхийн асуудал” гэж ярих байх. Тэгвэл урлагт сонсогч, үзэгчдийг соён гэгээрүүлж, урмыг нь сэргээсэн бүтээлийг туурвих ёстойгоос биш “Би чамайгаа урдаас нь, өврөөс нь, араас нь хайрлана” гээд бахираад байж таарахгүй.

-Та ирэх сард “Их урлагт 50 жил” хэмээх уран бүтээлийн цэнгүүн болох гэж байгаа гэсэн. Энэ талаараа дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Нэг мэдсэн чинь монголын урлагт хагас зуун жил зүтгэж, уран бүтээлч, хамтлаг дуучдыг бэлтгэхийн сацуу урлаг уран сайхныг сурталчлах ажил хийжээ. Би өөрөө дуулахгүй, хөгжмийн зохиолч, бүжиг дэглээч биш учраас миний шавь нар болно бусад уран бүтээлчдийн зүгээс миний их урлагт хүчин зүтгэсэн хагас зууны хөдөлмөрийг үнэлж, хүндэтгэл үзүүлэх санал олноор ирэх болсон. Тиймээс тэднийхээ энэ сайхан сэтгэлийн бэлгийг хүлээн авснаар урлагийн нэрт мастеруудын “Их урлагт 50 жил” тоглолт хийхээр болсон. Нийт 200-аад уран бүтээлчид оролцоно. А.Долгор, Ш.Чимэдцэеэ тэргүүтэй ардын жүжигчин Г.Батбаяр, Б.Сийлэгмаа, СТА Намсрайноров, Т.Төрмөнх, тэргүүтэй залуу уран бүтээлчид оролцоно. Мөнгавьяат жүжигчин Т.Ариунаа, Б.Сарантуяа тэргүүтэй рок попын одууд оролцоно.

М.Ууган-Эрдэнэ

Гэрэл зургийг Ц.мягмарсүрэн

Нийслэлийн хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газарт өчигдөр зуслангуудын танилцуулгыг хийсэн юм. Тус газарт 20 зуслан үйл ажиллагаа явуулах саналаа ирүүлжээ. Эрүүл мэндийн хуудсан дээр өнгөрсөн жилийнхээсилүү онцгой анхаарал хандуулах юм байна. Аав, ээжүүд хүүхдээ зусланд бүртгүүлэхийнхээ өмнө child.gov.mn сайтнаас эрүүл мэндийн хуудсыг татан авч, харьяа дүүргийн эрүүл мэндийн нэгдлээрээ бөглүүлэх ёстой аж. Хувийн эмнэлэг, харьяа бус дүүргийн эрүүл мэндийн нэгдлээр бөглүүлбэл хүчингүй гэж Нийслэлийн хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газрынхан сануулж байна. Дотор, арьс, цагаан хялгасан хорхой, сүрьеэгийн болон шээсний шинжилгээ, 16-18 насныхны хувьд ДОХ, бэлгийн замын халдварт өвчний шинжилгээ авах юм байна. Зуслангуудын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг ч мөн child.gov.mn хуудаснаас авч болох юм билээ.

Зуслангуудын дундаж төлбөр 175 мянган төгрөг

Нийслэлийн хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газ­рын мэргэжилтэн Г.Ариунгэрэлээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Энэ жил хэчнээн зуслан хүүхэд хүлээж авахаар байна?

-Нийслэлийн хэмжээнд энэ жил 20 зуслан үйл ажиллагаа явуулна гэсэн санал ирүүлсэн. Нийслэлийн Засаг даргын зуслангийн үйл ажиллагаа эхлүүлэх тухай захирамжаар ажлын хэсэг байгуулсан. Нийслэлийн таван байгууллагын төлөөллөөс бүрдсэн баг нийслэлийн зуслангуудад шалгалт хийдэг. Манай байгууллагаас гадна МХЕГ, Эрүүл мэндийн газар, НОБГ, Цагдаагийн газар шалгах хэсэгт багтдаг юм. Шалгасны эцэст зуслан эхлүүлэх зөвшөөрөл олгодог. Зөвшөөрөл олгосны дараа 20 зуслан маань нээлтээ хийнэ. Тэгээд зургадугаар сарын 4,5-ны орчим Улаанбаатар чуулгын нэг давхарт эрхийн бичгээ тараана. Нийслэлийн Засаг даргын захирамж гарсны дараа хугацаа нь тодорхой болно.

-Зуслангууд хэзээнээс хүүхэд хүлээж авах вэ, хугацаа нь тодорхой болсон уу?

-Ихэнх зуслан зургадугаар сарын аравдаар үйл ажиллагаагаа эхлүүлье гэсэн санал өгсөн. Шалгалтад орсон газрууд хүүхдүүдээ хүлээж аваад эхлэх байх.

-Зусланд амрах эрхийн бичгийн үнэ дунджаар хэд байх вэ?

-Эрхийн бичгийн хоног нь 7-10 байгаа. 160-175 мянган төгрөгийн төлбөртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулна. Хүнсний бүтээгдэхүүн болон тээврийн зардлын үнийн өөрчлөлтөөс болж өнгөрсөн жилийнхээс бага зэрэг нэмэгдсэн.

-Хамгийн багадаа хэдэн настай хүүхэд зусланд хамрагдах бол?

-Долоогоос дээш буюу хоёроос дээш ангийн хүүхдүүдийг авах бодлого барьж байгаа. Бага насны хүүхдийн хувьд биеэ авч явах чадвар зэргээс хамаарч зусланд амрахад бэрхшээлтэй байдаг. Эцэг, эхчүүд үнэхээр сонирхоод явуулахаар бол ах эгч нартай нь хамт, хараа хяналттайгаар явуулах хэрэгтэй.

-Эцэг, эхчүүдэд сануулах зөвлөмж байна уу?

-Хоол хүнсэн дээр нь онцгой анхаарах хэрэгтэй. Удаан хугацаагаар хадгалдаг бүтээгдэхүүн өгч явуулах шаардлагагүй. Зуслангууд дээр эргэлтийн дэвтэр хөтлүүлдэг. Эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ эргэх гэж очихдоо чанарын шаардлага хангахгүй жимс, янз бүрийн чихэр боов аваачдаг. Эргэлтэн дээр хязгаарлалт тавина. Чипс, лаазалсан бүтээгдэхүүн, төрөл бүрийн мах махан бүтээгдэхүүн, амархан муудах хүнсний бүтээгдэхүүн, задгай жимс, бэлэн хоол, газтай бүтээгдэхүүнүүдийг хориглож байна. Хүүхдийн зуслан гэдэг нэрийдлээр янз бүрийн хэлний сургалтууд ажилладаг. Энэ бол зуслан биш. Нийслэлийн 20 зуслан л манайхаас арга зүйн зөвлөгөө авдаг. Зуны гурван сард нь хүүхдээ зусланд цэвэр агаарт амрааж, тархийг нь амраах хэрэгтэй.

-Хүүхдүүддээ заавал бэлдэж явуулах зүйл гэж байгаа юу?

-Хувцаснаас гэхэд нарны малгай, дотуур, гадуур хувцас, биеийн тамирын хувцас, усны гутал, дулаан хувцсыг зайлшгүй авч явуулах ёстой. Ариун цэврийн хэрэгслээс цагаан хэрэглэл, гар нүүрний алчуур, оо, сойз, саван, шампунь, бие угаагч, нойтон салфетка, 00-ын цаас заавал авч явах учиртай. Шархны лент, хөвөн гэх мэт анхан шатны тусламжийн ойр зуурын зүйлсийг мөн шалгана.

Эхний ээлжийн амрагчдадаа хөл бөмбөгийн өмсгөл бэлэглэнэ

Зуслангуудад амрагч хүүхдүүддээ өөр, өөрийн гэсэн онцлогтой хөтөлбөр бэлджээ. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын нутагт, Түшээ гүний хөндий, Баянголын хөвөөнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг “Мөрөөдөл” зуслан гэхэд лэхний хоёр ээлжийн хүүхдүүддээ хөлбөмбөгийн өмсгөл бэлэглэхээр бэлджээ. Эхний ээлжүүд хөлбөмбөгийн хөтөлбөртэй гэж зуслангийн ахлах багш Ц.Батхолбоо сонирхууллаа. Дуулиан -2020 хөтөлбөр эдний зуслан дээр хоёр дахь жилдээ хэрэгжиж байгаа аж. “Мөрөөдөл” зус­ланг сонгосон хүүхдүүд хөлбөмбөгийн сургалтад хамрагдаж, “Дуулиан -2020” тэмцээний оролцогчид болох гэнэ. “Мөрөөдөл” зуслангийн дараагийн ээлжүүд ньурлаг, адал явдал зэрэг хөтөлбөртэй юм байна. Нэгээс дөрөвдүгээр ээлж нь долоо хоног, төлбөр нь 160 мянган төгрөг, таваас долдугаар ээлж нь есхоногтой, 186 мянган төгрөгийн төлбөртэй аж.

“Найрамдал зуслан” нэгээс бусад ээлжээ бүртгэж дуусчээ

“Найрамдал” зусланд хүүхдээ амраая гэвэл хүссэн ээлж нь эхлэхээс хоёр сарын өмнөwww.nairamdal.mn сайтад орж бүртгүүлэх учиртай юм байна. Энэ жилийн тухайд нэгдүгээр ээлжээс бусад үеийн амрагчид аль хэдийнэ бүртгүүлчихэж. Нэгдүгээр ээлжинд захиалга өгөхийг хүсвэл тус зуслангийн цахим хуудасны http://www.nairamdal.mn/nairamdal_new/order.phpхолбоосоор цаг алдахгүй бүртгүүлэх ёстой аж. Онлайнаар хоёр сарын өмнө бүртгүүлсэн хүүхдүүдийн эрхийн бичгийг даваа гаригаас эхлэн Монголын хүүхдийн ордонд 09.30 -17.00 цагийн хооронд тарааж эхэлсэн байна. “Найрамдал” зуслангийн нэгдүгээр ээлжийн төлбөр нь 124.500 төгрөг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Халхын анхдугаар Богд, соён гэгээрүүлэгч, Өндөр гэгээн Занабазарын мэлмий гийсний 380 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа. Маргааш “Өндөр Гэгээн Занабазар: Амьдрал өв” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал Төрийн ордны Хурлын их танхимд болох юм. Уг хурлын гол илтгэлийг тавих шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, түүхийн ухааны доктор, академич Ж.Болдбаатартай ярилцлаа.

–Өндөр Гэгээний 380 жилийн ойг угтсан олон ажил зохиогдож байна. Маргааш болох олон улсын их хуралд та ямар илтгэл тавихаар бэлдээд байна вэ?

-“Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын улс, төрийн үйл ажиллагаа” гэсэн илтгэл тавина.

–Өндөр Гэгээн Занабазарыг тухай тухайн үедээ янз бүрээр л тодорхойлсоор ирсэн байдаг?

-Халхын анхдугаар Богдыг насанд хүрэх үед Түшээ хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолай, Ойрадын Эрдэнэбаатар хунтайж зэрэг Халх, Ойрадын улс төрийн хашир зүтгэлтнүүд хан хорвоогоос хальж, тэдний оронд цөс зориг ихтэй, баахан тавьтар муутай залуу ноёд гарч ирсэн байдаг. Тэд улс үндсээ бодохоосоо илүү, хувийнхаа эрх ашгийг дээгүүр тавьж, бие биендээ эр бяр, сүр хүчээ үзүүлэхийг илүүд үзэх болсон. Ийм үед Өндөр гэгээн Занабазар тэднийг монгол түмний язгуур эрх ашгийн үүднээс аль болохоор эвлэрүүлэн эвсүүлэх бодлого, үйл ажиллагаа явуулах болсон. Тухайлбал, Монголын бурханы шашны тэргүүний хувьд улс төрийн эл хэрэгт өөрийн эрхгүй татагдан орсон. Харийн түрэмгийлэл нүүрлэн ирсэн үед Өндөр гэгээн шашин номын дор эелэлдэн нэгдэж, найртай сайхан харилцаатай байхыг номлон, төрийн хос ёсны уламжлалыг Монгол хаадын бодлогод шингээхийг эрмэлзэн хичээж ирсэн. Их гэгээнтэн улс орны дотоод эв нэгдлийн төлөө санаа тавиад зогсоогүй хөрш зэргэлдээ улсууд, дэлхийн томоохон шашны төвтэй холбоо тогтоож, найрсаг харилцаатай байхыг эрхэмлэж байсан юм билээ.

–Түүнийг лам хүн байсан гэдгээр нь хүлээж авах нь олонтаа. Гэтэл Өндөр гэгээн төрийн чухал үйл явдлуудад оролцож байсан?

-Гэгээнтний Монголын нийгмийн улс төрийн амьдралд гүнзгий оролцож эхэлсний том баримт 1686 оны улаан барс жилийн намар Загбайдрагийн Хүрэн бэлчирт болсон Халх, Ойрадын чуулганд өөрийн биеэр заларсан явдал юм.

–Загбайдрагийн Хүрэн бэлчир гэдэг нь?

-Энэ нь одоогийн Баянхонгор аймгийн Заг сумын нутаг юм. Тус чуулганд оролцсон Манжийн Энх-Амгалан хааны элч төлөөлөгчөөс бурханы шашны их номын гурван орны их хүн Далай лам Банчин Богд, Халхын Богд Жэвзүндамба хутагт Занабазар гэж мэдэгдээд Өндөр гэгээнийг онцгойлон үзэж, Өндөр гэгээнд “Их хадаг долоо, хаш эрдэнэ шигтгээтэй суулга, хас эрдэнэ аяга, шүрэн эрхи, алтан эмээл, мөнгөн завъяа цай, торго тэргүүтнээр хишиг хүртээгээд Богд Жэвзүндамба хутагтыг чуулган эхэнд хүндэтгэлтэй суулгах хэрэгтэй” хэмээгээд “Чуулган халх монголын нийтээр эвсэн зохицож, эв найрыг хойш цаашдаа хэрхэн сахих тухайд их ёсны сургаалыг айлдаж, олон санаа бодолт төрийг тогтоох шашныг дэлгэрүүлэх үйлсэд чиглүүлэх” зарлиг буулгасан. Хүрэн бэлчирийн чуулган нь Манжийн төрийн хяналт заавраар хийгдсэн, цаад зорилго нь 1640 онд Монгол-Ойрадын чуулганы шийдвэрийг хүчингүй болгох, Халхын ноёдын хямралыг Манжид ашигтайгаар намжаах алхам хийх, Халхыг Зүүнгар хаант улсын эерэг тавих зорилт бүхий байсан юм гэж Монгол Улсын албан ёсны түүхэнд үздэг. Хэдий тийм боловч, Монголын язгууртан ноёд, ялангуяа Өндөр гэгээн Занабазар Манжийн эрх баригчдын цаад санааг сайн мэдэж байсан болохоор өөрийн өршөөлт эцэг Түшээт хан Гомбодоржийн эерүү зөөлөн бодлогоор Манжийн түрэмгийллийг хязгаарлах гэсэн холын санааг гүйцэлдүүлэх чиг барьж байсан. Гэтэл Галдан бошигт нэг талаас Өндөр гэгээн Занабазарыг Далай лам, Банчин Богдтой эн зэрэгцээ өргөмжилсөнд хорсч, нөгөө талаас түүнийг Манжийн эрх баригчидтай ойртон сүлбэлдэж эхэллээ гэж хардаж, шууд дайсагнах бодлогод шилжсэн гэж үздэг.

–Өндөр гэгээнийг Манжийн эрх баригчидтай ойрхон байсан нь түүнийг урвагч хэмээн дуудахад нөлөөлсөн гэж үзэх нь бий?

-БНМАУ-ын нэгэн боть, гурван боть зохиолын II боть, “Монгол цэргийн түүхэн товчоон” зэрэгт Түшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар нарын урвамтгай байр сууриас болж, Монгол тусгаар тогтнол алдагдсан хэмээн голлон буруутгаж бичиж ирсэн. Тухайн үеийн түүхэн нөхцөл, оюунлагийн түвшин, гадаад, дотоод олон хүчин зүйлүүдийг сүлжилдүүлэн барилдуулж, харилцан шүтэлцээтэй авч үзэж байж үнэн зөв гаргалгаа хийх боломжтой болсон л доо. Тухайлбал, Засагт ханы ширээний төлөө тэмцэл бол Халхын дотоод асуудал байсан. Түшээт хан Чахундорж Эзэн богд Чингэс хааны буюу Халхын голомтыг сахиж байгаагийн хувьд зохицуулахыг оролцохоос өөр аргагүй байсан. Засагт ханы хан ширээний төлөө тэмцэлд Галдан бошигт оролцсон нь нэгэнт Ойрад тусгаарлаж, Зүүн гарын хаант улс болон хүчирхэгжсэн болохоор нэг улс нөгөө улсынхаа дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс хутгалдан оролцсонтой адил хэрэг болсон. Галдан бошигт худ ураг болсныхоо хувьд Засагт ханд чин сэтгэлээсээ туслах санаа агуулсан бол Түшээт ханы цэргийг нутгаас нь шахан гаргаад, өөрийн талын хүнээ хан ширээнд залж, хэрэг зоригоо гүйцээгээд Түшээт ханы нутгийн гүн рүү өнгөлзөхгүйгээр цэргээ татан авах боломжтой байсан. Галдан бошигтын бодлого эхнээсээ явцгүй байсныг түүний цэргийн жанжин Данжилийн хэлсэн үг нотолдог. Галдан бошигт хаан Халхыг нэгтгээд монголчуудыг нэгэн хааны туган доор тусгаар байдлаа хамгаалах зорилготой байсан гэсэн дүгнэлтийг өнгөцхөн харвал зөв мэт боловч, Монголын алтан ургийн ноёд, язгууртнууд бусдыг хаан төрийн хэрэгт хошуу дүрэхийг хэзээ ч хүлээн зөвшөөрч байгаагүй түүхэн сургамжийг харгалзан үзэхгүй байх аргагүй юм.

Халх, Ойрадын дайнд Түшээт хан Чахундорж ялагдал хүлээж, төрөлх нутгийнхаа хил хязгаараас халин гарахаас аргагүйд хүрсэн. Түшээт хан Хөл хэмээх газар түр байзнаад, тэндээсээ говийг өнгөрч, Сүнидийн хилд суугаа Өндөр гэгээний хойноос хүрч очсон билээ. 1688 оны намар Галдан бошигтод хөөгдөн шахамдсан, нөгөө талаар Энх-Амгалан хааны зүгээс хяхан хавчсан хүнд бэрх нөхцөлд Сүнид аймгийн нутгийн хойд зах Ар элстэй гэдэг газар Түшээт хан, Сэцэн хан, Жибзундамба тэргүүтэй Халхын хаад хутагт, ноёдын чуулган болсон. Энэ нь 1640 оны Эл Тарвагатай, 1686 оны Хүрэн Бэлчирийн чуулганы дараах гурав дахь удаагийн чуулган байсан гэдэг.

Ер нь Оросыг түших нь тухайн түүхэн нөхцөл, улс төрийн эгзэг, газар зүйн байрлалын хувьд аль ч талаар боломжгүй болсон байдаг. Учир юу гэвэл Түшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар нарыг Манжийн аманд шахаж оруулсан Галдан бошигт их Орос улстай хэдийнээ тусламж авах хэмжээнд сайн харилцаатай болсон, түүнчлэн газар нутгийн асуудлаас болж, Түшээт хан Оросын талтай хэд хэдэн удаа мөргөлдөн дайсагналцсан явдал. Эцэст нь анхдугаар Богд гэгээний зөвлөмжөөр Манжид дагаар орох шийд гаргасан нь Орост дургүйдээ биш түүхэн нөхцөл байдал, ирээдүйг зөв ухаарсных байсан.

–Урвах, дагаар орох хоёр өөр ойлголт биз?

-Сэтгэл буруулан шууд урвах, шашин, үндэс нэгтэй өрсөлдөгчдөө шахагдан харийн нутагт орж амь хорогдон, эвшээсэн нум, чичилсэн сэлэмний дор дагаар орох хоёр ойлголт хоорондоо эрс тэс өөр болох нь хэнд ч тодорхой л доо. Халхчуудын хувьд шашин төрийн хамгаалалт эрж дагаар орсон хэрэг байсан.

–Өндөр Гэгээн Занабазарын тухай, түүний намтрыг тэмдэглэн үлдээсэн нь тун чиг ховор. Тэрээр чухам ямархуу хүн байсан бол оо, ааш зангийн хувьд?

-Их ламтныг нүдээрээ харж, биеэр уулзсан франц гэлэн Жан Жербиллон энэ талаар тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. “Монголчууд нэлээд туранхай юм. Харин Өндөр гэгээн махлаг, тарган амгалан нигууртай хүн байна. Энэ хүний үг монголын төрд их үнэтэй байна” гэдгийг тэмдэглэсэн. Өндөр гэгээн маш даруухан хүн байсан. Шавь нар нь намтрыг нь бичих гэж янз бүрээр оролдсон байдаг л даа. Зая Бандид намтрыг нь яриулах гээд хэд хэдэн удаа оролдоход бултаад ерөөсөө яриагүй гэдэг. “Манжийн хааны дэргэд боов идэж, ууснаа ярихгүй юм бол өөр ярих юм байхгүй” гээд өөрийнхөө тухай хэлдэггүй байсан юм билээ. Маш их даруухан, ухаалаг хүн байсан учир өөрийнхөө намтрыг ярьдаггүй байсан гэж түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг.

–Гэгээнтэн Манжийн Энх–Амгалан хааны итгэлийг ихэд хүлээсэн зөвлөгч нь байсан гэж түүхэнд дурдагддаг?

-Энх-Амгалан хаан Өндөр Гэгээний эрдэм номд бишрээд олон удаа ухааныг нь сорьж үзээд өөрийнхөө номын багш төдийгүй улс төрийн зөвлөх болгосон. Иймэрхүү нөхцөлд халх руу явуулах бодлогыг эерэгээр зөөллөж байсан хүн бол Өндөр гэгээн Занабазар. Түүнийг Энх-Амгалан хаантай ойр байсны хүчинд Монголыг хараат түшмэг байдалтай үзэж, өөрийн нь хуулиар захирах, их Чингэс хааны алтан ургийг хүндэтгэж, улс төрийн хүрээлэлд Монгол ноёдыг Манж нарын дараагаар оруулах, монгол хэлийг төрийн албан ёсны хэлний нэгэнд үзэж, худам монгол бичгийг бинт дусал нэмэн манж бичиг болгон авч хэрэглэх, Монголын хил хязгаарт хятад хүн үл суурьшуулах, монгол эхнэр авахыг хориглох зэрэг эерүү бодлого явуулж байсан нь Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын нөлөө, шууд оролцоотой холбоотой байсан юм. Ийнхүү Анхдугаар Богд гэгээн бол монгол түмний эе эвийг ном, билгүүний увидсаар номхруулахын төлөө ухаанаа чивчрүүлж, насыг зарсан улс төрийн гарамгай зүтгэлтэн, хүнлэг, нигүүлсэнгүй эх оронч үзэл, үйлдлэгээрээ нийгмийн амар амгалан байдлыг төвшитгөхийн тул чин зүтгэл, сэтгэл зүрхээ харамгүй зориулсан аугаа их, хүмүүнлэг нигүүлсэнгүй хүн байсныг баримт сэлт нотолж байгаа юм.

–Занабазар гэгээнтний урлагт оруулсан хувь нэмэр хэмжээлшгүй. Түүний бүтээлүүдийг дэлхийн сонгодгуудын тоонд оруулдаг?

-Урлаг, соёлд гарамгай үүрэг гүйцэтгэсэн хүн шүү дээ. Нэг хүний бие, сэтгэл, ухаанд ийм их авьяас цогцолно гэдэг ховор үзэгдэл. Зөвхөн Монголд төдийгүй дэлхий дахинд энэ нь маш ховор үзэгдэл юм. Тодорхой, тодорхой асуудлаар хүмүүс нээлт хийдэг. Гэтэл Занабазар ер бусын авьяас билэгтэй хүн байсан. Сүм хийдүүдийг барьж байгуулахдаа гэр маягийн уран барилгыг үндэслэсэн. Өөрөө инженерийн тооцооллыг нь хийдэг байсан. Мөн Монголд монгол уран зургийн дэг сургууль, түүн дотроо зураасан зургийн дэг сургуулийг үндэслэсэн. Энэ хүн их сэтгэгч. Монголчуудын эв нэгдлийг бэлгэдсэн Жанлавцогзол номыг бичсэн. Мөн буддын шашны гүн ухааны “Маанийг бүтээх арга” хэмээх бүтээл бичсэн. Монголчуудын үндэсний эв нэгдлийг хангах чиглэлээр сонирхолтой санаанууд дэвшүүлсэн. Бас нэг том зүйл нь соёмбо үсэг бий болгосон. Бусдаас зээлдсэн гэж зарим нь хэлдэг ч монгол хөрсөнд буулгаж сэтгэсэн хүн. Буддын шашны ёс заншил, уншлага, жаяг дэгийг Монгол хөрсөнд буулгаж, монголжуулан сэтгэсэн.

–Түүнд Гэгээн гэх цолыг хэзээ олгосон байдаг юм бэ?

-Монголын Бурханы шашны тэргүүнээр 1639 онд таван настайд нь залсан. Сэцэн ханыг Гэгээн Сэцэн хан гэдэг байсан. Сэцэн хан Гэгээн цолоо Өндөр Гэгээн Занабазарт өргөсөн. Ингээд Өндөр Гэгээн гэж алдаршсан. Монголын Бурханы шашны тэргүүн байсан ийм хүн л дээ. Энэ хүний нэг онцлог нь шашин урлагийн зүтгэлтэн төдийгүй улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн байсан гэдгийг дээр ярьсан шүү дээ.

Д.САРУУЛ

Франц улсын Засгийн газраас шинжлэх ухааны доктор, профессор, яруу найрагч Сэндэнжавын Дуламыг “Эрдмийн дал мод” шинжлэх ухааны дээд одонгоор шагналаа. Тус улсаас манай улсад суугаа ЭСЯ Засгийн газрынхаа эл эрхэм хүндтэй шагналыг түүнд өчигдөр гардуулав. С.Дуламтай ярилцлаа.

–Францын Засгийн газраас энэ онцгой шагналыг хоёр улсын соёлын харилцаанд оруулсан хувь нэмрийг тань үнэлж хүртээж байна уу?

-Франц хэлээрээ “фальм академик” гэдэг шагнал юм. Яг махчилбал, эрдмийн дал мод гэсэн үг л дээ. Дотроо алтан дал мод, мөнгөн дал мод гэхчлэн зэрэглэлтэй юм шиг байна лээ. Зөвхөн эрдмийн хүмүүст олгодог. Миний шавь нарын нэг Алтангүль гэж франц хэлний багш бас энэ шагналыг авлаа. 1808 онд Наполеоны буй болгосон одон гэдэг юм. Их сургуулийн багш профессорууд, шинжлэх ухааны академийн эрдмийн хүмүүст олгодог одон юм билээ.

–Шинжлэх ухааны салбарт зөвхөн өөрийн харилцаатай улс орнуудын эрдэмтдэд олгодог юм уу?

-Тэгж л таарч байгаа юм. Нэлээн олон жил хамтарч ажилласан хүмүүст олгодог байх. Миний хувьд 1985 онд тэндэхийн хэл иргэншлийн дээд сургуульд нь багшаар уригдаж очоод тэр үеэс Монголыг судалдаг Францын эрдэмтэдтэй холбоо тогтоож ажилласан.

–Та Францад Монголын соёлын лекц олон жил тавилаа. Гол нь юу байсан бэ?

-Миний гол лекц бол өөрийнхөө судалдаг монгол соёлын бэлгэдэл зүй, Монголын домог зүй, бөө мөргөл гэсэн хэдэн чиглэлийг голлодог юм. Тэгээд ер нь хамрахгүй зүйл байхгүй дээ. Сүүлийн үед францчууд монгол соёлоос идээ ундааны соёлыг их сонирхож байна. Миний хамтарч ажиллаж байгаа Франсуа Раблегийн нэрэмжит Турын их сургуульд ЮНЕСКО-гийн түшиц тэнхим гэж байдаг юм. Францчууд бол идээ ундааны соёлоороо дэлхийд бараг тэргүүлдэг, түүнээ ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн байгаа юм. Тэгэнгүүт ЮНЕСКО-гийн түшиц тэнхим байгуулаад, тэндээ дэлхийн олон угсаатны соёлыг бас сонирхож судалдаг. Энэ талаар бас өнгөрсөн намар очиж лекц уншаад ирсэн. Би Турын Их сургуулийн ЮНЕСКО-гийн тэнхимийн гадаад гишүүн нь гэж явдаг юм. Тэд чинь их глобал юм судалдаг хүмүүс шүү дээ. Түүн дотроо ерөөсөө л давтагдашгүй өвөрмөц ямар соёл байна түүнийг л судалдаг.

–Манай соёл иргэншлийг ер нь хэрхэн хүлээж авах юм. Ойлгох юм уу?

-Юу ярина вэ. Одоо бол тэнд яг Монголын халуурал болж байгаа. Нэг удаа дэлхийн номын яармаг гэж боллоо л доо. Тэнд би лекц уншихаар очоод байв. Ёстой л дэлхий шиг ном дэлгэчихсэн байдаг юм байна лээ. Олон улс орнуудын павильонууд гарчихсан. Тэр дотор өдөр шөнөгүй хамгийн олон хүн шавсан нэг асар байсан нь Монголын асар байсан. Ерөөсөө л өдөр шөнөгүй хүмүүс шавчихсан. Монголын тухай ном, тэнд болж байгаа лекцийг алдана гэж байхгүй. Тэгээд энэ юу болж байна вэ гэж нэг найзаасаа суусанд “Монголын халуурал болж байна” гэж хариулж билээ. Би ч их гайхсан. Тэгээд аль хэр удаан үргэлжилдэг халуурал юм дээ, халуурал гэдэг чинь тэгсгээд л намждаг биз гэсэнд “Энэ ямар ч байсан арван жилтэй” гэж байгаа юм. Ер нь энэ бол гадаадад Монголынхоо соёлыг сурталчлах боломж юм шүү.

-Юуг сонирхож асуудаг вэ?

-Хамгийн гол асуудаг юм нь бол манай Монголын бэлгэдэлт соёл. Маш их сонихрдог юм. Энгийн жишээ хэлэхэд, ямар нэгэн идээ ундаа европчуудын хувьд тийм ч айхтар бэлгэдэлт шинжтэй байдаггүй юм байна л даа. Гэтэл манайд бүх юм бэлгэдэлтэй. Сүү, тараг, бяслаг, бүрээзгий хүртэл бэлгэдэлтэй. Мах шүүс гэхэд л ясныхаа эрэмбээрээ бэлгэдэлтэй. Ямар хүнд ууц тавьдаг юм, ямар хүнд дал дөрвөн өндөр өгдөг юм, ямар хүнд богцог чөмөг өгдөг ямарт нь өгч болдоггүй вэ гэхчлэн бэлгэдэлтэй байх жишээтэй. Энэ бүгдийг маш их гайхаж, энэ бол үнэхээр гайхалтай соёл юм байна гэж үздэг.

-Монгол хүний бэлгэдлийн сэтгэлгээг ойлгоход ер нь амаргүй шүү дээ. Төвөгтэй. Тийм юмыг европчууд ойлгодог гэж үү?

-Ямар ч л байсан маш их сонирхдог. Ийм юм хорвоо дэлхийд бас байдаг аа. Үнэхээр соёл юм аа, дээд эрэмбийн соёл юм аа л гэж хэлж байгаа юм.

–Гэтэл энэ бэлгэдлээр юманд ханддаг нь зарим талаар урагшлахад саад болж ирсэн талтай юм биш үү дээ?

-Яалаа гэж. Одоо орчин үед бол харин ч их хэрэг болно гэж би харж байгаа. Дөнгөж саяхан соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гэж маш том форум боллоо. Дэлхийн томоохон мэргэжилтнүүд ирлээ. Тэд нэг л зарчим дээр нэгдээд хэлж байна. Танай монголчууд соёлоо бүтээлч үйлдвэрлэл болгох маш их нөөц бололцоо байна. Танай соёлын өв бол үнэхээр гүн зузаан байна. Энэ гүн зузаан соёлоо хадгалж хамгаалаад, тэндээсээ соёлын контент гаргаж дэлхийн зах зээлд гаргаж чадвал энэ л танай хөгжлийн нэг том гарц болохоор байна. Ирээдүйд үүгээрээ хөгжих бүрэн боломж байна гэж хэлж байгаа юм л даа. Энэ юу вэ, цөмөөрөө бэлгэдэл шүү дээ.

–Контент болгох гэдгийг жишээ нь та хэрхэн харж байна вэ?

-Өөртөө хамгийн ойрхон зүйлээр жишээлэхэд, манайд баатарлаг тууль гэхэд л хамгийн хураангуй багаар бодоход 250 гаруй, цааш нь дэлгэрүүлбэл 400 гаруй тууль байна. Үлгэрүүд гэвэл хэдэн арван мянгаар ярина шүү дээ. Энэ чинь л нөгөө соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн түүхий эд нь юм шүү дээ. Аж үйлдвэр түүхий эдгүйгээр урагшаа явахгүй биз дээ. Тэгэхээр соёлын аж үйлдвэрийн түүхий эд нь энэ байж байна. Мэдээжээр, урьдын хуучин цагт хүүхдэд үлгэр уншдаг хэлбэрээр биш шүү дээ. Боловсруулаад соёлын контент болгоод, орчин үеийн баатруудыг бүтээж одоогийн хүүхэд багачуудын сайн мэддэг майнкрафт гэх мэтийн оронд нэвтрүүлэх боломж байгаа байхгүй юу.

–Таны судалгааны нэгэн салаа мөчир болох бөө мөргөлийн судалгаа Европоор тэгэхдээ эрдэм судлалын хүрээнд түгчихсэн. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд манайд хүмүүс олноороо бөө болж, тэднээс тусламж хүсэх нь олон нийтийн сэтгэл зүйн бас нэг өрөвдмөөр үзэгдэл болтлоо хүрээгээ тэллээ шүү дээ. Та хэлээч, нийгмийн чухам ямар үед нь ийм үзэгдэл хүрээгээ хүчтэй тэлдэг юм бэ?

-Юуны өмнө, оюун санааны чөлөөт байдал дэлгэрмэгц хүн юу хүсч бодсоноо илэрхийлдэг ийм цаг үед урьд нь хориотой байсан бүх юм дэлгэрч байгаа тал бий. Бас арилжааны тал нь давамгайлаад энэ үзэгдлийг өөрийг нь таньж мэдээгүй, ойлгоогүй сайн мэдэхгүй тохиолдлыг ашиглаж нэг хэсэг хүмүүс ашиг хонжоо олж байгаа. Ашиг хонжоо олж байгаа юм дэлгэрдэг жамтай шүү дээ. Тийм дэлгэрэл болж байгаа юм. Намайг яг судалгаагаа явуулж байсан ерээд оны үе бол хуучин цагийн уламжлалт, удам судар, ёс заншлаа баримталдаг тэр хүмүүс хараахан тэнгэртээ халиагүй байж байсан үе. Тэр хүмүүс бол яг уламжлалт соёлоо хадгалж байсан. Социализмын үед бурууддагаа буруудаад шорон оронгоор ороод зарим нь нууц байдалдаа гэр бүлийнхээ хүрээнд байсан. Энэ нь жинхэнэ нөгөө мөргөл гэдэг нь байсан юм.

–Монгол, Францын соёлын харилцаа одоо ямар түвшинд, ямархуу чиг баримжаатай байгаа вэ?

-Монгол Францын харилцаа бүр дундад зууны үеэс, XIII, XIV зууны үеэс эхэлснийг хүмүүс мэднэ. Шашны элч нар Гильом Рубрук, Плано Карпини, за тэгээд олон хүн мэддэггүй юм даа, 1944 онд Монголд ирсэн эцэг Юк гэдэг хүн байна. Энэ хүмүүсийн Монголын тухай бичсэн ном зохиолууд нь тухайн үед гарсан. Миний бодлоор, Францын монгол судлал сүүлийн жилүүдэд олон чиглэлээр задарч салаалж хөгжиж байна. Жишээ нь, зөвхөн хөөмий, дан морин хуур, монгол хөгжим гэхчлэн бүр ингэж дагнаж судалж байна. Кортис гээд нэг залуу байдаг юм. Тэр зөвхөн хөөмий судалдаг. Ховдын Чандманьд очоод нэг хөөмийчнийг багшийгаа болгоод л, тэднээс яг л Алтайн их урсгалт голуудын хөвөөнд суугаад чимээг нь чагнаж, яаж хөөмий сурдаг номтой юм түүгээр нь хөөмийлж сурч байх жишээтэй. Түүнээ маш шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хэдэн янзаар солонгоруулаад л. Монгол эхнэртэй. Ийм монгол судлаачид нэлээд бий. Миний найз Изабель Бианка бол Францын дарс судалдаг хүн л дээ. Дарсны соёл судалдаг. Монголд ирээд айрагны соёл судалж байх жишээтэй. Анх бид тэгж танилцсан юм. Хорин хэдэн удаа ирсэн. Нэг юм барьж авахаараа тэгж нарийн тууштай судалдаг хүмүүс л дээ. Ер нь Франц орон бол бүхэлдээ дэлхийн урлаг соёлын төв шүү дээ. Наад захын жишээ хэлэхэд, Парист урлагийн 800 галерей байна. Дэлхийн бүх өнцөг булан бүрийн уран зураачдын бүх төрөл урсгалын бүтээлийг бүгдийг нь хадгалж байдаг газар. Ер нь францчуудыг энгийнээр тодорхойлбол, энэ зовлонт амьдралыг урлаг болгож амьдардаг хүмүүс. Жирийн нэгэн метроны цэвэрлэгч байлаа гэхэд тэр ажлыг ямар их баяр баясгалантай хийнэ гээч. Дуугаа аялаад, хүн болгонтой мэндлээд, бараг хажуугаар өнгөрсөн хүн алив наад шүүрээ надад өгөөдөх, би наадахыг чинь нэг хийгээд үзмээр байна гэтэл нь хийдэг. Ямар ч ажил бай тэгж хийдэг хүмүүс. Ямар ч бэрхшээл зовлонг яаж баяр баясгалан болгож хувиргахыг мэддэг, амьдралыг яаж урлаг болгохыг, цай ууж, хоол идэхийг яаж урлаг болгох вэ гэдгийг мэддэг хүмүүс юм даа.

–Сонин хүмүүс юм?

-Ер нь их сонин хүмүүс шүү дээ. Орон дээрээ дээшээ хараад толгойгоо салаавчлаад, хийх ажилгүй юм шиг хэвтэж байсан нэг залуу гэнэт ухасхийж босоод л үүргэвчээ үүрээд би дэлхийг тойрно гээд гарч мэднэ. Биднийхээр бол, энэ ч худлаа даа гэж бодмоор, гэтэл тэр нь үнэн л байдаг. Дэвид Нилл гэж Парист төрж өссөн бүсгүй хорин гуравхан насандаа XIX зууны сүүл юм уу XX зууны эхээр билүү дээ, Түвдийг судална гээд гараад л явсан. Нүүр амаа будаад гуйлгачин чавганцын дүртэй болчихоод Түвдээр хөндлөн гулд явсан байдаг. Судлаад өчнөөн ном бичсэн. Ном нь манайд орчуулагдсан байх аа. Тэр бол Түвдийг судалсан Европын бараг анхны эрдэмтний тоонд орно доо. Түвд хэл, заншил бүх юмыг нь судалчихсан.

–Таны хамгийн ойр нөхөрлөж яваа ямар хүмүүс байна. Монгол нутгаарх аяллын сонин хачин цөөнгүй л байлгүй?

-Изабель Бианка гэж Турын их сургуулийн профессор байна. Хүндэт легионы одонтой. Тэр хүн бол миний хамгийн ойр дотнын хүн дээ. Бие биеэ харцаараа ойлгодог. Энэ хүн миний тухай ном хүртэл бичсэн.

–Саяхан байх аа?

-Өнгөрсөн 2013 онд хэвлэгдсэн юм.

–Энэ ном гадуур хэр түгсэн байдаг юм бол?

-Их сонирхолтой. Энэ ном хэвлэгдсэн даруйдаа 2013 оны Азийн утга зохиолын шагнал хүртсэн юм. 1997 онд Страсбургийн их сургуульд намайг урьж нэг лекц уншуулсан юм. Тэгээд галт тэрэгний буудал дээр үдэж өгөөд “Би ингэхэд таны тухай нэг ном бичнэ дээ” гэхгүй юу. Энэ маань сэтгэл нь жаахан хөдөлж дээ, их сайхнаар үдэж өгөх гэсэн юм байлгүй гэж бодоод дотроо мушийгаад гэх үү дээ. Миний тухай номыг хэн унших юм бэ гэсгээд жаахан тоомжиргүй хариу хэлсэн юм. Дараа нь нэг утасдсан чинь хэлж байна. “Манай Турын Их сургууль тийм муу ч сургууль биш л дээ. Нобелийн шагналтан хүртэл ажилладаг юм” гэж байна. Өө, тэгэлгүй яахав, гэсэн чинь “Манай сургууль жилд 25 төсөл шалгаруулдаг юм. Хууль, хими, физик гээд бүх мэргэжлээр. Тэр 25 төслийн тэргүүн байранд нь миний төсөл орж гэнэ ээ. Манай нэг хүн утасдаад баяр хүргэж байна” гэж байна. Би бас баяр хүргэе, яасан сайхан юм гэсэн чинь “Чиний намтрыг бичих гэж байгаа юм” гэнэ. Би бүр гайхахын ихээр гайхав. Энэ францчууд чинь зүгээр л байдаг байгаа даа, би эсвэл болохоо байчихсан юм уу гэж бодоод хэлэх ч үггүй болж билээ. Тэгээд яг энэ ажлаар хэд хэдэн удаа ирсэн л дээ. Энэ ном франц хэлтэй бүх газарт тардаг юм байна. Африкийн Мароккогоос хүртэл захиа ирж ч байх шиг. Франц хэлтэй хүмүүс ямар нэг хэмжээгээр уншдаг юм байна лээ.

–Та өөрөө яруу найрагчийн хувиар Францын яруу найраг, уран зохиолоос орчуулж байгаа юу?

-Шарль Бодлер, Поль Верлений яруу найргаас хэдэн шүлэг орчуулж сонинд гаргаж байсан. Жаахан завтай сан бол би Бодлерийн ганц шүлгийн түүврийг нь орчуулаад гаргачихсан юм сан гэж бодох юм.

–Та анх ямар учир шалтгаанаар монгол соёлынхоо бүр эртний судлал руу орчихсон юм бэ. Бөө ч тэгээд мөргөл шүтлэг, заншлын хэлбэрээсээ илүү сэтгэхүйн үзэгдлийнхээ хувьд оршин байгаад байх шиг. Бас домог зүй байна?

-Монгол соёлыг сайн ойлгоё гэвэл бүр эртний домог зүйгээс нь эхлэхгүй бол юу ч ойлгох боломжгүй. Тэгвэл хуурамч мэдлэг болчихно. Домог зүй судлах болсон минь багын нэг явдлаас эхтэй юм. Дунд сургуульд байхад эртний дэлхий дахины түүх гэдэг хичээл ордог байв. Манай түүхийн багш хэлсэн юм, эртний Грекийн Геракл гэж нэг айхтар баатрын долоон их гавьяа, газар тэнгэр хоёрыг мөрлөөд зогсч байдаг Амфей баатар гээд ярьсан чинь л цээжин дотор нэг юм буцлаад явчихгүй юу. Ямар гайхамшигтай юм байдаг юм бэ гээд л. Тэр нь үнэн гэж биш тэгж урнаар сэтгэж чадаж байгаа нь гайхмаар байсан л даа. Монголд маань ийм юм байдаг юм болов уу гэж байнга боддог боллоо. Тэгээд л миний оюутан байхаасаа сонирхсон сэдэв бол домог зүй. Ер нь энэ дэлхийн хүмүүнлэгийн шинжлэх ухааны олон салбар эндээс эхлэлтэй байдаг юм шүү.

Н.ПАГМА

Нийслэл Улаанбаатар хотод 1.5 сая хүн амьдардаг. Монгол Улсын нийт хүн амын тэн хагас нь төвлөрсөн их хотод тохиолдож буй явдлууд гамшиг болсныг зарлаад байгаа юм биш үү.

Ойрын өдрүүдэд хотод юу, юу л болж өнгөрөв дөө. Нийслэлчүүд тэр аяараа тоггүй боллоо. Энэ нь сүүлийн арван жилд тохиолдоогүй юм гэсэн. Цахилгаан станцад ноцтой гэмтэл гарч, Улаанбаатар төдийгүй Эрдэнэт, Дарханыг хамрав. Томоохон үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагаа нам зогссон. Монголын эдийн засгийг тэжээж байгаа “Эрдэнэт” үйлдвэр 0 зогсолт хийсэн гэж байгаа. Лифтэнд хүн гацсан гээд тог тасарны улмаас учирсан хохирлын хэмжээг тоочоод байвал тоймгүй.

Хот нийтийн тээвэргүй болчихлоо. Гол, гол шугамд явдаг төрийн өмчит автобусны гурван компани ажил хаясан. Хамгийн орлого сайтай чиглэлд тээвэр хийдэг хэрнээ тэд цалингаа нэмүүлэхийг шаардаад байна.

Энэ үйл явдлыг Монголын үйлдвэрчний эвлэл зохион байгуулж, жолооч кондукторууд нь ажлаа хийхээс татгалзаад гэдийгээд суучихлаа. Бас орон сууцны халуун усыг гурван сарын хугацаатай тасалчих юм. Ингээд зуны аагим бүгчим өдрүүдэд нийслэлчүүд усанд орох аргагүй болж байна. Хувцас хунараа угаахдаа заавал усаа халааж, зардал нэмэгдэв.

Улаанбаатар хот унаагүй, усгүй, тоггүй боллоо. Энэ нь гамшгийн байдал биш гэж үү. 21 дүгээр зуунд манайх шиг ийм нийслэлтэй улс дэлхийд алга. Гадаадын орнуудад тог, цахилгааны асуудлаа үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд авч үздэгийг бид мэднэ.

Тиймээс тог тасрах ойлголт бол өдөр од гардаггүйтэй адил. Харин Улаанбаатар хотод тохиолдоод байгаа гамшигт Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл анхаарлаа хандуулж байна уу.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“Монголын алт” (МАК) компанийн Үйлдвэрлэл, төслийн хэрэгжилт эрхэлсэн дэд ерөнхийлөгч, техникийн ухааны доктор Галсангийн Цогттой уулзаж ярилцлаа.

–Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутаг дэвсгэрт орших Цагаан суваргын ордын үйл ажиллагааг бүтэн жил зогсоосны эцэст саяхан Үндсэн хуулийн цэц хууль зөрчөөгүй гэж үзлээ. Энэ хооронд танай компанид хэр их хохирол учрав?

-Цагаан суваргын орд нь УИХ-ын 27 дугаар тогтоолоор стратегийн ач холбогдол бүхий ордын жагсаалтад байдаг. “Ашигт малтмалын тухай хууль”-ийн тавын 4, 5 дугаар зүйлд Стратегийн ач холбогдолтой ордод төр хувь эзэмшиж болно. Хөрөнгө оруулж, оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр хувь эзэмшиж болно” гэсэн заалт байдаг. 2012 оны аравдугаар сард Европын сэргээн босголт хөгжлийн банктай 450 сая ам.долларын зээлийн гэрээ байгуулаад, энэ төслийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг эхлүүлсэн. 2013 оны эхээр Уул уурхайн яамнаас хэлэлцээр хийх санал ирүүлсэн. Тухайн үед төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэл батлагдаад хөрөнгө оруулалт гэх зэрэг бүх тоон мэдээлэл тодорхой болчихсон байсан. Уул уурхайн яамтай хэлэлцээр богино хугацаанд шийдэгдчих байх гэж байтал нилээд сунжирч, эцэст нь төр 34 хувьд нь гурван зуун тавин сая 600 мянган ам.доллараар хөрөнгө оруулалт хийж орох асуудал Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэгдээд УИХ-д өргөн баригдсан. УИХ-ын 2014 оны долоодугаар сарын 1-ний өдрийн чуулганаар энэ асуудлыг хэлэлцэж “Цагаан суваргын ордод төрийн оролцоо байх шаардлагагүй ээ” гэж шийдвэр гаргасан. Ер нь бол эдийн засгийн байдал хүндэрчбайна.Монголын үндэсний аж ахуйн нэгж төслийг хэрэгжүүлэх гэж байгаа юм байна. Цагаан суварга Оюу толгойгоос 30 дахин, Эрдэнэтээс тав дахин бага жижигхэн орд. Ийм жижиг ордод төр хувь эзэмшиж ороод эрсдэл үүрэх магадлалтай. Төслийг “МАК” компанид даатгаад явъя” гэсэн санаатай Их хурлын гишүүд олон байсан. Бидэнд бол төсөлд төр оролцсон, оролцоогүй зарчмын ялгаа байгаагүй. Ямар нэгэн асуудалгүй хуулиараа шийдвэрлээд явах, мөн гаднаас төслийн санхүүжилтийг босгох нь чухал байсан.

–Тэгтэл “гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад болно” гэдэг шиг юм болчихсон уу?

-УИХ-ын тогтоол гараад явж байтал УИХ-ын гишүүн Л.Цог хэвлэлийн бага хурал зарлаж“УИХ-ын энэхүү тогтоол нь Үндсэн хуулийг зөрчиж байна. Ийм учраас Үндсэн хуулийн цэцэд хандана” гэсэн мэдэгдэл гаргасан. Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк болохоор 450 сая ам.долларын зээлийн гэрээгээ хэрэгжүүлж, 200-гаад сая ам.долларыг хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт болгоод олгочихсон байсан. Төртэйхэлэлцээр хийж байх үедээ манай зүгээс асуудлаа банкинд мэдэгдсэн. Ер нь бол “Төслийн ажлаа үргэлжлүүлье. Санхүүжилтээ ч авч байя, бид төртэйгөө маш хурдан хэл амаа олчихно” гэсэн байдлаар банктай ажилласан. Хэдийгээр төрийн хувь оролцооны талаар УИХ-ын тогтоол гарсан ч Үндсэн хуулийн цэцэд УИХ-ын гишүүн хандсаныг мэдсэн, банкны зүгээс мэдээж эрсдэлээ тооцсон байх, “Та нар наад асуудлаа дотроо шийдчих ээ” гэж тодорхой хугацаа зааж өгсөн. 2014 оны арваннэгдүгээр сар хүртэл хугацаа өгч, асуудал шийдэгдэхгүй болохоор 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 10 хүртэл сунгасан. Энэ хооронд олигтой шийдэлд хүрэхгүй явсаар энэ тавдугаар сарын 20-ны өдөр Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанаараа “Иргэн Л.Цогийн гаргасан нэхэмжлэлд Үндсэн хуулийн цэцээс “УИХ-ын тогтоол нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчөөгүй байна. Иймээс Л.Цогийн нэхэмжлэлийг хүлээж авах шаардлагагүй” гэсэн тогтоолыг гаргалаа.

–Европын сэргээн босголтын банктай хийсэн гэрээ Л.Цогийн балгаар цаасан шувууны үлгэр болоод салхинд хийсчихэв үү?

-Гадны банкууд гэрээнд заасан мөнгийг хадгалах буюу “цоожлочихдог” юм билээ. Өөрөөр хэлбэл тодорхой заасан хугацаандаа мөнгөө, татан авалтаа хийх ёстой. Төслийн үйл явцыг үргэлжлүүлэх эцсийн хугацааг 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 10-ны өдрөөр Талууд тохирчихсон байсан. Тиймээс одоо дахин санхүүжилт хайх шаардлагатай болчихож байгаа юм. Дээр нь мөнгөө татан авалт хийгээгүйн алданги 7ОО гаруй мянган ам.долларыг манайх төлөх болчихсон.

–Бараг нэг сая ам.доллар төлөх нь ээ?

-Гаднын хөрөнгө оруулалт буурлаа гээд шуугиад байдаг. Уг нь дотооддоо хэл амаа ололцоод явчихсан бол Монгол Улсад л ашигтай байх байсан. Цагаан суваргын ордын төсөл шуудраад явчихсан бол энэ 2015 онд үйлдвэр маань бараг ашиглалтад орчих байсан байхгүй юу. Бүтэн хоёр жил алдчихаж байгаа юм. Хугацаа алдсаны хор хохирол тооцож баршгүй их. Маш олон компанитай жар гаруй гэрээ хэлцэл байгуулахаас тоног төхөөрөмж нийлүүлэх, барилга угсралтын ажил, барилгын материал авах зэргээр дөчөөд гэрээг үзэглэчихсэн байсан. Энэ гэрээнүүд төлбөр хийхгүйгээс болоод бүх ажил зогссон. Урьдчилгаагаа өгчихсөн зарим компанитай гэрээний зарим нэгэн зөрчил үүсэж байгаа. Ер нь Цагаан суваргын ордын төсөл бол нэг тэрбум 89 сая ам.долларын өртөгтэй мега төсөл. Нэг тэрбумаас дээш төслийг мега төсөл гэдэг шүү дээ.

–Төслийн хамрах хүрээ Монгол Улсын эдийн засагт хөөрхөн нэмэр болохоор л байж дээ?

-Төсөл бол хүдрийн ил уурхай, уулын баяжуулах үйлдвэргэсэн хоёр том хэсгээс бүрдэж байгаа. Европын сэргээн босголтын банкнаас авах 450 сая ам.долларын зээлийг бүрэн ашигласан бол төслийн гурваны хоёрын санхүүжилт шийдэгдээд явчих байлаа. Үлдэж байгаа гурваны нэг дээр оff take санхүүжилт буюу зэсийн баяжмалаа урьдчилан худалдах замаар санхүүжилтээ шийдээд явах арга зам байсан. Энэ санхүүжилт хэзээ олгогдож эхэлдэг вэ гэхээр төсөл 70-80 хувьтай болсон нөхцөлд зэсийн худалдан авагчид урьдчилаад мөнгөө өгдөг. Бидний төслийн санхүүжилтийн анхны модель зураг ийм л байсан. Хамгийн гол хор холбогдол юу вэ гэхээр 1500 гаруй ажлын байр бий болж, улс, орон нутгийн төсөвт жилдээ 180-аад сая ам.доллар орж байх ёстой байсан. Монгол Улс 2017 он гээд бондын мөнгөө өгч эхлэх ёстой. 180 сая ам.долларын татвар орно гэдэг бол улсын төсөвт их л нэмэртэй байх болно. Эргээд гаднын компани, байгууллагад хандах нүүргүй болчихож байгаа нь том хүндрэл.

–Европын сэргээн босголтын банкинд дахин хандаж зээл авах боломжгүй болчихсон уу?

– Саяхан Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр зурагдсан Оюу толгойн далд уурхайн төлөвлөгөөний үр дүн их хурдан мэдрэгдэж байгаа. Ер нь бол хөрөнгө оруулалт эргэх байхаа. Би дөнгөж сая гэхэд л санхүүжилт хийх сонирхолтой гаднынхантай уулзаад гарч ирлээ. Ер нь асуудал эергээр шийдэгдсэн болохоор түнш банкиндаа хандана гэж бодож байгаа. Уг төсөл чинь геологи хайгуулын ажил нь сайн хийгдсэн, Канадын стандартаар нөөц нь тогтоогдсон, тэрийг нь дахиад Австралийн стандартаар баталгаажуулчихсан их сайн төсөл шүү дээ. Уулын баяжуулах үйлдвэрийнхээ тоног төхөөрөмжийн гэрээг хийчихсэн, тоног төхөөрөмжүүдийнх нь 90 хувь нь үйлдвэрлэгдчихсэн, зөвхөн татан авчрахад бэлэн болчихсон байгаа. Дэлхийд тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрлэлээрээ толгой цохьдог АНУ-ын “FLSmidth minerals” компанитай гэрээ байгуулж, тоног төхөөрөмжийн нийт 120-иод сая ам.долларын төлбөр төлөхөөс 105 сая орчмыг нь төлчихсөн. Ер нь төслийн гүйцэтгэл 45 хувьтай болчихсон шүү. Барилгын ажил эхэлчихсэн, хамгийн их бетоны обьемтой гурван тээрмийн суурийн ажил хийгдчихсэн байгаа.

–Эх оронч дүр үзүүлдэг популистууд аливаа ажлыг ер урагш ахиулахгүй юм. УИХ-ын гишүүн Л.Цогоос танай компани хохирол тооцож шүүхэд нэхэмжлэх гаргаж болдоггүй юм уу?

-Тэр талаар бодсон юм алга. “Цагаан суваргын ордыг стратегийн орд байхад нь ард түмэнд авч өгөх гэж би оролдсон” гэх улстөрийн хандлага давамгайлж байгаа болов уу даа.Сонгууль дөхчихсөн үед ийм хандлага бүр ч нэмэгдэнэ. Ер нь хуулинд “Стратегийн ач холбогдолтой ордыг төр эзэмшиж болно” л гэж байгаа болохоос “заавал ч үгүй эзэмшинэ” гэсэн яг таг заалт байх гүйшүүдээ. Би улс төрөөс ангид жирийн л нэг уул уурхайн инженер хүн. Ер нь Цагаан суваргын ордын төсөлболулсорныхөгжилд маш хэрэгтэй төсөл. Монгол орон байгалийн асар их нөөц баялагтай улс. Энэ нөөц баялгаа Монголын үндэсний компани хэрэгжүүлээд явчихвал улс оронд л ашигтай, хойч үед хэрэгтэй зүйл байхгүй юу. Тэрнээс өвөг дээдсээс өвлүүлсэн байгалийн баялгаа гаднынханд ашиглуулахаар өгөөд өөрсдөө загасчны гадаа морь нь усгүйн үлгэрийг давтаад байж болохгүй л дээ.Монголын компани төсөл хэрэгжүүлнээ гэдэг чинь үгүй ядахнаа ажиллах хүч нь чадваржина. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжинэ гэдэг бол олсон ашиг нь монгол хөрсөндөө эргээд шингэхийг хэлээд байгаа юм шүү дээ. Хамгийн шилдэг, байгаль орчинд ээлтэй технологи эх орондоо нутагшуулчихбал, түүнийгээ өөрсдөө эзэмшээд явчихбалжинхэнэ эх оронч байх болов уу гэж боддог.

-“МАК”-ийн Дорноговь дахь цементийн үйлдвэр ямар шатандаа явж байна?

– Нүүрсний үнэ цэн өндөр, зах зээл сайн байхад буюу 2011 онд МАК компани Цагаан суваргын орд, Налайхын хөнгөн блокийн үйлдвэр, Дорноговийн цементийн үйлдвэр гэсэн гурван том төсөл хэрэгжүүлэхээр зориглосон. Цементийн үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт 80 орчим хувьтай явж байгаа. “Чингэс” бондын мөнгөнөөс 87.5 сая ам.доллар хуваарилахаар шийдвэрлэсэн. Харамсалтай өнөөдрийг хүртэл Хөгжлийн банкнаас бүрэн авч чадаагүй л байна. Олон маркийн, евро стандартын цемент үйлдвэрлэх, үнийг хамгийн доод түвшинд хүргэхээр зорьж байгаа. Налайхын орчимд баригдаж байгаа евро стандартын хөнгөн блокийн үйлдвэр зургадугаар сарын 12-нд нээлтээ хийнэ.

Л.Батцэнгэл