Category: цаг-үе

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Ганбаттай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулган нээлтээ хийлээ. Гэвч МАН-ынхан суусангүй. АН-ын бүлгийн дарга Б.Гарамгайбаатарын хэлс­нээр чуулганы хуралдаан Ардын намгүйгээр үргэлжлэх бололтой?

-МАН-ын байр суурь ямар байгааг хэлж мэдэхгүй. УИХ-ын даргын гаргасан захирамжийн дагуу ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулж байна. Өнөө өглөө(өчигдөр) гишүүдийн 58.3 хувийн ирцтэйгээр нээлтээ хийлээ л дээ. Ардын намын бүлгээс нэг ч хүн үзэгдсэнгүй. Чуулган бол хуулийнхаа хүрээнд нээлтээ хийсэн. УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөл гэж байдаг. Байнгын хороо, УИХ дахь нам, эвслийн бүлгийн дарга нараас бүрдсэн тус зөвлөл энэ долоо хоногт ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх асуудлуудаа баталчихсан байгаа. Нийгэмд хүлээлт үүсгэсэн Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн хуулийн эцсийн хэлэлцүүлэг, Галт зэвсгийн тухай хуулийн эхний хэлэлцүүлгийг өрнүүлнэ. Мөн Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль, Өршөөлийн тухай хуулийн хэлэлцэх эсэхийг шийдээд явна. Маргааш(өнөөдөр) Хууль зүйн байнгын хороо хуралдах юм. Манай байнгын хороо УИХ-ын даргын зөвлөлийн хуралдаанаар шийдвэрлэж, захирамжид заасны дагуу дөрвөн хуулийн төслийг хэлэлцэнэ. Эрүүгийн, Зөрчлийн тухай хуулийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийж дуусгана. Галт зэвсгийн хуулийн эхний хэлэлцүүлгийг явуулж, Өршөөлийн тухай хуулийг хэлэлцэх эсэхийг шийднэ. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль бол Эдийн засгийн байнгын хороогоор явна. Дээрх нэр дурдсан хуулиуд нийгэмд хүлээлт үүсгэсэн болохоор яаралтай хэлэлцэх ёстой. Мэдээж УИХ-ын гол ажил бол хууль тогтоох ажил юм. Үүнийхээ дагуу Хууль зүйн байнгын хороо хуулийнхаа дагуу хууль тогтоох үйл ажиллагаа явуулах ёстой. УИХ-д 76 хууль тогтоогч байдаг. Харин манай байнгын хороонд нам эвслийн бүлгүүдээс оролцсон 19 хууль тогтоогч ажилладаг.

-Хэрэв МАН ээлжит бус чуулганд оролцохгүй гэвэл байнгын хороонд ч суухгүй байж таарна. Тэгэхээр гол хуулийн төслүүд цааш саадгүй явж чадах уу?

-Ер нь хуулийн төслүүд шат дамжлагаараа явсан. Эрүүгийн хууль болон Зөрчлийн хууль дээр ажлын хэсэг байгуулагдаад явсан байгаа. Хуулийнхаа дагуу тав хоногийн завсарлагаа авчихсан. Тухайн төсөл дээр нэг л удаа завсарлага авдаг хуультай. Өршөөлийн болон Галт зэвсгийн тухай хуульд завсарлага авах нь нээлттэй. Мэдээж хэрэг аль болох Ардын нам орж ирээд ажиллавал сайн. Цаг хугацаа бол хүлээхгүй. Ард түмэн биднийг хийх ажлаа хийхийг шаардаж, хүлээж байгаа. Харин Ардын намын нөхдүүд цалингаа аваад явж байгаа. Хуулийнхаа дагуу завсарлагаа авсан. Хууль дүрэмгүй оронд амьдарч байгаа юм шиг ингэж болохгүй л дээ. Ер нь ямар нэгэн улс төрийн нөхцөл ч юм уу, шоу хийгээд байдаг цаг хугацаа заримд нь байдаг л байх. Гэхдээ улс орны эрх ашиг шаардсан, хүлээлт үүсгэсэн ийм асуудалд хууль тогтоогчид, тухайн ажиллахаар заасан гишүүд маань Байнгын хороондоо ажиллаад явах ёстой. Тэрнээс “Би ажиллахгүй, би ирэхгүй” гэдэг юм байхгүй. Хэрэв тийм байсан юм бол УИХ-д сонгогдохоосоо өмнө тэрийгээ хэлээд явах ёстой биз дээ. Бид УИХ-д цалин авч байгаа. УИХ-ын гишүүнээс өөр хүн бол ажил тасалсан гээд хөөгдөнө шүү дээ. Өнөөдөр энэ хүмүүс ухамсар оюунаараа сонгогдсон мандаттай төрийн түшээд. Тиймээс хийх ёстой ажлаа хийгээд явах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр нэгэнт мэдэгдэл гаргасан бол хэлсэн ярьсандаа хүрдэг байх ёстой.

-Хаврын чуулган завсарлахын өмнөхөн Эрүүгийн хуулиар МАН завсарлага авсан. Тэдний тавьсан шаардлагыг ажлын хэсэг дээр хэрхэн авч хэлэлцсэн юм бэ?

-МАН-ын бүлгээс Эрүүгийн хууль болон Зөрчлийн хууль дээр оруулсан саналуудыг нь хүлээгээд авчихсан. Тухайлбал, хуулийн этгээдийг эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх заалтыг багасга гэснийг нь багасгасан. Торгуулийн хэмжээг ч багасгасан. Төрийн хөрөнгө мөнгийг завшсан этгээдэд хүлээлгэх хариуцлагыг оруул гэснийг нэмсэн. Тэгэхээр энэ талаар тэдний заасан зүйлүүдийг оруулж ирсэн байгаа.

-УИХ-ын даргыг хууль бус захирамж гаргасан гээд Үндсэн хуулийн цэцэд өгөхөөр болсон гэсэн мэдээлэл байна. УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөлд багтдаг Байнгын хорооны даргын хувьд та тайлбар өгөхгүй юу?

-УИХ-ын дарга бол хуулийнхаа хүрээнд захирамж гаргасан. Харин Цэц нь ямар шийдвэр гаргахыг хэлж мэдэхгүй.

-АН-ын бүлэг МАН-ын зургаан сайдыг явуулах асуудалд санал нэгдсэн гэсэн. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг танхимынхаа зургаан ги­шүү­ний асуудлыг өргөн мэдүүлж, Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөхөөр боллоо. Хэрэв энэ асуудал энэ хоёр долоо хоногийн хугацаанд шийдэгдэхгүй бол дахиад ээлжит бус чуулган зарлах уу?

-Зургаан сайдыг чөлөөлөх асуудал бол төрийн ажил. Хууль номынхоо дагуу явна. Жишээлбэл, Ерөнхий сайд өргөн мэдүүлэх гэж байгаа бол Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх ёстой. Тав хоногийн хугацаатай. Тэр хугацаандаа л явж байна. Бүрдэл болбол УИХ-д өргөн бариад УИХ-ын дарга хүлээн аваад хэлэлцэх эсэхээ шийднэ. Асуудлыг УИХ-ын даргын зөвлөлийн хурлаар оруулаад явдаг л даа. Тэр шугамаар явж байгаа гэж ойлгож болно. Хэрэв энэ 14 хоногтоо өргөн мэдүүлж амжихгүй бол дахиад ээлжит бус чуулган зарлах магадлалтай.

-Ерөнхий сайд намын дарга байх, намын дарга Ерөнхий сайд байх асуудал бас яригдсан. Ерөнхий сайдын зүгээс ҮЗХ-г хуралдуулахыг УИХ-ын даргаас шаардсан. АН-ын ҮЗХ хуралдах уу?

-Намын дүрмийн дагуу явна. АН-ын дүрэмд “Олонхи болоогүй олон намаас бүрдсэн Засгийн газрын тэргүүн заавал намын дарга байх шаардлагагүй” гэдэг. Тэгэхээр намын дүрмийн хэмжээнд асуудал шийдэгдээд явна.

-Таны ахалдаг Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн хуулийн төслийн ажлын хэсэг өнөөдөр хуралдлаа. Эдгээр хууль нь аж ахуйн нэгжүүдийг, баялаг бүтээгчдийг нэлээд дарамталсан болж гарах гэж байгааг бизнес эрхлэгчид эсэргүүцэж, шаардлага хүргүүлж байсан. Энэ мэтчилэн Эрүүгийн хуулийн ээдрээтэй асуудлуудыг ажлын хэсэг авч хэлэлцэв үү?

-Тэр шаардлагуудыг бүгдийг нь хүлээж аваад хуульд тусгасан байгаа. Өнөөдөр хуулийн төслийг болохгүй байна гэж байгаа нэг ч аж ахуйн нэгж, төрийн бус байгууллага алга. Тэд бүгд энэ хуулийг гаргах шаардлагатай гэж байна. 2002 онд батлагдсан хууль тэр болгон зохицуулж чадахгүй байгааг хэлдэг. Тухайлбал, энэ хууль батлагдсанаар гэмт хэрэг багасах ёстой. Амгалан тайван байдал, нийгмийн харилцааг зохицуулахад маш их шаардлагатай. Өнөөгийн нийгэмд шаардаж байгаа хууль болчихоод байна л даа. Үүнийг Хууль зүйн байнгын хороо, УИХ-ын чуулган батлаасай гэж хүлээж байна. Түүний төлөө ээлжит бус чуулган зарласан. Ганц сайд нарын асуудал ярих гээгүй. Өнөөдөр тэр бүрдэл нь болоогүй учраас хойшилж байх шиг байна.

-Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуульд хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдсан, боомилсон заалтууд тусгагдсан байсан. Тэдгээр заалтуудад ажлын хэсэг байр сууриа хэрхэн нэгтгэсэн бэ?

-Энэ тухай ч ажлын хэсэг дээр ярьсан. Тухайлбал, Олон улсын конвенцид сэтгүүлчдэд эрүү үүсгэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнд нь халдахыг хориглосон заалтууд бий. Тэрийг шинэ эрүүгийн хуульд тусгасан байгаа. Үнэхээр гүтгэх буруу зөрүү зүйл нийтэлсэн бол Зөрчлийн хуулиар шийтгэхээр явж байна. Энэ хууль гарснаар нөхцөл байдал хамаагүй дээрдэнэ.

-Өршөөлийн хуулийг баталснаар цагаан захтнуудыг, авлигачдыг гэмт хэргээс хэлтрүүлэх нь гэсэн шүүмжлэл дагуулдаг. Энэ хууль ямар эерэг үр дүн авчрах вэ?

-Мэдээж гарах ёстой хуулийн нэг бол энэ. Гэхдээ албан тушаалтанд зориулж гарч болохгүй. Ялангуяа УИХ-ын 76-д зориулагдсан байж болохгүй. Ардчилсан төр бол хүнлэг энэрэнгүй нийгмийг байгуулж байгаа. Иргэдээ өршөөдөг, аж ахуйн нэгжүүдийг уучилдаг. Тухайн нөхцөлд хүмүүс ямар ч байсан байж болно. Бүгд хуулийн хүрээнд байх ёстой. 2002 онд баталсан Эрүүгийн хуулиар давтан гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг шоронд суулгана гэсэн заалттай. Өнөөдрийн нөхцөл байдалд энэ хуулиар бол арван мянган төгрөг хулгайлсан хүн дараа нь дахиад өөр төрлийн гэмт хэрэг үйлдчихсэн байхад жирэмсэн эмэгтэй ч бай, хүүхэд ч бай таарсан ялаа эдлэх биш 10, 20 жилийн ял авч байгаа юм. Энэ хүмүүсийг залруулах ёстой. Өнөөдөр Монголын шоронд найман мянган хоригдол байна. Халуун дулааны улиралд дүүрчихсэн байгаа энэ хүнд нөхцөлд Өршөөлийн хууль гарснаар ялтнуудын тоо 20-30 хувиар багасах ёстой. Өршөөл уучлал үзүүлээд явах ёстой. Тодорхой хэмжээнд цаг хугацаа нь болсон. Хуулийнхаа дагуу ч хийх хэрэгтэй. Тэд дандаа л хүнд гэмт хэрэг хийсэн улс биш шүү дээ. Зохих хэмжээний ялаа эдэлчихсэн байдаг. Мэдээж үйлдсэн гэмт хэрэг нь эдэлсэн ялын хугацаанд нь таарсан байвал хөнгөлөх ёстой. Энэ хууль амгалан тайван нийгмийн харилцааг зохицуулахад хэрэгтэй.

-Татварын ерөнхий хуулийн 73-т зааснаар акт тогтоосон аж ахуйн нэгжүүдийг Өршөөлийн хуульд яагаад хамруулаагүй юм бэ?

-Өршөөлийн хуулийн хэлэлцэх эсэхийг шийдээгүй байна. Байнгын хороогоор шийднэ. Мэдээж чамбай хууль гаргахын тулд хэлэлцүүлгийн явцад сайжраад явна.

-Галт зэвсгийн тухай хуулийн төслийг яагаад яаралтай хэлэлцэх шаард­лагатай гэж үзсэн юм бол?

-Ирэх онд олимп болох гэж байна. Манай тамирчид гадагшаа тэмцээн уралдаанд явахдаа буу зэвсгээ авч явах шаардлагатай байдаг. Үүнээс болж хил, гаалиар тамирчдад хүндрэл учирдаг. Тиймээс олимпоос өмнө энэ хуулийг баталж, хэрэгжүүлэх нь чухал. Түүнчлэн ан амьтан агнахад олон үсэрдэг байлдааны зориу­лалттай буу ашигладаг гэж яригдаж байгаа. Галт зэвсгийн тухай хууль хүлээгдсэнээс энэ зэрэг асуудлууд үүсдэг. Тиймээс хуулиар зохицуулах хэрэгтэй.

“Хөсөгтөн” хамтлагийн гишүүн, ятгачин
Ч.Амарбаясгалантай ярилцлаа.

-Танай хамтлагийнхан амраад ирсэн
сурагтай. Хаагуур амрав?

-Хөвсгөлийн Ханх суманд амрангаа тоглолтоо
хийгээд ирлээ. Өнгөрсөн хугацаанд бид том шоу тэмцээнд оролцсоноос хойш амарч амжилгүй
долдугаар сарын 9-нд Чойжин ламын музейтэй хамтран тоглолт тавьсан. Мөн наадмын
нээлтийн тоглолт болон хүндэтгэлийн тоглолт гээд манай хамтлагийнхан амсхийх ч завгүй
явсан. Сая харин хөдөө сайхан амарчихаад ирлээ.

-“Авьяаслаг Азичууд” шоунд оролцож
хоёр дугаар байрт шалгарна гэдэг хүссэн хүн болгоны гаргаад байх амжилт биш. Энэ
шоунд амжилт гаргахын тулд хичнээн сар нойргүй хонож, бэлтгэл сургуулилт хийсэн
бол?

-Тэгэлгүй яахав. Нойргүй хоносон хоногийн
тоогоо алдсан. Тэмцээн өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сараас эхлээд өнгөрсөн тавдугаар
сарын 14-нд гала тоглолтоо хийж шилдгээ шалгаруулсан. Энэ хооронд очиж тэмцээнийхээ
шалгаруулалтад оролцож, энд ирж ажлаа хийхээс эхлээд мэдээж амаргүй л байлаа.Тэргүүн
байр эзлээгүй ч гэсэн энэ шоунд хоёрт орно гэдэг үнэхээр том амжилт. Манай хамтлаг
зөвхөн Азид төдийгүй дэлхий дахинаа уран бүтээлээ толилуулахаас гадна Монгол орноо
сурталчилж чадсандаа бахархаж байна. Хэдий түрүүлээгүй ч гэсэн энэ том шоунд хоёрдугаар
байр эзэлнэ гэдэг үнэхээр том амжилт байлаа. Хүн болгоны хүсээд авчих амжилт биш
байх. Бидний өмнө 90 сая хүн амтай Филиппин улсын уран бүтээлчид орсон. Тэгэхээр
гурван сая хүн амтай улсын хамтлаг хоёрт орно гэдэг ази, цаашлаад
дэлхийн хүмүүс биднийг дэмжсэн гээд бодохоор үнэхээр их баяртай байна.

-Тэмцээний шилдэг 24 оролцогчийн нэгээр
шалгарснаа мэдээгүй байсан гэсэн. Яагаад?

-Шоу Сингапур, Малайз хоёрын хооронд
болсон. Гала тоглолт нь Сингапур улсад болсон. Тэмцээний дүрэм нь нууцыг чанд хадгалах
ёстой. Учир нь шоуны бичлэг 20 хоногийн дараа хэвлэл мэдээллээр цацагдах хуваарьтай
байсан учраас тэмцээн дуусаагүй байхад оролцогчид тэмцээний талаар юу ч ярих, мэдээлэх
эрхгүй. Тэмцээний явцад нууц задруулсан гэх шалтгаанаар зарим нэг оролцогчид хасагдсан
тохиолдол хүртэл гарсан. Тийм болохоор бид тэнцлээ ч гэж хэлж чадахгүй, тэнцсэнээ
ч мэдэхгүй явсан. Хэрвээ шилдэг 24-т шалгарвал холбогдоно гэсэн. Тэгсэн гэнэт л
нэг орой дуудсан. Шалгарсан ч гэж хэлээгүй. Тэгсэн очсоны дараа танай хамтлаг шилдэг
24-т шалгарсан гэж хэлсэн. Энэ шоунд оролцох үед биднийг ойлгож тусалж дэмжсэн Үндэсний
дуу бүжгийн эрдмийн чуулга, СУИС-ийн хамт олондоо маш их баярлалаа гэж хэлье.

-Таны хувьд мэргэжлийн ятгачин. Харин
тэмцээний үеэр дуулсан нь содон санагдсан…

-Тийм ээ. Нэгдүгээр шат хамгийн хэцүү
байсан. Байгаа бүх авьяасаа хэдхэн минутын дотор харуулах ёстой. Эхний шатанд бид
Цэрэндорж гуайн Чингис хааны магтаалыг тоглосон. Тэгсэн шүүгчид Монгол орноор аялсан
юм шиг сэтгэгдэл төрлөө гээд их сайхан хүлээж авсан. Дараагийн шатанд ямар ч хөгжимгүйгээр
акабель төрлөөр Тэс голын магтаалыг хөөмийлсөн. Хөгжимгүй учраас манай хамтлагийн
таван эрэгтэй хөөмийлөхөөр миний хувьд хийх юмгүй болчихсон. Тиймээс яалт ч үгүй
ард нь дуулж аялгуу нэмэх шаардлагатай болсон. Давгүй аялчихсан шүү (инээв).

-Тэмцээний үеэр морин хуурын утас
сунахаас эхлээд хүндрэлтэй зүйл нэлээд тохиолдсон гэж сонссон?

-Уур амьсгалын хувьд чийгшилтэй орчинд
очихоор морин хуур, ятга хөгжмийн утас сунахаас эхлээд асуудал гарч байсан. Ялангуяа
гала тоглолтын үеэр тайзны голд түүдэг асаачихсан байсан. Хоёр морин хуурч түүдэгтэй
ойрхон суучихсан байсан учраас хүнд харагдсан. Гэхдээ мэдээж хөгжимчид тиймэрхүү
асуудлыг урдаас тооцоолж тухай бүрт нь хөгжмийнхөө утсыг мэдэрч тоглодог. Сая наадмаар
хүртэл хэт халуун тиймэрхүү асуудал гарч л байсан.

-Таны хувьд “Хөсөгтөн” хамтлагийг
чимж буй цорын ганц эмэгтэй. Эрчүүдтэй ажиллах хүнд байдаг уу?

-Би айлын бага охин. Гурван ах, дөрвөн
эгчтэй. Багадаа эрэгтэй хүмүүстэй нэг их ойр дотно байгаагүй болохоор их ичимхий,
дуу цөөтэй охин байсан. Анх 2008 онд Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад орж хамтлагтай
болох үед хамтлагийнхаа эрчүүдээс их ичнэ. Ямар сайндаа ичээд нэг буланд чимээгүй
очоод суучихдаг байж билээ. Эхний хоёр жил хамтлаг анхныхаа цомгийг гаргах гээд
гэртээ ч харих завгүй, ажил дээрээ хононо. Өглөө нэгнийдээ очиж цай унд уучихаад
л дахиад л бэлтгэлдээ ордог байлаа. Одоо харин эрчүүдтэй ганцаараа ажилладаг гэдгээ
ч мартчихаж. Одоо бол шүүмлэх үедээ шүүмжилнэ, санаа бодлоо хуваалцана. Манай хамтлагийн
гишүүд бол миний хоёр дахь гэр бүл. Тэгээд ч эрчүүдтэй ажиллахад их хүндэтгэлтэй.
Илүү нөмөр нөөлөг, хайр халамжтай санагддаг.

-Яагаад заавал хамтлагийн нэг гишүүн
эмэгтэй хүн байж таарсан юм бол?

-Манайхан ярилцаад ямар дуугаралттай
хөгжим байвал зүгээр вэ гэж ярьж байгаад ёочин, ятга хоёрын аль нэгийг нь авахаар
ярилцсан юм билээ. Тэгээд ятгын дуугаралт илүү зохимжтой, тэгээд ч гадагшаа дотогшоо
авч явахад хөгжмийнхөө хувьд авсаархан гээд сонгоод надад санал тавьсан хэрэг.

-Гэр бүлийнхэн тань хэр хүлээж авдаг
байв?

-Манай эцэг, эх, хань маань их сайн
ойлгодог. Урлагийн хүн хэцүү ш дээ. Ялангуяа гэрийн эзэгтэй ар гэртээ харагдахаасаа
харагдахгүй нь их байна гэдэг. Манай хамтлагийнхан хүртэл хэлдэг. “Манай Амараагийн
хань маш сайн ойлгодог” гэж ярьдаг. Заримдаа хамтлагийнхаа залууст “та нарын эхнэр
ингээд уран бүтээл хөөгөөд гэртээ ч орох завгүй яваад байвал яахав” гэхээр “Би лав
ажил хийлгэхгүй. Тэгж байж чадахгүй” гэдэг ш дээ, өөрсдөө болохоор (инээв). Сайхан
ханьтай учирсандаа хувь заяандаа талархаж явдаг.

-Хань тань урлагаас ангид мэргэжилтэй
юу?

-Миний ханийг Сэр-Од гэдэг. Сэтгэл
судлаач, хуульч мэргэжилтэй. Манай хүн найзууддаа “Битгий урлагийн хүнтэй суугаарай.
Урлагийн хүнтэй гэр бүл болсон тохиолдол надаар дуусаг” гэж ирээд л наргидаг. Үнэхээр
намайг ойлгож гэр бүлээ авч яваа ханьдаа баярлалаа, хайртай шүү гэдгээ танай сониноор
дамжуулж хэлмээр байна. Мөн хоёр ээждээ ч гэсэн баярлалаа.

-Хүүхэдтэй юу?

-Нэг охинтой. Одоо гурван настай.
Охиноо гурван сартай байхад л орхиод гадагшаа тоглолтод явдаг байсан. Үнэхээр сэтгэлд
нэг юм тороод явж чадахгүй хэцүү байдаг юм билээ. Нэгэнт л миний сонгосон амьдрал,
талхныхаа мөнгийг олох ажил учраас явахаас аргагүй байсан даа.

-Танай аав, ээжийн нутаг хаана вэ?

-Манай аав, ээж Ховд аймгийн Булган
сумын уугуул. Аавыг маань Човжоо гэдэг. Нэгдлийн нягтлан бодогч байсан. Ээж насаараа
Булган сумын нэгдүгээр сургуульд багшилсан Хорлоо гэж хүн бий.

-Таны үндсэн мэргэжил ятгачин уу?

-Би Хөгжим бүжгийн коллеж, СУИС-ийг
мэргэжлийн ятга хөгжим, гоцлооч багш мэргэжлээр дүүргэсэн. Миний төрсөн ах Амгаланбаяр
ятганд сонирхолтой. Миний хурууг барьж анх ятга хөгжимтэй танилцуулсан хүн. Би сумынхаа
сургуулийн хөгжмийн дугуйланд явдаг байсан. Сарангэрэл гээд багштай. Тэгсэн нэг
өдөр ах радиогоор хөгжим бүжгийн коллежид элсэлт авч байна гэсэн зар сонсоод намайг
хот руу дагуулж ирсэн. Бид хоёрыг хотод ирэхэд Хөгжим бүжгийн коллеж элсэлтээ аль
хэдийнэ аваад дуусчихсан байсан.

-Тэгээд яав?

-Намайг холоос зорьж ирсэн юм чинь
яаж буцаахав гээд бүртгэсэн. Манайх Улаанбаатар хотоос 1600 гаруй км зайтай ш дээ.
Нэг сарын дараа шалгуулаад орсон. Би Ховд аймгийн Булган сумын нэгдүгээр арван жилд
дөрөвдүгээр анги хүртэл суугаад хот руу шилжиж ирсэн.

-Гэр бүлээрээ юу?

-Тийм. Би айлын отгон хүүхэд болохоор
намайг мэдэхгүй газар хэцүүднэ гээд манайх хот руу нүүж ирсэн. Гэхдээ би нутагтаа
жил болгон очдог. Манай нутаг ёстой л говийн баянбулаг шүү дээ. Нутгийн түмэн олон
ч намайг их дэмждэг. Өнгөрсөн жил хамтлагийнхааа Адьяадоржтой хамтраад тоглолт хийхэд
нутгийнхан их дэмжлэг үзүүлсэн. Манай нутгийн “Торгууд нутаг” клуб их сайн харилцаа
холбоотой ажилладаг. Нутгийнхандаа баярлалаа.

-Ятгаас өөр хөгжим тоглодог уу?

-Багадаа гитар, мандалин, төгөлдөр
хуур тоглодог байсан. Ер нь хөгжмийн анги болохоор хэд хэдэн хөгжим заавал заана
л даа.

-Та урлагаас өөр юу сонирхдог бол?

-Киноны дуу оруулагч, хөтлөгч болох
юмсан гэж их боддог байсан. Оюутан байхдаа тэнхимийнхээ тайлан тоглолтыг хоёр гурван
удаа хөтөлж хүслээ биелүүлсэн. Манай ээж наадам болохоор стадионд микрофон бариад
зарлагч хийдэг байсан. Хоолойны өнгө нь их гоё. Надад ээжээс заяасан хоолойны юм
жаахан бий гэж боддог.

-Одоо “Хөсөгтөн” хамтлаг ямар шинэ
уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Манай хамтлагийнхан хоёр дахь цомог
дээрээ ажиллаж байна. Цомгийн ажил 80 хувьтай явж байна. Анхны цомог хүмүүст их
хүрсэн. Тиймээс түүнээс илүү, давсан уран бүтээл хийхээр хичээж байгаа. Мөн энэ
жил Австрийн “Голден” театрт тоглох төлөвлөөгөөтэй байна. Төрийн соёрхолт Сосорбарам
ах санаачилж байгаа. Одоохондоо энэ талаар нууцалъя.

“Гэрлэж амжаагүй явна” киноны Гансүх инженер, “Анхны алхам”-ын Болд зэрэг дүрээрээ олны сэтгэлд хоногшсон нэрт жүжигчин Чойн Хүрэл агсны хүү Х.Түвшинтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Та ах дүү хэдүүлээ вэ?

-Миний аав арван хүүхэдтэй айлын хамгийн ууган нь. Харин би аавынхаа бага хүү. Манай том ах Х.Тулга, эгчийг Х.Уянга гэдэг.

-Ямар ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа бол?

-Ах хувиараа бизнес эрхэлдэг. Эгч “Бүсгүйчүүд” гээд вэб сайтыг ажиллуулдаг. Миний хувьд жүжигчин мэргэжилтэй. Одоо уран бүтээлийн ажилтай л их ойр явдаг даа.

-Багадаа аавынхаа ажлаар очдог байв уу?

-Аав Кино үйлдвэрийн орчуулгын киноны ангид байсныг санадаг юм. Намайг ажил дээрээ дагуулаад очно. Том кино хийдэг заалны гадна орос бичигтэй улаан, ногоон гэрэл байдаг байлаа. Улаан нь зогс бичлэг хийж байна гэсэн утгатай л байсан байх. Хүлээж байгаад ногоон гэрэл асангуут л гүйгээд орно. Ногоон гэрэл асвал л ордог юм гээд заагаад өгчихсөн хэрэг. Сургуульд орохоос ч өмнөх явдал шүү дээ. Ээж Хилийн цэргийн ансамбльд ажилладаг байсан. Багадаа аав, ээж хоёрын ажлын газар л өссөн дөө.

Кино үйлдвэрт аавын өрөөгөөр орно. Одоо бодоход 600-гийн студи дотор тайзаа засцгаагаад зэрэг олон гэрэл асаагаад л ажилладаг байсан. Их л том студи байсан нэг захаас нөгөө захад нь хүрэх гэж ядарна шүү дээ. Студийн ханыг дагасан төмөр шат байлаа. Аваарын шат л байсан байх. Түүний дээр гараад суучихдаг байлаа. Тэгээд л хүмүүсийн хийж байгаа юмыг нь хараад л сууж байдаг байсан.

-Аав тань ямар хүмүүстэй найзалж нөхөрлөдөг байсан бэ?

-Аав их олон хүнтэй нөхөрлөдөг байсан даа. Хүн болгон л сайн хүн, сайн жүжигчин гэдэг. Найз нөхдийг нь дутуу орхивол муухай юм болов уу гэж бодож байна. Кино үйлдвэрийн орчуулгын кино ангийнхан гэж байдаг. Аав тэр ангид хамаарагддаг байсан. Тэр ангийн хүмүүс бүгдээрээ л найзалж байсан байх. Миний санаж байгаагаар Г.Равдан гуай их найз байсан. Олон л ах нар байсан даа. Хамт кинонд явж байсан хүмүүс нь их ирнэ. Хүүхдийн театрт хамт удаан ажилласан болохоор ардын жүжигчин А.Очирбат гуайтай найзалдаг байсан. Аав насаар олон дүү шүү дээ, уг нь.

-Ч.Хүрэл агсныг харцаараа их юм өгүүлдэг чадварлаг жүжигчин байсан гэлцдэг. Ер нь “Анхны алхам”-ын Болдын дүр үггүй инээмсэглэл, харц хоёроор л дагнасан мөртлөө тун их зүйл харуулдаг даа?

-Тийм шүү. Аавынхаа тоглосон кинонуудыг үзэх дуртай. Гэхдээ би жүжигчний мэргэжлээр сурсан л болохоос яг жүжигчин болж чадаагүй л байна. Тэгэхээр би аавыг тийм ийм гэж ярих нь утгагүй байх. Зүгээр анзаараад байхад маш энгийн тоглолттой. Дүрдээ их нэвчиж өгдөг юм болов уу гэсэн бодол байдаг. Хүмүүс ч аавыг маш их ухааны тоглолттой, энгийн тоглолттой, уран чадвар талдаа гайхамшигтай хүн гэж ярихыг олон сонссон.

-Ж.Бунтар найруулагч “Гэрлэж амжаагүй явна” кинондоо их сайхан биетэй, хаанаасаа ч сайхан харагддаг болохоор нь яам руу орж байгаа, хонгилоор явж байгаа дүрсүүдийг биеийг нь бүтнээр нь оруулж авсан гэлцдэг юм билээ?

-Их өндөр хүн байсан шүү дээ. Том биетэй бараг 190 см байсан байх шүү. Сүүлд нас нь яваад жаахан бөгтийсөн болохоос залуу насандаа их сайхан хүн байсан гэсэн. Чив чимээгүй. Дуугүй л сууж байдаг. Ер нь өөрөө тийм их энгийн хүн байхгүй юу. Орилж хашгичсан үйлдэл хэзээ ч гаргаж байгаагүй. Хүн амьтанд уурлаж уцаарлаж байхыг нь би харж байсангүй ээ. Их л намдуу хүн байсан даа. Хэлэх гэсэн зүйлээ ч цөөхөн үгээр яг л хэлдэг. Их боддог байсан юм шиг санагддаг.

-Монгол кино юу?

-Ямар ч хамаагүй кино гарсан үзээд л суучихна. Гэхдээ өөрийнхөө хуучны жүжигчидтэй хамтарч ажилла­сан Монгол кинонуудаа аав үздэггүй байсан. Нэг удаа асуухад “Уйлах гээд байдаг юм аа” л гэж байсан. Тэр хүмүүсийнхээ киног үзэж чадахгүй солиод өөр юм үзээд байдаг байсан. Их юм бодож суудаг байсан болохоор тэр юм уу. Өөрөө болохоор “Газар шороо” киноны Ганхуягийн хэсгээс цааш үзэж чаддаггүй юм” гэдэг. Харин өөр гадаад кинонуудыг үзээд сууж байхад нь асуувал “Гоё хийсэн кино юмаа” эсвэл “Тэр жүжигчин нь ингэж байна” гэж л хэлнэ. Ер нь надтай ч тэр, ах, дүү, аав, ээжтэйгээ ч яриад байдаггүй хүн.

-Кинонууд дээрээ ч яриа багатай шүү?

-Дүр төрх, хэв шинжээсээ шалтгаалаад кинон дээр тиймэрхүү хэсгүүдэд сонгогдсон байх магадлалтай л даа. Гэхдээ “Алтан шонхор” кинон дээр Айсангаа мэргэн гээд том отгийн ноёны дүрд тоглодог. Их өндөр нүүр амаа зангидсан айхтар хурц хүний дүр шүү дээ. Тоглоод л гаргасан. Хүн болгон ам сайтай байсан. Жүжигчний өөрийнх нь уран чадвар байх л даа.

-Тайзны уран бүтээлд их тоглосон байдаг?

-Өөрөө ярьж байсан юм. Хэдээс хэдэн оны хооронд гэлээ дээ сайн санахгүй байна. Лавтай таваас зургаан жил Хүүхэд залуучуудын театрт тавигдсан бүх жүжгийн гол дүрд аав тоглосон байдаг юм билээ. Ардын жүжигчин А.Очирбат гуай, аав тэгээд нэг эмэгтэй хүний нэр хэлж байсан. Ийм гурван жүжигчин тодорхой хугацаанд тоглогдсон бүх жүжгийн гол дүрийг авч гарч байсан гэж өөрөө ярьж байсан.

-Ч.Хүрэл агсны ээж, аав манай хүү их эрх байсан гэж ярилцлага өгсөн байдаг. Хүүхдүүдээ ер нь хэр эрхлүүлдэг хүн байв?

-Аав, ээж гэдэг хүмүүс хүүхдийг хөгширсөн хойно нь ч хүүхэд хэвээр нь хардаг гэдэг. Тэр үүднээс өвөө, эмээ ярьсан болов уу. Би аавыг өвөө, эмээ хоёрт эрхлээд байсныг мэдэхгүй. Намайг бол ямар ч байсан тийм их эрхлүүлээд байсан юм байхгүй. Манай аав намайг багадаа их л сахилгагүй байсан гэж ярьдаг байлаа. Гэхдээ л авна гэсэн зүйлээ авах гээд, ах зах хүний өөдөөс олон долоон юм яриад байдаг хүн би биш. Аав ч тийм хүн байгаагүй. Ааваас авсан суурь хүмүүжил гэж байна. Яахав хааяа өвөө, эмээ дээр очоод цай хоол хийлгээд сайхан тааваараа сууж байдаг байсан.

-Хүмүүс гавьяатын энтэй жүжигчин гэдэг?

-Аав “Соёлын тэргүүний ажилтан” цол тэмдгийг Соёлын тэргүүний ажилтан гэдэг цол тэмдэг байхад нь авсан” гэж байсан. Олон хүн тэгж хэлдэг. Гавьяатыг аав авахыг хүсдэг байсан эсэхийг нь би хэлж мэдэхгүй юм. Өөрөө гавьяа шагналын хойноос хөөцөлддөг хүн байгаагүй. Гэхдээ уран бүтээлч хүн шүү дээ. Уран бүтээлч хүнийг энэ хэмжээний уран бүтээлч шүү гэж тодорхойлж байгаа тодорхойлолт нь цол тэмдэг. Тиймээс аав гавьяат гэдэг цол тэмдгийг авчих юмсан гэсэн бодол байсан болов уу гэж би боддог. Гэхдээ авах гэж хойноос нь хөөцөлдөөгүй байх. Өнгөрснөөс нь хойш жил гаруйн дараа билүү дээ. Ард түмний гавьяат гэдэг цол өгч байсан. Түүнийг нь өвөө бид хоёр тайзан дээр гарч авч байлаа. Дээрээс нь гавьяат гэдэг цол хэргэмийг албан байгууллага тодорхойлдог. Тэгээд Хүүхэд залуучуудын театр татан буугдсан. Кино үйлдвэр ч байхгүй болсон гээд явсаар байгаад гавьяат цол аваагүй дээ. Түүнээс биш Хүүхэд залуучуудын театр, Кино үйлдвэр одоог хүртэл тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж байсан бол гавьяат битгий хэл цол хүртэх эрхтэй хүн. Би түүн дээр бат итгэлтэй байдаг. Хүмүүсийн ярьдаг шиг би аавыгаа гавьяат авсан бол гэж боддоггүй. Гавьяат авсан аваагүй тэр хүн гавьяатай л хүн. Бусдыг нь үгүйсгэж байгаа юм биш л дээ. Маш олон том том уран бүтээлчид байна шүү дээ. Тэр дунд л миний аав өөрийнхөө хийх ёстой ажлыг хийгээд л явж байсан хүн. Тэгж л бодож байна. Би аавыгаа яг л байх ёстой байрандаа байсан юм болов уу гэж боддог. Хийх ёстой юмаа л хийсэн байх. Түүнээс биш олны дундаас тодрох гэж оролдоогүй. Дүү нарын сайхан ах, сайхан айлын эцэг, сайхан л эр хүн явсан даа.

-Урлагийн замыг сонгосон талаараа ярьж байв уу?

-Сүхбаатарын Дарьгангын хүн шүү дээ. Аав арван жил төгсөөд л хотод ирсэн гэдэг. Аав их сайхан дуулдаг байж л дээ. Урлагийн сургуульд орно гээд явахад нь дуучин болох болов уу гэж гэрийнхэн нь бодож байсан гэсэн. Гэтэл сургуульдаа шалгалт өгчихөөд “Жүжигчин болсоон” гэчихсэн гэртээ орж ирсэн гэж эмээ ярьж байсан. Өөрийнх нь яриагаар бол УБИС-ийг төгсөөд томилолт авахад нь Драмын театр, Хүүхэд залуучуудын театрын алинд нь орох уу гэж асуусан байгаа юм. Тэгээд Хүүхэд залуучуудын театрт оръё гээд орсон гэдэг.

-Таны ээж хэн гэдэг хүн байна?

-Манай ээж Л.Эрдэнэчимэг гэж хүн бий. Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгад ёочин тоглодог байсан. Одоо Польшид амьдардаг. “Гэрлэж амжаа­гүй явна” киног хийгдээд дуусч байхад би ээжийн гэдсэнд нь байсан юм гэнэ лээ. Би тэр кинонд нь илүү дуртай.

-Танай гэр бүлд урлагийн хүн олон уу?

-Аавын доод талын эрэгтэй дүүгийнх нь том банди нь жүжигчин Батушка буюу Баттулга юм. “Буруу эргэлт” кинонд тоглосноор нь сайн мэдэх байх. Аавын нэг эмэгтэй дүү Оюунбилэг эгч Соёлын коллежийн багш хийж байна. Аавын дүү Хүрэлбат сийлбэрчин хүн байдаг.

-Ер нь их өндөр хүмүүс үү?

-Янз бүр дээ. Түмээ ах өндөрдөө орно. Баттулга ер нь өндөр шүү. Аав ер нь дүү нар, хамаатнуудаасаа гоц өндөр хүн байсан юм.

-Та өөрөө жүжигчин хүн. Аавын нөлөө байсан уу?

-Зөвлөсөн юм байхгүй л дээ. Намайг арван жил төгсөхөд аав “Чи хамгийн бага хүү юм чинь аавынхаа мэргэжлийг өвлөөд авчихвал зүгээр дээ” гэсэн утгатай зүйл ярьж байсан. Түүнээс биш яг урлагийн хүн бол барь гэсэн юм байхгүй. Би өөрөө л шийдсэн. Ингээд 2005 онд “Зохиомж” дээд сургуулийг жүжигчний мэргэжлээр төгсөж байлаа.

-Охиноо ийм уяхан хүн жүжигчин болдоггүй юм гээд жүжигчин болгоогүй гэдэг нь үнэн үү?

-Би сайн хэлж мэдэхгүй байна. Аав тэгж бодсон байх. Өөрөө урлагийн хүн болохоор урлагийн хүн ер нь ямар явах ёстой вэ гэдэг талаасаа мэдэгдэхүүн байсан байх л даа. Эмэгтэй хүнийг жүжигчин болгоод хэрэггүй гэж бодсон уу, мэдэхгүй. Тэгж хэлсэн гэсэн яриаг сонсож байсан. Уянга эгчийг “Хүүхэд томрох лүд юмаа” гэдэг кинонд тоглуулж байсан.

-Танд юу хэлж захидаг байсан бэ?

-Надад нэг удаа “Чи уран бүтээлч, жүжигчин хүн болох гэж байгаа бол эхлээд жүжигчин хүн ямар байх ёстой вэ гэдгийг сурдаг юм шүү” гэж байсныг нь тод санаж байна. Намайг “Би Хүрэлийн хүүхэд байна” гээд цаашаагаа галзуураад явчихвал хүүхдээ тийм өвчтэй, солиотой амьтан болгохгүй юмсан гэсэн үүднээс тэр үгийг хэлсэн болов уу гэж боддог. Тиймээс ч би хүн амьтны наагуур цаагуур гүйгээд дүр авах гээд байдаггүй. Тэртэй тэргүй найруулагч хүн олж хараад сонговол тэр л биз. Жүжигчин хүний хүүхэд гэхээрээ заавал жүжигчин байх ёсгүй. Уран бүтээлч хүн байя гэсэн бодол надад бий. Сургуулиа төгсөөд Драмын театрт дагалдан жүжигчнээр зургаан сар ажиллаад дараа нь Биндэр найруулагчийн туслахаар 2009, 2010 онд хоёр жил явсан. Нэг хэсэг хөндийрч байгаад өнгөрсөн жилээс уран бүтээлийн ажил руу дөхөж байна даа. Бүр доороос нь эхэлж янз бүрийн юмыг нь хийе гэж боддог. Цаашдаа найруулагч болох бодол бий.

Ж.Баярсайхан

ШУА-ийн ерөнхийлөгч, Азийн олон улсын зан үйлийн нийгэмлэгийн тэргүүн Б.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-Саяхан болсон Азийн олон улсын зан үйлийн нийгэмлэгийн хурал дээр таны тавьсан “Язгуур сэтгэлгээ ба соёлын экологи” илтгэл сонирхолтой санагдсан. Монголчууд байгальтайгаа зохицож амьдарч ирсэн ард түмэн юм байна. Байгалийг хохироодоггүй, байгалийг хүнтэй адилтгаж, хүнээс ч дээдэд тооцож ирсэн нь өнөөгийнхөөр бол байгаль хүн эн тэнцүү зохицож амьдрах гүн ухаан юм гэж тэнд дурдсан?

-Азийн зан үйлийн нийгэмлэг Солонгос, Япон, Хятад, Вьетнам, Монгол, Тайвань багтдаг олон улсын байгууллага юм. Жилд нэг удаа зан үйлийн асуудлаар хуралддаг. Өнөөдөр гурван экологийн тухай эрдэмтэд бичиж, судалгаа хийж байна. Энэ бол байгалийн экологи, хүн төрөлхтний цэнхэр гариг цаашдаа яах вэ гэдэг асуудал, хүний экологийн асуудал буюу ёс суртахуун, иргэншлийн асуудал голлож тавигдаж байна. 2001 оноос ЮНЕСКО “Иргэншил хоорондын зөвшилцөл” гэдэг төсөл хэлэлцүүлсэн. Сүүлийн 15 жил энэ асуудал хурцаар яригдаж байна. Хүн төрлөхтний оршихуй гэдэг амьдралын бодит хэрэгцээнд тулгуурлахын зэрэгцээ хүний өөрийнх нь ёс зүй, хандлага, язгуур мэдлэгтэй холбоотой юм. Энэ талаасаа улс орнууд хоёр хэсэгт хуваагдаад байна. Нэг оршихуй нь байгалиа тэтгэж амьдрах ёс зүй. Нөгөө нь байгалийг өөрийн эрхшээлд оруулах, байгалийг ашиглах, байгалийг захирах юм.

Өрнө дахины сэтгэгчдийн нэг Гегель “Монголчуудын язгуур сэтгэлгээ тэднийг дэлхийд давалгаалан гарч ирж, түүхэн үүргээ гүйцэтгэхэд нь нөлөөлсөн юм” гэсэн байдаг. Одоо бол манайхан Чингис хаан тэнгэр шүтлэгтэй, бүх зүйлээ тэнгэрт даатгадаг хүн байсан гэцгээдэг. Энэ бол шүтлэг биш байгаль хүний хүйн холбоо дээр үндэслэсэн байгальд хандах дотоод энерги, түүнээсээ хүчээ авч байгаа мэдлэгийн хуримтлал. Энэ мэдлэгийг бид язгуур ухаан гээд байгаа юм. Энэ бол биднийг хүчтэй байлгадаг эрчим хүч мэдлэгийн суурь үндэс. Энэ суурь үндсээ бид яаж мэдэрч чадна мэдлэг оюуны чадвар нэмэгдэнэ. Н.Рерих гээд зураач, дорно дахин судлаач байсан. “Дорнын ард түмэн агуу их соёлтой, агуу их хүчтэй ард түмэн юм“ гэсэн. Хүн байгалиасаа тасраад амьдрах бололцоогүй гэдгийг ухаарах цаг ирсэн байна. Харин нүүдэлчид бол байгаль, хүн, мал гэсэн гурван холбоонд амьдарч ирсэн. Аль ч ард түмэн хангалуун сайхан амьдрахыг мөрөөддөг. Үүнийгээ хэрэгжүүлэх арга, мэдлэг ухаан нь өөр. Нүүдэлчдийн хувьд хангалуун амьдаръя гэвэл малаа бодно. Малаа бодно гэвэл байгаль бэлчээрээ бодно. Бэлчээрээ бодвол өөрийнхөө үйлийг хянана. Бууцан дээрээ хог хаяж болохгүй, булгийн эхийг булингартуулж болохгүй гэх мэт мэдлэг хуримтлагдсан юм. Америкийн угсаатны зүйч Т.С.Уэйскел “Өнөөдөр бид байгальд хандах анхан үеийн сэтгэлгээгээ эргэж харах цаг болжээ. Өөрөөр хэлбэл барууны ертөнцийн бидэнд, бидний түүхэн туршлага, соёлын уламжлалаас өөр, байгальтайгаа эн зэрэгцэн зохицон амьдарч байгаа улс түмний соёл сонирхолтой байна” гэсэн нь санамсаргүй үг биш. Барууныхан эргэж байна.

Байгаль шүтлэг гэдгийг бид сүсэг бишрэлээс өөр язгуур сэтгэлгээ гэж ойлгохыг санал болгож байгаа юм. Энэхүү язгуур ухаарлаас зан заншил, зан үйл, ёслол хүндэтгэл,цаг улирлын баяр наадам үүсэн гардаг.

-Эрийн гурван наадам гэхэд л зан үйл, зөн бэлгэдэл, наадам цэнгээн зэрэг олон утгатай юм байна. Бөх барилдах, сур харвах, морь уралдахдаа эртнээс уламжилсан дэг ёсыг хэр сахидаг юм бол гэж бодогдсон шүү?

-Эрдэмтэд гаргаад бичээд байна шүү дээ. Тухайлбал академич Х.Сампилдэндэвийн “Монгол зан үйл, баяр ёслолын товчоон” гэж ном бий. Жишээлбэл бөх барилдана гэдэг баясгах, хүч тамираа харуулдаг байсан бол одоо тэмцэлдэх, өс хонзонгоо авах ёс зүйгүй юм руу хөтлөгдөөд байна. Зүүний магнайд хэн нь гарах вэ гээд маргаад байсан. Энэ бол нарийн дээрээ нэг их ач холбогдолтой зүйл биш. Үндэснийхээ бөхийн ёс зүй уламжлалаас хөндийрсний шинж. Монгол ахуйд тохирсон зан үйл л манайд хэрэгжинэ шүү дээ. Сүүлийн үед Солонгос, Хятадын олон зүйлийг даяаршил нэрийн дор авч байна. Ер нь соёл зан үйл хөгжлийн явцад шинэчлэгдэж сэлбэгдэж байдаг. Тэглээ гээд гадны юмыг хэтэрхий хуулбарлаж таарахгүй. Амьдралаар нотлогдож батлагдсан байх ёстой. Манай том аваргууд “Хасуу барилдаан” гэж санаачилж байсан. Ерөнхий сайд нь хүртэл очиж үзэж байлаа. Сураар тойрог хийж байгаад барилдсан, Бөхийн өргөөнд. Нэг л хүн тийм ухаан гаргаж л дээ. Гэтэл монгол бөх гэдэг орон зай, цаг хугацаа, жин харгалзахгүйгээр барилддаг шүү дээ. Хүнийхээ язгуур шинж чанарт тохирсон байх ёстой. Монгол хүн гэдэг өөрийн гентэй, ахуйтай, оршихуйтай. Манай сур гэхэд л их ойлгомжтой байдаг. Өөрийн дүрэмтэй байдаг.

-Монголчуудын байгаль хамгаалахтай холбогдсон зан үйлийн нэг нь уул овоо, ус мөрний тахилга гэж Азийн зан үйлийн олон улсын хурлын үеэр яригдсан. Овоо тахилгын газрыг сонгохдоо орчноо тэтгэдэг өвөрмөц газруудыг сонгодог байсан гэнэ?

-Өөрөөр хэлбэл монголчуудын уул овооны тахилга нь эртний монголчуудын тэнгэр шүтлэг, байгалийн шүтлэг зэргийг агуулсан ч хамгийн гол нь эх байгалиа хамгаалах үндсэн зорилготой. Монголчууд овоо босгохдоо тухайн нутгийн бэлгэдэл сүр сүлд болсон уул хайрханыг сонгож, дархлан хүндэтгэж хамгаалж иржээ. Тахилга шүтлэгтэй уулнаас дураараа мод огтлохгүй, ан амьтныг нь хөнөөхгүй, булаг шандыг бохирдуулахгүй хад чулууг нь хөндөхгүй зэрэг олон арван уламжлалт цээрийн ёс тогтоосон нь хэрэг дээрээ байгаль хамгаалах үүрэг зорилготой юм. Манайд эрчим хүчний төвлөрөлтэй газрууд орон нутаг болгонд байдаг. Сая Архангайд явж байхад ч тийм газрууд байж л байна. Түүнийг малчид, ахмад үеийнхэн олоод тогтоочихсон байгаа юм. Цагааннуурын овоо гэхэд л нуураа дүүрэн байлгах, усаа татах, оргилох зүг дээр нь овоо байгуулжээ. Газрын хөрсөн дорх баялгийг үндсэндээ тогтоочихсон уул овоогоо тэрүүгээрээ нэрлэсэн байх жишээтэй. Эрдэнэт, “Алтан овоо” гээд нэрлэчихсэн. Түүний цаана язгуур мэдлэг нь бий. Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаад, төрийн тахилгатай уул овоог бий болгож байна.

Гэхдээ орон нутгийнхан уул овооны тахилгыг зохион байгуулахдаа хэт баяр ёслолын байдалтай, олон хүн цуглуулж хог хаяж баахан машинаар газрын хөрсийг гэмтээх эрсдэлтэй байгааг бодолцох учиртай.

-Лус савдаг, уул усны эзэн гэх мэтээр ярихыг мухар сүсэг гэж ойлгодог. Гэтэл энэ маань хүн байгаль зэрэгцэн орших гүн ухаан гэж тодорхойлогдож байна?

-Байгаль амьтай юм. Энэ бол зөвхөн монголчуудад ч байдаг юм биш, Азийнхны ухаан.

-Солонгосын нэг арлын загасчид аварга могой шүтдэг. Аварга могойтой таарсан чинь өргөл өргөвөл та бүхнийг ивээнэ гэсэн гэх мэт домог байдаг гэж яригдсан. Тэгэхээр Азийнхан язгуур шүтлэгээрээ ойлголцох, ижилсэх хандлага яваад байна уу гэж бодогдсон шүү?

-Тийм. Германы эрдэмтэн Шольц гэж хүний бичсэн ном бий. Африкийг олон жил судалсан. Түүн дээр байгаа зан үйл, өвөлжөө хаваржаа нүүдэл, сав суулга, малдаа хандах хандлага Монголын нүүдэлчидтэй их төстэй. Нүүдэлчид гэдэг хүн байгаль мал гурвын уялдаа холбоог ойлгож чадсан хүмүүс юм.

-Эрдэмтэд бол байгаль хамгаалах уламжлалт зан үйл, язгуур шүтлэг байгаль хамгаалахад нөлөө үзүүлнэ гэж дүгнэж байна лээ?

-Тийм. Ер нь бид байгалиа ивээх, байгальтайгаа зохицож амьдрах хэв маяг руу явах ёстой, явж ч байсан. Уул уурхайн хамгийн том аюул тэр мэдлэг уламжлалыг алгасаад байна. Тэмцэж байж л “Ноён уул”-аа нэг юм авч үлдлээ. Зарим улс төрч хэлж байна. “Тэнд байгаа хэдэн булш ямар хэрэгтэй юм” гэж. Булшиндаа биш тэр газрын онгон, Монголын ард түмний ирээдүйн сүр сүлдэнд л байгаа юм. 2200 гаруй жилийн түүхтэй л гэж байна. Хүннү гүрэн Модун шаньюгийн домог байдаг. Газар бол төрийн үндэс гэдэг. Тэр чинь байгаль орчинтойгоо харьцах нүүдэлчдийн арга ухаан.

-Азийн зан үйлийн олон улсын холбооныхон өөр юунд анхаарал хандуулдаг вэ?

-Жилд нэг удаа хуралддаг. Зан үйлийн тухай хэлэлцэж төр засагт зөвлөмж өгдөг.

-Энэ удаа ямар зөвлөмж гаргасан бэ?

-Экологийг ивээн тэтгэхэд язгуур мэдлэгийг зүй зохистой ашиглая, байгаль хүн шүтээн гурав хүйн холбоотой, хүн бүхнийг шийдэхгүй, хүн байгальтай зохицож амьдрах учиртай гэсэн цөөхөн зөвлөмж бий.

Зохиол бүтээл туурвидаг хүмүүс урам онгодоор тэжээгдэж явдаг. Хааяа бас үнэн үгээ хэлж байх хэрэгтэй. Сүүлийн үед үнэнээсээ худал нь давамгайлаад байдаг болчихож. Социализмын үеийн арын хаалга гээч нь өнөө үеийн ардчиллын авлига, хээл хахууль гэдэг шиг болчихож. Тиймээс үнэхээр чанартай зохиол бүтээл бичсэн бол тэр тухай хэлэх нь зүйн хэрэг. Тийм учраас би өөрийн үеийн зохиолч, яруу найрагч Б.Батрэгзэдмаагийн “Очир эрхшээгч” романыг сайн зохиол болжээ гэж хэлсэн. Гэтэл үүнээс болж үнэн үг хэлсэн хүнд хүн өшөөтэй, үхэр унасан хүнд нохой өшөөтэй гэдэг шиг манай үеийн зарим уран бүтээлчид надад их дургүй болсон. Тэглээ ч би сайн зохиол бүтээлийн тухай бол дуугарна. Энэ удаад би зохиолч, сэтгүүлч Б.Ойдовын гурван бүтээлийн талаар үгээ хэлье гэж бодож байна. Ойдов зохиолч маань үргэлжилсэн үгийн зохиол ч бичдэг, шүлэг ч бичдэг, жүжиг ч бичдэг, нэг ёсондоо “төгс цэрэг” гэдэг шиг төгс зохиолч юмаа.

Хүмүүс зохиол бичихийг их амархан гэж ойлгодог болчихож. Төв цэнгэлдэхэд 5000 төгрөгөөр цуглуулсан хүмүүсийнхээ өмнө гараад толгой холбож ярихыг хүртэл яруу найраг гэж боддог болчихож. Тэгээд ер нь шүлэг бичихийг бол амархан гээд ойлгочихож. Уран сайхны кинон дээр хүртэл шоронгийн нэг хулгайчийг толгой холбоод хэлэхэд “Болор цом”-д орчихмоор юм гэх маягаар дөвийлгөж, утга зохиолыг доромжилж байх жишээтэй. Ер нь бол нэг толгой холбоод, А үсгээр эхэлсэн бол А үсгээр үргэлжлүүлээд хэлчихвэл шүлэг гээд ойлгодог болчихсон байна. Тэгэхээр өнөөгийн энэ мэт төөрч будилсан ээдрээтэй цаг үед жинхэнэ яруу найраг, уран зохиол туурвина гэдэг бол хэцүү. Энэ хэцүү давааг амжилттай давж гараад сайхан зохиол бүтээл туурвиж, олны талархал хүлээж яваа хүн бол Ойдов зохиолч юм.

Түүний “Айн Жалудын цавчилдаан” хэмээх туужийн тухай онцолж хэлмээр байна. Энэ тууж бол үнэхээр чанар чансаатай зохиол болсон. “Төрт ёс-Хаадын сан”-гаас зарласан түүхэн сэдэвт туужийн уралдаанд тэргүүн байр эзэлсэн бүтээл. Арабын ертөнцийг донсолгосон Айн Жалудын тухай нийтлэлч Б.Номинчимэд түүхэн нийтлэл бичиж байсан. Би бас Айн Жалуд, Хитбуха жанжны тухай шүлэг бичсэн. “Арабын Хавар”-ын эцэг Хүлэгү алалдан дайтсаар Хэтбуха жанжинг Айн Жалудад үлдээн Улаан тэнгисийн эрэгт шүр няслуулсан түүх” гэдэг бүлэг шүлэг. Ойдов зохиолч бас Айн Жалуд, Хитбуха жанжны талаар тууж бичлээ. Түүний “Айн Жалудын цавчилдаан” тууж бол үнэхээр гайхамшигтай сайхан бичигдсэн. Бямбын Ренчин гуай нэг сая монгол үг бий гэж тодорхойлсон байдаг. “Айн Жалудын цавчилдаан” туужийг бичихдээ зохиолч маань яг л эмнэг сургаж байгаа аятай монгол үгийг урамтай сайхнаар булгиулж, урамтай сайхнаар номхруулжээ. “Төрт ёс-Хаадын сан”-гийн тэргүүн Д.Гүн-Үйлс энэ туужийн тухай “Дэлхийн сонгодгийн хэмжээнд бичигдсэн” гэж үнэлсэн байхыг би олж үзсэн. Бас соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч До.Цэнджав гуай энэ туужийн тухай санал бодлоо бичсэн байна лээ. “Айн Жалудын цавчилдаан”-ыг би бүтнээр нь уншсан. Ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ гэхээр үнэхээр л тухайн цаг үед өөрөө яваад оччихсон юм шиг санагдсан. Энэ туужийг уншсаны дараа манай монголчууд ямар бахархмаар түүхэн замналтай, бичээд бичээд барагдашгүй, үнэхээр яндашгүй сайхан баялаг түүхтэй улс вэ гэх бодол төрсөн. Тэгэхэд Солонгос улс өнөөдөр түүх зохиох гэж ядаж байна шүү дээ. Тэгтэл манай захын нэг жанжин хаа холын Арабын ертөнцөд очоод л дуулиан тарьж байдаг. “Айн Жалудын цавчилдаан” туужаар монгол цустан хүн бүхэн бахархах сэтгэл төрнө. Энэ тууж бол Ойдов зохиолчийн ирээдүйд бүтээх агуу их романых нь эхлэл, өмнөх бие халаалт дасгал болж байна уу гэж бодогдсон. Ийм том, чадалтай бичигдсэн зохиолоор ингэж бие халаалт хийж байгаа юм чинь дараа нь бичих роман бол лут бүтээл болох байхаа гэж бодож байна. Зохиолч маань энэ туужаараа сэтгэл битгий ханаасай.

Өнөөдөр Монголынхоо төлөө тэмцье гээд зарим нэг нь буу шийдэм бариад шоронд хүртэл орчихсон байна. Зарим нэг нь Чингис хааны талбай дээр үсээ хүртэл хусч байна. Үс, сахал хусахыг хүртэл улс төр, сонгуулийн бэлтгэл ажил болгочихсон байна. Харин Ойдов зохиолч бол улс төрийн шүлгээрээ нийгмийг цэвэршүүлдэг. Өнөө цагт улс төрийн шүлэг бичдэг хүн ховордсон. Энэ орон зайг түүний “Төрөөс төрсөн тэрбумтан”, “Хувьсгал мандтугай” гэх мэтийн шүлгүүд нөхөж байдаг. Мөн тэр өнөөдөр Монголын утга зохиолд өөр нэгэн орон зайг эзэгнэж байгаа нь хошин элэглэлүүд нь юм. Найрагч маань сүүлийн гурван жил дараалан “Болор цом”-д элэглэл уншсан. Өнөөдөр түүн шиг элэглэл бичдэг хүн байхгүй байгаа. Ахмадууд нь элэглэл бичихээ байсан, залуучуудаас сайн элэглэл бичдэг хүн төрөхгүй байна. Элэглэлээс гадна түүний утга уянгын шүлгүүд бол сайн. Би энд түүний “Уйгаржин бичиг” гэдэг шүлгийг онцолмоор байна.

“Хана Хэрэм шиг ханз үсгийн голоор

Хага цохин цуулах уйгаржин бичиг минь

Хана хэрэм шиг ханз үсгийн дээгүүр

Харваж давуулсан шат шиг босоо бичиг минь

Хана хэрэм шиг ханз үсгийн нуруунд

Хавж шаасан сум шиг хангал бичиг минь

Хана хэрэм шиг ханз үсгийн цээжинд

Хадаж сийлсэн шүлэг шиг монгол бичиг минь…” гэж эхэлдэг шүлэг. Болдогсон бол энэ шүлгийг дунд сургуулийн уран зохиолын сурах бичигт оруулаад, хүүхэд болгоноор цээжлүүлмээр санагдаад байгаа юм. Энэ шүлэг цаашаа ингэж үргэлжилдэг.

“…Аянгын утга, хурмастын лүндэнг өөртөө шингээж

Аадрын үүлнээс газар луу харвасан тэнгэрийн цахилгаан юм, та

Ааг омгоо багтааж ядсан талын зэрлэг нүүдэлчдийг

Атгаж цуглуулаад Азийн төвд хатгасан алтан гадас юм, та

Хөх толбот Монгол үрсийнхээ амьдрах цаг хугацааг

Хүй ургаар нь агуулж хадгалсан тэмдэглэгээ юм, та

Огторгуйн хязгаар, хээрийн салхинд бүрэлдсэн гоц санааг

Ойртуулан хурааж орон зайг товчилсон ойллого юм, та

Хүн, Сүмбэ, Нирун гүрний дээдсийн

Хөшөө чулуунд үлдээж чадаагүй бодол нь юм, та

Уйгар, Түрэг, Кидан өвгийн хаадаас

Уураг тархиа хуулж шингээсэн зардас нь юм, та…” гэх маягаар урсдаг.

Би бол уран зохиолыг шинэлэг байгаасай, модерн байгаасай гэж хүсдэг. Модерн гэдэг маань шинэлэг гэсэн үг. Зарим нэг хүн уламжлалаа хадгална, уламжлалаа баримтална гэсээр байгаад хуучин өмнө нь бичсэн яруу найрагч, зохиолчдынхоо бүтээлийг давж гарахааргүй дууриамал юм биччихээд, тэгээд тэрийгээ болохоор уламжлалаа хадгалж, хөгжүүлж байна гэж яриад байдаг. Харин Ойдов найрагчийн “Эрх танхай нүргэлээн” шүлгийн түүвэрт бол шинэлэг шүлэг олон бий. Энд би түүний бас нэг шүлгийг онцолмоор байна. “Ихэс дээдсийг эмээлгэж явсан хутагт” гэдэг нэртэй. Догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн тухай шүлэг юм. Энэ шүлэг ингэж эхэлж байна л даа.

“…Махгалын зууш хатуу архийг гавал аяганд дүүргэж бариад

Манзуширын тангараг нууц тарнийг хуур шанзанд аялгуулан дуурсгаад

Орчлон хорвоог эхнэрээ болгож тархийг нь эргэтэл загнасан Равжаагаас

Олныг бишрүүлсэн Алшаагийн Дандар лхаарамба эмээдэг байсан гэнэм

Очир судрын дээр хас тэмдгээр эмжсэн ташуу дээлийн энгэрт

Онцгой гавлын ясаар чөтгөр шулмыг тонилгож дарснаа товойлгож

Орчлонд ийм хувцас эсгэж нөмөрсөн шарын шашны хувраг үгүй тул

Оройн дээд Богд хүртэл Равжаатай уулзахаас бэргэдэг байсан гэнэм

Эрдэм чадлаас нь ихэс багш нар ийнхүү сүрдэн эмээж

Энгийн төрхөнд нь чөтгөр шулам ч ээнэгшин дасч

Хоосон хорвоог хувилгаан чадлаар нэвт хараад

Хортой архийг булгийн усанд хувирган залгилж

Хог новшийг ч эрдэнийн чанараар арилжин өөрчилж

Хосгүй эрдмийн оргилд хүрсэн Равжаа хутагтаас

Холын Түвдийн Далай ламтан ч болгоомжилж байсан гэнэм…”

Монголчууд Ноён хутагтын “Үлэмжийн чанар” дууг Хамрын хийд дээр очоод бүгдээрээ дуулдаг шүү дээ. Тэгэхээр энэ шүлгийг бас монголчууд уншиж л баймаар… Ноён хутагтын тухай энэ шүлэг цаашаа хэрхэн үргэлжилдэг нь гайхалтай.

“Үржинхандын гоо бүсгүй Дадишиурыг бодисадва болгон дэргэдээ дагуулж

Үнэрлэх, амтлах, харах, мэдрэх, сонсох таван язгуураар номын увдисаа туурвиж

Үүдний цоорхойгоор туссан сарны цацраг дээр хөөрөгний даалингаа тохох

Үнэт чулуун ваарны доторхийг даавуун уут шиг гадагш нь эргүүлж гүвэх

Үхээд гурав хоносон хүний хөшсөн цогцсыг буцаагаад амь оруулах

Үүлнээс асгарсан ширүүн хурыг газар буулгалгүй солонго болгож цэлмээх

Үлэмжийн хоосныг үнэн бодитойд урвуулан зохиож гурван цагийг эзэгнэсэн

Үүлэн чөлөөний наран мэт цухалзаад өнгөрсөн домогт Равжааг

Өндөр Гэгээний хойдын дүрүүд биширдэг байсан нь гайхалтай…” гэж урсдаг.

Би энэ шүлгийг хүмүүст уншиж өгдөг. Ер нь би бусад найрагчдын шүлгийг хүмүүст нэг их уншаад байдаггүй. Гурван хүний шүлгийг л хүмүүст уншиж өгдөг. Нэгд нь, Нямбуугийн Нямдорж багшийнхаа шүлгийг уншиж өгдөг. Хоёрдугаарт, Мишигийн Цэдэндорж гэдэг яруу найрагчийн шүлгүүдээс цээжээр мэднэ. Тэгээд гуравт, нь би Балсанцэрэнгийн Ойдов найрагчийн шүлгийг хүмүүст уншиж өгдөг. Шүлгийг нь хүнд уншиж өгдөг гурван найрагчийн нэг маань Ойдов ах маань шүү дээ. Үүнээс өөр би юу хэлэх билээ.

Яруу найрагч Баатарын Галсансүх

Дуурийн дуучин СТА Ц.Баттөртэй ярилцлаа.

-Та Дуурийн театрт 15 жил ажиллахдаа урын сангийнх нь 40 гаруй дуурьт дуулсан. Дуурийн гоцлоочийн хувьд урын сангаа маш зөв дарааллаар тавьсан цөөхөн дуучдын нэг. Моцартын “Увдист лимбэ”-ээс эхэлж Фигарог, дараа нь Вердийн “Трубадур”, Пуччинийн “Тоска” гэхчлэн. Театрт та хамгийн сүүлд “Аида” дуурьт дуулаад театраасаа гарсан. Тэр үед та өөртөө дараагийн том түүх босгохоор зэхэж байна гэж ярьж байсныг санаж байна. Удалгүй Оросын Буриадад сонгодог тоглолт хийгээд, саяхан Америкт очиж тоглолоо. Ойрын үед уран бүтээл арвин байна уу?

-Одоохондоо би хувиараа уран бүтээлээ хийгээд эрх чөлөөтэй явж байна л даа. Ойрын үед гурван ч сайхан дуу дуулчихлаа. Хэнтий нутгийн тухай “Цэцэн ханы нутаг” гэж сайхан дуу дууллаа. Сэтгүүлч Сонинбаяр гэдэг залуугийн шүлэг А.Энхтайван ахын хөгжим энэ дууныхаа клипийг хийхээр ирэх лхагва гаригт хөдөө явах гэж байна. Ардын уран зохиолч Балжирын Догмид гуайн шүлэг мөн А.Энхтайван ахын хөгжим “Бурхан Халдун” гэж сайхан дууг дууллаа. Мөн ”Өндөрхаан хайрхан” гэсэн ийм гурван дуу дууллаа. Гурвуулаа Хэнтий нутгийн тухай сайхан дуунууд.

-Бас гурвуулаа ардын жүжигчин А.Энхтайван гуайн хөгжим юм байна. Ингэхэд А.Энхтайван гуайн дуунууд эгшиглэгээгээрээ, сэтгэлийг илэрхийлэх орон зайгаараа гойд содон сайхан даа. Дуулахад ямархуу байв?

-Намайг сая Америкт тоглолтоо хийгээд ирэхэд ихэд олзуурхаж бичиж өгсөн л дөө. Их сайхан аялгуутай дуунууд юм. Гурвуулаа л хоолойны цар хүрээ далайц шалгасан дуунууд.

-Америкт хийсэн тоглолтынхоо сониноос хуваалцахгүй юу. Ямар хөтөлбөртэй явав?

-Тэнд гурван удаагийн тоглолт хийлээ. Намар нэг тоглоод өвөл шинэ жилээр Солт Лейкт нэг тоглоод сүүлд нь Чикагод тоглолоо. Тэнд ажиллаж амьдарч байгаа төгөлдөр хуурч Хулан гээд доктор, мэргэжлийн тоглогч хүн байна. Өөрөө сонгодог урлагийн хүн болохоор их сайхан зоригтой “Сонгодог үдэш” нэртэй тоглолт зохион байгуулж өглөө. Хоёр хэсэгтэй тоглолт хийсэн. Манай Дуурийн театрт нэг хэсэг концертмейстр хийж байсан Д.Маралгуа сонгодог бүтээлүүдийг тоглож өгсөн. Хөтөлбөр маань, сонгодгоос Фигарогийн ари, Эскомильогийн ари, “Отелло” дуурийн Ягогийн ари, тэгээд Оросын болон Монголынхоо хөгжмийн зохиолчдын овоо хэдэн романс дуулсан.

-Дуунуудаасаа ямар дуу сонсгов?

-“Жинжиймаа”-гаас эхлээд “Халуун элгэн нутаг” гэхчлэн. Ардын жүжигчин А.Загдсүрэн багшийн хүү Амарбүрэн гэдэг залуу байдаг юм. Америкт амьдардаг, өөрөө бас дуурийн дуучин мэргэжилтэй, басс баритон хоолойтой залуу бий. Тэр маань миний тоглолтод оролцож дуулсан. Амарбүрэн намайг урьж аваачиж, найз маань Хулантай хамтарч тоглолтыг маань зохион байгуулсан л даа. Найзынхаа урилгаар очоод Америкийн баруун эргээр нэлээн явж үзэж сонирхлоо.

-Монголын дуурийн алтан гургалдай хэмээн алдаршсан А.Загдсүрэн гуайн уянгын цээл хоолой, бүтээсэн дууриуд, ари романсуудыг нь үнэндээ мартахынг аргагүй. Бас их үзэсгэлэнтэй эмэгтэй байж. Үр ач нар нь тэнд олуулаа юм уу?

-Манай багш гурван хүүтэй шүү дээ. Амарбүрэн ахтайгаа Америкт байдаг. Бараг арван тав зургаан жил болж байгаа байх аа. Том нь эндээ байдаг юм. Ер нь сайхан амьдарцгаадаг.

-Үзэгчид таныг хэрхэн хүлээж авав. Тэнд байгаа монголчууддаа зориулж тоглосон уу?

-Эхний хоёр тоглолтыг монголчууддаа сонсгосон. Дараагийн “Сонгодог үдэш” тоглолтод монголчууд ч гадныхан ч нэлээн ирж сонирхсон. Чикагод манай монголчууд олон байдаг юм байна. Эмэгтэйчүүд нь америк, европ хүмүүстэй ханилж гэр бүл болсон нь олон байдаг юм байна. Тэд “Сонгодог үдэш”-ийг их сонирхож хань ижлээ, найз нөхдөө дагуулж ирсэн. Их олон гадаадын хүмүүс тоглолтыг маань үзэж сонирхлоо. Тэнд амьдарч ажиллаж байгаа монголчууд маань янз бүрийн л ажил хийж байгаа шүү дээ. Тэгээд ч тэр үү тоглолтын дараа гадныхан ярьж байна л даа, намайг янз бүрийн ажил битгий хийгээрэй, зөвхөн энэ сонгодог урлагаараа яваарай, дуучны карьераа битгий орхиорой гэцгээж байна лээ.

Ер нь тэнд ажиллаж амьдарч байгаа монголчуудаа хүндэтгэх сэтгэл надад төрж байлаа. Энд байхдаа бас сайн ойлгодоггүй байсан юм байна. Найз нөхөд маань ч тэнд байна, соёл урлагийн их сургууль төгсөөд тэнд ажиллаж байгаа Батхуяг, “Нюанс”-ын Өнөрөө гэхчлэн найзууд ч байна. Тэднийгээ яаж ажиллаж амьдарч байгааг хараад би хүндэтгэж байлаа. Хүн ер нь ажлыг голж болохгүй л дээ. Ажил хүнийг голно уу гэхээс. Тэд нар бол амьдралын төлөө л явж байна. Монгол орон маань өнөөдөр ажил мэргэжилтэй хүмүүс нь эндээ ажиллаж амьдраад, тэр нь амьдралыг нь тэжээн тэтгэдэг байсан бол тэд нар тэгж хүний нутагт янз бүрийн юм хийгээд явахгүй шүү дээ. Би ч бараг тэнд тэгж явахгүй шүү дээ, ер нь.

-Ер нь тийшээ явъя гэсэн бодолтой ирсэн үү, та?

-Олимпийн аварга Түвшинбаяр, “Олимпод яваад би амжилт гаргаагүй бол эргэж ирээд Улаанбаатартаа гуйлгачин” гэж хэлсэн дээ. Аваргын маань хэлсэн шиг, театрт би 15 жил сайхан ажиллачихаад яг үнэнийг хэлэхэд ингээд байгаад байлтай биш. Би ч яахав, дуурийнхаа хажуугаар “Жинжиймаа”-гаас эхлээд олон сайхан дуу дуулаад олон түмэнд хүргэснийх орлого тасардаггүй байлаа л даа. Дээрээс нь цомгуудаа гаргаад, тоглолт хийгээд болоод л байдаг байсан. Гэвч алийн болгон тэгж явах вэ. Хүүхдүүд том болж байна, амьдралын төлөө л тэнд юм судалж яваа маань тэр шүү дээ. Түүнээс биш айхтар мундаг аялаад яваа юм биш. Амьдрал судалж л яваа хэрэг. Тэнд байгаа монголчууд эх орондоо байгаа хүмүүсээс илүү Монголоо гэсэн сэтгэлтэй юм. Наад зах нь, цагаан сар зэрэг үндэсний баяр ёслолын үеэр ёс заншлаа эрхэмлэж байна гэж жигтэйхэн юм. Би тэнд зургаан сар л болоод ирсэн. Тэгэхэд бас нутгаа санаж байна лээ шүү. Хааяа найз нөхөдтэйгөө ярилцаад сууж байхад нүдэнд нулимс мэлмэрэх маягтай.

-Нутгаа саналаа гэснээс,ирэхэд тань энд уран бүтээлийн орчинд хүлээлт хэр байв?

-Мэдрэгдэж л байна. Хөгжмийн зохиолчдын холбооноос ийм ийм сайхан дуу байгаа шүү гэсэн хүмүүс цөөнгүй л байна. Сая ирмэгц Бүтэнбаяр гуай “За, чи хүрээд ирэв үү. “Эх орон хаанаас эхэлдэг юм бэ” дуугаа одоо дуулна шүү дээ” гээд угтаж байх жишээтэй. Энэчлэн уран бүтээлийн орчин маань мэдрэгдэж л байна л даа. Дуулах шинэ дуунууд байна аа байна.

-Америк орноор нэлээн явж сонирхлоо гэлээ. Та бол сонгодог дуурьт хүч чадал ид жагссан дуучин. Тэнд оперын компаниуд хэр олон байх юм, сонирхож үзэв үү?

-Америкийн тавин хэдэн мужид бүгдэд нь оперын компани байна. Бид нэг л зүйл дээр гацаад байгаа юм л даа. Хэлний бэрхшээл л байдаг юм. Харилцааны хэлтэй л байгаад дээрээс нь өөрөө хэдийд ч дуулах байнгын формтой байж байхад хаана ч очоод дуулж болох том зах зээл зөвхөн Америкт гэлтгүй байна шүү дээ. Жишээ нь, Чайковскийн “Евгений Онегин”-ыг дуулъя гээд хойшоо гарахад л хажууханд том зах зээл байж байна.

Хэрвээ ярианы хэлтэй бол хаана ч очоод дуулахад асуудалгүй. Америкт бол маш том зах зээл байна. Тавин мужид тавиуланд нь оперын хувийн жижиг компаниуд ч байна, том нь ч байна. Гурав, дөрөв, таван жилээр гэрээгээ хийчихдэг юм байна. Зарим хүмүүс онгирч байна гэх байх даа, гэвч бодит байдал ийм л байгаа.

-Буриадад хийсэн тоглолтоос гадна та дуурьт нь бас дуулсан байх аа?

-Тэр тоглолт ийм учиртай. 2013 онд би буриад дууны цомог гаргасан юм. Андреев гэж Оросын мундаг хөгжмийн зохиолч байдаг даа. Голдуу тэр хүний дуунууд, “Тоонот нютаг”, “Ижий минь” гэх мэт 13 дуутай цомог гаргасан л даа. Тэр цомгоосоо хэдийг манай Монголын дуучин, Улаан-Үдийн театрт ажилладаг Буриадын ардын жүжигчин Мөнхзулд өгч явуулсан юм. Улаан-Үдийнхэнд таалагдсан юм байлгүй, өнгөрсөн хавар Филармони нь уриад очиж тоглосон. Тэнд би “Травиата” дуурийн Жермонд бас дууллаа. Би эндээ Дуурийн театрт “Травиата” дуурьт гурван дүрийг нь дуулсан шүү дээ. Тэднээсээ Жермоныг дуулаад ирсэн. Ер нь цаашид хэл сураад энд тэнд явж дуулъя л гэж бодож байна. Сүүлийн үед би нэг юмыг мэдэрлээ. Орчин үед бүтэн том дуурь гэхээсээ илүү тэр олон гоё дууриудаас шилмэл гоё гоё хэсгүүдээс аваад сонгодог концерт хийх юм бол хүмүүс их сонирхож байна.

-Ардын дууны, буриад дууны, романсын, бас аригаар гээд төрөл чиглэл бүрээр та олон цомог гаргалаа. Сонгодог ари болон романсаар дагнасан цомог тань бас л Монголдоо анхных байлаа. Сонгодог романсуудаас гадна манай Монголын романсууд бас л гоё шүү. Та дахин энэ төрлөөр цомог гаргах уу?

-Би голдуу Чайковскийн романсуудыг дуулсан л даа. Романс дотроо Чайковскийн романсууд их гоё. Гончигсумлаа гуай тэргүүтэй манай Монголын хөгжмийн зохиолчид Орост боловсрол эзэмшсэн учраас Монголдоо ирээд романс их бичсэн байдаг л даа. Тэдний маань сайхан сайхан романсууд байна аа байна. Одоо би дахиад романсаар нэг цомог гаргахаар ажиллаж байгаа. Чайковский, Бородин, Рахманинов нарын романсуудаар хоёр дахь цомгоо гаргана.

Н.Пагма

Монголчуудын их ам­ралтын
үе үргэлжилсээр байна. Долдугаар сарын сүүл
наймдугаар сарын эхний эл өдрүүдэд гэр бүл, ураг садан, анги хамт олон, найз нөхдөөрөө
уулзаж, төгсөлтийн ой, хурим найр, ургийн баяр
гээд хүмүүний амьдралд мардагдашгүй дурсамж дурдатгалыг үлдээх нь бий. Тэр
бүгдийн нэгэн илэрхийлэл болсон эрхмүүдийн тухай өгүүлэх гэсэн юм. Нэгэн мянга есөн
зуун ерэн оны цагаан морин жилийн хавар Дундговь аймгийн төв Мандалговь хотоос эрдмийн
аянд мордох нь мордож, эр цэргийн албанд татагдах нь татагдаж, эх нутгийнхаа гал
голомтыг сахих нь сахиж үлдсэн залуус эдүгээ дөчин насны босго давцгаасан хат суусан
эрчүүд, намба төгөлдөр, жавхаалаг бүсгүйчүүд болжээ.

Төгсөлтийнхөө хорин жи­лийн
уулзалтыг тэмдэглэн, тал бүрээс баяр хөөртэй уул­зацгааж, зүгээр нэг наргиж наадаад
өнгөрөх биш бусдынхаа ам­жилт бүтээлийг бахдаж, сал­бар бүртээ манлайлж яваа нэгнээрээ
бахархаж, “нэг зэл­ний унаганууд” гэдэг нэгэн
нас­ны нөхөд болохыг мэдэрсэн байна.

Тэд бол нэг ангийнхан энээ
тэрээ гэж явцууралгүй, ерэн оны цагаан морин жилийн төг­сөлтийнхөн гэдгээрээ нэгэн
үеийнхээ түүхийг бичилцэж явна. Монгол Улсад анхны ардчилсан сонгууль болсны 25
жилийн ой мөн л энэ өдрүүдэд болж байгаа. Ерэн оны цагаан морин жилийн Мандалговийн
нэгэн үеийнхэн сургууль төгсөх жилээ18 нас хүрч, анхны ард­чилсан сонгуулийг өгч
байсан түүхтэй. Гурван зуу шахам хүүхэд их амьдралын гараанд хөл тавьж байсан ахуй
үеэс хойш эдүгээ хорин таван жил өнгөрчээ. Мандалговийн өнөө гурван зуу орчим төгсөгч
буюу охид, хөвгүүдээс Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дэд дарга, Улаанбаатар цэргийн
хүрээний дарга, хошууч ге­не­рал Бямбасүрэнгийн Баяр­магнай, Үндэсний дуу, бүж­гийн
эрдмийн чуулгын гоц­лол дуучин, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Со­сор­бурамын
Цогтсайхан гээд төр түмэндээ танигдсан ши^­­нэ цагийн алдартнууд төрсөн
байна.

Баярмагнай генералыг үндэсний
их баяр наадмын өмнөх өдөр буюу долдугаар сарын арванд Монгол Улсын төрийн далбааны
өдөрт зориулсан цэргийн ёслолын жагсаалыг эр хүний хийморь сэргэмээр тун чиг жавхаалаг
удирддагийг ард түмэн мэднэ. Дэлхийн их дууч Намжилын Норовбанзадын отгон шавь нарын
нэг уртын дууны идэр залуу үеийн гоц төлөөл, басхүү Монголын сайхан бүсгүйчүүдийн
нэгэн бол С.Цогтсайхан дуу­чин. Тэгэхээр ерэн оны Ман­далговийн төгсөгчдийн эрчүүд
чинь генерал Баярмагнай ши­гээ жавхаатай, бүсгүйчүүд нь уртын дууны Цогтсайхан шигээ
уянга яруухан, эрхэмсэг гэдэг нь мэдрэгдээд ирнэ. “Олонд танигдсанаараа энэ хоёр
маань тодорч байна. Гэвч Баярмагнайгаас дутахааргүй жавхаатай, алхаа гишгээ цэгц
сайхан залуус олон бий. Мөн Цогтсайханаас дутахааргүй дуулж хуурддаг, сайхан бүсгүй­чүүд
олон бий” гэж үеийн нөхөд нь тоглоом шоглоомын завсарт хачир болгон хэлж байна.

Нэгэн үеийнхэн нэг л мэдэх
нь ээ, улс эх орныхоо хөгжил дэвшил хийгээд их түүхийн ачааг даадаг нь жам юм. Цагаан
морин жилийн төгсөлтийн дайчин цэргүүдийн нэг Сумъяагийн Сүхбаатар Дундговь аймгийн
Засаг даргаар ажиллаж төр түмэнд үнэлэгдсэн. “Манай Сүхээ Дундговийн ард түмний
итгэлийг хүлээж нэр төртэй ажилласан. Нам төрийн ажил, цаана нь өрнөж байгаа улс
төрийг нь бид мэдэхгүй юм. Тэр нь бидэнд хамаагүй. Хамгийн гол нь үеийн нөхдөө,
онжавууд, анд нараа гэсэн халуун сэтгэл чухал.
Бидний үеийн нөхөд бүгд л тийм сэтгэлтэй байдаг. Уулзалт юу болж байна яах уу, ийх
үү гээд бүгд л сурцгааж байна. Хөдөө мал хуйгаа маллаж байгаа нөхөд маань төдөн
хонь гаргая, төдөн литр айраг болох уу гээд ярьж байна. Ийм л халуун сэтгэлтэй хамт
олноо гэсэн хүмүүсдээ” гэв.

Эмэгтэйчүүд, охид бүсгүй­чүүд
тэр бүр ажиллаад байдаггүй, хүнд салбарын нэг болох цахим шугам сүлжээний салбарт
хоёр бүсгүй нь тасралтгүй 23 жил ажиллаж хамт олныхоо бас нэгэн бахархал болоод
байна. Дэрэн сумаас Мандалговийн арван жилд ирж суралцсан Түмэндэмбэрэлийн Цэцэгмаа
өөрийн найз П.Алтанцэцэгийн хамт инженерийн мэргэжил эзэмшиж их хотоо гэрэл ца­хилгаан,
ус дулаанаар тас­лалгүй энхийн манаанд 23 жил зогсжээ. Өдгөө Цэцэгмаа нь Улаанбаатар
дулааны шугам сүлжээний инженер, Алтанцэцэг нь гуравдугаар цахилгаан станцын цахилгааны
ээлжийн ахлагчийн албыг хашиж, эрчим хүчний салбарын тэргүүний ажилчид болов. Бүрэнтөгс
гэж залуу мөн цахилгааны инженерийн нарийн мэргэшил эзэмшиж, эдүгээ дөрөвдүгээр
цахилгаан станцын цехийн даргаар ажиллаж байна. Ийнхүү морин жилийн төгсөлтийнхнөөс
илч гэрлийн гурван эзэн тодорсон түүхтэй.

Их, дээд сургуулийн хуваарь
атган Мандалговиос намрын шувууд адил ниссэн нөхдийнхөө араас саравчлан хоцорч,
ус нутагтаа гал голомтоо сахиж үлдсэн залуус мөн л амжилт бахархлаар дүүрэн аж төрж
байна. Хотоороо дүүрэн малтай, ээрэм говийнхоо униар манан хөшиглөн, усан зэрэглээ
наадсан тал нутагтаа хүрэн улаан тэмээдээ бэлчээгээд, уяа дүүрэн морьд багшрааж,
зэл дүүрэн унага уяж айраг цагаа элбэг дэлбэг аж төрж байна. “Хулд сумаас Лхагва-Очир
гэж бөх барилддаг залуу ирж байв. Арав төгсөөд мал хуйгаа бараадсан. Өнөөдөр ажлынхаа
үр шимийг үзэж “Алтан ботго”-ны эзэн болоод…” гээд нөхөд нь бахархан дурсана. Эдний
үеийнхний бас нэг бахархал нь “Би чадна” төрийн бус байгууллага байгуулж олон хүнд гэрэл гэгээ хайрлан, амьдрах итгэл, урам зориг
төрүүлж буй Бадамгаравын Отгонтуяа юм. Тэрээр хөгжлийн бэршээлтэй иргэдийн миссийн
тэмцээнийг зохион байгуулж буй нэгэн.

Аймгийн засаг ноён тодорсон
үе нөхдийн дундаас төрийн сайд гарсан нь бас
бахархал байлгүй яахав. Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны дэд сайдаар ажиллаж
байсан Б.Ургамалцэцэг мөн л цагаан морин жилийн төгсөгчдийн нэгэн. Тэдний дунд хоёр
салаа гэзгэндээ улаан тууз зүүн гоёж гоодож явсан охин Монголын боловсрол, шинжлэх
ухааны яамыг толгойлж, Монгол Улсын Ерөнхий сайдын зөвлөхөөр ажиллана гэдэг сайхан.
Үе тэнгийнхнийгээ төлөөлж, хорин таван жилийнхээ уулзалтыг зохион байгуулж буй хэсэг
нөхөд нь ийн ярилаа.

“Манайхнаас салбар сал­барын
шилдгүүд төрсөн. Улс төрд тодорхой албан тушаал эрхэлж буй эрхмүүдээс гадна Хүүхэд,
гэр бүлийн хөгжлийн хэлтсийн дарга Л.Оюунбаяр, аймгийн хамгийн хариуцлагатай алба
болох аудитын газрын Б.Долгорсүрэн нарыг нэрлэх байна. Мөн эрүүл мэндийн салбарт
үр бүтээлтэй ажил­лаж байгаа сувилахуйн дар­­га С.Даваасүрэн, шүд­ний эмнэлгийн
захирал Х.Янжин­гарав, гуравдугаар эмнэлгийн мэдрэлийн тасгийн ахлах эмч Түвшинжаргал
тэргүүтэй эрүүлийг хамгаалахын энэ­рэнгүй үйлстнүүдээ дурдаж таарна. Боловсролын
сал­бараас хичнээн ч эрдэмтэн докторууд төрсөн юм бэ дээ” гээд бараг л тоогоо алдацгаав.
Улсын төв номын сангийн дарга, үндсэндээ Монгол Улсын эрдэнэсийнт санг удирдаж буй
эрхэм мөн л Мандалговийн төгсөгчдийн дундаас тодорчээ. тэр хүн боловсролын ухааны
доктор А.Нансалмаа. Өнөө олон докторуудаас нь нэрлэвэл, Монгол Улсын Боловсролын
их сургуулийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, түүхийн ухааны доктор Чунтын Болдбаатар,
ШУТИС-ийн Дархан-Уул аймаг дахь сургуулийн за­хирал, техникийн ухааны доктор Цэгмидийн
Батбаатар, “Алтангэрэл” судрыг крилл үсэгт буулгаж сүсэгтэн олны хүндэтгэлийг хүлээсэн
бурхан шашны нэртэй зүтгэлтэн, гавж Содномын Гантөмөр, Шинжлэх ухаан техникийн их
сургуульд 12 дахь жилдээ багшилж буй Шатарын Далхжав гээд олон аваргуудын нэр ар
араасаа цуварна.

Спортын салбарт мөн л шуугиан тарьж явна. Дундговь аймгаас
наяад оны дунд үед Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч волейболын спортын олон улсын
хэмжээний мастер А.Доржсүрэнгийн шавь нар улсад гайхагддаг байсан. Ялангуяа волейболын
эмэгтэй багийн тамирчдыг хаана ч очсон бардаггүй байсан гэдэг. Доржсүрэн багшийн
шавь нар дунд мөн ерэн оны төгсөгдийн төлөөлөл олноороо байжээ. Тэднээс волейболын
спортын мастер Отгонцэцэг тэргүүтэй нөхдөө найзууд нь дурсч байна. П.Ганхуяг гэж
самбо, жүдо, үндэсний бөх, сагс, волейбол гээд спортын олон төрлөөр дагнан хичээллэж,
ангийн нөхдөө болж л өгвөл спорт заал руу
татдаг сүрхий эр байжээ. Тэрээр дунд сургуулиа дүүргээд “Хүч” спорт хороонд
ирсэн байна. Тэр үеийн “Хүч” спорт хороо гэдэг бол Б.Бат-Эрдэнэ аварга тэргүүтэй
олон хүчтэнүүд төрсөн сайхан газар. Ганхуяг барилдана гэдгийг үзүүлж өгдөг байжээ.
Өөрийн онжавууд болох Мягмарсүрэн, Батзориг, Алтансүх, Намдаг нарыг сунгаж өгдөг
байж л дээ. Гэвч албаа хаагаад нутаг
руугаа гүйгүүл морин алга болоод өгч. Миний дурдсан нөхөд бол одоогийн улсын заан,
харцагууд шүү дээ.

Улсын заан Цэдэвийн Мягмар­сүрэн
нэгэнтээ “Бидний үед “Хүч” спорт хороонд Дунд­говийн Ганхуяг гэж мундаг залуу байлаа.
Даанч хөдөө нутаг руугаа яваад өгсөн. Тэндээ бараг барилдаагүй юм билээ. Хэрээ бидэнтэй
үлдээд бөхөөр дагнан хичээллэсэн бол улсын өндөр цолонд хүрэх байлаа” гэж хэлсэн
нь бий. Ганхуяг одоо шагайн спортын тамирчин. Өнөө жилийн наадмаар нут­гаасаа ирж
шагай харваад наймдугаар байрт шалгарсан дуулдана. Аймгийнхаа наадамд нэг, хоёр
жил зодоглоод шагай руу урвачихсан нэгэн. Аймгийн заан цолтой гэсэн. “Ерэн оны төгсөлтийн
маань ганц бөх шүү дээ” гэж түүний тухай Омбого буюу Оюунбат анд нь тодотгоод авсан.

“Замбаалай” хүнсний сүл­жээ
дэлгүүрийн эзэд болох Энхтайван, Уранчимэг нар мөн л эдний үеийнхэн. Биз­несийн
салбарт тун одтой яваа гэр бүл. Гэр бүл гэснээс арван зургаан хос ерэн оны Мандалговийнхноос
тодорчээ. Гэр бүл болсон хосуудаа найз нөхөд нь ихэд хүндэтгэж, бэлэг дурс­галын
зүйлээс аваад сэтгэл шингэсэн бүхнээ зориулдаг гэнэ. “Ариун сувд” хэмээх гоёмсог
нэртэй ус цэвэр­шүүлэгч компанийн эзэн Ичинхорлоогийн Алтанхуягийг бага ангидаа
өөр сургуульд шилжсэн ч тэд манай ангийнх гэж өмчилнө. “Алтанхуягийн утсыг мэдэхгүй
хүн хоёр зуу гаруй нөхдийн дунд ховор. Хуягаа тийм л сэргэлэн толгой байгаа юм”
хэмээн зарим нь явуулж байсан. Ууганбаатар гэж сод сайхан нөхрөө бүгд дурсацгаана.
“Ууганаагийн сэд­сэн бүхэн шинэ нээлт болдог байлаа” гээд ярих нь залуу идэрхэн
насандаа хорвоог орхисон тэрээр янз бүрийн зүйл сэддэг, өвөрмөц сэлгээтэй нэгэн
байж.

П.Алтанцэцэг инженер Бүл­түүш
Урнаа, Оогоо, Баярмаа, Оюундарь, Отгонтуяа нарын найзуудтайгаа есдүгээр ангийн хүүхэд
гурван төгрөгөөр кино үзэх том хүний тасалбар ху­далдаж аваад кино театрт оч­тол
Сумъяа багш нь ташаагаа тулаад зогсож байсныг дурсаад бөөн инээд хөгжөөн болох нь
тэр. О.Сумъяа гэж шавь нарынхаа зүрхэнд “шар ус” хуруулдаг алдартай багш. Оройны
үдэшлэг, кино зэрэгт хэдийнэ оччихоод үүдэнд нь “хэн хэн ирэх нь үү” гэсэн байртай
сурагчдаа бүртгээд зогсож байдаг аж. Сумъяа багшийг харсан сурагч ухаанаа гартал
айна. Маргааш нь хичээл дээр дүрэлзээд ороод
ирэх нь энүүхэнд. Захиргаадалтын үеийн багш нар тэгж л сурагчдаа хүмүүжүүлдэг
байсан нь мэдээж. Сумъяа багш нь одоо хижээл насны хүн байдаг гэсэн. Бодох нь ээ,
Мандалговийн шавь нараараа бахархаж суудаг нь мэдээж.

“Бид бол ерэн оны нийгэм солигдож
байх тэр цагт дунд сургуулийг дүүргэж, зах зээлийн үед оюутан болсон хүүхдүүд. Уулзалдахаараа
“Оюутан болоод өлсч, цангаж байснаа ярьдаг. Аргагүй юм даа, цаг үеийн шуурганд өртсөн
хүмүүс. Монгол Улс картын бараанд орчихсон, өнөө олны хэлдгээр давс, гоймонгоос
өөр зүйлгүй хүнд бэрх жилүүдэд бидний оюутан нас өнгөрсөн” хэмээн дурсацгаана.

Цэрэнбямба гэж мате­матикийн
домог болсон багшаа шавь нар нь мөн дурсаж байна. Математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай
анги хичээллүүлж, Цэрэнбямба багшийн шавь нар математикаар гайхагдаж байсан үе бий.
Ийнхүү тө­рийн сайд, аймгийн засаг ноён, хошууч генерал, уртын дууч, инженер, эрүүл
мэнд боловсролын шилдгүүдтэй улс Монголынхоо хөгжил дэвшилд үлэмж гавьяа байгуулж
байгаа ерэн оны цагаан морин жилийн Мандалговийн төгсөгчдийн тухай өгүүлэхэд ийм
байна. 25 жилийнхээ уулзалтыг хүн бүр яарч, Мандалговийнхоо манхайн гэрэлтэх тэнгэр
дор хүлээн байгаа нөхөд нь айраг цагаагаа сөгнөж, хориод настай хонгорхон зүстэй
байх үеийнхээ дурсамж дурдатгалыг задлах гэж нутаг руугаа тэмүүлж байгаа. Гучин
жилийнхээ уулзалтыг бүр чиг утга төгөлдөр болно хэмээн тэд төлөвлөж байгаа ажээ.
Утга учиргүй архидалт, найр наадмаас илүүтэйгээр хожим ярих дурсамжтай, хийж бүтээсэн
зүйлтэй нэгэн үеийнхний уулзалт ямар болдог жишгийг тэд бий болгохоор ийнхүү зүтгэцгээж
байгаа юм.

Н.ГАНТУЛГА

“Нисванис” хамтлагийн
ахлагч Л.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

-“Соёл-Эрдэнэ”
хамт­лагийн тоглолт дээр танай хамтлаг ямар дуу дуулж байгаа юм бэ?

-“Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг
Монголын аргагүй агуу хамтлаг. Манай хамтлаг 1996 оны дөрөвдүгээр сарын 9-нд яг
“Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн өрөөнөөс бэлтгэл хийгээд басс гитарчин Даймаа ах бидний
анхны бичлэгүүдийг хийж өгч өлгийдөж авч байлаа. “Соёл Эрдэнэ” хамтлагийн өрөөнөөс
маш олон хамтлаг гарснаас хамгийн отгон хамтлаг нь “Нисванис”. Тиймээс бид ах нарыгаа
үнэхээр их хүндэлдэг. Би одоо “Хүүш Дамдин” гэж баруун Монголын буриад ардын дууг
дуулна. Урд нь “Цэнхэр дэлгэц-2” дээр бас дуулж байсан юм.

-Хамтлагийн анхны
гишүүд өөрчлөгдсөн үү. Хэд дэх жилдээ уран бүтээлээ туурвиж байна вэ?

-Хамтлагийн гишүүдээс
басс гитарчин Д.Дарханбат бид хоёр бууриа сахиж үлдсэн. Соло гитарчин Хосоо, бөмбөрчин
Анар хоёр маань ороод зургаа, долоон жил болж байна. Үүсгэн байгуулагдсан өдрөө
жил болгон “Нис Нис Фест” тоглолт зохион байгуулдаг болсон. Манай хамтлаг байгуулагдаад
19 жил болсон байна. Нэлээд хөгшин хамтлаг шүү.

-Жил болгон болдог
“Нис Нис Фест” тоглолт “Play time”-ын өмнөх томоохон шоу болдог гэдэгт санал нийлэх
үү?

-Ер нь “Нис Нис Фест”
маань “Playtime”-ийн бэлтгэл маягтай наадам гэж хэлж болно. Хавар дөрөвдүгээр сарын
9-нд болдог учраас зааланд хийдэг. Тиймээс багтаамж, хамрах хүрээний хувьд багавтар
юм шиг атлаа өргөн агуулгыг илэрхийлдэг гэж боддог. Энэ удаагийн наадам хүнд металлаас
авахуулаад инди хүртэл зөөлөн тоглодог бүхий л чадвартай хамтлагуудын төлөөллөөс
оролцсон.

-Амьд хөгжмийн
хамтлагийнхан дууныхаа үг, аяыг өөрсдөө зохиодог
шүү дээ. Танай хамтлагийн хувьд?

-Үг зохиох үүрэг надад
оногдсон. Дууны аяыг гишүүд маань өөрсдөө сууж байгаад гаргадаг. Бүгдээрээ хөгжмийн
багш учраас ая дээр санаа зоволтгүй.

-Танай нэг тоглолт
дээр таван хүн ирж байсан гэж сонсч байсан. Анхны тоглолт байв уу?

-Анх 1996 оны арваннэг­дүгээр
сарын 22, 23-нд Соёлын төв өргөөнд хоёр өдөр тоглолт хийж байлаа. Сүүлд “Варьете”
чуулгын нээлтэд зарлаагүй тоглосон болохоор хүмүүс мэдээгүй л дээ. Хөшиг нээгдэхээс
өмнө “Варьете” чуулгын дарга Донид гуай орж ирээд “За хүүхдүүдээ дөрөв, тавхан билет
зарагдсан юм шиг байна, юу ч гэсэн цагтаа эхэл эхэл. Урлагийн хүмүүс хүний тоог
голж болдоггүй юм” гээд биднийг тайзан дээр гаргаж байсан. Тухайн үедээ бид, Эрдэнэтэд
“Манай тоглолтыг тавхан хүн үзсэн” гээд ярилцлага өгч байсан юм. Энэ манай хамтлагийн
хувьд мартагдашгүй сайхан дурсамжуудын эхлэл байсан. Бид анхны тоглолтын бүх бэлт­гэлийг
“Варьете” чуулгын байранд хийж байсан болохоор Донид даргадаа талархаж явдгаа илэрхийлье.
Бидний тэр үед бэлтгэл хийдэг байсан өрөө одоо манай “Эмийн сан руу алхсан нь” дууны
клипэнд гардаг юм.

-Та уг нь анх уянгын
дуу дуулж байсан. Гэнэт яагаад рок хөгжмийн урсгалаар дуулах болов?

-Би Л.Байздагийн
“Анхны хайр”, “Салхи” хамтлагийн “Нандин хайр”, “Гурван бүдүүн” хамтлагийн дуулж
байгаа “Шиврээ бороо” гэх мэт 20, 30 дууг зургадугаар ангиасаа хойш зохиосон л доо.
1995 оны аравдугаар сард модернист яруу найрагч Б.Галсансүхтэй танилцсанаар рок
хөгжмийн ид шидэнд бүрэн автсан даа. Намайг рок хөгжим рүү уруу татсан хүн тэр.

-Анхны дуу чинь
юу билээ. Таныг зохиосон гэдэг байх аа?

-Би зургадугаар ангид
байхдаа “Мөрөөдөл” дуугаа зохиож байсан. Түүнээс хойш олон дуу бүтээсэн. Тэгээд
ч залуу насны минь утга учир “Нисванис” хамтлагт маань шингэсэн учраас дандаа шинийг
хийж, бүтээхийг зорьдог.

-Танай хамтлагийн
фэн клуб хэр идэвхтэй ажилладаг вэ?

-Лхамаа тэргүүтэй
фэн клубийнхэндээ маш их баярлаж явдаг шүү. Манай фэн клуб ажиллагаагаараа бусад
адил төстэй клубүүдээс үнэхээр илүү. Тэдний урам зориг итгэл бидэнд үргэлж шинэ
эрч хүч өгч байдаг. Тиймдээ ч энэ хамтлаг өдий зэрэгт хүрсэн байх гэж бодож байна.
Шүтэн бишрэгчтэй байх их сайхан санагддаг. Гэхдээ хүмүүсийн хүндлэлийг дааж явна
гэдэг хэцүү даваа. Би энэ хүндлэлийг дааж явах гэж хичээдэг. Ер нь бол намайг нэг
их айхтар шүтэн бишрээд байх нь хаашаа юм. Биднийг ойлгодог, дэмждэг хүрээ бий болсонд
баяртай байдаг. Манай хамтлагийн фэн клубийнхэн биднийг үргэлж урмаар тэтгэж байдаг
юм. Тиймээс урагш нь явуулж, заримдаа шүүмжилж, алдаа, оноог минь хэлж засч залруулдаг.
Гудамжинд огт танихгүй хүн таараад мэндлэх нь сайхан байдаг.

-Та их өвөрмөц
сөөнгөдүү хоолойтой. Төрөлхийн ийм хоолойтой юу, эсвэл зориуд ингэж дуулдаг юм уу?

-Удамшдаг байлгүй
дээ. Багадаа их тамхи татдаг байлаа. Тавдугаар ангиасаа гарсан. Архаг бронхиттой
болсноос нөлөөлсөн юм болов уу.

-Танд гитарын цуглуулга
байдаг гэж сонссон. Хамгийн үнэтэй гитар тань хэдэн төгрөгийн үнэтэй вэ?

-Одоо надад дажгүй
гитарууд бий. Зургаа, долоон гитартай. Дээд тал нь 2500 ам.долларын үнэтэй шүү.

-Гэр бүлийн амьдрал
зохиогоод нэлээд хэдэн жил боллоо. Хэдэн хүүхэдтэй вэ, гэргий тань юу хийдэг хүн
байна, хэрхэн танилцаж байв?

-Манай гэр бүлийн
хүн Радио, телевизийн дээд сургууль төгссөн жүжигчин, хөтлөгч мэргэжилтэй хүн. Т.Алтанзул
гэдэг бүсгүй бий. Одоо хөөрхөн охинтойгоо гурвуулаа амьдарч байгаа. Бид хоёрын танилцсан
түүх их сонин. Найзыгаа дагаад манай тоглолтон дээр ирдэг байсан юм. Манай хүн удахгүй
уран бүтээл гаргах байх. Эхнэрийгээ электро стилээр бэлдэж байгаа. Их авьяаслаг
бүсгүй бий. Чадах чинээгээрээ дэмжихийг хичээдэг.

-Сүүлийн үед гарч
ирж байгаа рок хамтлагуудын талаар та ямар бодолтой байдаг вэ. Дажгүй хамтлаг байна
уу?

-Байна аа байна. Сүүлийн
үеийн шинэ хамтлагуудын чанар сайжирсан. Гэхдээ сэтгэл дундуур байдаг нэг зүйл бий.
Монгол, гадаад нь мэдэгдэхгүй маяглаж дуулдаг нь ерөөсөө таалагддаггүй. Бусад талаараа
бол болж байгаа. Олон стиль жанрын хамтлагууд төрж байгаа нь Монголын амьд хөгжмийн
шат шатаар хөгжиж байгаагийн илрэл мөн биз дээ. Одоо “Lego” хамтлаг гайгүй байна.

-Таныг тэмдэглэлийн
дэвтрийн хорхойтон гэдэг юм билээ. Дэвтэр бэлэглэсэн хүн олон уу?

-Тийм ээ. Хүн надад
дэвтэр бэлэглэхээр их баярладаг. Шинэ, хуучин олон дэвтэр байдаг ч шунал минь дарагддаггүй
юм. Үүнийг найз нөхөд маань мэддэг болохоор гоё, гоё дэвтэр бариад л ирдэг.

-Яагаад тэмдэглэлийн
дэвтэр сонирхдог юм бэ?

-Ганцаардаж байхад
минь нөхөр болж, сэтгэлийг маань хуваалцдаг дэлгээтэй толь шиг санагддаг. Түүний
ачаар шинэ бүтээл төрдөг болохоор миний сэтгэлд ойр байдаг юм болов уу. Дэвтрийнхээ
шинэ хуудсыг нээж, энэ цаасан дээр юу бичигдэх бол гээд ширтээд сууж байх сайхан
мэдрэмж шүү.

-Зургадугаар ангиасаа
шүлэг бичсэн гэхээр нэлээд олныг бичсэн байх. Хамгийн сайхан санагддаг шүлгээ нэрлэвэл?

-Санаанаас гардаггүй
нэг шүлэг бий. Манай Эрдэнэтийн Баян-Өндөр уулын хормойд өнчин хус байдаг байсан.
Би тэрний тухай урт шүлэг бичсэн санагддаг юм. Аав маань түүнийг уншаад “Манай хүү
“Өнчин хус” нэртэй найраглал бичсэн” гээд хүмүүст ярьдаг байж билээ. Би баярласан
ч дотроо их ичдэг байсан. Гэр бүлийнхэн маань надад урам зориг хайрладаг байжээ.
Түүгээр л урлагийн замд орсон доо.

-”Эмийн сан руу
алхсан нь” дууг бүгд мэднэ. Дуу төрсөн түүхээсээ хуваал­цаач?

-1997 он есдүгээр
сарын 27-нд зохиосон юм. Нэг өдөр хоёр дуу зохиогдсон байдаг. Нөгөөх нь дуучин Б.Сарантуяагийн
дуулдаг “Мэдэхгүй” дуу.

-”Нисванис үргэлжлэл
бий” номыг 15 жилийнхээ ойгоор гаргаж байсан. Ирэх жил 20 жилийнхээ ойгоор үргэлжлэлийг
нь гаргах уу?

-Хамтлагийнхаа 15
жилийн ойд зориулж өөрийн зохиосон 100 гаруй дууны үг, шүлэг, хамтлагийн түүхийг
дэл­гэрэнгүй өгүүлсэн ярилцлага, дурсамжийг нэгтгэсэн ном гарган “Нисванис үргэлжлэл
бий…” гэж нэрлэсэн. Хүн заа­вал ном гаргах ёстой гэдэг утгаараа гаргаж байлаа.
Үргэлжлэлийг магадгүй 30 жилийн ойгоороо гаргавал зүгээр байх. Ирэх жил гаргахаар
хугацаа нь арай богино байх аа.

-Танай хамтлаг
аль клубүүдэд дуулдаг вэ?

-”Их монгол”, “Их
ноёд”, “Крона”, “Winsway” амьд хөгжмийн клубүүдэд хуваарийн дагуу дуулдаг.

-Бэлтгэлээ хаана
хийдэг вэ?

-Би “Улаанбаатар чуулга”-тай
хамтарч ажил­ла­даг. Чуулгын дарга рок Р.Мөнхсайхан ах манай хамт­лагийг сайхан
дэмжиж байгаа. Манайх гэлтгүй олон хамтлагийг дэмжиж тэнд бэлтгэл хийлгэж, тоглолтыг
нь зохион байгуулдаг.

-Урын сандаа хэдэн
дуутай вэ. Цомгийн хувьд ялгаа бий юу?

-Гурван цомог гаргасан.
Нэг дэх нь 18 дуутай. Одоо дөрөв дэх цомог нь бэлэн болчихоод байна. Цаг хугацаа
орсон болохоор ялгаа байдаг. 1999 онд гарсан анхны цомог маань “Сургууль нураасай”,
“Эмийн сан руу алхсан нь” гээд сахилгагүй хөвгүүний бодол байх шиг. Хоёр дахь нь
“Саарал үе” гээд жаахан намба суусан байдаг. Гурав дахь нь “Нисдэг таваг”, “Улаан
хэрүүлч” гээд нэлээд амьдралын туршлага суусан цомог болсон юм шиг санагддаг. Хөгжим
талаасаа өөрчлөлт гараагүй. Манайх альтернатив металл, пост гранж, панк гурван стилийг
хольж тоглодог. Одоо ч энэ чиглэлээрээ л дуулж байгаа.

-Удахгүй шинэ цомог
гаргах гэж байгаа гэсэн үү?

-Дашка ахын студи
дээр цомог маань бэлэн болчихоод байгаа. Эдийн засгийн асуудлаа шийдчихвэл намар
хүмүүс цугласны дараа шинэхэн цомгоо гаргахаар төлөвлөөд байна. Есдүгээр сард гаргачих
байх.

С.АРИУНЖАРГАЛ

Э.АНУУЖИН

ШУА-ийн Түүх, ар­хеологийн хүрээ­лэнгийн Баримт, мэдээллийн төвийн эрхлэгч Д.Тодтой ярилцлаа.

-Саяхан та бүхэн Ил хаадын нутгаар яваад ирсэн гэв үү?

-Иран яваад ир­сэн. 2012 оны сүүл­чээр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Лалын Бүгд найрамдах Иран улсад албан ёсны айлчлал хийсэн юм. Тэр үеэрээ Ил хаадын үеийн түүхийн баримт материал, уран барилга, урлагийн бүтээлүүдийг судлах санамж бичигт гарын үсэг зурсан юм. Тэр дагуу бид сая явсан. Ираны архивт байгаа Ил хаадын үеийн бичиг баримтуудын жагсаалт каталоги ном гаргахаар тохирсон. Гадаад явдлын яамны харьяа судалгааны төв гэж байдаг . Тус төвтэй манай академийн зүгээс харьцаж, гэрээ хэл­цэл байгуулах төсөл бэлтгэсэн юм. Иранаас Монголын Ил хаадын үеийн түүхийн холбогдолтой баримт бичгүүдийг авах, судалгаа хийх, хоёр орны эрдэмтэд хамтарч ажиллах боллоо. Өмнө нь манайхаас түүхч судлаачид нэг их очиж байгаагүй. Харин Анкарагийн их сургуулийн докторант, түүхч Д.Анхбаярын “Монголын Ил хаант улсын түүх соёлтой холбоотой Турк дахь зарим газар, дурсгалт зүйлс” гэж ном бий. Гадаадын түүхчдийн Ил хаадын тухай бичсэн бүтээлүүд нэлээд бай­даг. Рашид-ад Дины “Судрын чуулган” Иранд бүтээгдсэн. Энэ бүтээл нь монголчуудын үүсэл гарлаас эхлээд Ил хаант улсын Газан хааныг хүртэлх түүхийг хамруулсан судалгааны чухал эх сурвалж юм. “Судрын чуулган”-ыг Хүлэгү хааны ач Газан хааны зарлигаар 1300-1311 онд бичсэн байна. Уг бүтээлийг туурвихад Хубилай хааны зарлигаар томилогдсон, нэрт түүхч Болд чинсан тэргүүтэй монгол түүхчид гол үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Энэ бүтээл гурван хэсгээс бүрддэг. Нэг­дүгээр ботийн эхний гурван дэвтэр нь Монголын түүхтэй холбоотой, бүхэлдээ дэлхийн түүхийг багтааж бичсэн анхны ном юм. Дээрхээс гадна Ил хаадын дэмжлэгтэйгээр Персийн түүхч Ата-Малик Жүвейни “Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх” гээд Чингэс хааны байлдан дагууллын түүхийг бичсэн. Ираны түүхчдийн бүтээлүүд бий. Эдгээрээс харахад Ил хаадын үед түүхийн судалгаа маш өндөр хөгжсөн нь мэдэгддэг. Тэр байтугай Газан хааны дэргэд Түүхийн хүрээлэн байжээ. Тэр хүрээлэнд олон орны эрдэмтэд ажиллаж байв. Тэрхүү түүхийн хүрээлэнгийн гол хүн нь Болд чинсан байж. Болд чинсан алтан ургийн түүхийг нэвтэрхий мэддэг хүн байж. Газан хааны зарлигаар Болд чинсаны тусламжтайгаар Рашид ад Дин монгол, перс, хятад, энэтхэг эрдэмтэд түүхчидтэй хамтраад “Судрын чуулган”-ыг бүтээжээ. Одоо энэ түүх Монголд орчуулагдаад байгаа. Ц.Сүрэнхорлоо гэдэг эрдэмтэн”Судрын чуулган”-ыг орос хэлнээс орчуулсан. Түүнчлэн нэрт орчуулагч Г.Аким гуай англи хэлнээс орчуулсан. Гуравдугаар дэвтэр нь гарах гэж байгаа. Перс хэлнээс орчуулга хийх бодлого бий. Перс хэлтэй хүн цөөн. Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр эртний перс хэлээр монгол судлаач сургах асуудал яригдсан юм билээ. 2014 онд Туркт суугаа Элчин сайд Б.Батхишиг, Ил хаадын түүхийг бичсэн түүхч Д.Анхбаяр нар “Судрын чуулган”-ы эх хувийг Туркийн Үн­­дэсний номын сангаас хуулбарлаж, нэг хувь хэвлүүлж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид өргөн барьсан юм.

-Ил хаадын дипло­мат харилцааны баримт болж үлдсэн бичиг захидал олон байх?

-Н.Энхбаяр Ерөн­хийлөгч Францад, Ц.Элбэгдорж Ерөн­хийлөгч Ватиканд айлчлах үеэр Ил хаад Аргун, Өлзийт, Газан нараас Ромын пап, Англи, Францын хаадад лалын шашинт мамлюкуудын эсрэг хамтарч байлдах хүсэлт тавьж, холбоотон болохыг санал болгож байсан захидлын эх хувийг авчирсан шүү дээ.

-Монголын хаад шашны асуудалд тө­вийг сахисан байр суурьтай хандаж ирсэн. Лалын шашинтны эсрэг эвсэл байгуулъя гэдэг нь ямар учиртай юм бол?

-Иракт байсан лалын шашны төвийг монголчууд устгачихсан. Иракт байсан Халифат гээд Ойрхи, Дундад Дорнодын лалын шашинтай орнуудыг ха­марсан шашны төв нь Египт рүү шилжчихсэн. Египт мамлюкуудын гарт орчихсон байлаа. Мамлюкууд гэдэг нь Монголд хөөгдсөн түргүүд. Оросын өм­нөд нутгаар байсан тал нутгийн хагас нүүдэлчдийг монголчууд барьж аваад Итали, Венецийн худалдаачдад худалддаг байж. Италийн худалдаачид тэднийг Египтэд боол болгож худалддаг. Тэд хөлс­­­­ний цэрэг мамлюк болж өсжээ. Туркт яничарууд гээд хүүхдийг эцэг эхээс нь хулгайлаад өөрийнхөө шашинд оруулж, өсгөж хүмүүжүүлээд дайн байлдаанаас өөр юм мэддэггүй, хөлсний цэр­гүүд болгочихдог. Тийм хүмүүсийг монголчууд өөрсдөө бий болгочихсон. Тийм учраас мамлюкууд Монголд хонзонтой бай­сан. Лалын шашинтны төв Кайрт шилжчихсэн болохоор монголчуудын байлдан дагууллын эсрэг гол төв болчихсон хэрэг. Сүүлд Газан хааны үед Ил хаад лалын шашинд орсон байдаг. Нэгэнт лалын шашинт орныг эзэлж суурьшаад олон жил болсон, хоёрдугаарт нутгийн ард олныг шашнаар нь дамжуулж захирахын тулд лалын шашинд орох хэрэгцээ байсан болов уу. Лалын шашинд орсон ч Монголынхоо ёс заншлыг дагаж байсан нь оршуулгын зан үйл зэргээс нь ха­рагддаг.

-Чингэсийн удмын­хан хоорондоо бас зөрчилдөж дайтаж бай­сан шиг байдаг?

-Алтан ордны улс, Цагаадайн улсууд зөр­чилдөж байж. Каспийн тэнгисээс зүүн тийшээ өвс ургамал малын бэл­чээр ихтэй сайхан тал нутаг байдаг юм байна. Тэр хэсгийг анх Чингэс хаан Зүчид гэрээсэлж үлдээжээ. Тэгтэл тэр нь Алтан ордны улсаас хол. Сүүлдээ Хүлэгүгийн үед энэ газар нутгийг байлдан эзэлжээ. Гэтэл Алтан ордны улсынхан бэлчээрийн төлөө тэмцэж Ил хаадын улс руу халдах болов. Энэ хоёр улс хэд хэдэн айхавтар дайн хийсэн байдаг. Ил хаадын улсыг дийлэхгүй болохоороо Алтан ордны улс мамлюкуудтай холбоо тогтоосон. Мамлюкуудыг өөртөө татахын тулд Алтан ордны алтан ургийнхан лалын шашинд оржээ. Цагаадайн улс Дундад Азийн орнуудыг хамарсан малын бэлчээр муутай уул хадтай элсэрхэг нутаг. Цагаадайн улс малын бэлчээрийн төлөө Перс, Ираны зүүн нутгаар довтолсон. Ингээд гурван фрон­тоор дайтаж байж. Сүүлдээ Алтан ордны улсын Узбек гэж хаан гарч ирээд, Алтан ордны бүх монголчуудыг лалын шашинд оруулахын тулд харгис арга хэмжээ ав­даг. Зүчийн удмын язгуур­­­­­­­т­нуудыг лалын шашинд хүчээр оруул­сан. Эсэргүүцсэн ал­тан ургийн 70 хүнийг цаазалсан түүхтэй. Тэрнээс болоод Зүчийн удмын олон цэргийн жанжин, язгууртнууд Орос руу зугтаав. Тэд Орост дагаар орж, тэдний армийг бэхжүүлжээ. Оросын цэрэгт шинэчлэл хийж, тэд хожим Куликовын тулалдаанд эргээд Алтан ордны улсын Мамайн цэргүүдийг бут цохисон байдаг.

-Хүлэгүгийн үр удмынхан 80 жил хаан­чилсан гэсэн үү?

-Албан ёсоор 88 жил хаанчилсан гэдэг юм. Түүнээс хойш ч Хүлэгүгийн удмынхан дахиад бараг 200 жил байсан. Бутарсан жижиг улсуудын хаад ихэнх нь Хүлэгүгийн удмынхан байсан.

-Ил хаадын урлагийн бүтээл их үлдсэн үү?

-Өлзийт хааны бун­хныг үзсэн. Ираны Султания хотод байдаг ордон. Өлзийт хааны ордон Ираны хамгийн эртний бөмбөгөр оройтой, барилгад тооцогддог. Уран зураг, гоёмсог хээ шигтгэмэл чимэглэлээрээ Перс дэх уран барилгын хөгжлийг илтгэдэг хосгүй бүтээл гэж ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдсэн байдаг. Өлзийт хааны бунхан 53 м өндөр, гурван давхар юм билээ. Найман талт хана­тай, гэр хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой, ну­ман хэлбэртэй хаалга, цонхтой. Нүүдэлдчийн болоод Персийн соёл хосолсон уран барилга. Өлзийт хаан эцэг Аргуны зарлигаар байгуулсан хотод Ил хааны улсын нийслэлийг байгуулсан. Өлзийт хааныг нас барахад ордонд нь бун­­­­халжээ. Гэхдээ тэнд нь одоо шарил байдаггүй. Сүүлд монголчууд нуусан юм билээ. Сэргээн засварлах ажил хийж байна. Үнэхээр аварга том байгууламж учраас гүйцэд засварлаж чаддаггүй гэсэн.

-Ил хаад Монголын эзэнт гүрэнд юу нийлүүлж байсан бол. Мэдээж худалдаа арилжаа цэцэглэж бай­сан байх?

-Мэдээж Юань гү­рэнтэй холбоотой байсан. Хүлэгү хааны төрсөн ах нь Хубилай шүү дээ. Ах дүүгийн холбооноос гадна эдийн засаг, улстөрийн холбоотой. Ил хааныг хаан ширээнд залахад Ил хаадын хурилдайгаар батлаад, дараа нь Монголын эзэнт гүрний их хаан баталгаажуулдаг. Ил хаадын улсад дэлхийн анхны шахуу Одон орны оргил төв байжээ. Энд Итали, Арабын эрдэмтэд хүртэл байсан гэдэг. Алтан ордны зах зээл дээр Ил хаадын улсын гоёл чимэглэл маш гүйлгээтэй. Персийн нэхмэл алдартай учраас Ил хаадын улсад Алтан ордныхон нэхмэлийн үйлдвэр байгуулж байсан гэдэг.

Зөвхөн Иранд тө­дийгүй Туркад Монголын түүхийн дурсгал маш их юм билээ. Туркад алтан ургийнхны занданшуулсан шарилыг музейд тавьчихдаг юм байна. Одоогийнхоор бол Туркийн захирагч байсан Жумударийн занданшуулсан шарил өнөөг хүртэл хадгалагдаж үлджээ. Ил хаадын улс гэхээр Иранаас гадна өнөөгийн Афганистан, Пакистан, Турк, Сир, Туркменистан, Армен, Азарбейжан орно. Тэ­гэхээр Ил хаадын су­далгааны талбар үнэхээр өргөн.

Б.ЯНЖМАА

“Нэг ангийнхан” буландаа эл удаа математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай нийслэлийн тэргүүний 52 дугаар сургуулийг тэртээ нэгэн мянга есөн зуун далан таван онд төгссөн хамт олныг урьсан юм. Тавин хоёрдугаар сургууль бол Кубын тусгаар тогтнолын цогтой тэмцэгч, Латин Америкийн орчин цагийн уран зохиолыг үндэслэгч Хосе Мартийн нэрэмжит гэдгийг манайхан мэдэх билээ. Ачит багш Нанзадынхаа эрдэм оюуны үр шим, ээжийн дулаан сэтгэл, энэрэл хайранд нь өлгийдүүлэн аравдугаар ангиа дүүргэж, нүдэндээ нулимстай, сэтгэлдээ баяртай их амьдралын харгуйд хөл алхсанаас хойш эдүгээ 40 жилийн хаврыг үджээ.

Уг ангийнхан хэд хэдэн зүйлээр онцгой байсан нь хамт олны дурсамж дурдатгалаас бэлээхэн анзаарагдах аж.

Монголын орчин цагийн хөгжмийн урлагт тод мөрөө үлдээж, өнөөдөр домог мэт яригдаж буй “Баянмонгол”, “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагуудыг шүтэн биширч, хаана л тэдний тоглолт болно тэр бүгдийг ангиараа, хэсэг нөхдөөрөө алгасахгүй үзэж, тухайн цагтаа залуусын мөрөөдөл болж байсан Зундарь, Галсанбат, “Цэнхэр залаа”-гийн Баатарсүх нарыг үлгэрлэн дуурайж явсан гэдэг. Мөн Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, кино найруулагч Халтарын Дамдингийн бүтээл “Нэг ангийн хоёр” кинонд одоогийн гавьяат жүжигчин Б.Туяа, мөн Ч.Үржинбадам нарын тавин хоёрдугаар сургуулийнхан тоглоход тус ангийн хүүхдүүд болох Д.Энхбаяр, З.Оюунцэцэг, Дулмаа нар туслах дүр бүтээж, дэлгэцэнд мөнхөрсөн түүхтэй.

“Сурагч ахуй насандаа бид олон зүйлийн тухай мөрөөднө. Ирээдүйд нэр алдартай хүмүүс болохын төлөө хичээл номондоо шамдаж, бүгд их дээд сургуульд орцгоох тухай ярилцана. Гадаад дотоодын олон гоё сургуулийн сураг дуулдаж хорхой хүргэхийг нь яана. Манай ангийнхан хичээл номондоо шамдахын зэрэгцээ сургуулиас зохион байгуулсан соёл урлагийн ажилд идэвхийлэн оролцож, урлагийн үзлэгт цахилгаан хөгжмийн хамтлаг бүрдүүлэн жинхэнэ бут авч байсан үе бий. Цахилгаан хөгжмийн хамтлагийн маань соль гитарыг Г.Ганхуяг, ритм гитарыг Ч.Энхсайхан, басс гитарыг С.Ганхуяг, даралтат хөгжмийг И.Энхсайхан нар тоглож шуугиан дэгдээж байлаа. Р.Отгонбаатар бөмбөр нүдэж, цээл сайхан хоолойгоороо гайхагдаж байсан Б.Энхтайван, торомгор нүдэн Л.Цэрэндулам нар маань гоцлон дуулж, нарийн бүрээ хөгжмөөр сонгодог аязыг Г.Ганхуяг гоцлож, С.Туул шүлэг найргийг уран яруу уянгалуулж шилдгээр тодорч явлаа. Мэдээж бидний шүтээн бол Зундарь, Галсанбат нар. “Битлз”, “Смоки”, “АББА” –гийн дуунуудыг дуулж, “Манго” бүжгийг нийтээрээ бүжиглэн хөгжилдөн баясч явжээ” хэмээн 10Б-гийнхэн дөчин жилийн өмнөх нандин дурсамжаа хуваалцаж байна. Мөн “Манай ангийнхан тухайн үеийн залуусын дунд ихэд моодонд ороод байсан “Охидын бүжиг” гэх аялгууны бөмбөрийн цохилтыг цохиж сурцгааснаас хичээл дээр ширээгээ нүддэг хэргээр эцэг эхийн хурлаар хэд хэдэн удаа орж донгодуулж явсан тал ч бий” гээд инээлдэж байлаа.

Дуу хуур, хөгжим, бүжиг наадаанаас гадна спортын талбарт 10Б-гийнхэн манлайлж явсан гэнэ. Ангийн хөвгүүд завсар зай гарвал хичээлийн дундуур Намын дээд сургуулийн хөл бөмбөгийн талбайд очиж их тоглоно. Сургуулиас зохион байгуулдаг намрын спартакиадад чөлөөт бөхөөр Д.Энхбаяр, сагсан бөмбөгөөр С.Ганхуяг, Л.Отгонбаатар, Р.Отгонбаатар, Д.Туул, Л.Цэрэндулам нар хамт олноо төлөөлөн оролцож амжилт үзүүлдэг байжээ. С.Ганхуяг гурван метрээс гоол алддаггүй байсныг, Л.Отгонбаатар самбараас бөмбөг авахдаа гарамгайг, С.Энхжаргал буудлагын спорттой хувь заяагаа холбон улмаар олон улсын хэмжээний мастерын зэрэг хамгаалж, дасгалжуулагчийн алба эрхлэх болсныг нөхөд нь дурсч байлаа.

Арван таван хүү, хорин найман охинтой 10Б-гийнхэн бүгд дээд боловсрол эзэмшиж төр түмэндээ үнэлэгдсэн хүндтэй эрхмүүд болжээ. Тэднээс С.Баярсайхан ЗХУ-ын Иркутскийн их сургуулийг дүүргэн санхүүч мэргэжил эзэмшин төр захиргааны салбарт мэргэжлээрээ ажиллаж ирсэн нэртэй санхүүч юм.

Г.Ганхуяг ЗХУ-ын Волгоградын Цагдаагийн дээд сургууль төгссөн, хуульч мэргэжилтэй. Цагдаагийн газарт мөрдөн байцаагч, дүүргийн прокуророор ажиллаж байсан. Монголын нэртэй өмгөөлөгчдийн нэгэн. С.Ганхуяг Польшид дээд сургууль төгссөн, гидрогеологич мэргэжилтэй. Усны хайгуулын төсөлд ажиллаж байна.

С.Ганбат ЗХУ-ын Иркутскийн бэлтгэлд суралцсан, УБДС төгссөн, хэвлэн нийтлэгч мэргэжилтэй. Чэйзийн детектив цувралыг орчуулан хэвлэгчээр ажиллаж буй. Л.Отгонбаатар мөн Польшид дээд сургууль төгссөн, механик инженер мэргэжилтэй, Барилгын цэрэгт офицер, “Монроуд” компанид хэлтсийн дарга, Р.Отгонбаатар ЗХУ-д Галын дээд сургуульд суралцсан, Улаанбаатар вагон депод мастер, бригадын даргын албыг тус тус хашиж байв. Д.Туул ПДС төгссөн, холбооны инженер мэргэжилтэй, Холбооны яам, “Хасу мегаватт”, “Өндөр буянт” компаниудад инженерээр ажиллаж байна. Б.Энхтайван ЗХУ-ын Ленинградын их сургууль төгссөн, холбооны инженер мэргэжилтэй НАХЯ-нд ажиллаж байжээ.

Тус анги олон амидай сурагчтай. Тэдний хоёр нь болох Ч.Энхсайхан Польшид дээд сургууль төгсч эдийн засагч мэргэжил эзэмшсэн бол И.Энхсайхан Германы Ростовын их сургуульд суралцсан байна. Тэрээр ЭНЭШТ-д эмчээр ажиллаж байгаад одоо хувийн эмнэлэг эрхлээд явж байгаа аж. Б.Энхтөр ХААДС төгссөн, ойн инженер мэргэжилтэй, Д.Энхбаяр Цэргийн ерөнхий дээд сургууль төгссөн, улс төрийн мэргэжилтэй, ардын цэргийн бэлтгэл ахлах офицер. Ж.Эрдэнэбат Германы Лейпцигийн их сургуульд суралцсан, инженер эдийн засагч, аж ахуйн менежер мэргэжилтэй, Улаанбаатар хотын Барилга засварын нэгдсэн трестэд дарга, “Шинэчлэл” хувьцаат компанид ерөнхий захирал, ТУЗ-ийн даргаар ажилласан, одоо гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төсөлд зөвлөхөөр ажиллаж байна. Энэ бол 10Б-гийн хөвгүүдийн товч намтар юм. Эрмэг сайхан 15 хөвгүүнээс Р.Отгонбаатар, Б.Энхтөр нар нь бурхны оронд одож ангийнхаа олны сэтгэл зүрхэнд харууслын манан татуулсан байна. Тэр хоёрынхоо дурсгалыг үргэлж хүндэтгэж явдгаа нөхөд нь хэлсэн юм.

“Сурагч насны үерхэл нөхөрлөл хүмүүний амьдралд юунаас ч илүүтэй ариун нандин, хэзээ ч мартагдашгүй гэдэг ямар үнэн юм бэ. Манай ангийн хөвгүүд одоо ч холдоогүй. Бид үргэлж уулзалдаж, биесээ түшиж явдаг. Олуулаа цуглаж бага балчир насны хөгжилтэй хөөртэй дурсамжаа ярьж суух хамгийн жаргалтай. Дөчин жилийн уулзалтаа тэсч ядан хүлээж байна” хэмээн ангийн хөвгүүдийн төлөөлөл Жамсрангийн Эрдэнэбат хэлсэн. Харин ангийнхныхаа дурсамж дурдатгалыг цуглуулж, бичиж тэмдэглэх ажлыг хариуцлагатайгаар гүйцэтгэж, аливаад жинхэнэ сэтгэл зүрхнээсээ ханддаг хүн бол Д.Энхбаяр юм. Тэрээр ойн уулзалтдаа ангийн нөхдөө урихын ялдамд 40 жилийн босгон дээр багш нараа ийн дурсч байна. “Бидний зүрхэнд залуугаараа мөнхрөн одсон ангийн багш Нанзад, сургуулийн МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Монгол хэл уран зохиолын багш Эрдэнээ, Банзрагч, физикийн Баатар, орос хэлний Хандсүрэн, Ядвига, химийн Чимид, Янжмаа, биологийн Бавуудорж, ургамал судлалын Жаргал, түүх нийгэм судлалын Ааяа, Намсрай, биеийн тамирын Дугарсүрэн нарын эрдэм оюун, их өглөгийн хүчээр бид өдий зэрэгтэй явна” гэв.

10Б-гийн охидыг төлөөлж ХЗЭ-ийн үүрийн нарийн бичгийн дарга С.Сэргэлэнчимэг дурсамжаа хуваалцсан юм. “Бид хичээл номдоо жигд сайн сурдаг байлаа. Ялангуяа тооны хичээлд Р.Амарбаясгалан, Т.Бүжидмаа, Д.Оюунцэцэг, С.Туул, Б.Түмэнжаргал, Ц.Цэнгэлмаа болоод миний бие сайн байсан. Харин нийгмийн ухааны хичээлд Л.Гэрэлтуяа, С.Нэргүй, Б.Цэрмаа, О.Цэнд-Аюуш, Л.Цэрэндулам, Цэндмаа, монгол хэл уран зохиолд М.Аюурзана, С.Алтанцэцэг, С.Туул, Тунгалагхараа, У.Туяа, гадаад хэлний хичээлд Б.Долгормаа, Ё.Энхтуяа нар тэргүүлдэг байлаа. Цэвэр сайхан бичгээр ангийн дарга М.Аюурзана, Алтантариа нар бусдаасаа ялгарна. Зурах авьяасаараа С.Туул, Р.Амарбаясгалан нарыг нэрлэх хэрэгтэй” гэсэн. Ийнхүү 40 жилийн тэртээд тавин хоёрдугаар сургуулиас их амьдралын алтан харгуйд хөл тавьсан гэгээн сайхан нөхдийн тухай өгүүллээ.

Ө.МАНЛАЙ