Category: цаг-үе

УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

–Ямартаа ч хамтарсан Засгийн газрын бүрэл­дэхүүнээс МАН-ыг явуулчихлаа. Таны хувьд МАН орон нутагт сонгуулийн ажлаа эхлүүлсэн талаар шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Зургаан сайдыг огцруулсан процессыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Улс төрийн ажил бол багаар хийдэг зүйл. Үүнийг хэн хэн нь мэдэж байгаа. МАН-ыг Засгийн газрын бүрэлдэхүүнээс гаргах шийдвэрийг АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл гаргасан. Улмаар УИХ дахь бүлэг ч мөн хамтран ажиллах боломжгүй гэсэн шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэрийг гаргах болсон гол үндэслэл нь “Нэгэнт олигтой хамтарч ажиллаж чадахгүйгээс УИХ дахь олонхийг бүрдүүлж байгаа АН хариуцлагаа үүрч, мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх нь зүйтэй” гэж үзсэн хэрэг. Нөгөө талдаа УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагаанд цөөнхийн хяналт байх нь чухал ач холбогдолтой, улс орны эрх ашигт нийцнэ гэж үзсэн. Зургаан сайдыг огцруулах процесс олон нийтэд ил тод байсан. АН-ын бүлэг өмнөх шийдвэрээс шийдлийн Засгийн газрыг тогтвортой ажиллуулах, цаашид олонхиороо гарсан шийдвэрийг бүлгийн гишүүн бүр тууштай дэмжих зэрэг асуудал дээр бүрэн санал нэгдэж чадсан нь АН төлөвшсөнийг харууллаа гэж үзэж байна.

–Эвслийн Засгийн газраас Ардын намыг явуулах гол нөхцөл юу байсан гэж үзэж байна вэ. Зургаан сайдыг явууллаа гээд сайн үр дүн гарах уу?

-Энэ талаар манайхан ярьсан. Нөгөө талаас нь хэлвэл Эвслийн Засгийн газар байгуулагдаад сар ч болоогүй байхад л тодорхой бус шалтгаанаар МАН-ын Удирдах зөвлөл хуралдаж засгаас гарах эсэхийг хэлэлцэж байсныг хүмүүс санаж байгаа байх. Мөн хоёр намын хооронд байгуулсан гэрээгээр зөвхөн улс төрийн албан тушаалтны хүрээнд сэлгээ хийхээр тохирсон байсан юм. Гэсэн ч МАН-ын зүгээс төрийн захиргааны албан хаагчийг олноор нь халж сольсоор байсан. Үүнийг нь манай бүлгийн гишүүд хэлсээр байтал хүлээж аваагүй. Зарим яам тэр бүү хэл албан хаагчийнхаа 40 орчим хувийг сольсон байсан. Мөн ах дүүгээ ажилд авсан нь тогтоогдсон юм билээ.

Нэг зүйлийг зайлшгүй хэлэх хэрэгтэй. Эвслийн Засгийн газрыг хамтран байгуулсан хэрнээ УИХ дахь МАН-ын бүлгийн гишүүдийн дийлэнх нь цөөнхийн гишүүд шиг ажиллаж ирсэн. Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсанаас хойш УИХ-аар хэлэлцэгдсэн 35 хуулийн 22 дээр нь МАН-ын гишүүдийн 50-иас дээш хувь нь эсрэг санал өгсөн гэсэн судалгаа гарчээ. Хамгийн ноцтой нь хаврын чуулган эхлэхийн өмнө болон чуулганы дундуур ардын намын зүгээс орон даяар “Бид хамтдаа” аяныг өрнүүлсэн. Тэр хүрээндээ хамтарсан Засгийн газар, түүнчлэн АН-ын нэр хүндийг унагаахад чиглэсэн ухуулга, сурталчилгааг ихээр явуулсан гэсэн л дээ. Энэ бүх үйлдэл нь хамтарсан Засгийн газар байгуулахад хийсэн гэрээг зөрчсөн. Ер нь иргэд дараагийн сонгууль бодсон улстөржилтөөс залхсан байна.

–Тэгээд л хамтрах гэрээгээ цуцлахаар болсон юм уу?

-Энэ нөхцөл байдалд намын удирдлагаас өгсөн чиглэлийн дагуу 2001 онд Үндсэн хуульд орсон “УИХ-д олонхигүй тохиолдолд Засгийн газрыг хэрхэн бүрдүүлэхтэй” холбогдсон өөрчлөлтийг УИХ болон Засгийн газрын тухай хуульд суулгах, дээр нь улс төрийн тогтвортой байдлыг нэмэгдүүлэх зорилго бүхий хуулийн төслийг боловсруулж АН-ын дарга З.Энхболдоор дамжуулж МАН-ын удирдлагад хамтарч санаачлах саналыг тавьсан боловч хүлээж аваагүй. Энэ төслийн улс төрийн тогтвортой байдлыг нэмэгдүүлэх гэдэг нь өнөөгийнх шиг УИХ-д олонхигүй тохиолдолд УИХ-д бүлэгтэй намууд хамтарч Засгийн газрыг байгуулсан бол, тэр засгийн газар огцорсон ч тухайн парламентын хугацаанд Засгийн газрыг хамтарч байгуулах зохицуулалт байсан. Харамсалтай МАН нь энэ саналыг хүлээж аваагүйгээс өнөөгийн нөхцөл байдал бий боллоо.

УИХ-д олонхигүй тохиол­долд байгуулагдсан хамтарсан Засгийн газрыг тогтвортой ажиллуулах эрх зүйн зохицуулалт тодорхойгүйгээссонгууль дөхөхөөр аль нэг нам, эвсэл нь хамтарсан Засгийн газраас улс төрийн оноо цуглуулах зорилгоор гардаг. Хамтарч ажиллаж байсан мөртлөө сонгуульд ялахын тулд уг Засгийн газрынхаа үйл ажиллагааны талаар гүтгэлгийн чанартай шүүмжлэлүүдийг нийгэмд илт явуулдаг л даа. Энэ байдал нь иргэдэд сонгуульд оролцогч нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөр болон бодлогод анхаарлаа хандуулж, зөв сонголт хийхэд сөргөөр нөлөөлдөг. Цаашид энэ асуудлыг хуульчлах шаардлагатай.

–МАН-ынхан Засгаас гарахад ямар нэгэн асуудал байхгүй гэсэн ч яг огцруулахын өмнө бол нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байх шиг байсан. Үнэхээр эвийг хичээгээд явах боломж байсангүй юу?

-Ямар нөхцөл байдал үүссэн талаар дээр ярьсан. Засгийн газарт орсон МАН-ын гишүүд аль болох үүрэгт ажлаа сайн хийхийг бодож байсан байх. Нэгэнт гэрээ зөрчигдсөн, нөгөө талаас МАН-ын гол зорилго нь дараагийн сонгуульд бэлдэх гэдэг нь ойлгомжтой болсон учир АН-ыг дээрх шийдвэр гаргах сонголтод хүргэсэн. УИХ-д 50 хүртэл гишүүнтэй олонхийг бүрдүүлэх боломжтой бөгөөд, ингэснээр улс төрийн тогтвортой байдлыг хадгалах боломжтой.

–Засгийн газрын үр дүнг дүгнэ гэвэл та юу гэх вэ. МАН-ынхан бол сайд нараа маш сайн ажилласан гээд байгаа?

-Зарим сайд боломжийн ажилласан гэж ойлгож байгаа.МАН-ын гишүүд орсон Засгийн газрын ажил гэхээсээ илүүтэйгээр Н.Алтанхуягийн Шинэчлэлийн Засгийн газрын хийсэн, хийж байсан ажлыг хэр үр дүнтэй үргэлжлүүлсэн бэ гэдэгт анхаарал хандуулах нь зүйтэй болов уу. Хүмүүстэй уулзахад нүдэн дээр илт бий болсон бүтээн байгуулалтын шинэчлэлийн Засгийн газрын хийсэн ажилд нэлээд ам сайтай байгаа нь тодорхой ажиглагдаж байсан.

–Дараагийн зургаан сайдыг Их хурал дотроос томилох тухай яриа гарч байна. Бас л дан, давхар дээлийн асуудал сөхөгдөөд томилгоо хийхэд хүндрэлтэй байх болов уу?

-Засгийн газрын зургаан гишүүнийг томилоход нэг их хүндрэл гарахгүй болов уу гэж бодож байна. Учир нь УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байх нь ардчиллын зарчимд ч, хуульд ч нийцэж байгаа. Зүгээр манай парламентын гишүүдийн тоо цөөхөн учир УИХ-ын Засгийн газартаа тавих хяналт сулардаг гэж ярьдаг. Энэ хяналт хүчтэй цөөнх бий болох учир хангалттай гэж бодож байна.

–Одоо ч гадны хөрөнгө оруулагч гэж мөрөөдөх ч эрхгүй болчихов уу даа. Энэ эдийн засгийн төлөв байдлыг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-2012 оны сонгуулийн өмнө ба хойно хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчинг тогтворгүй болгочихсныг хүмүүс мэдэж байгаа. Харин шинэчлэлийн Засгийн газрын үед болон, хамтарсан Засгийн газрын үед уул уурхай болон дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын орчинг тогтвортой, ойлгомжтой, өрсөлдөх чадвартай болгож чадсан. Эдийн засаг сайнгүй байна. Гол нь манай гол нэрийн нүүрс, төмрийн хүдэр, зэсийн баяжмал зэрэг ашигт малтмалын зах зээлийн үнэ уналттай байгаа нь эдийн засгийн өсөлтийг сааруулсаар байна.Харин Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед бондын санхүүжилтээр уул уурхайгаас бусад салбарыг нэлээд сайн дэмжсэн. Энэ арга хэмжээнээс тодорхой үр дүн гарах болов уу гэж бодож байна. Оюу толгойн далд уурхайн асуудал шийдэгдсэн. Угтаа бол анхны хөрөнгө оруулалтыг хоёр тэрбум гаруй ам.долллараар хэтрүүлсэн нь гол асуудал болж байсан. Тэрнээс хууль, гэрээнд зааснаар ямар нэг тодорхой бус шалтгаанаар хөрөнгө оруулалтыг зогсоож болохгүй юм. Хойшид ч гэсэн үүн дээр анхаарах учиртай. Таван толгойн ордод хөрөнгө оруулагчдыг оруулах асуудал жаахан удааширч байна. Гэхдээ Эрдэнэс Таван толгой компани үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Нүүрсний үнийн уналт доод цэгтээ хүрсэн энэ үед хөрөнгө оруулагчтай хэлэлцээр хийх нь манай талын ашиг орлогод их хэмжээгээр сөргөөр тусах тул харзнаад байх шиг байна. Нөгөө талаас Хамтарсан Засгийн газрын үед оруулж ирсэн Таван толгойн хөрөнгө оруулагчийг сонгох хэлэлцээр,тэр гэрээний төсөл маш тааруу байсныг тэмдэглэмээр байна.

–Яагаад?

-Энэ ордыг улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон, Монголын төр, ард түмэн хувьцаа эзэмшдэг компани. Гэтэл 60 жилийн хугацаанд ордоо 100 хувь ашиглуулаад борлуулалтаас зөвхөн хоёр хувийн нөөц ашигласны төлбөр авах гэрээний төсөл байсан.Гэвч өнөөгийн нүүрсний зах зээлийн үнэ уналттай энэ үед ч хоёр хувийн роялтигийн оронд 51 хувьд оногдох ноогдол ашгаа авахад 4-5 дахин илүү ашиг авахаар тооцоо гарсан байна. Хөрөнгө оруулагчдад хөрөнгийн биржийн үнэлэмжээр Эрдэнэс Таван толгой компанийн хувьцааныхаа 30 хүртэл хувийг худалдаад орж ирсэн орлогоор нь ордтой холбогдсон бүтээн байгуулалтын ажлыг хийх бүрэн боломж бий. Гэтэл улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн ордыг барьцаалж зээл аваад, 60 жил ноогдол ашиг авахгүй байх гэрээний төсөл хийсэн нь анхаарал татсан асуудал. Монголын талд ашиг муутай, өмнөх алдаагаа улам даамжруулсан гэрээний төслийг засч сайжруулах гэж байгаа УИХ дахь АН-ын гишүүд, АН-ын даргад олон түмэн ам сайтай, энэ байр суурийг дэмжиж байгаа.

–Ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэгдэж буй хуулиудыг дэмжиж ярьж байхыг сонссон. МАН-ынхан харин эсэргүүцсэн байр суурийг илэрхийлж байх юм. Энэ хуулиудын үр дүнг та хэрхэн дүгнэх вэ?

-Уг нь баялаг бүтээгчдийг дэмжих эдгээр хуулийн төслийг баталж гаргана гэж нөгөө хамтарсан Засгийн газар байгуулах гэрээндээ заасан юм шүү дээ. Далд байдалд байгаа хөрөнгө,орлогыг ил болгох, ил болгосон хөрөнгө, орлогыг хуулийн хариуцлагаас чөлөөлөх зорилготой Эдийн засгийн ил тод байдлын болон Өршөөлийн тухай хуулийг батлах талаар бүтэн нэг жил ярилаа. Уг нь ийм хуулийн төслийг удаан хэлэлцдэггүй нь олон улсын жишиг юм. Нэг жил буюу ийм урт хугацаанд баталж гаргалгүй маргалдсанаар төсвийн орлогын бүрдэлтэнд үзүүлж буй сөрөг нөлөө нэмэгдсээр байна. Энэ хуулиуд батлагдсанаар 40 хувьтай байгаа далд эдийн засаг багасч, тэр хөрөнгө орлого эдийн засгийн эргэлтэд орох нь Монгол Улсын эрх ашигт хамгийн их нийцэх, чухал ач холбогдолтой байх болно. Тэр төрийн болон улс төрийн өндөр албан тушаалтантай холбоотой авлига, хээл хахууль зуучилсан зэрэг хэргийгөршөөлд хамруулахгүй гээд хуулийн төсөлд биччихсэн байна лээ.

Ийм байхад л цөөнхийн зарим гишүүн өөрсдийгөө чөлөөлөх гэлээ гээд илт үндэслэлгүй яриад байгаа нь ойлгомжгүй асуудал. Ер нь УИХ дахь цөөнхийн үндсэн ажил нь иргэдийн сонголтоор эрх барьж байгаа олонхийг муухай харагдуулах явдал болсныг олон нийт мэддэг болсон байна лээ. Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед УИХ-ын чуулганы хугацааны 60 гаруй хувьд нь хэн нэгнийг огцруулах асуудал ярьсан нь үүнийг нотлоод байх шиг байна. Цаашид УИХ-ын олонх, цөөнхийн гишүүнээсээ үл хамаарч улс орны хөгжилд чухал шаардлагатай оновчтой бодлогын шийдвэр гаргахын тулд ухаан уралдуулах, бод­лого өрсөлдүүлэх, үндсэн үүрэгтэй, тийм тангараг өргөснөө гишүүд байнга барим­талж ажилладаг болмоор байна. Үүнийг ч сонгогчид ялгаж сурсан шүү дээ. Эдийн засаг өндөр өсөлттэй үед бизнесээ өөдрөгөөр төсөөлж байсан баялаг бүтээгчид, энэ өсөлт нь огцом саарсан болон үндэсний валютын ханшийн уналтаас хүнд байдалд орсон нь эдгээр хуулийг баталж гаргах шалтгаан болсон.

–Баасан гаригийн чуулганы хуралдаанаар Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хуулийг батлан гаргалаа. Уг хууль батлан гарсан өдрөөсөө хойш хэрэгжихээр тусгасан байна лээ. Энэ хуулийн талаар ярихгүй юу?

-Энэ хуулийг гаргахын ач холбогдлын ихэнхийг дээр ярьсан. Энэ хуулиар ямар төрлийн татвар, хөрөнгийн зөрчлийг өршөөлд хамруулах вэ гэдгийг тодорхойзааж өгсөн байгаа. Энэ хууль сайн,үр дүнтэй хэрэгжих эсэх нь Өршөөлийн хууль батлагдах эсэхээс шууд хамаарна.

–Энэ хууль батлагдан гарсан юм чинь нуусан орлогоо хүмүүс ил болгох хандлага хэр байгаа вэ. Зарим гишүүний хувьд энэ хуулийн нэрийн доор бүхнийг нь ил болгоод дараа нь эрүү үүсгээд шалгаад явна гэдэг зүйлийг яриад байсан л даа?

-Далд байдалтай байгаа хөрөнгө,орлогоос дээр дурьдсан хуулиуд батлагд­санаар ил гарах хэмжээг урьдчилж тодорхой хэлэх боломжгүй. Судалгаанаас таамаглаж хэлэхэд далд эдийн засаг 40 орчим хувьтай байгаа гэх бөгөөд, энэ нь найм орчим их наяд төгрөг. Бүгд ил болно гэж байхгүй болов уу, нарийн тоо хэлэх боломжгүй.

–Хуулийн хугацааны үргэлжлэл хэр удаан байх вэ. Энэ хүрээнд хэр хэмжээний мөнгө ил болох боломжтой бол?

-Хуулийн үйлчлэх хугацаа гурав хүртэл сар байхад хангалттай болов уу даа.

–Та Монгол Японы парламентын холбооны тэргүүн. Монгол Японы хооронд визгүй зорчихоор болжээ. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Монголчууд Японд тодорхой хугацаанд визгүй зорчих асуудал Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулах үеэр Япон улсад айлчилсан Ерөнхий сайд болон УИХ-ын даргын айлчлалын үеэр идэвхтэй яригдаж байсан. Монголчууд Японд визгүй зорчдог болсноор Эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын тусгайлсан эрх зүйн орчинтой болсон хоёр орны иргэдийн харилцан зорчилт нэмэгдэж, ингэснээр хоёр тийш чиглэсэн мэдээлэл, мөнгө, технологийн урсгал нэмэгдэх нь дамжиггүй.

Э.ЭНХБОЛД

Хийлч Ч.Дэлгэрцэцэгтэй ярилцлаа.

–Таныг өөрийн “Deegii’s music school” хөгжмийн сургуулиа нээгээд завгүй байгаа гэж сонссон. Сургуулиа хэзээ нээсэн бэ. Уран бүтээл дээрээ ажиллаж байгаа юу?

-Сүүлийн үед уран бүтээл гэхээсээ илүү хөгжмийн сургуульдаа анхаарал хандуулж байна. Сургуулиа энэ оны дөрөвдүгээр сард нээсэн. Нэгэнт эхэлсэн ажил учраас тэрэндээ санаа тавиад ажиллаж байна.

–Хэдээс хэдэн насныхан хичээллэж болох вэ?

-Таваас дээш насныхан гэсэн ангилалтай байгаа. Хүүхдүүдийн хөгжлөөс л хамаарна. Хичээлийн дараа буюу 14.00 цагаас хойш орой болтол хичээллэж байгаа.

–Сургууль тань нээгд­сэнээс хойш ямар хүмүүс ирж хичээллэж байна?

-40 хүрч байгаа мөртлөө хөгжмөөр нэг ч гэсэн ая тоглоод сурчих юмсан гэж олон жил бодож явлаа, хэзээ ч боломж нь бүрддэггүй байсан юм гээд ирж байна. Нөгөө талаас одооны хүмүүс хүүхдүүдээ багаас нь хөгжмийн боловсрол эзэмшүүлэх нь үүрэг гэж үздэг болжээ. Энэ нь ч зөв л дөө. Би хүүхдүүдээс нь гадна эцэг, эхчүүддээ бас их анхаарал хандуулдаг юм. Хүүхэд гэдэг бол порлон. Тэр хүүхдэд юу зааж, юу өгнө бүгдийг хурдан сурдаг. Тэд хүүхдээ зүгээр нэг мундаг математикч болгоод өсгөчихье гэж боддоггүй. Дотоод хүн гэдэг талаас нь хөгжүүлэх юмсан гэсэн мундаг хүсэлтэй эцэг, эхчүүд ирдэг юм. Тэр хүүхдийг өсгөж хүмүүжүүлж байгаа эцэг, эхчүүд миний хувьд маш том сонирхолтой сэдэв болдог.

–Сургуулийн төлбөрийн хувьд ямархуу вэ?

-Хүмүүс манай сургуулийг үнэтэй гэж ойлгоод бэргэдэг. Би тэрэн дээр том хаалт тавимаар байна. Өнөөдөр нэг дэлгүүр ороод долоо хоногийн хүнсээ авахад хэдэн төгрөг болдог билээ. Гэтэл үнэндээ хоол гэхээсээ илүү хор цуглуулдаг шүү дээ. Хоёр тор хүнс аваад гарахад л 200 мянган төгрөг болно. Гэтэл манай сургалтын төлбөр хоёр тор хүнснээс хямдхан. Сарын хугацаанд найман удаагийн ганцаарчилсан сургалтыг хүүхдэдээ зориулна. Бүтэн сар хүүхэд тань хөгжмийн ертөнцөөр амьдарна гэдэг маш том боловсрол. Тэр талаас нь харж хүүхдүүдээ явуулаарай гэж би зөвлөмөөр байгаа юм.

–Та анх хийл хөгжмийг хүмүүст таниулж, их хурдан олонд танигдсан. Тухайн үед менежментээ яаж хийсэн бэ?

-Өнөөдрийнхтэй харьцуул­бал хийл хөгжмийг олон хүн тоглодоггүй байсан. Би анх удаа хийл хөгжмийн CD гэж гаргаж байлаа. Анхны юм гэдэг сонин, содон учраас хүмүүст хүрэх нь хурдан байсан. Дээрээс нь сонгосон зохиол нь их оновчтой болсон байх. “Хэнтийн өндөр ууланд” гэсэн аялгуу маань монголчуудын бахархал болсон зохиол учраас хэн ч гэсэн гоё хувилбараар тоглоод гараад ирэхээр содон байсан. Менежмент гэж яривал зөв сонголт. Тухайн үед үнэхээр анхдагч байсан учраас хүмүүст их таалагдсан байх.

-“Үлэмжийн чанар” дууг үсээ хусаад, хагас нүцгэн тоглож байсан чинь бас содон шийдэж, багагүй зориг гаргаж хийлээ дээ гэж харах хүн олон байсан. Тэр талаараа дурсаж яриач?

-Эргээд харахад бараг 10 жилийн өмнө хийгдсэн уран бүтээл. Өнөөдрийг хүртэл хүмүүс ярьж, үздэг. Хийвэл хийсэн шиг хийх хэрэгтэй гэдэг шүү дээ. Тэгж хийх нь хамгийн чухал. Их ч зориг гаргасан. Хийвэл хийсэн шиг хийе гэдгийн дотор том зорилго агуулагдаж байгаа. Тэр зохиолыг маш их судалж хийсэн учраас чанартай болсон. Хэзээд хуучрахгүй байгаагийн гол шалтгаан нь энэ байх.

–Таныг долоон настайгаа­саа хийл хөгжмөөр хичээл­лэж эхэлсэн гэдэг. Яагаад хийл хөгжмөөр хичээл­лэхээр болсон юм бэ?

-Хөгжим бүжгийн коллежид хийлийн ангид ороод л хийлийн мэргэжлээр явсаар байгаад өдий хүрлээ. Одоо эргээд харахаар хувь заяаны л асуудал. Заримдаа хүн өөрөө сонгодог бол заримдаа өөрөө сонгогддог. Долоон настай хүүхэд дурлаад өөрийнхөө хүсэл зоригоор сонгохгүй шүү дээ.

–Таныг их сургуульд орох­доо өөр мэргэжил сонгосон гэдэг юм билээ?

-Хөгжим бүжгийн коллеж төгсөөд 1998 онд хүн болгон англи хэл сурч эхэлж байсан үе. Гуравдагч улс гүрэн Монголын өмнө нээгдэж байсан цаг. Хөгжмийн хүн гэхээр хөгжмөөрөө яваад байвал уйтгартай шүү дээ. Энэ нь өрөөсгөл ойлголт. Тиймээс хэлтэй бол хөлтэй гэдэг утгаараа хэлээ сонгож ШУТИС-ийн орчуулагчийн ангид орж байлаа. Хөгжмийнхөө хажуугаар инженер, орчуулагч мэргэжилтэй болсон шүү.

Сургуулиа төгсөөд 2002 онд Америк руу явж тэндхийн СУИС-ийг хийл хөгжмөөрөө суралцаж төгссөн. Дараа нь Монголдоо ирэхийг үнэхээр их хүссэн. Би Монголдоо байх дуртай. Монголдоо байхаар өөрийнхөө дуртай амттай амьдралаар амьдарч чаддаг. Америкт сурсны хувьд мэргэжлийн гэхээсээ илүү маш том амьдралын туршлага болсон доо. Яагаад гэвэл 20 настай хүн заавал гадаадын их дээд сургуулиудад суралцах ёстой гэдэг шүү дээ. Тэр миний залуу насны маш том мөрөөдөл байсан. Мөрөөдлөө биелүүлсэн. Амьдралыг таньж, хүн болох сургуулилтыг тэнд илүү хийсэн дээ.

–Бага залуу насны чинь талаар ярилцъя. Та айлын хэд дэх хүүхэд вэ. Аав, ээж тань юу гэж захидаг байв?

-Дөрвөн хүүхэдтэй айлын бага нь. Миний бага залуу нас социализмын үед өнгөрсөн. Одоо хүмүүст үлгэр домог шиг сонсогддог болж. Тухайн үед бүх зүйл нийгмээрээ хүмүүждэг байсан. Хувийн амбиц байгаагүй. Хувийн юм гэж ерөөсөө байгаагүй шүү дээ. Улс нь цаанаасаа ясли, цэцэрлэг, сургууль гээд л бараг нийгмийн хүн болж хүмүүждэг байсан. Улс орон хүмүүсээ төрөхөөс өсөх, сурах хүртэл нь бэлтгэдэг үе байлаа. Ээж, аав ажилдаа явна. Улс орондоо зүтгэнэ. Үүний хариуд хүүхдүүд нь сургуульд суралцдаг байлаа. Одоо бол улс орон гэхээсээ илүү хувь хүн өөрийнхөө төлөө зүтгэдэг болсон цаг. Тэр утгаараа эргээд маш өндөр үнээр хүүхдэдээ боловсрол олгодог болсон.

–Уран бүтээлийнхээ онцлогийг яриач. Эрс тэрс ялгаатай бүтээл гаргаж байв уу?

-Миний мэргэжлийн хувьд онцлог нь сонгодог урлаг. Сонгодог урлагийг яагаад ч толгойг нь доош харуулж болохгүй. Сонгодог гэдэг зүйлийг хэзээ ч хэн ч эвдэж болдоггүй юм. Түүнийг баримтлахгүй байх аргагүй. Дээрээс нь сонгодог хөгжим гэдэг хэдэн зууны өмнө хөгжчихсөн зүйл. Өнөөдөр бид ямар зуунд амьдарч байгаа билээ. Тэр цаг үеэ мэдрэхгүй бол бас их хэцүү. Яг энэ хоёр зүйлийн огтлолцол дээр миний уран бүтээл оршдог. Одоо цаг дээр өнөөдрийн хүмүүсийн хөгжмийг ойлгох потенциал ямар байна тэрэнд тааруулж уран бүтээлээ хийх ёстой. Уран бүтээлийн гол чиг сонгодог дээр тулгуурласан мөртлөө өнөөдрийн массын сэтгэхүйд зориулсан зүйл хийдэг. Угаасаа урлагийнхны даалгавар хүмүүст дэлгэрүү­лэх, сэнхрүүлэх, нийгмийг зөөлрүүлэх үүрэгтэй. Үндсэн философийг нь барьж уран бүтээлээ хийдэг. Тэрнээс биш айхтар эвдээд харыг цагаан болгож, цагааныг хар болгож хийнэ гэж байхгүй л дээ. Магадгүй сонгодог урлагийг цахилгаан хөгжмөөр тоглож байгаа нь хүмүүст айхтар эвдлээ гэж харагддаг байж болох юм. Чингис хаантайгаа зүйрлэхэд л тэр олон мянган цэргийнхээ өмнө гараад яаж ярьдаг байсныг мэдэхгүй. Гэтэл одоо микрофон, спикер гээд асар өндөр хүчин чадалтай цаг үеийн ололтууд гарсан. Яг л тэрэн шиг үндсэн хэв маяг байгаа ч технологийг л ашигласан хэрэг.

–Та хийл цуглуулдаг уу?

-Цуглуулга гэхгүй байх. Миний хувьд хэрэгцээтэй л багаж маань шүү дээ. Надад үндсэн аяа тоглодог сонгодог хийл, сайн чанарын буюу сүүлийн үеийн цахилгаан хийлүүд байгаа. Сонгодог хийл жинхэнэ мастерийн уран бүтээлээ гаргах зэвсэг учраас хамгийн үнэтэй байдаг.Цахилгаан хийлийг энд тэнд явж байхдаа авчихдаг юм. Голчлон “Yamaha” брэндийн хийлээр тоглодог.

–Найз нөхдийнхөө талаар яриагаа үргэлжлүүлье. Амьдралд хэрэгцээтэй зүйлийн нэг шүү дээ?

-Миний хувьд хүн өөрөө маш олон талсттай болор гэж ойлгодог. Тэр олон талстыг бүрэн гүйцэд ойлгох найз гэдэг маш ховор. Би аливаа юманд хавчиг байхыг хүсдэггүй. Бүх төрлийн хүмүүсийг хүлээж авах шугам нь өргөн байх ёстой гэж үздэг. Ер нь олон найзтай байна гэдэг өөрөө өөрийгөө олох хамгийн гол зэвсэг. Хүнийг таниад байх нь юу юм, өөрийгөө л нээдэг юм.

–Таны барим­талдаг зарчим?

-Өөрөө өөртөө үнэнч байх. Энэ амьдарч байгаа цаг хугацаа бол миний цаг хугацаа. Энэ хугацаандаа өөрөө өөртөө үнэнч амьдрах юмсан гэж боддог. Нэг ч гэсэн илүү амьсгалах юмсан. Миний төлөө хэн ч амьсгалж чадахгүй. Би ч гэсэн хэний ч төлөө амьсгалж чадахгүй шүү дээ. Тиймээс миний хувьд маш том зүйл бол өөрөө өөртөө зориулсан амьсгал бүр минийх байгаасай гэж хүсдэг.

–Гэр бүлээ танилцуу­лаач?

-Хүмүүс мэднэ шүү дээ. Дэлгээтэй ном шиг байхыг хүсдэггүй.

–Та өөртөө хэр их цаг зав гаргадаг вэ?

-Өөртөө цаг гаргана. Би л өөртөө цаг гаргахгүй бол хэн миний өмнөөс надад цаг гаргах вэ дээ. Тэр бол үндсэн шугам. Эмэгтэй хүний хувьд өөртөө цаг гаргаж чадна гэдэг маш том арчаа.

–Чингисийн талбай дээр “Учиртай гурван тол­гой” дуурь тоглоход хүмүүс сонгодог урлагийг гудамжинд гаргачихлаа гэж нэлээд шүүмжилсэн. Та ямар бодолтой байна?

-Тэр хүмүүсийн харж буй амьдралын өнцөг тийм л хар бараан байгаа юм. Ард түмэн олон ургальч санааг гаргадаг гэдэг шүү дээ. Үнэхээр сайхан цэцэг ургуулаад харуулсан ч гэсэн тэр дундаас шүүмжлэх хүн гарч ирнэ. Тиймээс хар бараан зүйлд ач холбогдол өгөхөө больцгооё гэж л хэлмээр байна. Урьд хожид болоогүй л сайхан наадам боллоо шүү дээ. Сайхныг нь магтвал тэрийг хийж байгаа хүмүүсийн сэтгэл улам баярлаж, урам орно. Миний хувьд гайхамшигтай санагдсан. Наадмын өдрүүдэд талбай дээр өнжлөө дөө гэдэг шиг л юм болсон доо.

–Та жил болгон тоглолтоо хийдэг шүү дээ. Энэ жилийн тов гарсан уу?

-Яг шийдэгдээгүй байна. Амьдрал баялаг юм чинь гэнэт л хийнэ дээ.

–Өөрийн чинь хувьд хамгийн хайртай уран бүтээлээ нэрлээч гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Миний тоглодог бүх л уран бүтээл миний хувьд үнэ цэнтэй. Ард нь гарсны дараа эргээд харахад яаж энэ бүгдийг хийсэн юм бэ гэж боддог. Одоо харахад дандаа 20-иод насны уран бүтээл байгаа юм. Гоё ч нас байдаг юм байна. Ер нь 30 хүрээгүй байхдаа л ихзүйл хийчихмээр юм биш үү. Эрсдлээ сайн мэдэхгүй маш их зоригтой байдаг үе. Хүн алдаж болно. Зовох ч байх. Гэхдээ тэр үед зовж байгаагаа ч мэддэггүй юм билээ. 30 нас гараад ирэхээр хашир болчихдог юм байна. Эрсдлээ их боддог болж. Магадгүй 30-аас өмнөх насныхан уншиж байвал залуудаа хийсэн ямар ч ажил хэрэгтэй, амттай байдаг юм шүү гэж хэлье.

–Хэдэн цомог гаргасан билээ. Цомгууд тань хоорондоо ялгаатай юу?

-Би дөрвөн цомог гаргаж байсан. Уран бүтээлийн үе байж дээ. Ардын дууг орчин үеийн хэв маягт оруулаад сүүлдээ тэр нь этник гэдэг хэллэг болсон байгаа. Яг сонгодог чиглэлээр цэвэр хийлээр бас нэг цомог гаргаж байлаа. Дээрээс нь хамтарсан уран бүтээл их хийсэн. Хамгийн сүүлд “Мint” клубээс зохион байгуулсан шоунд дуучин Энхзолтой хамтарч гоё транс ая хийсэн байна лээ. Тэгэхээр уран бүтээлийн хэв маяг хязгаарлагдахгүй л дээ. Яагаад гэвэл хийл хөгжим өөрөө юу л бол юу тоглож болдог. Уртын дуу ч тоглож болно.

–Та ямар мөрөөдөлтэй хүн бэ?

-Мөрөөдөл чинь бас сүүлийн үед шунал ч юм шиг болчих гээд байгаа шүү. Мэдээж мөрөөдөлгүй яахав. Өнөөдөр би өөрийн гэсэн сургууль дээрээ сууж байна. Сургууль маань 10-аад анги танхимтай. Гэхдээ давуулаад мөрөөдөхөд тусдаа биеэ даасан зургаа, долоон давхар байшин байгаасай гэж хүсч байна. Гаднаас нь харахаар нэвт харагддаг. Нэг давхар нь тэр чигээрээ бүжгийнх, хоёр давхар нь бүтэн оркестр суугаад тоглодог. Гурван давхар нь ганцаарчилсан ангиудтай. Доороо бас концертын гоё заалтай байгаасай гэж хүсч байна. Тэр байшин маань метроны буудлын хажууд эсвэл вагоны хажууд байрлалтай зөрж өнгөрч байгаа хүмүүст нэвт харагддаг. Орой гэрэл асаахад бүх зүйл нь ил харагддаг шил, толь болсон урлагийн гоё сургууль мөрөөдөж байна.

С.Ариунжаргал

Манай сонин энэ удаагийн “Баялаг бүтээгч” буландаа газардуулгын систем болон Аянгын хамгаалт, нисэх буудлын хяналт зөвлөгөө зэрэг олон талт үйлчилгээ үзүүлдэг манай улсын томоохон инженерингийн компани болох “АЧ СВС” ХХК-ийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээг олон нийтэд сурталчлан танилцуулахыг зорилоо.

“АЧ СВС” ХХК нь 2007 онд байгуулагдсан бөгөөд төслийн удирдлага, тоног төхөөрөмжийн нийлүүлэлт, угсралт, сургалт, гадаад худалдаа, системийн интеграци зэрэг инженерингийн чиглэлийн ажлуудыг гүйцэтгэдэг Инженеринг, төслийн удирдлагын болон зөвлөх компани юм. Тус компани иргэний нисэхийн төрөл бүрийн чиглэлээр мэргэжлийн өндөр түвшний зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх, менежментийн зөвлөгөө өгөх, нисэх буудлын техник-эдийн засгийн үндэслэл судалгаа боловсруулах, нисэх буудлын төлөвлөлт, дизайн хийх, нисэхийн бүтээн байгуулалт болон үйлдвэрлэлийн гэрчилгээжүүлэлтийн асуудлаар төрийн байгууллагуудтай хамтран ажиллахад зөвлөгөөгөөр хангах, нисэхийн аюулгүй ажиллагаа, аюулгүй байдлын тоног төхөөрөмж, хэрэгслийг техникийн шаардлагын дагуу нийлүүлж суурилуулах, засвар үйлчилгээ хийх, сургалт явуулах зэрэг өргөн хүрээний үйлчилгээ үзүүлэгч, Монгол Улсын иргэний нисэхийн салбарт анхдагч бөгөөд өргөн туршлагатай, хариуцлагатай зөвлөх, инженер-компани бөгөөд гадаад худалдаа, цахилгаан, холбооны салбарт үйл ажиллагаа мөн явуулдаг ажээ.

ГАЗАРДУУЛГЫН СИСТЕМ БОЛОН АЯНГЫН ХАМГААЛАЛТ

Газардуулга гэж хүмүүс их сонссон боловч чухам ямар үүрэг, ач тустай талаар сайн мэдэхгүй. Бидний олонхи нь газардуулгыг аянга цахилгаанаас авран хамгаалах хэрэгсэл гэсэн ерөнхий ойлголттой байдаг.

Энэ утгаараа газардуулга бол үйлдвэр, цахилгаан станцад л хэрэгтэй болохоос айл гэр, албан тасалгаанд хэрэггүй гэж үздэг. Гэтэл аливаа барилга байгууламжийн хаана ч хэрэг болох ба үргэлж ашиглагдаж байх ёстой талаар мэддэггүй байжээ. Бидний өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэж байдаг цахилгаан хэрэгслүүдийн гурван сэрээтэй залгуурт хүртэл мөнөөх газардуулга хэмээх ач тустай зүйлийн зарчим хадгалагдаж, биднийг болзошгүй аюулаас хамгаалж байдаг байх нь. Энэ талаар “АЧ СВС” ХХК нарийн мэргэжлийн зөвлөгөө өгч ажилладаг юм байна. Компанийн үйлчилгээний хариуцлага нь иргэний нисэхийн аюулгүй ажиллагаа болон аюулгүй байдлын стандарт шаардлагад нийцсэн үйлчилгээ үзүүлэхээс гадна хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, байгаль орчны хамгаалалт, чанар баталгаажуулалтыг олон улсын шаардлагад нийцүүлэн компанийн дотоод ба гадаад үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж, хэрэгжүүлж ажилладаг аж. Нэг үгээр бол “АЧ СВС” газардуулгын төрөл бүрийн тоног төрөөрөмжийг нийлүүлж, газардуулга угсралт гүйцэтгэлийн ажлыг хийж өгч байгаа юм байна.

Мөн тус компанид мэргэжлээрээ 20-иос дээш жил ажилласан өргөн туршлагатай, агаарын тээврийн зохицуулалт, агаарын хөлгийн ашиглалт, нисэхийн эдийн засаг, менежмент, нисэх буудал ба аэродромын үйлчилгээ, нислэгийн хөдөлгөөний үйлчилгээ, агаарын навигацийн үйлчилгээ, газрын үйлчилгээ гэх мэт олон төрлөөр мэргэжлийн зөвлөхүүд ажилладаг ба олон улсын стандарт шаардлагад нийцсэн чанартай бүтээгдэхүүнийг захиалагч, үйлчлүүлэгч нартаа хүргэх, мэдлэг, туршлага ноу-хаугаа хуваалцан ажилдаг байна.

Компанийн сүүлийн жилүүдэд хийж гүйцэтгэсэн томоохон ажлуудаас дурьдвал:

• Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрт баригдсан Ханбумбат нисэх буудлын дизайн гаргалт, зураг төслийн боловсруулалт, төслийн зөвлөх үйлчилгээ, техникийн хяналт, аэронавигацийн ба нисэхийн үйл ажиллагааны болон нисэхийн аюулгүй байдлын тоног төхөөрөмжийн нийлүүлэлт, угсралт, нисэх буудлын ашиглалтад оруулалт, гэрчилгээжүүлэлтийн бэлтгэл, бусад.

•Ханбумбат нисэх буудлын барилга угсралтын ажлын техникийн шаардлагын боловсруулалт.

•Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутаг дэвсгэр дэх Овоот нисэх буудлын аэродромын байдлын шинжилгээ/судалгаа, их засварын ажил.

•Олон улсын Төслийн менежментийн институтээс гаргасан Төслийн менежментийн мэдлэгийн багц (PMBOK-Project Management Body of Knowledge)-ыг тус институтын зөвшөөрлийн дагуу Монгол Улсад нутагшуулах ажил зэргийг нэрлэж болох аж.

Тоногтөхөөрөмж БОЛОН УГСРАЛТ үйлчилгээ

“АЧ СВС” компани нь газардуулга, аянгын хамгаалалтын төхөөрөмж үйлдвэрлэгч БНХАУ-ын Thunder Eagle Technology компанитай хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд тус компанийн газардуулгын зэс бүрээстэй ган гадас, зэс утас, зэс бүрээстэй ган утас, газардуулгын хомучик холбоосууд болон гагнуурын хэв, гагнагч нунтаг, газардуулгын эсэргүүцэл бууруулагч газардуулга, аянгын хамгаалалтын зориулалттай орчин үеийн технологиор үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг ашиглан тоног төхөөрөмж болон барилга байгууламжид газардуулга, аянгын хамгаалалтын ажил хийн гүйцэтгэж байна. Мөн борлуулалт худалдан авалт хийж байгаа юм байна.

Компанийн инженерүүд Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Ханбумбат нисэх буудлын цаг уурын автомат станц MAWS 301-ийн аянгын хамгаалалт ба газардуулга, Үүлний өндөр хэмжигч Ceilometer CL31 төхөөрөмжийн газардуулга, ИНЕГ-ын харьяа Баянхонгор, Ховд, Өлгий, Дэглий цагаан, Доной, Мөрөн, Чойбалсан, Гурвансайхан нисэх буудлуудын перроны газардуулга, Дэглий цагаан, Өлгий, Ховд, Доной, Алтай, Баянхонгор, Мандалговь, Гурвансайхан, Баруун-Урт, Өндөрхаан, Мөрөн нисэх буудлуудын цаг уурын автомат станц MAWS 301-ийн аянга зайлуулагч ба газардуулга, УСУГ-ын харьяа цэвэр усны худгуудын хлорын байрны аянга зайлуулагч ба газардуулга, Хэт Моторс компанийн шинэ байранд газардуулга болон аянга зайлуулагчийн ажлуудыг хийжээ. Тэд одоо таны тоног төхөөрөмжид газардуулга, аянгын найдвартай хамгаалалтыг санал болгож байна.

“АЧ СВС” ХХК нь иргэний нисэхийн салбарт хэрэглэгдэх төрөл бүрийн техник, тоног төхөөрөмжийн техникийн шаардлагыг боловсруулах, олон улсын болон Монгол Улсын холбогдох шаардлагыг хангасан тоног төхөөрөмжийг нийлүүлэх, суурилуулах, сургалт явуулах, ашиглалтад оруулах ажлыг мэргэжлийн өндөр түвшинд гүйцэтгэдэг юм байна. Мөн тэд тоног төхөөрөмж нийлүүлэн, захиалагчид хүлээлгэн өгснөөр өөрийн үүргийг бүрэн биелүүлсэн гэж үздэггүй ба ашиглалтад оруулсны дараах хяналт шалгалт, арчилгаа, үйлчилгээ, сэлбэг материалын хангалт зэргийг тасралтгүй үзүүлэх зарчмыг хатуу баримтлан ажилладаг нь олон компани, аж ахуй нэгжийн талархлыг хүлээжээ.

“АЧ СВС” ХХК нь гадаад, дотоодын өөрийн харилцагч байгууллага, компаниудтай харилцан итгэлцэл, удаан хугацааны тогтвортой нягт хамтын ажиллагааны үндсэн дээр ажиллахыг эрхэмлэдэг ба иргэний нисэхийн салбарт нэр бүхий үйлдвэрлэгч нарын Монгол дахь албан ёсны төлөөлөгчийн үүргийг гүйцэтгэж байгаа юм байна. Тухайлбал,

•Иргэний нисэхийн аюулгүй байдлын тоног төхөөрөмж, системийн үйлдвэрлэгч, дэлхийд тэргүүн эгнээнд жагсдаг Англи улсад бүртгэлтэй Smiths Detection (хуучнаар Hei­mann Systems) компани.

•АНУ-ын аэродромын болон ялангуяа Гал унтраах, авран хамгаалах үйлчилгээний тоног төхөөрөмж, автомашин үйлдвэрлэгч Oshkosh Corpora­tion.

•Цаг уурын тоног төхөөрөмж, систем үйлдвэрлэгч Финланд Улсын Vaisala компани зэрэг дэлхийд тэргүүлдэг компаниуд ажээ.

“АЧ СВС” ХХК нь өөрийн үйл ажиллагаандаа захиалагчийн хүсэлт, чанарыг эрхэмлэдэг ба чанартай, үр бүтээмжтэй, олон улсад танигдсан бөгөөд үнэ өртгийн хувьд аль болохуйц боломжтой тоног төхөөрөмж, системийг Монгол Улсад нийлүүлэхийг эрмэлздэг.

Мөн түүнчлэн гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтын хүрээнд иргэний нисэхийн тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт хийх, системийн бүрэн өөрчлөлт хийх, дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлэх чиглэлээр олон төсөл арга хэмжээг удирдан, гар бие оролцож ирсэн туршлагатай менежер, төслийн удирдагч, гадаад худалдааны ажилтнуудтай гэнэ.

“АЧ СВС” ХХК нь өөрийн үйл ажиллагаандаа гадаад харилцаа, мэргэжлийн туршлагатай боловсон хүчин, тэдний өргөн туршлага, компанийн тогтсон соёл зэрэг бүх нөөц бололцоогоо ашиглан дайчилж чаддаг компани юм билээ.

Хаяг: СБД, Энхтайвны өргөн чөлөө 36, УжМ Байр 201 тоот

Холбогдох утас: 70009767, 99114130, 89015200

дэлгэрэнгүй мэдээллийг: www.achhold­ing.mn-ээс аваарай

Г.ДОРЖ

Ардчилсан нам
өөртөө итгэлтэй бай, өөрсдийн гишүүддээ итгэ. Өөрсдөөсөө кайф аваад цааш яв.
Өөртөө, өөрсдийнхөндөө итгэдэггүй л дээ. МАН-тай хамтарч Засгийн газар
байгуулсан шүү дээ. Аль ч намд адгийн шаарууд байдаг. Тэд бол цөөхөн. Том эрх
ашгаа бодоод тийм юмнуудаа дийлэнх олонх нь үл тоогоод явах ёстой юм л даа.
Тэгж чадаагүй учраас л өнөөдрийн улс төрийн нөхцөл байдал үүслээ шүү дээ. Ард
түмэн АН-д итгээд, та нар л төр барь гэж 2012 оны сонгуулиар олонх болгосон.
Өрсөлдөгч намыг нь цөөнх болгосон. Тэгтэл өөрсөндөө итгэхгүй, өрсөлдөгч хамгийн
том улс төрийн хүчнээ гуйж авчраад Засгийн газарт хамтарцгаасан. Хамтдаа хэсэг
яваад тарыг нь таниад, өөрсдөө эргээд хүнд байдалд орсон хойноо Засгаасаа шахаж
гаргалаа. Засгийн газарт хамтарсан өдрөөсөө эхлэн МАН-ын сайдууд очсон
яамдынхаа боловсон хүчинг тэр чигээр нь халж, хамаатан садан, хамтрагчдаа албан
тушаалд тавьж эхэлсэн. Лавтай 500 орчим төрийн албан хаагч үндэслэлгүй ажлаасаа
халагдсан нь бүгд АН-ын гишүүн байсан хүмүүс байдаг. Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт
хоёр бол “За дүүрч, одоо ингээд улс орныхоо ажлыг хийх байх” гэж нүдэн балай,
чихэн дүлий зүтгэсэн. Гэтэл өнөө МАН-ын сайдууд нь залгуулаад сонгуулийн
ажилдаа ханцуй шамлаад орчихсон. Тэр байтугай УИХ дотор байгаа МАН-ын бүлгийн
гишүүд нь Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг үргэлж зүхэж, Баруун бүсийн зам,
Хөшигтийн хөндийн замын ажлыг зогсоосон. Засгийн газраас өргөн барьсан хуулийн
50 хувиас дээшийг нь Ардын нам эсэргүүцсэн.
Үүнийг яаж хамтарсан гэхэв. Н.Алтанхуягийн үед ч МАН ажил хийлгээгүй шиг
Ч.Сайханбилэгийн үед хамтраад ч тэд ажил явуулсангүй. Хэдэн зуун хамаатан
садан, хамтрагчдаа ажилтай болгосныг нь ажил гэхгүй юм бол. Ийм байдалтай эвсэж
хамтрах нь угаасаа утгагүй зүйл болж хувирсны эцэст ийнхүү Засгийн газраас
МАН-ын зургаан сайдыг гаргалаа. Улс төрийн агуулгаараа бол Засаглалд олонх
байгаа намын дарга улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд хамгийн том нь. Түүний
шийдвэр хамгийн бодитой. Тийм болохоор АН-ын дарга З.Энхболд “Ажлаа муу хийж
байгаа хэдэн сайдыг чөлөөлөх нь асуудал биш, ямар Засгийн газрыг огцруулж
байгаа биш” хэмээн байр сууриа олон нийтэд ил тодорхой илэрхийлсэн. Энэ байр
суурь нь бодит биелэл болж өчигдрийн УИХ-ын чуулганаар Шадар сайд У.Хүрэлсүх,
Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбат, Барилга хот байгуулалтын сайд Д.Цогтбаатар, Зам
тээврийн сайд Н.Төмөрхүү, Хөдөлмөрийн сайд С.Чинзориг, Байгаль орчин, аялал жуучлалын сайд
Д.Оюунхорол нарыг үүрэгт ажлаас нь чөлөөллөө.

Урьд нь энэ хоёр
нам эвсэж Засгийн газрыг байгуулж байсаан. С.Баярын Засгийн газрын үед. МАН-ын
зүгээс хамтрахыг гуйсан шалтгаан нь тодорхой байсан. Нэгдүгээрт, Долоон сарын
1-ний хэрэг явдлыг гарцаагүй намжаах шаардлага гарсан. Ингэхийн тулд сөрөг
хүчин АН-тайгаа эвсэж найрсах. Хоёрдугаарт, Оюу толгойг хөдөлгөх зайлшгүй
шаардлага С.Баярт байсан. Тэгэхийн тулд АН-тай эвсэх найрсах. Ийм том
шалтгаанууд байсан учраас нэг зоонтог дор зогсож аадар бороонд цохиулахгүй
өнгөрөхийг хичээлгүй яахав. Өмнөх эвслийн суурь шалтгаан ийм байсан бол
өнөөдрийн АН-МАН хоёрын 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 9-ний өдөр байгуулсан
Харилцан итгэлцэл, хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан шалтаг шалтгаан нь юу
байв. Дээрх хоёрын хэмжээний том шалтгаан байсан уу? Байсан нь өөрөө дээрх
хоёроос дэндүү жаахан эрх ашгийн нэгдлүүд байв уу? Үүний учрыг мэдэх хүмүүс нь
мэдэж байгаа.

“Ингэх л байсан юм бол эхнээсээ юу гэж эвсэж
Засаг байгуулъя гэсэн юм” гэдэг үг энэ өдрүүдэд их сонсогдож байна. Тийм л дээ,
эхнээсээ МАН-гүйгээр Засгийн газраа байгуулаад, улс орноо засаглаад явж болоод
л байсан. Тэгсэн л болохоо байгаад явчихсан шүү дээ. Өнөөдрийн энэ бүх
Засаглалын тогтворгүй байдлын эхлэл нь өөрсдөөс нь эхтэйг АН бас хүлээн
зөвшөөрөх л ёстой. Арай хийж нэг юм сонгуулиар олонхи болсон. Азгүй нь АН-ынхан
засаг барилаа гэсэн юм шиг Монгол Улсын ганц ахиухан мөнгө олж байсан эрдэс
баялаг, уул уурхайн баялагийнх нь үнэ олон улсад уначихсан. Үүнийг Чингис
бондоор нөхөж босгоод Н.Алтанхуягийн Засгийн газар ажлыг явуулсан. Гэтэл гэнэт
дан дээл, давхар дээлийн асуудал босч ирсэн. Үүнийг нь сөрөг хүчин овжин
ашигласан. Олон жилийн дараа овоо нэг юм Засаглалын түвшинд олуулаа болж, Засаг
төр барьж үзэж эхэлж байтал шүү. Улс орныг удирдаж авч явах хэмжээнд Ардчилсан
хүчнийг аваачих юм шүү, аваачиж үзэх юм шүү гэсэн олон мянган хүний итгэл
сэтгэл, хүч хөдөлмөр, үнэт зүйл талаар болох шахсаны эцэст ийнхүү олонхийн байр
суурин дээрээ өнөөдөр эргээд очлоо.

Өнөөдөр нөхцөл
байдал иймдээ хүрсэн учраас асуудлыг дараагийн түвшинд харахыг хичээе. Ерөөсөө
Монголын улс төр МАН-гүйгээр явж болох л юм байна шүү дээ. Долоон сарын 1-нийх
шиг гэнэтийн үйл явдал л гарчихгүйн юм бол. Оюу толгой, Таван толгой, Цагаан
суварга… Монголын саалийн үнээнүүд болох бүх том ордыг МАН-тай, МАН-гүй
асуудал нь шийдэгдээд явах л юм байна. АН туршлагажиж байна. Алдаа оноон дээрээ
суралцаж байна. Асуудал болохгүй гэдгийг цаг алдалгүй мэдэрч байна. Боловсон
хүчний хангалттай нөөцтэйгээ 2012 оны сонгуулийн дараагаас эхлэн мэдэж авлаа.
Нийгмийн сэтгэл зүйн 30 хувь баттай АН талд байдаг, нөгөө 30 хувь нь МАН руу.
Үлдсэн 40 хувийг хааш нь татах дээр хэрхэн ажиллах тухайгаа АН мэдэхийн цаагуур
мэддэг улс төрийн хүчин болж төлөвшиж чадлаа. Одоо юунаас болоод МАН-тай заавал
ч үгүй ярилцаж тохирохгүй бол болохгүй гээд байх юм бэ. Хувь хүмүүс, хувь улс
төрчдийн хоорондын харилцааг бол мэдэхгүй. Улс төрийн шийдвэрийн хувьд өнөөдөр
АН, МАН-гүйгээр цаашид улс орны хувь заяаг авч явах хэмжээнд хүрчээ. Үүнийг л
хаа хаанаа хүлээн зөвшөөрөх цаг болж.

Өнөөдөр АН-ын нэр
хүнд ард түмний дунд уналаа гэнэ. Тэгээд МАН-ын нэр хүнд өссөн юм уу. Түүн шиг
худлаа пиар байхгүй. Аль аль нам нь “Бадарчин баярлах болоогүй” гэдгийг мэдэж
байгаа. АН-ын нэр хүнд лав сонгуулийн хэмжээнд хүртлээ унаагүйг судалгаанууд
баталж байгаа юм. Яахав эхнээсээ Засгаараа оролдолгүй явсан бол өнөөд­рийнхөөс
харьцангуй дээр байх боломж байсан. Гэхдээ энэ алдаа нь тэгтлээ улс орны
хөгжлийг татаж чангаах хэмжээнд очоогүй. Харин улс төрийн агуулгаараа гишүүддээ
итгээгүй, ядаж гишүүнээ ажилд томилж чадахгүй юмаа гэхэд ажлаас нь халуулахгүй
байх хэмжээний байр суурьгүйд хүрсэн явдал юм. Энэ нь намд нь дэндүү хор
хохиролтой байлаа. Тэрнээс биш АН-ын гишүүд дэмжигсэд Алтайн таван Богдоос
Соёлз уул хүртэл, Орвог хошууны бор толгойгоос Монгол шарын даваа хүртэл
Монголын энэ өргөн уудам нутгийн хаана нь ч мянга мянгаараа ажиллаж амьдарч
байна. Халхын хавтгайн аль ч захад очоод таван хүнтэй уулзахад гурав нь
гарцаагүй ардчиллын дэмжигч нөхөд байдаг юм шүү дээ. Хэнээс ч хамааралгүйгээр
өөрсдийгөө болгоод ирсэн тэдэнд юу хэрэгтэй юм, өөрийнхөөрөө жаргаж,
өөрийнхөөрөө зовох эрх чөлөөг авчирсан ардчилал л хэрэгтэй шүү дээ.

Монгол ардын намын Шинэчлэлийн хорооны дарга Б.Ганхуягтай ярилцлаа.

-МАН-ын Шинэчлэлийн хорооны зүгээс намын дарга, генсек, бүлгийн дарга нартаа мэдэгдэл хүргүүлсэн байна. Шинэчлэлийн хорооныхон хэсэг чимээгүй байсан хэрнээ яагаад гэнэт мэдэгдэл хүргэх болсон нь сонин байна?

-МАН-ын Шинэчлэлийн хороо намын шинэчлэлийг гүнзгийрүүлэх, ил тод, нээлттэй бөгөөд иргэдийн дэмжлэгийг авч чадах, төлөвшсөн намыг бий болгох олон зорилтыг намын үндсэн дүрэм, хөтөлбөрт 2013 онд хуралдсан хорин долдугаар Их хурлаар хэлэлцүүлэн, суулгаж өгсөн. Эдгээр зорилтууд нь нэг өдрийн дотор хэрэгжчихдэг зүйл биш юм. Харин ч байнга сайжруулж, гүнзгийрүүлэх үүргийг бид хүлээсээр байгаа. Цаашид ч энэ талаар санаачилга гарган ажиллах болно. Бид өнгөрдөг хавар Шинэчлэлийн хорооны Бага хурлаараа “Нийгмийг тэнцвэржүүлэх есөн зарчим” тамга бичгийг боловсруулж, түүнийхээ хүрээнд ажлаа төлөвлөөд явж байгаагийн нэг хэсэг нь манай мэдэгдэлд тусгалаа олсон байгаа.

-Танай хорооны зүгээс хамтарсан Засгийн газарт ажилласан намын бүлэгтээ ямар дүгнэлт өгөх вэ. Эвслийн Засгийн газар байгуулахад МАН-ын зарим гишүүд эсэргүүцэж байсан ч танайхан орсон. Одоо харин Засгаас гарч байгаа асуудал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ. Мэдэгдэлд дурдсанаар үнэхээр танай нам аялдан дагалдагч сул дорой нам болсон юм уу?

-Хамтарсан Засгийн газарт ажилласан сайд нар муу ажиллаагүй. Харин ч Ардчилсан намын сайд нар сайн ажиллаагүйг иргэд хэлж, дүгнэж байгаатай санал нийлнэ. Гэхдээ МАН бол бусад намтай харьцуулахад төлөвшсөн нам гэж ойлгодог, Тиймдээ ч дотоод өрсөлдөөн, шүүмжлэлийг эрүүлээр хүлээн авч чаддаг, тусгадаг. Засгийн газраас хөөгдсөн асуудалд хэт хүлцэнгүй хандсаныг шулуухан хэлэх хэрэгтэй. Хамтарсан шиг хамтарч чадаагүй, хоёр үзүүртэй зүү шиг ажилласныг бүгд харсан. Ер нь хамтарвал хамтарсан шиг ажиллаад, үгүй бол больчих шиг сайхан юм байхгүй дээ. Хоёрын хооронд дээгүүрээ тэврэлдээд, доогуураа өшиглөлцөөд байвал ямар сайн байх вэ дээ. Тэгээд гарах гэж байгаа бол гарсан шиг гарчихгүй, бас л бөөрөнхийлөөд байхаар чинь ард иргэд яаж дуртай байх юм бэ.

-“Ил тод, нээлттэй нам” болох зорилт дор намынхаа санхүүжилтийн байдлыг зарлаж, хандив, орлого, зарлагын тайлан, мэдээллийг олон нийтэд ил тод, нээлттэйгээр танилцуулах ёстой гэж мэдэгдэлдээ дурдсан байна. Энэ бүхэн өнөөдрийг хүртэл хаалттай явсаар ирсэн юм уу. Нээлттэй болгох боломж байна уу?

-Ганцхан МАН ч биш, бүх нам санхүүжилтийн ил байдлыг зарлаж, хэний ч хардлага, сэрдлэггүйгээр ажиллах ёстой. Энэ бол үүрэг. Тэгж байж л ард иргэдийн өмнө очиж үнэн зүйлийг ярьж чадна. Түүнээс биш хаанаас мөнгө олсноо нууж хаачихаад үнэн зүйл ярьж байгаа гэдгийг хэн мэдэх юм. Хэн нэгний захиалгаар, эсвэл улс төрд орж мөнгө хулгайлах зорилготой явж байна гэж ойлгохоос өөр замгүй. Хэрэв МАН санхүүгийн ил тод байдлаа зарлавал олон иргэдийн итгэлийг олж, нийгэм дэх нэр хүнд маш хурдан өснө. Намын дарга нарт санхүүгээ учиргүй нуугаад байх юм байхгүй байх гэж бодож байна. 2016 оны ялалтын суурь болох учиртай. Одоо намууд ямар ч гоё хөтөлбөр гаргаж ирээд ард иргэд хууртагдахаасаа өнгөрсөн. Харин дотооддоо байгаа асуудлаа ил гаргаад, санхүүгээ тайлагначихвал харин өөрөөр хандах байх шүү. МАН бусад намуудаас түрүүлж санхүүгээ ил болгох үүрэгтэй. Учир нь 94 жилийн түүхтэй, Монголын тусгаар тогтнол, төрийн ноён нуруу, хөгжлийн уураг тархи болсон байгууллага.

-МАН-ын III Бага хурлын хуралдааныг яаралтай хуралдуул гэж мэдэгдэлд байна. Намын дүрмээрээ хуралдах боломж байгаа юм уу.

-Манай нам хатуу чанд сахих ёстой Үндсэн дүрэмтэй байгууллага. Энэ дүрмийн хүрээнд хоёрдугаар Бага хурлаараа хамтарсан Засгийн газарт орох эрхээ авсан. Тэгвэл өнөөдөр Бага хурал хуралдахгүйгээр шууд хөөгдөж байна. МАН бол зүгээр хэн нэгэн зохион байгуулалтгүй, хөтөлбөргүй намын гэх хэдэн нөхдүүдэд хөөгддөг нам уг нь биш. Удирдах удирдуулах ёстой, эрх барих байгууллагатай, гарсан шийдвэр нь биелдэг нам. Гэтэл сүүлийн үед Удирдах зөвлөлийн хурал ч ирцгүй хуралдаж, гарсан шийдвэрийг нь намын дэргэдэх байгууллага нь хүртэл тоож, авч хэлэлцэхээ больчихлоо. Энэ бол эмгэнэл шүү. Намын Удирдах зөвлөлийн шийдвэр гарсан шиг гардаг, бусад нь заавал дагаж мөрддөг байх нь хамгийн чухал. Ингэж чадахгүй байгаа бол чадамжгүй болж, удирдах удирдуулах ёс нуран унаж байгаагийн тод илэрхийлэл. Тэгэхээр чадамжтай, чадалтай нам гэдгээ Бага хурлаа хуралдуулж, улс төрийн зоригтой, зорилготой шийдвэр гаргаж харуулах хэрэгтэй.

-Гэхдээ Шинэчлэлийн хороонд Засгийн газрын ШӨХТГ гэдэг бүхэл бүтэн агентлаг өгчихөөд байхад ийм мэдэгдэл гаргаж байна хэмээн эсэргүүцэх МАН-ын гишүүд байна. Энэ бүхнийг намаасаа шаардах бус өөрсдөө харин намдаа хийсэн ажлаа тайлагнах хэрэгтэй гэх юм?

-Улс төр гэдэг бол улс орныг удирдах тухай цогц бодлогын нэгдэл. Улс орныг хүн удирддаг, хэрэв удирдахыг хүсвэл хийж чадах зүйлээ бодлого, хөтөлбөр болгож, түүнийгээ ард түмэнд танилцуулж, төрийн эрхийн төлөө өрсөлддөг биз. Тэгвэл МАН-ын Шинэчлэлийн хороо өөрийн “МАН-ын бодлого шинэчлэлийн хөтөлбөрийн найман зорилт”, “Нийгмийг тэнцвэржүүлэх есөн зарчим” тамга бичиг гэсэн бодлогын хоёр том бичиг баримтыг намдаа танилцуулж, бодлого, хөтөлбөрт тусгуулж чадсан. Зарим зорилтуудаа хэрэгжүүлэхийн тулд хамтарсан засагт тодорхой санал тавьж ажилласан. Цаашид ч, 2016 оны сонгууль, түүний дараа ч хэрэгжүүлэх саналуудаа тавьж, холбогдох албан тушаалыг хариуцаж, ачаагаа үүрэлцэн ажиллах болно. Нуух зүйл байхгүй. Бид нийгмийн хамгаалал, боловсрол, иргэний эрхийг хамгаалах болон хөдөө аж ахуйн бодлого, хөтөлбөрийг илүүд үздэг байгууллага. Эдгээр салбарын ажлыг хийчих хэмжээний боловсон хүчний нөөц бидэнд байгаа.

-“Эдийн засгийн ил тод байдал”-ын тухай хуулийг иргэд эсэргүүцэж байгаа тухай мэдэгдэлд байна. Харин ч эсрэгээрээ дэмжээд байгаа юм биш үү. “Эрүүгийн хууль”-ийн шинэчилсэн найруулга, “Зөрчлийн тухай хууль” гээд Засгийн газрын хуулиуд дээр МАН-ын бүлгийн зүгээс иймэрхүү байдлаар гацаалт хийдэг болохоор төрийн ажлаа урагшлуулах үүднээс Засгаас гаргаж байгаа юм биш үү?

-Шударга хөдөлмөрлөөд үр өгөөжөө хүртэж чадахгүй иргэд, байгууллага аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих хууль болохоос хуулийн ард авлигач, төрөөс мөнгө хулгайлсан хулгайч нар хамгаалагдан үлддэг “Хана, хэрэм” болох зорилготой хууль байхыг эсэргүүцэж байгаа. Ноцтой ноцтой заалтууд байгааг бүгд л харж байна. Хөрөнгө орлогоо нуусан хүн, төрөөс мөнгө идчихээд гадаадад нуусан мөнгөө оруулж ирэх гэж байгаа нөхдүүдэд зориулсан, гэмт хэрэгтнийг гавьяа байгуулсан хүн болгож хувиргадаг хууль байх ёсгүй. Харин шударгаар баялаг бүтээгчдийг дэмжсэн шиг дэмжсэн эрх зүйн зохицуулалт байх ёстой. Эрүүгийн хуулийн хувьд хохирогчийг биш гэмт этгээдийг илүү хамгаалахад чиглэгдсэн байгаа нь анхаарал татаж байгаа шүү. Тэгээд ч ард түмний, улс орны эрх ашгийн эсрэг зүйлийг ажил гацаах нэрийн дор хүчээр батлуулдаг үйлдэл Ардчилсан намын үед л гарч байгааг хүмүүс мэдэж авсан. Худлаа эв нэгдэл, хоосон ухаан, хууль бус ажил хийх нэрээр булхай, луйвраа нууц, хаацайлдаг явдлыг таслан зогсоох хэрэгтэй дээ.

-Танай намын зүгээс Бага хурлаа хуралдуулахгүй бол Шинэчлэлийн хорооны зүгээс ямар арга хэмжээ авах вэ. Цаашид улс төрд ямар байр сууринаас хандах бол?

-Хамтарсан Засагт орохдоо асуусан, гарахдаа асуух байлгүй дээ. Учир нь Бага хурлын гишүүд яагаад хамтран ажиллаж чадаагүй талаар тайлбар сонсох эрхтэй. Мөн хамтарсан Засгийн газарт орохдоо намын Бага хурлын гишүүдийн өмнө олон олон амлалт өгч байсан. Үүний хэрэгжилтийн талаар сонсох хэрэгтэй. Тэгээд ч зүгээр хөөгдөөд гардаг нам биш, нөгөө талаар энэ чинь зөвхөн намын асуудал биш, улс орныг зөв удирдах тухай асуудал. Үүнийг бага зүйл гээд орхих ёсгүй. Ер нь бид намын удирдлагад зайлшгүй хийвэл зохих, хийх үүрэгтэй ажлыг нь сануулсан, хийхийг санаачилж байгаа. 2016 онд ялалт байгуулах нь чухал болохоос биш хэн нэгэн даргад таалагдах ямар ч сонирхол алга. Санхүү, хандив, орлого, зарлагын ил тод байдлаа зарлахгүйгээр олон суудал авч, хол тасархай ялна гэж бодож байгаа бол эндүүрэл шүү. Айл гэрт ч гэсэн хардлага байгаад байвал яаж тайван амьдрах юм бэ. МАН жил бүр санхүүгийн тайлангаа татвар, хяналтын байгууллагад өгдөг шүү дээ. Энэ асуудлаас айгаад байх зүйл биш гэж бодож байна. Цаашид Шинэчлэлийн хороо иргэд, гишүүдийн дунд “гурван төрлийн асуулга” явуулна. Ямар хэлбэрээр МАН 2016 оны сонгуульд оролцох талаар. Санал авах байр ажиллуулна.

Э.ЭНХБОЛД

-ДЭЛХИЙН II ДАЙНЫ ШУВТАРГА 1945 ОНЫ НАЙМДУГААР САРЫН 6-НД ЯПОНЫ ХИРОШИМА ХОТОД АТОМЫН БӨМБӨГ ХАЯСНЫ 70 ЖИЛИЙН ОЙ ӨЧИГДӨР ТОХИОЛОО

Польшийн хєгж­мийн зо­хиолч Кшиштоф Пендерецкий 1960 онд “Хирошимагийн эмгэнэлийн дуулал” буюу “Хирошимагийн цурхиралт” хэмээх маш сонин хийцтэй симфони зохиол бичсэн. Энэ нь 52 утсан хєгжимд бичсэн, хорьдугаар зууны эхний хагасын хамгийн алдартай авангард бїтээлїїдийн нэг юм. “Хирошимагийн цурхиралт” эмгэнэлийн дуулал нь гарсан даруйдаа дэлхий дахины сонирхлыг асар ихээр татаж, 28 настай залуу хєгжмийн зохиолч Пендерецкийг ихэд алдаршуулжээ. Пендерецкий 1961 онд энэ зохиолоороо ЮНЕСКО-гийн шагнал хїртэв. Уртаашаа найман минут гуч орчим секунд їргэлжилдэг энэ зохиол нь уламжлалт хєгжмийн дуугаралт, дуурьсах боломжийг орчин їед цоо шинээр нээсэн бїтээл байв. Ийнхїї хєгжмийн зэмсгийн характерыг шинээр нээх нь тухайн хєгжмийн зэмсгийн дуугарах боломжийг маш эртний, язгуур, євєрмєц онц­­логоор нь дамжуулан зэмсгийн тембр, эрч хїчийг илїї нарийвчлалтайгаар нээн харуулахыг зорьдог. “Хирошимагийн цурхиралт” бол чухамдаа ийм бїтээл юм. Хожим нь Пендерецкий энэ талаараа “Эхэндээ энэ нь абстракт тєсєєлєл тєдий байж, сэтгэл дотор минь байнга сонсогддог байлаа. Харин яг бичиж байх їедээ би маш хїчтэй сэтгэлийн хєдєлгєєнд автсан байлаа” гэсэн байдаг. “Хирошимагийн эмгэнэл” нь дуулал хэмээх тєрєл жанрынхаа хувьд бад­­рангуй ариун байдал, сїйрэл гамшгийн аль алийг нь єгїїлдэг. 1964 оны арав­дугаар сард Пендерецкий бичихдээ “Энэ бїтээл маань Хирошимагийн хор хохирлыг хэзээ ч мартаж орхих учиргїй гэсэн миний гуйвшгїй итгэл їнэмшлийн илэрхийлэл байлаа” гэжээ.

Тэрбээр энэ бїтээлээрээ хєгжмийн уламжлалт би­чилтээс ангид байж хєгжимч­дєєс хєгжимдєх ур чадвар, єєрєєр хэлбэл, нїдэнд “їл їзэгдэх дїрслэл”-їїдийг гаргаж тавих єргєн боломжийг нээж єгсєн. “Цурхиралт” бол хєгж­­мийн єнгєний дїрслэлийн багтаамжийг асар єргєн дэлгэр болгон боловсруулж, єнгєний єгїїлэх чадварыг хїчтэй нээсэн бїтээл билээ. Орчин цагийн хєгжмийн гайхамшигтай энэ бїтээлийн зохиогчийн амьдрал намтраас одоо товчхон сонирхуулъя. Кшиштоф Пендерецкий 1933 онд тєрсєн. Тэрбээр хєгжмийн зохиолчоос гадна удирдаач хїн юм. Тїїнийг єнєє цагт амьд байгаа суутан гэж ч нэрлэж байв. Пендерецкий дєрвєн дуурь, найман симфони, найрал дууны, дан хєгжмийн олон арван бїтээл бичсэн. Хєгжмийн зохиолчийн карьер нь 1959 онд Варшавын намрын фестивалиас эхэлжээ. 1970-аад оны дунд їеэс авангардизмаас татгалзаж симфони хєгжмийн хєг эгшигжїїлэг, зэмсгийн дуугарах ер бусын боломж, этгээд євєрмєц тєрх аль алийг нь ашиглах болсон байна. Энэ шинэ хандлагаа баялаг эгшигжїїлэг, аялгууны яруу тунгалаг, энгийн найруулга бїхий Хийлийн нэгдїгээр кон­церт, Хоёрдугаар симфони, “Польш реквием” зэрэг бїтээлдээ хэрэгжїїлж эхлэв.

2008 онд 75 насныхаа тєрсєн єдрєєр тэрбээр Гер­манд болдог Рейнгоугийн олон улсын хєгжмийн их наадамд “Польш реквием”, “Кредо” тэргїїт гурван бїтээлээ єєрєє удирдан тоглуулав. 2001 онд “Кредо” бїтээлээрээ Грэммийн шагнал хїртсэн. “Кредо”-гийн дэлхийн нээлт Орегоны Бахын фестивалийн тайзнаа эгшиглэж байв. Гурван хїїхдийн эцэг тэрбээр єдгєє Польшийн Краков хотод амьдарч туурвиж байна. “Хирошимагийн цурхиралт”-ыг дотроос нь сонсгох энэ бїтээлийн талаар товчхон єгїїлэхэд ийм. Тэр аймшигт єдєр, тэр цурхиралтыг хїн тєрєлхтєн їл мартахын учир юу вэ.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны шувтарга 1945 оны наймдугаар сарын 6-нд Японы Хирошима хотод АНУ атомын бємбєг хаясны 70 жилийн жилийн ой єчигдєр тохиолоо. Цємийн бємбєг дэлбэрсэн газраас хэдхэн зуун метрийн зайтай байрлах Энхтайвны дурсгалын цогцолборт болсон ойн эмгэнэлийн ёслолд Японы улстєрчид, нийгмийн зїтгэлтнїїд, дэлхийн 100 улс орны тєлєєлєгчид оролцов. Атомын бємбєгийг дэлхийд анх удаа хїмїїсийн эсрэг ашигласан энэ хэрэг явдлыг эргэн санавал, АНУ-ын “Энола Гей” нэртэй “Б29” /B29/ бємбєгдєгч онгоц Хирошимад “Little Boy” (“Бяцхан хїї”) хэмээх атомын бємбєг хаясан. Їїний улмаас 166 мянган хїн амь їрэгдсэн бєгєєд олонх нь бємбєгдєлтийн улмаас їїссэн галд шатсан учир амь їрэг­дэгсдийн тоог єнєєг хїртэл тодорхой тогтоож чадаагїй байгаа. Тїїнчлэн олон мянган хїн цацраг идэвхит бодисын хор хєнєєлєєс їїдсэн элдэв євчнаар амиа алдсан билээ. Хирошимаг бємбєгдсєнєєс гурван єдрийн дараа 1945 оны наймдугаар сарын 9-нд АНУ- ын “Бокскар” нэртэй “Б29” бємбєгдєгч онгоц Нагасакид “Fat Man” (“Тарган залуу”) хэмээн нэрлэсэн атомын бємбєг хаясан бєгєєд учруулсан хор хохирлоороо Хирошимагаас арай бага гэдэг. Энэ їеэр 80 мянган хїн амь їрэгдэж, Хирошимагийн нэгэн адил бємбєгдєлтийн дараах гамшгийн улмаас мєн олон мянган хїн амь насаа алдан, япончуудын удмын санд нєхєгдєшгїй гай зовлонг авчирсан. Хирошимагийн бємбєгдєлтийн хор уршиг їргэлжилсээр байгаа нь їнэндээ тєсєєлшгїй юм.

Одоо Япон улсад ажиллаж байгаа Олон улсын Улаан Загалмайн нийгэмлэгийн эмнэлгїїд атомын бємбєгийн дэлбэрэлтэд єртсєн олон мянган хїнд, тэдний хїїх­дїїдэд эмнэлгийн тусламж їзїїлсээр байгаа тухай 70 жилийнх нь ойн ємнєх энэ єдрїїдэд тус нийгэмлэг мэдээлэв. Уг мэдээллээс їзвэл, Хирошимагийн атомын бємбєгдєлтєєс амьд їлдсэн хїмїїст зориулсан эмнэлэгт 2014 оны гуравдугаар сараас 2015 оны дєрєвдїгээр сар хїртэл 4657 хїн эмчлїїлсэн бєгєєд тэдний гуравны хоёрт нь уушги, бєєр, гэдэсний хорт хавдар туссан гэжээ. Харин Нагасаки хот дахь “Генбоку” эмнэлэгт сїїлийн нэг жилд атомын бємбєгдєлтєєс амьд їлдсэн 6030 хїн эмнэлгийн тусламж авчээ.

Н.Пагма

БНСУ-д өнгөрсөн сарын 18-наас энэ сарын 2-ны хооронд таеквондогийн олон улсын нээлттэй гурван цуврал тэмцээн болсон. Энэхүү тэмцээнд манай өсвөрийн 15 тамирчин, гурван дасгалжуулагчийн хамт оролцсон юм. Тэд 12 алт, таван мөнгө, найман хүрэл медаль хүртэн бусад орнуудын тамирчдаас илт илүү гэдгээ харуулсан юм. Энэ нь манай таеквондогийн түүхэнд шинэ дээд амжилт боллоо. Уг цуврал тэмцээнүүдэд Монгол Улсын Үндэсний шигшээ багийн тамирчид болох С.Янжинлхам, М.Түмэнбаяр, н.Тэмүүжин, н.Нацагдорж, н.Оюун-Эрдэнэ нар оролцсон бол тэдний дасгалжуулагчаар Үндэсний шигшээ багийн дасгалжуулагч Н.Эрдэнэбаатар, Хо Ин Ён нар ажиллажээ.

Харин бага насны ангилалд Монголын таеквондогийн өсвөрийн шигшээ багийн тамирчид болох Т.Энхжин, М.Цэгц, Б.Билгүдэй, Б.Энх-Амгалан, Т.Өсөхбаяр, Г.Түвшин нар оролцож, дасгалжуулагчаар өсвөрийн шигшээ багийн дасгалжуулагч Ү.Ган-Эрдэнэ ажилласан аж. Өсвөр болон насанд хүрэгчдийн ангилалд Улаанбаатар хотын Налайх дүүргийн тамирчин О.Энхбилгүүн, Сэлэнгэ аймгийн Сайхан сумын Хөтөл хотын тамирчин М.Мөнхбат, Орхон аймгийн тамирчин Э.Баасанханд, О.Азхүү нар оролцсон. Дасгалжуулагч Хо Ин Ён “Монголд таеквондогийн спорт маш сайн хөгжиж байна. Би монгол хүүхдүүдэд таеквондо заагаад хоёр жил боллоо. Энэ хугацаанд монгол хүүхдүүд миний санаж байснаас илүү хурдан энэ спортоор суралцаж, амжилт гаргаж байгаа. 2020 онд болох олимпийн наадамд өрсөлдөх, сайн тамирчид болон өснө гэдэгт итгэлтэй байна” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцсан юм.

Тэмцээнүүдийн талаар тодруулахад, хамгийн эхэнд долдугаар сарын 18-20-нд Жонжугийн олон улсын нээлттэй тэмцээн болсон. Зөвхөн энэ тэмцээнд л гэхэд 37 орны 4500 гаруй тамирчид хүч үзжээ. Тэмцээний пүмзэ буюу таеквондогийн техникийн төрлийн 9-10 насны ангилалд Т.Энхжин хүрэл медаль авсан нь тун “булган сүүлтэй” байжээ. Үргэлжлүүлэн дээрх төрлийн 10-11 насанд Б.Энх-Амгалан алт, 12-13 насанд М.Цөгц хүрэл, 12-13 насанд Б.Билгүдэй хүрэл, Т.Өсөхбаяр хүрэл медаль тус тус хүртсэн юм. Мөн 13-14 насанд Г.Түвшин пүмзэ төрөлд хүрэл медаль хүртээд зогсохгүй тулааны төрөлд нас нэмж орон өсвөрийн ангиллын 55 кг-д мөнгөн медаль авсан байна. Түүнчлэн Үндэсний шигшээ багийн тамирчин С.Янжинлхам 49 кг жинд алтан медалийн эзэн болсон.

Түүний дараа өнгөрсөн сарын 22-27-ны өдрүүдэд болсон Чунчоны олон улсын нээлттэй тэмцээнд 57 орны 4300 гаруй тамирчид оролцсон байна. Уг тэмцээний 8-10 насны 35 кг-ын жинд Т.Энхжин алт, 10-11 насны 35 кг-ын жинд Б.Энх алт, 11-13 насны 34 кг-ын жинд Б.Билгүдэй алт, 11-13 насны 38 кг-ын жинд Т.Өсөхбаяр алт, 11-13 насны 45 кг-д М.Цэгц мөнгөн медаль хүртсэн. Мөн О.Баасанханд 57 кг-ын жинд, М.Мөнхбат 58 кг-ын жинд тус тус мөнгөн медаль хүртсэн байна.Сүүлийн тэмцээн долдугаар сарын 30-наас энэ сарын 2-ны өдрүүдэд зохиогдсон Сонгнам хүүхдийн олон улсын аварга шалгаруулах тэмцээн юм. Үүнд 14 орны 1300 гаруй тамирчид өрсөлдсөнөөс Т.Энхжин, Б.Билгүдэй, Б.Энх-Амгалан, Т.Өсөхбаяр, М.Цэгц нар жин жиндээ тэргүүлж, алтан медалийн эзэд болцгоожээ. Мөн Хөтөл хотын тамирчин М.Мөнхбат хүрэл медаль, Налайх дүүргийн тамирчин О.Энхбилгүүн алтан медаль, Орхон аймгийн тамирчин Э.Баасанханд мөнгөн медаль, О.Азхүү хүрэл медаль хүртсэн амжилттайгаар эх орондоо ирцгээсэн юм.

Чунчон болон Сонгнам хүүхдийн олон улсын таеквондогийн тэмцээнд мөнгө, хүрэл медаль хүртсэн М.Мөнхбат “Энэ тэмцээнд оролцохын тулд маш их хүчин чармайлт гаргаж хөдөлмөрлөсөн. Өмнө нь би таеквондогийн пүмзэ болон үзүүлэх тоглолтын төрлөөр олон тэмцээнд оролцож байр эзэлж байсан. Харин энэ удаад таеквондогийн тулааны төрлөөр анх удаагаа оролцож амжилт гаргасандаа баяртай байна. Анх зодолдож суръя гэж энэ спортыг сонирхсон ч хичээллэх явцдаа таеквондо гэдэг зүгээр нэг спорт биш, бие хамгаалах хамгийн том урлаг юм байна гэдгийг ойлгосон. Тиймээс улам бүр энэ спортод дурлаж тууштай хичээллэн илүү их амжилт гаргахыг хүсдэг. Бид өдөрт дунджаар 7-8 цаг бэлтгэл хийж байгаа. Цаашдаа олимп, дэлхийн аварга болж эх орныхоо тугийг олон улсын дэвжээнд мандуулахыг хүсдэг. Энэ мөрөөдөлдөө хүрэхийн төлөө маш их хичээж, хөдөлмөрлөнө” гэж ярилаа. Тэдний бүгдийнх нь хүсэл олимп, дэлхийн аварга болох аж. Таеквондогийн төрөлд хүчтэй өрсөлдөгч гэдгээ харуулсан эдгээр тамирчдын их спортын замд нь амжилт хүсье.

Ж.БАЯР

Нэг ангийн 10 гаруй хүүхэд хөдөө болон гадаадаас ирж амжаагүй сурагчдынхаа өмнөөс гээд 21 Дарь эхиийг бэлгэдэж 21 мод Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд тарилаа. Эдгээр сурагчид бол 1985 онд Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хотын нэгдүгээр арван жилийг төгссөн 10а ангийнхан. Сурагчийн ширээнээс зах хязгааргүй хөврөх амьдралын их далайд хөл тавьснаас 30 жилийн дараа ангийн нөхөд ийн уулзаж байгаа юм. Тэд ангийнхаа уулзалтыг зүгээр нэг өнгөрөөхийг хүссэнгүй. Ангийн багшийнхаа хамт сайн үйлс бүтээж мод тарьж, хүүхэд ахуй цагтаа зочилж амжаагүй Монголын хүүхдийн ордноор морилж, өөрсдийнхөө хэмжээнд бяцхан улаан хивсний ёслолын арга хэмжээ зохиожээ. Аливаа зүйлийг албан ёсны, дэг журамтай, ажил хэрэгч зохион байгуулдаг нь энэ ангийн онцлог гэлтэй. Арвайхээрийн 10а анги бүрдсэн түүх бас л сонин тохиолтой. Учир нь тухайн үед Өвөрхангай аймгийн зарим сумдын сургууль найман жилийн төгсөлттэй байдаг байжээ. Тиймээс Арвайхээрийн нэг, хоёрдугаар арван жилийн сургуульд сумдаас ирсэн сурагчид хуваагдан ордог байж. Нэгдүгээр арван жилийн 10а-д бусад сумдаас ирсэн онц сурлагатан, шилдэг сурагчид нь оржээ. Тэр үед сургуулийн захирал ангийн бүрэлдэхүүнийг шийдвэрлэдэг байсан учраас анги даасан Ц.Хатанбаатар багшид ихэд завшаантай хийгээд хариуцлагатай ажил ногдсон гэдэг. Сурагчдынхаа тодорхойлолт, хувийн хэргийг хартал дандаа сурлага, авьяас билгээрээ бусдыгаа манлайлагчид нэг ангид цугларсан байжээ. Ц.Хатанбаатар өөрөө шинэ залуу багш учраас сурагчдаасаа сүрдэж байсан аж. Бүр толгойтой үсэнд нь ургасан ганц нэг цагаан үсээ үүр цайтал түүсэн удаатай. Учир нь ангийнхаа сурагчдын өмнө, арчаагүй, дорой, хөгшин харагдахгүй гэсэн бодолтой байж. Тэр үед ямар үсээ будах биш гээд энэхүү нууцаа ийн 30 жилийн дараа сурагчдадаа ярьж бөөн хөгжөөн болов. Ангийн багш нь хатуужилтай, их зарчимч, ажил хэрэгч, аливаа ажлыг хариуцлагатай хийдэг болохыг ангийн охин Б.Уранбилэг дурсав. Тиймээс аймагтаа төдийгүй улсад манлайлагч тэргүүний анги байжээ.

Тус анги 13 эмэгтэй, 24 эрэгтэй сурагчтай. Төгсөх жилээ улсын тэргүүний Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүр, аймгийн тэргүүний ХЗҮ-ээр шалгарч байсан байна. Тухайн үед урлаг спорт, нийтийн ажил, нийгмийн арга хэмжээнд идэвхтэй оролцож түрүүлж байж л улсын тэргүүний ХЗЭҮ-т тооцогддог байсан гэнэ. Ялангуяа орон нутгийн сургуулиас хүртсэн тохиолдол ховор. Тэд 1984 оны улсын шугам зургийн олимпиадын аварга анги төдийгүй сургуулийнхаа урлаг урлал, гар бөмбөгийн аварга анги болж байжээ. Мөн улсын багт наадмын хошой аваргын эзэн анги. Багш нар “Хэдий чинээ мундаг сурагчидтай байна төдий чинээ багш нь дагаж хөгждөг” гэж ярьдаг үнэн болохыг тус ангийнхан баталж байна.

Ц.Хатанбаатар математикийн багш учраас ангийнхан нь математикийн олимпиадад гаргууд оролцдог байж. Нийслэлийн нэгдүгээр сургууль, Орос гуравдугаар сургууль сурлагаараа манлайлдаг үед хотынхонтой эн зэрэгцэж улсын математикийн олимпиадад шавь Д.Энхцэцэг дөрөвдүгээр байрт орж байсан удаатай. Харин орос хэлний хичээлд Должинсүрэн, Ичинноров, Энхцэцэг, Мядагмаа зэрэг сурагчид бусдаасаа илүү сайн байсан бол шугам зурагт Г.Бат-Эрдэнэ гаргууд нэгэн. Түүний бэлтгэсэн ханын сонин аймагтаа байнга нэгдүгээр байрт шалгардаг байж. 10а ангийнхан сурлагаараа үеийнхнээ манлайлахаас гадна өөрсдөө хүүхэлдэй оёж хүүхэлдэйн театр ажиллуулж, мөн шил түүж олсон орлогоороо боломж тааруу сурагчдын ахуй амьдралд нь тусалдаг байсан гэнэ. Үе тэнгийнхнээ хошуучилж явсан нэг ангийнхан өнөөдөр ч өөрсдийн сонгон ажиллаж буй салбартаа ч мөн хошуучлагч нь болж эх орондоо мэдлэг оюунаараа тодорхой хувь нэмрээ оруулж явна. Анги болгонд улс төрийн дууны хамтлаг байсан гэнэ. 10а анги “Энхийн уриа” хамтлагтай. Тус хамтлагийнхан нь зарим гадаад дууг өөрсдийн сонсголоор бичиж дагаж дуулна, гитар тоглоно. Мөн л аймагтаа олон удаа түрүүлсэн. Хамтлаг Уранбилэг, Шүр, Ичинноров, Должинсүрэн, Мөнхцэцэг,Энхбаяр, Бямбаа гээд долоон гишүүнтэй. Уранбилэг нь Төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Г.Бирваагийн шавь хөгжмийн зохиолч Соёлын тэргүүний ажилтан С.Бямбасамдангийн охин юм. Түүний олон ч сайн шавь нар Монголын соёл урлагийн салбарт нэрээ гаргаж яваа билээ. Тэрээр аавынхаа авьяасыг өвлөж авсан нэгэн. Өдгөө Монголын хүүхдийн ордонд ерөнхий нягтлан бодогч мэргэжлээр ажиллаж байгаа ч ангийнхандаа зориулсан дуунд ая бичээд авсан шаггүй авьяастай нэгэн. 1990 оны яруу найргийн “Болор цом” наадамд яруу найрагч Б.Ичинхорлоо түрүүлдэг жил

“Тэнгэр түшсэн уулс хурмастын салхийг задалж

Тэртээх холын дуртгал зүрх тэмтрэн эгшиглэхүй

Бодол тээсэн амьдралын нүцгэн шороог үлгэж

Босоо хөх тэнгэрт зогсоогоороо мөргөмүү” хэмээн уншиж аман хүзүүдэж байсан Нямбуугийн Билгүүн энэ ангиас төрөн гарсан. Монгол Улсын ардын эмч, хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, академич алдарт Х.Хайрулла эмчийн шавь Ц.Энхбаярыг тархины мэс заслаар Монголын урдаа барьдаг цөөхөн эмч нарын нэг гэгддэг. Тэгвэл тэрээр мөн л энэ ангиас төрөн гарсан. Түүнчлэн 10а ангийн Д.Энхцэцэг Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар ажиллаж байгаа бол багшийнхаа мэргэжлийг өвлөж боловсролын салбарт Г.Бат-Эрдэнэ, Л.Должинсүрэн, Н.Мөнхцэцэг нар багшаар ажиллаж байна. Тодруулбал, Г.Бат-Эрдэнэ, Л.Должинсүрэн нийслэлийн 28 дугаар сургуульд, Н.Мөнхцэцэг Дархан хотод багшилж байна. Мөн Ичинмөнх Өвөрхангай аймгийн Эрүүл мэндийн газрын орлогч дарга бол Булган аймагт барилгын салбарт Л.Амарсайхан амжилттай ажиллаж яваа нэгэн. Эрдэнэт хотын Дулааны цахилгаан станцын инженерийн албаны дарга Б.Сүрмаахорол мөн л тус ангийг төгссөн. Тэрээр шүлэг бичих авьяастай. Нутгийнхаа тухай “Зүүн хоолой” дуу зохиож байсан бол энэ удаа “Миний ангийн андууд” дууны шүлгийг бичиж Б.Уранбилэг ая зохиож ангийнхаа нөхдөд бэлэг барьжээ. Мөн А.Бат-Эрдэнэ, З.Бямбаа нар бизнесийн салбарт амжилттай яваа аж. Тэд ангийнхаа уулзалтыг ивээн тэтгэхээс гадна ангийнхаа тухай ном хүртэл хэвлүүлж байгаа юм байна. Тиймээс анги хамт олон нь баярлаж талархсанаа манай сониноор дамжуулж хүргэсэн.

10а ангийн Д.Шүр, Д.Мядагмаа, Н.Билгүүн, Б.Оюунчимэг нар өдгөө гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа бөгөөд ангийнхаа нөхөд, багш хамт олонтойгоо байнга холбоотой байдаг гэнэ. Уулзалтаар ирсэн ангийнхан нь эдгээр нөхөдтэйгөө интернэтээр холбогджээ. “Одоо үед ч амар болжээ. Хоёрыг уулзуулж холыг учруулдаг интернэт гэж сайхан холбоо байдаг болж” хэмээн ангийнхан наргив. Энэ удаагийн уулзалтаар яруу найрагч Н.Билгүүн шинэ номынхоо дээжээс ангийнхандаа мөн гардуулсан байна. Тэд “Бид нар тэргүүлэгч бүхий л зүйлд авьяастай байсан болохоор Монголын хүүхдийн ордонд орж үзэхийг их хүсдэг байлаа. Энэ бол манай ангийнхны мөрөөдөл. Харин сая уулзаж мөрөөдлөө биелүүллээ” гэж хожим биелэгдсэн хүслийнхээ талаар их л догдлонгуй ярив. 10а ангийнхан аймагтаа анх гандболын спортыг дэлгэрүүлж байсан бас л сонирхолтой түүхтэй. Энэ бүхэн нь Боловсролын тэргүүний ажилтан, Алтан гадас одонт, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт Цэстийн Хатанбаатар багштай холбоотой гэдгийг шавь нар дуу нэгтэй онцолсон.

Багшийнхаа аливаа ажилд хариуцлагатай ханддаг зан чанарыг өвлөж энэ нь өнөөдрийн ажил амьдралд нь нөлөөлсөн гэж шавь нар нь багшаараа бахархаж байсан. Саяхан Өвөрхангай аймгийн Арвайхээрийн нэг, хоёрдугаар арван жилийн сургуулийн 30 жилийн ойн баяр болжээ. Тиймээс тус сургуулийн нийт төгсөгчдөдөө 10а ангийн зүгээс баярын мэнд хүргэж буйгаа илэрхийллээ.

Д.Даваасүрэн

Энэ удаагийн танин мэдэхүйгээр алсын удирдлагатай, нисгэгчгүй автомат онгоцыг сонголоо. General Atomics Aeronautical Systems-ийн үйлдвэрлэсэн нисгэгчгүй анхны онгоц 1994 оны долдугаар сард нислэгээ хийж байжээ. 1995 онд үйлдвэрлэгдсэнээс одоог хүртэл 360 онгоц угсраад байгаа юм байна. Төслийн өртөг нь 2.38 тэрбум дол­лараар эхэлж нэг ширхгийн үнэ 4.03 сая доллараар үнэ­лэгддэг байна.

General Atomics MQ-1 Predator нисгэгчгүй онгоцыг олон улсад (UAV) гэж нэрлэдэг. Америкийн General Atomics компани бүтээсэн бөгөөд Америкийн нисэх хүчинд ашигладаг. 1990-ээд оны эхээр танилцуулагдсан бөгөөд тэрнээс хойш тасралтгүй хөгжиж, ашиглагдаж байна. Анхны загварууд нь камер болон бусад ганц нэг сенсор (мэдрэгч) зөөх төдий байсан бол өнөөдөр хоёр ширхэг AGM-114 Hellfire пуужингаар тоноглогдож байлдааны ажиллагаа хүртэл явуулах чадвартай болжээ. 1995 оноос хойш даалгавар биелүүлж Афганистан, Пакистан, Босни, Серби, Ирак, Йемен, Ливи, Сири, Сомали зэрэг олон оронд ашиглагдаж байна. Rotax хөдөлгүүртэй, сэнсээр ажилладаг байна. 400 nmi (460 nmi нь 740 км) зайд 14 цаг хүртэл нисэж бааз руугаа буцаж ирж дөнгөдөг гэнэ. 2001 оноос эхлэн RQ-1 нь гол нисгэгчгүй онгоц болж ашиглагдсан бөгөөд Афганистан, Пакистанд олон даалгаврыг амжилттай биелүүлсэн. Энхийн зорилгын хүрээнд хил орчмын эргүүл хийх, салхи, цаг агаарын хүнд орчинд шинжилгээ судалгаа явуулах, маш том талбайг хамарсан түймэр зэрэг гамшгийн үед зураг видео авах зорилгоор ашиглагдаж байна.

Одоогоор Япон даатгалын компани автомашины ослын мэдээллийг цуглуулахын тулд бага оврын нисгэгчгүй онгоц ашигладаг байна. “Sompo Japan Nipponkoa” даатгалын компани уг үйлчилгээг энэ оны гуравдугаар сараас явуулж эхэлсэн аж. Уулын энгэр, далайн гадарга зэрэг хүн хүрэхэд хэцүү газруудын бичлэгийг энэхүү онгоцоор хийх бүрэн боломжтой гэдгийг албаны хүмүүс мэдээлжээ. Уг нисгэгчгүй онгоцыг хоёр хүнээс бүрдэх баг удирдан ажиллуулдаг байна.Осол болсон газрын зургийг бүрэн авах асуудал ажилтнуудад тулгардаг бөгөөд уг төхөөрөмжийг ашигласнаар богино хугацаанд бүх мэдээллийг цуглуулах боломжтой болсон гэж тус компанийн зүгээс онцолж буй юм.

“Монголын үр тариа эрхлэгчдийн
газар тариа­лан холбоо”-ны гишүүн тариаланчид өчигдөр хэв­лэлийнхэнд хандлаа. Тэд
ургац алдах нь тодорхой болсон, ургац алдахад сал­барын яамны алдаатай бодлого нөлөөлсөн
гэж мэдэгдэв. “Гацуурт” ХХК-ийн ерөнхийлөгч Л.Чинбат­тай энэ сэдвээр ярилцлаа.

-Ургацын алдагдлын хувь дээр тариаланчид, яам өөр тоо хэлж байгаа.
Том хэмжээний тариалан эрхэлдэг хүнтэй уулзсаных бодит байдал дээр Монгол Улс яг
хэчнээн хувийн ургац алдсаныг сонирхмоор байна?

-Газар тариалангийн хувьд байдал ноцтой, хүнд байна. Нууж хаагаад
байх шаардлагагүй. Тариаланчдын хэлээд байгаа 70, 80 хувь гэдэг баталгаатай тоо. Яам­ныхан дарж хэлээд байна. Зохиомлоор үнэ өсчихнө
гэсэн болгоомжлолоор, ажил төрөлд нь нөлөөлж магадгүй гэх шалтгаанаар ингэж хэлэх
шаардлага гардгийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ бодит байдлыг нуух нь буруу. Үнэн зөвөөр
нь мэдээлж байж л төр засгаас зөв шийдэл гарна. Өнгөрсөн жил Монгол Улс 290 мянган
га-д тариад 489 мянган тонн буудай авсан. Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам энэ хавар төлөвлөгөө
гаргаад зарласан. 300 мянган га-д тариад 469 мянган тонн буудай авна гэж. Өнгөрсөн
жил га-гаас 16.7 цн буудай авч байсан. Энэ жил яамныхан 16.6 цн авна гэж төлөвлөгөөгөө
бууруулж хийсэн. Ингэсэн хэрнээ Р.Бурмаа сайд 365 мянган тонн буудай авна, үүний
30, 40 хувийг алдсан гэж ярьж байгаа. Гэтэл сайтдаа 469 мянган тонн буудай авна
гээд зарлачихсаныг би сая онцолж хэллээ. Энэ тооноос нь харахад л ургацынхаа 60
хувийг алдчихсан байна. Салбарын сайд нь ийм логик­гүй юм ярьж болохгүй л дээ.

-Төлөвлөх нэг хэрэг, гүйцэтгэл нь өөр байж болно. Хавар яг хэчнээн га-д хэр
хэмжээний үр тарьсан юм бэ?

-Төлөвлөсөн хэм­жээнээсээ давуулж тарьсан. 300 мянган га-д тарина гэж төлөвлөсөн
ч тариаланчид 359 мянган га-д тарьсан. Энэ бол яамны гаргасан тоо. Тарьсан га-гаа
ноднин авсан 16.7 цн-ээрээ үржүүлэхээр 606 мянган тонн буудай авахаар байгаа юм.
Дахиад хэлье, энэ бол мөн л яамны гаргасан тоо. Энэ хэмжээгээр тооцвол ургацынхаа
60 гаруй хувийг алдчихаад байна. Сайдын доод талын хүмүүс 70, 80 хувийн ургац алдсаныг
хүлээн зөвшөөрч байгаа.

-Бодит байдал ийм байхад сайд илт зөрүүлж хэлмээргүй юм…?

-Би сая яамны цахим хуудсан дээр байгаа тоо­нуудыг л хэллээ. Тооцоолж гаргасан
л болохоос бүгд сайтан дээр нь байгаа тоо. Яамны 2014 оны гүй­цэтгэлтэй харьцуулбал
бид ургацынхаа 53 хувийг алдчихсан. Яамны
2015 оны төлөвлөгөөтэй харьцуулбал 51 хувиа, яамны 2015 оны тариалалтын гүйцэтгэлтэй
харьцуулбал 60 хувиа алдчихсан. Ноднин жил авсантайгаа харьцуулж төлөвлөөд үзвэл
62 хувиа алдсан байна.

-Яамны тоог ойлголоо, тариаланчдын тоог сонсъё. Нийтдээ хэчнээн га-д буудай
тарьж, хэ­дийг хурааж авна гэж төлөвлөсөн бэ?

-Нийтдээ 500 гаруй мянган га-д тариалалт явуулсан. 100-гаад мянгад нь рапс,
400 гаруй мянгад нь улаан буудай тариалсан. Ойролцоогоор 650-670 мянган тонн улаан
буудай авна гэж төлөвлөсөн. Энэ тооцоогоороо харвал ургацынхаа 70-80 хувийг алдчихаад
байна. Өнгөрсөн жил 290 мянган га-д тарьсан бол энэ жил 70 мянган га-гаар илүү талбайд
тарьсан гэсэн үг. Энэ бол яамны тоо.
Ноднин 290 мянган га-д тариад 500 орчим мянган тонн буудай авсан бол энэ жил 70
мянган га-гаар илүү тарихаар ойролцоогоор 200 мянган тонн улаан буудай илүү авч
таарна. Ингээд тооцохоор 650 мянган тонн буудай авна гэсэн тоо гараад ирж байгаа
юм. Ургацын 70, 80 хувиа алдсан гэсэн тоо эндээс гарч ирсэн. Яам га-гаас арван цн
авна гэж байгаа. Бидний тооцоогоор 4-5 цн л авна.

-Одоо байдал өөрч­лөгдөхөөсөө өнгөрсөн үү, яамнаас хугацаа нь болоогүй байхад
элдэв юм ярих хэрэггүй гэх маягийн байр суурь илэрхийлж байна лээ?

-Өнгөрсөн. Дал, наян хувиа алдлаа гэдэг тоог бид аль зургадугаар сарын
15-нд гаргасан. Гэтэл яам наймдугаар сарын 25-нд гаргана гээд суугаад байна л даа.
Тэд ургацынхаа хэчнээн хувийг алдсаныг дээд зэргээр мэдэж байгаа. Бүр 90 хувь ч
хүрч магадгүй гэж айж байгаа. Байдал иймдээ тулчихаад байхад 30, 40 гэж тайвшруулах
нь улс оронд хохиролтой. Манай холбоо өчигдөр хуралдаад холбооныхоо дэргэд Гамшгийн
хороо гэж байгуулна гэж ярьсан. Тэгээд төр засаг, орон нутгийн төлөөлөлтэй хамтдаа
яваад байдалтай газар дээр нь танилцъя гэж төлөвлөж байна. Яг хэчнээн хувийн ургац
алдсанаа тогтооё. Хохирлоо тооцъё.

-Ер нь газар тариалан эрхэлдэг бусад улсад ургацынхаа хэчнээн хувийг алдахад
гамшиг боллоо гэж үздэг юм бол?

-Хүнийх нь идэж уух юмтай холбоотой учраас ургацынхаа арван хувийг алдахад
л гамшиг гэж зарладаг. Гэтэл манайх 70, 80 хувиа алдчихаад байхад юу ч болоогүй
юм шиг суугаад байна. Ганцхан жишээ хэлье. Манайхаас өөр улс ган болно гэдгийг мэдчихээд
дөрөвдүгээр сарын 1-нээс улс орноороо арга хэмжээ авсан. Тариаланчдадаа машинаар
ус зөөж өгч, төрийн ажилчид нь талбай дээр нь очиж тусалж, зарим улсын Ерөнхийлөгч
нь тариалангийн талбайгаа усалж хүртэл иргэдээ уриалан дуудсан. Төсвөөсөө маш их
мөнгө зарсан. Гангийн сөрөг нөлөөг зогсоох арга хэмжээ авсан. Гэтэл манайх ган болох
гээд байна гэхэд арга хэмжээ аваагүй. Ган болчихлоо гэхэд таг суусан. Өнгөрсөн хойно нь та нар шоудлаа гэж байна л даа.

-Энэ жил буудайн до­тоо­­дын хэрэгцээ яахаар байна вэ?

-Хагас дутуу ч гэсэн хангана. Хэрвээ би Р.Бурмаа сайд байсан бол “Үнэн, бид
ургацаа алдсан. Яам мэдээллээс жаахан хол байна. Яг хэчнээн хувь алдсаныг хэлж мэдэхгүй
байна. Тогтоосныхоо дараа хэлье. Тариаланчид
дотоодын хэрэгцээгээ хангана гэж байна. Бид ч ийм зорилготой байгаа. Хураасан
буудай чанартай, чанаргүй нь яахав, гурилын үйлдвэрүүд ямар ч байсан тариаланчдынхаа
тарьсан буудайг аваад гурил хий, хийсэн гурилыг нь ард түмэн идье. Ийм хүнд цагт
бидэнд өөр боломж алга” гэж хэлэх байсан. Ингэсэн тохиолдолд ирэх жилийнхээ асуудлыг
шийдэж чадна. Ирэх жил 100, 150 мянган тонн буудай дутлаа гэж байна. Тэгвэл ирэх
жил 200, 300, 400 мянган тонноороо дутах нөхцөл үүсчихсэн. Энэ бол аюул. Ирэх жилийн
үрийн буудайны асуудлыг одоо ярихгүй бол оройтно.

-Үрийн будаа яагаад ийм их хэмжээгээр дутна гэж. Энэ жил хураах буу­дайнаас
үр гэж гарахгүй хэрэг үү?

-Энэ жил бидний тарьсан буудайнаас үрийн будаа бараг гарахгүй. Монголд
50-70 мянган тонн үрийн будаа хэрэгтэй. Оросоос гарахад ч хүндрэлтэй. Орос, Монголд
ялгаагүй ган болж тарьсан буудай нь таваарын будаандаа л тэнцэж байгаа. Бид үүнийг
хүндрэл, гамшиг гэж харж байгаа юм. Бид ургацын 70 хувиа алдлаа гээд оронд нь юм
авах гээгүй. Байдал ийм байна, цаашдаа ямар арга хэмжээ авах вэ гэдгээ ярья гэхээр
“Тариаланчид худлаа ярилаа” гэсэн асуудал босгож ирээд байна л даа.

-Үрийн буудайг яаж шийдвэл дээр вэ?

-Үрийн буудай бизнес болсон. Ийм юм гараад ирлээ, үүн дээр яаж ажиллах вэ
гэдгээ л бодоод байна. Төрийнхөөр дамжаад үрийн буудай ороод ирвэл үрийн буудай
биш гэж ойлгох хэрэгтэй. Товарын буудайнаас долоон дор юм оруулж ирээд шахдаг. Ерөнхий
сайд ноднин 80 мянган тонн буудай хэрэгтэй, тэгэхгүй бол улсаараа сөнөлөө гээд байсан.
20 мянган л орж ирсэн хэр нь яагаа ч үгүй. Өнөө хог гээд байсан Монголын тариаланчдын
буудайгаа идсэн. Дахиад он дуустал идэх нөөц байна. Хэн худлаа ярьсныг сөхөхгүй
байгаад гайхаж байна. Импортоор оруулж ирсэн
буудай нь Монголын битгий хэл малын тэжээлээс долоон дор юм байсан.

-Сая Засгийн газрын хуралдаанаар импортоор 150 мянган тонн буудай оруулж
ирэх асуудлыг шийдсэн. Импортоор буудай оруулж ирэх зайлшгүй шаардлага үүссэн хэрэг
үү?

-Ургац алдсан нь тодорхой гэдгийг аль аль талдаа яриад байхад маргаашнаас
нь импортоор буудай оруулж ирэх хууль санаачлаад
гүйдгийг ойлгодоггүй. Яам маань аль талд ажиллаад байна вэ. Импортоор буудай оруулж
ирэх гэж 80 тэрбумыг шийдэж өгсөн гэсэн сураг сонссон. Тендер зарласны цаана явагддаг зүйлийн төлөө ухаанаа
тавиад байгаа хэрэг болов уу гэж харж байна. Р.Бурмаа сайд 230-280 мянган тонн буудай
авна гэж зарласан. Энэ буудайн дээр яамны хадгалж байгаа 30 мянган тонныг нэмэхэд
ирэх жилийн тав, зургадугаар сар хүрнэ. Үүнийгээ зөв менежментэлж чадвал бүтэн жил
идэхээр хангалттай нөөц бий. Ийм байхад ургацаа алдсан тариаланчдынхаа үгийг сонсохгүй импортоор орж ирэх буудайны араас ухаанаа тавьж
гүйгээд эхэлснийг ойлгохгүй байна.

-Тариаланчид хэчнээн төгрөгийн хохирол амссан бол. Тооцож үзсэн үү?

-Зөвхөн тарихад гарсан зардал гэхэд л нэг га-д ойролцоогоор 30 мянган төгрөг.
Ингээд бодоход тариаланчид 150 тэрбум төгрөгийн хохирол амсаад байна. Ийм хохирол
амссан хүмүүс тавьсан өр зээлээ яах вэ, дараа жил яах вэ гэдгээ шийдүүлэхээс аргагүй
болчихоод байна л даа.

-Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам, тариаланчдын дунд байсгээд маргаан дэгддэг. Энэ
жил бүр ширүүхэн маргах шинжтэй. Салбартаа томд орох компанийн захирлын хувьд хөдөө
аж ахуйн салбарыг хэр бодлоготой хөгжиж байна
гэж гэж боддог вэ?

-Манай улсад хөдөө аж ахуйн бодлого гэж алга. Р.Бурмаа сайд Цандэлэгийг шүүхэд
өгөхийн оронд Тариалангийн хуулийг бат­луулахын төлөө ажилламаар байна. Бидний ганц
хүсч байгаа юм энэ. Дөрвөн жил болоход энэ хууль батлагдсангүй. Яамны хийх үндсэн
ажил бол энэ шүү дээ. Бодлогогүй байгаагийн нэг жишээ хэлье. Өнгөрсөн жил Ерөнхий
сайд, УИХ-ын даргын аль аль нь урамшуулал өгөхгүй гэж зарласан. Гэтэл Р.Бурмаа сайд
чанартай буудайнд нь урамшуулал өгнө, чанаргүйд нь өгөхгүй гэчихсэн. Ийм тодорхойгүй
байдал ажилд нөлөөлдөг. Яах юм бол гэсэн эргэлзээтэй ажиллах амар биш. Биржээр буудай
авна гэж байгаа. Үнэ чө­­лөөлөгдөөгүй, үнийг төр тогтоож байгаа тохиолдолд бирж
ажиллах боломжгүй. Чөлөөт зах зээл байхгүй
учраас. Урамшуулал бол бидний ургуулсан буудайг өөрийнх нь өртгөөс доогуур үнэлээд,
төр зөрүүг нь өгч байгаа л хэлбэр. Гэтэл улсаас тариаланчдад зүв зүгээр мөнгө өгөөд
байна гэсэн ойлголтыг нийгэмд өгөөд байдгийг гайхдаг. Р.Бурмаа сайд гэхэд л өнгөрсөн
жил гарч ирчихээд тариаланчид төрөөс 420 тэрбум төгрөгийн тэтгэлэг авсан гэж ярих
жишээний. Тийм биш гэдгийг би сая хэллээ. За яахав, бид энэ хэмжээний мөнгийг төрөөс
авчээ, гэтэл Р.Бурмаа сайд гарч ирээд нэг жилийн дотор биднийг 400 тэрбум төгрөгийн
хохиролд оруулсныг юу гэж ойлгох вэ. Төр нь энэ салбарынхаа асуудлыг ойлгохгүй,
мэргэжлийн биш хүн тавьчихсан. Өнөөх нь салбарынхантайгаа бүтэн жил маргаж байхад
тоохгүй сууж болохгүй гэж бодож байна.

-Ган болоход сайд, яам яаж ч чадахгүй, тэгэхээр ургац алдах нь тэдэнд хамаагүй гэсэн тайлбар бий…?

-Хүнс хөдөө аж ахуйн яамны буруутай үйл ажиллагаа ихэнх хувийг нь эзэлж байгаа.
Ган болж байна гэдгийг дэлхий нийтээр дөрөвдүгээр сараас эхлээд зарласан шүү дээ.
Номхон далайн чиглэлээс ирж байгаа үүл энэ жил оройтож байна, үүнээс болж Азийн
орнуудад ган болж магадгүй гэж зарласан. Яамнаас жилийн жилд цаг агаарыг өнгөрсөн
жилтэй адилхан гэдэг. Цаг уурын мэдээг ийм бүдүүлэг байдлаар өгч болохгүй гэж би
өнгөрсөн жилийн тариалалтын зөвлөгөөн дээр хэлсэн. Төв аймгийнхан төдий үед тарьж
болно, яагаад гэвэл танай бүсэд тэдэн сард бороо орно гэх мэтийн нарийн чиглэл өгөх
ёстой. Яам ийм л юман дээр дэмжлэг үзүүлэх учиртай. Ургац алдахад нөлөөлсөн зүйл
бидний талаас ч бий. Р.Бурмаагийн талаас бүр их байгаа.

Өнгөрсөн жилийн бу­дааныхаа үлдэгдлийг өнөөг хүртэл аваагүй гэх мэт шалтгаанаас
болж нийтдээ бараг зуугаад мянга гаруй га-д гуурсанд тарьсан. Гуурсанд тарина гэдэг
нь нэг талбайд хоёр жил дараалан тарина гэсэн үг. Уг нь гайгүй ургац авъя гэвэл
энэ жил тарьсан талбайгаа ирэх жил өнжөөх учиртай. Яамнаас бизнесийн үйл ажиллагаанд бүдүүлгээр халдаж
байгаа учраас бидэнд үүнээс өөр гарц байгаагүй. Яам төрийн захиргаадалтыг хэрэглэж
технологи зөрчихөд хүргэсэн. Та нар тариалангийн талбайнхаа 10-15 хувиас илүүд рапс
тарьж болохгүй гэчихсэн. Зарим аймаг сумдад бүр тас хориглосон. Ингэсэн учраас рапс
тарьдаг талбайнхаа хэмжээг ихэсгэхийн тулд гуурсанд их тарьсан. Буудайны мөнгө мөд
ирдэггүй. Харин рапс бол өөр. Талбайнх нь дэргэдээс мөнгийг нь тоолж өгөөд авдаг
учраас бүх тариаланч бага ч гэсэн мөнгөтэй золгохын тулд рапс тарьдаг.

-Тариаланчид гэхээр хэдхэн хүн л дуугараад байдаг. Ташраараа хэцүү байдалд
орсон хэр нь бусад нь яагаад дуугардаггүй юм бол?

-Тариаланчид Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас
санхүүгийн хувьд хараат. Тэгэхээр Р.Бурмааг шүүмжлэх ч эрх байхгүй болчихож байгаа
юм. Учир нь тэндээс жаахан юм авч ажлаа явуулдаг. Р.Бурмаагийн хувьд ч тэр, шүүмжлээд
байгаа том аж ахуйн нэгжийн хэдэн хүнийг тоглоомоос гарга гэх маягаар хандчихаж
байна л даа. Жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд 50 тонн буудай хэрэгтэй бол 10 тонныг гэх
маягаар өгсөн. Хэрэгтэй буудайг нь өгч чадаагүй. Бага, багаар тараасан нь сөрөг
нөлөө үзүүлсэн. Монголд 40 мянган тонн үрийн буудай хэрэгтэй. Гэтэл өнгөрсөн жил
ямар ч үрийн буудай байгаагүй. Тийм учраас бүгд товарын буудай тарьсан. Үрийн буудай
байгаа гэсээр байгаад эцэст нь хог шиг юм өгсөн. Өнөөдөр яамны өгсөн буудайгаар
тарьсан компаниудын буудай бусдаасаа эрс өөр байгаа. Тариалалтын, технологийн гэх мэт компанийн бүх дотоод ажиллагаанд
төр оролцоод байна л даа. Тэр дарамтаас нь айгаад одоо хэр нь үгээ хэлж чадахгүй
байна. Дараа жил мөнгө авах учраас яамтай холбоогүй юман дээр юу гэж хэлсэн ч бэлэн
байна, яамтай хамаатай юм ярихгүй гэцгээж байна.

-Газар тариалангийн холбооноос тариалантай аймгуудаар явж үзээд ургацын ихэнх
хувиа алдлаа гэж мэдээлсэн үү, эсвэл тариаланчдаас аман мэдээ аваад тийм тооцоо
гаргасан уу?

-Газар тариалангийн гол бүс Сэлэнгэ, Булган, Төв аймагт ган болсон. Холбооны
зүгээс тавдугаар сарын 20-ноос хойш Булган, Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг бүх
аймгаар явж үзсэн. Тэгээд л зургадугаар сарын
15-нд найдваргүй боллоо гэж хэлсэн.

-Яамандаа арай оройтож хандсан юм биш үү?

-Тавдугаар сарын 20-доос хойш хандсан. Биднийг анх тарихад л хөрс ямар ч
чийггүй байсан. Бороо орохгүй бол ийм чийггүй газар мянга тариад хэрэг алга гэдгийг
бүгд мэдэж байсан. Зарим нь бүр тарихгүй өнжсөн.

-Тариаланчдад одоо ямар гарц байна?

-Урамшууллаас тат­галзмаар байна. Ямар ч байсан “Гацуурт” компани урамшууллаас
татгалзаж байна. Урамшууллаас тат­галзвал би дарамтнаас гарна. Хүнс, хөдөө аж ахуйн
яам талбайнхаа тэдэн хувьд тийм юм тарь гэхээ болино. Тэгэхээр хүссэнээ тариад,
чадвал чадаад, чадахгүй бол чадахгүй, зах зээлийнхээ жамаар явна. Бидний ургуулсан
буудайг өртгөөс нь доогуур үнэлж авчихаад зөрүү гэж өгсөн мөнгөө зүгээр өгсөн юм
шиг яриад байгаа учраас үүнээс өөр гарц алга. Хэсэг тариаланч нийлээд урамшууллаас
татгалзах санаагаа хүчтэй илэрхийлье гэж бодож байна. Урамшууллаас татгалзаад зах
зээлээ чөлөөлье. Бид өөрсдөө гурилын үйлдвэртэй хэл амаа ололцоод явдаг болчихвол
өөр. Төр нь, яам нь буудайн чанарыг үнэлэх учиргүй. Гурилын үйлдвэр буудай худалдаж
авахдаа чанаргүй байна гээд үнийг нь буулгаад авчихдаг. Тэд үнэлээд байхад Р.Бурмаа
чанарт оролцох шаардлагагүй л дээ. Тариаланчдынхаа банкин дээр байгаа өр, зээлийг
гаргамаар байна.

-Танай компани газар тариалангийн чиглэлээр гэхэд хэчнээн төгрөгийн өртэй
байгаа вэ?

-Гучин тэрбум. Нод­нингийн буудайны мөнгө болох долоон тэрбум төг­рөгийг
аваагүй байна. Гэтэл би долоон тэрбум төгрөгийн зээлийн хүүнд сар бүр 140 сая төгрөг
банкинд өгч байгаа. Манай компани сар бүр нийтдээ 500-700 сая төгрөгийн банкны хүү
төлдөг. Хоёр жилийн өмнөх буудайныхаа мөнгийг гурилын үйлдвэрүүдээс авч чадахгүй
байна. Ма­най компанийн улаан буудайны өртгийн 34 хувь нь зээлийн хүү. Гэтэл гурилын
үйлдвэрүүд жилийн гуравхан хувийн хүүтэй зээл аваад явж байна. Бидний худалдан авдаг
юмны үнэ байнга өөрчлөгддөг, тарьсан буудайны үнийн дээд хэмжээг төрөөс тогтоож
өгдөг. Гэтэл гурилын үнэ 850 төгрөг. Зарим нь дуртай үнээрээ зардаг. 1350 төг­рөгөөр
хүртэл зардаг. 1350 төгрөгөөр зарж байгаа гурилын будааны үнэ нь нэг сая 250 мянган
төгрөг байх ёстой. Гэтэл биднээс 400 мянган төгрөгөөр авч байгаа.

-Тариаланчид ургац алдах нь гэж мэдээлснээс болоод гурилын үнэ өслөө гэж
байна. Улаан буудайн үнэ яах бол?

-Энэ жил гурилын үйлдвэрт ямар ч хямрал болоогүй. Гурилын үнэ нэмэгдсэн бол
Р.Бурмаагийн л ажлаа муу хийж байгаатай холбоотой. Гурилын үнийг тогтвортой байлгана
гээд улсаас мөнгө авч гурилын үйлдвэрүүдэд өгсөн. Тэгэхээр тогтвортой барих ёстой.
Бидний хувьд хохирол амссан учраас буудайны үнэ тодорхой хэмжээгээр өснө. Гэхдээ
80 хувь алдсан гээд 80 хувь өснө гээгүй. Зах зээлийнхээ зарчмаар, гурилын үйлдвэр,
тариаланч хоёр наймаалцаад явна. Ийм хохирол амсчихаад ноднин жилийнхээ үнээр зарах
хүн байхгүй. Мэдээж улс орны байдал хүнд байгааг харгалзах нь тодорхой.

Ц.БААСАНСҮРЭН