Category: цаг-үе

УИХ-ын даргын ахлах зөвлөх, ажлын албаны дарга С.Ламбаатай ярилцлаа.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган энэ сарын 7-ны өдөр хуралдах юм уу. Гишүүдийн зүгээс тов зарлагдсан тухай ярьж байна?

-Одоогоор ээлжит бус чуулган хуралдах тов зарлагдаагүй байна. УИХ-ын дарга Засгийн газрын гишүүний нөхөн томилгоог 30 хоногийн дотор хийх хуулийн дагуу энэ сарын 6-ны дотор огцорсон зургаан сайдын нэрийг өргөн барихыг Ерөнхий сайдаас албан тоотоор хүссэн. Ээлжит бус чуулганы тов хэлэлцэх асуудал, үргэлжлэх хугацааг тодорхой зааж зарладаг. Өнөөдрийн байдлаар Ерөнхий сайд сайдуудын нэрсээ өргөн бариагүй байна.

-УИХ-ын дарга З.Энхболд дэлхийн парламентын спикерүүдийн уулзалтад оролцохоор АНУ явсан. Есдүгээр сарын 7-ны орой эх орондоо ирэх юм биш үү. Тэгэхээр Их хурлын даргыг орлож үлдсэн хүн байгаа юм уу?

-Тийм. Одоо УИХ-ын даргыг УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж орлож байгаа. Хэрэв сайдын нэрс өргөн барьсан тохиолдолд Р.Гончигдорж дарга ээлжит бус чуулганы товыг зарлаж 7-нд нээнэ. Нээлтийн дараа холбогдох Байнгын хороод хуралдаж сайдуудын асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрүүдээ гаргах учиртай. Есдүгээр сарын найманд УИХ-ын дарга хурлаа удирдаж эцсийн шийдвэрийг чуулганы хуралдаан гаргана гэж төлөвлөж байгаа. Ер нь цаг алдмааргүй л байна шүү дээ.

-Ерөнхий сайд яагаад сайдуудын нэрсээ өргөн барихгүй намрын чуулган хүртэл хойшлуулаад байгаа юм бол, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын санал зөрөлдөөд байгаа гэсэн мэдээлэл яваад байх юм?

-АН-ын бүлэг хуралдаж нэр дэвшигчдийг өргөн барих нь Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал тул өөрөө сонголтоо хийгээд оруулж ирэх чиглэл өгсөн. УИХ-ын дарга ч Ерөнхий сайдын мэдэх асуудал гэж байсан. Мэдээж сонголтоо хийхэд Ерөнхий сайдад түвэгтэй байгаа юм болов уу даа.

-Ерөнхий сайд хэ­рэв зур­гааны дотор сайдуудынхаа нэрсийг өргөн барилгүй хууль зөрчвөл яах юм. 1998 онд мөн сайд нараа оруулж ирэлгүй үүрэг гүйцэтгэгчид долоон сар явсан байдаг. Энэ тохиолдолд яах ёстой вэ?

-Есдүгээр сарын зургаанд хугацаа дуусах гээд байгаа тул Ерөнхий сайдын зүгээс зургааны дотор өргөн барихаас өөр аргагүй. Ерөнхий сайдыг энэ сарын дөрөвний өдөр сайд нарынхаа нэрсийг өргөн барина гэсэн чиг яригдсан юм билээ. Гэхдээ өргөн барих уу, үгүй юу гэдгийг хэлж мэдэхгүй байна.

Есдүгээр сарын зургаанд сайд нарын нэрс өргөн баригдахгүй, долоонд ээлжит бус чуулган хуралдахгүй бол хууль зөрчсөн үйлдэл болно. Хэрэв хууль зөрчсөн тохиолдолд яах вэ гэдэг асуудлыг тухайн үед нь шийдэх байх.

1998 онд үүрэг гүйцэтгэгчид долоон сар болж байсан, өнөөдрийн нөхцөл байдал хоёр ялгаатай. Учир нь сая огцорсон зургаан сайдыг үүрэг гүйцэтгэгчээр томилоогүй тул заавал нөхөн томилгоо хийх болчихоод байгаа юм. Гэтэл хуулиар Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын гишүүд орон гарсан тохиолдолд 30 хоногийн дотор нөхөн томилох ёстой гэдэг заалтын дагуу асуудал явж байна. 1998 онд Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхий сайд байх үед огцорсных нь дараа дараагийн Засгийн газар орж иртэл үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон. Тухайн сайд нарыг үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон байлаа. Энэ удаа МАН-ын зургаан сайдыг огцруулчихаад үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон бол яваад байж болно. Ийм тохиолдолд 30 хоногийн хугацаа хамаагүй байдгаараа ялгаатай.

-Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн зүгээс намрын чуулганаар сайд нарынхаа асуудлыг шийдье гэж зөвлөхөөрөө дамжуулан мэдэгдсэн. Их хурлын дарга зургааны дотор оруулж ир гэсэн. Хэрэв энэ хугацаандаа амжихгүй бол ямар хариуцлага хүлээдэг юм?

-Хэрэв хуулийн хугацаанд нэрсээ өргөн бариагүй бол Ерөнхий сайдад хариуцлага тооцох асуудал яригдаж болно. Тиймээс Ерөнхий сайдыг зургааны дотор өргөн барьчих байх гэж бодож байна. Мэдээж Ерөнхий сайдад хүндрэлтэй асуудлууд байгаа л байх. Бүлгээс гарсан шийдвэр, УИХ-ын даргын байр суурь Ерөнхий сайдыг нэрсээ оруулаад ир гэсэн байгаа. Би Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийг ийм мохоо байгааг гайхаж л сууна. Түүний хувьд “Би ийм хүмүүсийг томилно” гээд нэрсээ шууд оруулаад ирвэл маргах юм байхгүй. Одоо бол энэ хүн миний фракци, тэр хүн түүний фракци гэсэн юм л яваад байгаа болов уу. Тэр ч утгаараа шийдэж чадахгүй байна гэж бодож байгаа. Улс төрийн нөхцөл байдал хүндрэх байх гэж бодоод байгаа юм болов уу.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Манайхан чинь аливаа асуудал дээр өөрийнх нь үгэнд ороогүй бол төр засгийг самардаг, дураараа тонгочдог үзэгдэл хэвийн болчихлоо. Хаа сайгүй л тийм болчихсон байна. Ер нь бол хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлж, ажлаа хийж сурмаар байх юм. АН фракцигүй нам боллоо гэдгээ зарласан. Фракцигүй нам болсон ч юм уу, үгүй ч юм уу. Эсхүл фракциуд нь дарамтлаад байдаг юм уу, бүү мэд. Цаашид шударгаар явахгүй бол Монголын төр төр биш болчих гээд байна шүү.

-Үнэхээр фракциудын оролцоо бий юу?

-Фракциуд оролцсон болоод л өнөөдрийн ийм байдалд хүрч байгаа шүү дээ.

-Есдүгээр сарын зургаанд багтан сайд нарынхаа нэрсийг өргөн барихгүй бол сөрөг хүчин болсон МАН-ын улс төрийн тоглолт болох уу?

-Ингэж удаашрах нь МАН-ын улс төрийн тоглолт л болж хувирна. МАН-ынхны хийх ажил нь тэр болсон. Сөрөг хүчний байр сууринаас хандаад л явчихна. Алдаа оноон дээр нь тоглоод явна. АН-аас томилогдсон хүмүүс хариуцлагатай байх хэрэгтэй. 1996-2000 оны хоорондох гашуун сургамжаа давтаж огт болохгүй.

-Тэр замаараа яваад байгаа юм биш үү?

-Арай ч тийм замдаа орчихоогүй байна. Хэрэв бид энэ Засгийн газраа солих юм бол 1996-2000 оны зам руу тэр чигээрээ орно гэсэн үг. Дараагийн Засгийн газар нь тогтвортой байх эсэх асуудлыг хэн ч таашгүй. Маш хүчтэй сөрөг хүчинтэй болчихсон. Улс төрийн тоглолтууд хаа сайгүй явж байна. 1996-2000 оны хооронд тийм ч олон нам өрсөлдөөгүй үед бид тоглуулж явсан шүү дээ. Тэр тоглоомонд орж яаж зовж, зүдэрч байлаа. Тэр түүх л өнөөдөр 25 жилийн түүх болон яригдаж байна. Бид түүхийг давтаад байж болохгүй. Харин ч түүхээ засч сайжруулан, алдаа оноогоо дэнслээд явбал болно. 1996-2000 оны хооронд тийм том алдаа гаргаж сургамж авчихаад ийм байдалтай цаг хугацаа өнгөрөөгөөд байх нь намын болоод ард түмний язгуур эрх ашигт нийцэхгүй. Би тэр талаас нь шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. 1996-2000 оны түүхийг давтах үгүйг АН, АН-ын бүлэг л шийднэ.

-Тодорхой хүмүүс дотроос кабинетаа бүрдүүлээд явах боломжийг Ерөнхий сайдад олгочихсон гээ биз дээ. Мөн дэд сайдаар томилогдох хүмүүсийн нэрс гээд гарчихсан байна лээ. Хүмүүсийн хандлагыг ч та анзаарч харсан байх…

-АН-ын бүлэг болон АН-ын дарга ийм хүмүүсийн нэр яригдаж байна гээд тодорхой гишүүдийн нэрийг Ерөнхий сайдад санал болгосон. Тэдгээр нэрс дундаасаа Ерөнхий сайд зориг гаргаад оруулаад ирэх хэрэгтэй. Харин дэд сайдуудын асуудал намын Гүйцэтгэх зөвлөлд хамааралтай болчихдог. Гүйцэтгэх зөвлөл нь шийдвэрээ гаргаад өгчихсөн байна лээ. Гүйцэтгэх зөвлөлийн шийдвэрийг томилгоон дээр анхаарч үзэх ёстой юу гэвэл, тийм.

-Энэ удаагийн ээлжит бус чуулганаар Өршөөлийн хуульд Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг хүлээж авах эсэхийг хэлэлцэх үү?

-Хэлэлцэх байх. Ер нь УИХ-ын чуулган завсарласан үед хориг тавигдсан тохиолдолд дараагийн чуулганы эхний асуудал болж хэлэлцэгддэг хуультай. Гэхдээ Өршөөлийн хууль бол олон хүнд хүлээлт үүсгэсэн онцгой хууль учраас хоригийг яаралтай хэлэлцэж эцэслэх ёстой гэж үзэж байгаа.

-Саяхан УИХ-ын дарга байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны 25 жилийн ойг тохиолдуулан хүндэтгэлийн хуралдаан хийх тухай захирамж гаргасан байна. Ямар зорилгоор ийм захирамж гаргав?

-Ардын Их Хурлын анхдугаар хуралдаан 1990 оны есдүгээр сарын 13-нд Улсын Бага Хурлын дарга, орлогч дарга, нарийн бичгийн дарга болон 50 гишүүнийг сонгон баталснаар Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай парламент үүсч байгуулагдсан. Улсын Бага Хуралд МАХН 33, Монголын Ардчилсан Нам 13, Монголын Социал-Демократ Нам дөрөв, Монголын Үндэсний Дэвшлийн Нам гурван суудал тус тус авч байсан. Энэ бол түүх. Тийм учраас Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны ойг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 18.1-д Монгол Улсын түүх, тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалтай холбоотой түүхэн ой, үйл явдлыг тэмдэглэх үед хүндэтгэлийн хуралдаан зарлан хуралдуулж болно гэж заасны дагуу захирамж гарсан.

Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль өчигдрөөс хэрэгжиж эхэллээ. Хууль хэрэгжсэн эхний өдөр ихэнх жолооч хамгаалах бүсээ зүүсэн харагдана лээ. Явган хүмүүс гарц руу алхаж явсан. Урсгал сөрөөд, хөндлөн гулд давхиад байдаг жолооч нар хамжааргатай болсон нь мэдэгдсэн. Замын цагдаагийн газар хоногт дунджаар 100-130 согтуу жолоочид арга хэмжээ авдаг байсан. Харин наймдугаар сарын 31-нээс есдүгээр сарын 1-нд шилжих шөнө өндөржүүлсэн бэлэн байдалд ажиллаад 49 согтуу жолооч машин барьж явсныг илрүүлжээ. Зам тээврийн осол, зөрчил ч бага хоносныг мэдээлсэн. Шинэ хууль хэрэгжиж байгаагийн эхний үр дүн энэ.

Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээр хамгийн түрүүнд замын түгжрэл багасна гэж найдаж байгаа. Урсгал сөрж хөндлөн гулд давхих, гэрлэн дохио зөрчиж түгжрэл үүсгэх, хүн дайрчих шахам давхих гээд зөрчил бүрт өндөр торгууль оноодог болсон. Урсгал сөрвөл 96 мянга, замын тэмдэг тэмдэглэгээний заалтыг зөрчсөн бол 48 мянган төгрөгөөр торгож хатуу арга хэмжээ авах хууль үйлчилж эхэллээ. Урьд нь нэг нөхөр урсгал сөрж давхиад замын хөдөлгөөнийг таг гацаачихдаг байсан. Гацаахдаа дуут дохиогоо хангинуулж, хараал урсгаж тэр хавьд явж байгаа хүн бүрийг ядаргаанд оруулчихдаг. Өөрийнх нь буруугаас болж олон хүн цаг зав, ажлаа алдаж байгааг тоосон шинжгүй орилж, хашгичиж байгаад давхиад явчихдаг байсан. Одоо ийм үйлдэл гаргавал зуу шахам мянган төгрөгөөр торгуулж, зөрчлийн оноогоо нэмүүлнэ. Тиймээс бусдыг хүндэлдэггүй юм гэхэд түрийвчин дэх мөнгөө тооцоолж үйлдлээ хянахаас аргагүй болно. Үр дүнд нь түгжрэл багасч, уур бухимдал багатай замын хөдөлгөөнд орол цох боломж бүрдэнэ.

Шинэ хуулийг торгоно, шийтгэнэ гэсэн хатуу заалттай, чанга хэцүү болж гэцгээх юм. Аль ч улсын замын хөдөлгөөний хууль найраагүй, хатуу чанга байдаг. Замын хөдөлгөөний хуулиар хүний амь хамгаалдаг учраас тэр. Монголын зам дээр дайнтай улсаас олон хүн үхэж, үрэгдэж байгаа. Өнгөрсөн онд гэхэд 503 хүн зам тээврийн ослоор амиа алдсан харамсалтай тоон мэдээ байна. Нарийвчилбал 138 иргэн нийслэлд, 364 нь орон нутгийн замд осолдож нас баржээ. Талийгаачдын 48 нь хүүхэд. Өнгөрсөн онд орон нутгийн замд өдөр бүр нэг хүн нас барсан гэсэн үг. Улсын хэмжээнд хоногт бараг хоёр хүн зам дээр зуурдаар нас барж, ард түмэн уй гашууд автаж байна. Өнгөрсөн наадмын дараах арваадхан хоногт 30 хүн зам тээврийн ослоор амиа алдсан. Хоногт гурван хүн нас барсан гэсэн үг. Өглөө гэрээсээ инээгээд гарсан хүү нь өдөр ослоор нас барсан, хүүгээ үнсээд явсан аав нь дахиад ирэхгүй болчихоор ард түмэн уй гашууд автахгүй яах билээ. Өнгөрсөн долоо хоногт гэхэд өвөө нь зээ хүүтэйгээ явж байгаад ослоор амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан. Ослыг харсан хүний ярьж байгаагаар үлдэгсэд нь ухаан алдаж өдөржин эмч нарыг сандаргасан гэсэн. Монголчууд зам тээврийн ослоор нэгийгээ алдаж байгаа энэ их уй гашуу, хагацлыг дайнтай улстай харьцуулшгүй байна. Арван жил үргэлжилсэн Иракийн дайнд АНУ жилд дунджаар 440 цэргээ алдсан тоон баримт байна. Гэтэл манай улс зам дээр 503 хүнээ алдчихаж байгаа. Иргэд хэнэггүй, нийгэмшээгүйн дээр хууль нь зөөлөн байснаас ийм эмгэнэлтэй байдал бий болсон.

Зам тээврийн осол хоногт хэдэн зуугаараа гараад байгаагийн шалтгаан гэхээр “хулхи” жолооч их болчихсоноос үүдэлтэй. Сум бүрт шахам жолооны курс нээсэн. Улсын хэмжээнд 330 гаруй жолооны курс ажиллаж байгаа. Тэдгээрийн 120 гаруй нь хотод үлдсэн нь орон нутагт жолооч бэлтгэдэг. Хөдөө жолооны курс төгссөн нөхдүүд Замын хөдөлгөөний дүрэм, тэмдэг, тэмдэглэгээ огт мэддэггүй. Заадаг ч үгүй. Тэнд шалгалтаар хүнийг яаж аргалж үнэмлэх авах тухай л заадаг. Худлаа гэвэл, өнгөрсөн онд 150 жолооны курсын 1170 багшаас жолооны дүрмийн шалгалт авахад 350 нь унасан байна лээ. Унасан багш нараас дахин шалгалт авахад ихэнх нь хоёр дахиа унажээ. Дүрмээ мэддэггүй багш бусдад дүрэм, журам заана гэж байхгүй. Харин муу арга л зааж, “хулхи” жолооч бэлтгэдэг. “Хулхи” жолооч ихэссэнээс болж аваар гарч, сард хэдэн арав, жилд хэдэн зуун хүн үхэж үрэгдэж байна.

Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль хэрэгжсэнээр үүнийг багасгана. Яагаад гэвэл зөрчил бүрт оноо өгдөг болсон. Зөрчлийн онооны дээд хэмжээнд хүрэнгүүт эрхийг нь хасна. Гэрлэн дохио зөрчвөл нэг, бүрэн бус тээврийн хэрэгсэлтэй хөдөлгөөнд оролцсон бол хоёр гэх мэтээр оноо авч 10 оноонд хүрэнгүүт тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрх нь хасагдах юм. Эрхээ хасуулсан жолооч дахин шалгалт өгч байж тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрх авна. Энэ шалгалтыг хот, ядахдаа аймгийн төвд авах хэрэгтэй. Суманд ийм шалгалт авах талаар ярих ч хэрэггүй. Суманд бол дахиад л муу аргаар “хулхи” жолоочид эрх өгчихнө.

Нийслэл, аймгийн төвд эрх сэргээх шалгалтыг маш хатуу авмаар байна. Болж өгвөл унагааж байх хэрэгтэй. Америкт гэхэд жолооны шалгалтыг маш чанга авдаг. Замын хөдөлгөөний бүх л шаардлагыг хангасан гудамжинд жолооны шалгалт авна. Сургуулийн гадаа яаж явах, түргэний болон галын машинд хэрхэн зам тавьж өгөх вэ гэх зэргээр үйлдэл бүрийг шалгадаг. Нэг алдаа гаргавал унагачихна. Дахиад эхнээс нь сурах шаардлагатай болдог. Яг үүн шиг чанга, хатуу, найраагүй шалгаж байж эрхийг нь сэргээх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл жолооч зам дээр өөрийнхөө болон бусдын амийг хариуцаж байдаг.

Замын хөдөлгөөний аюулгүй хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг хэлэлцэж байх үед манай сонин “Америкийн тэнэгүүд дэлгүүрийн сагс түрдэг, манайхны тэнэгүүд эксел унаж зам түгждэг” гэж бичиж байсан. Шинэ хууль хэрэгжиж эхэлснээр энэ байдал татарна. Бүрэн бус тээврийн хэрэгсэлтэй бол зам дээр хөдлөх аргагүй хатуу заалттай хууль хэрэгжиж байгаа. Хэрвээ бүрэн бус тээврийн хэрэгсэл жолоодсон бол өндөр торгууль төлөхөөс гадна эрхээ хасуулж, машинаа журамлуулах заалт шинэ хуульд орсон.

Хууль хэрэгжээд эхэллээ. Одоо хуулийг сахиулах үүрэгтэй замын цагдаа нарын эрх үүргийг сайжруулмаар байна. Шаардлагатай үед “буудах” эрх мэдэлтэй, түүн шигээ ард түмэнд үйлчилж чаддаг цагдаатай болох хэрэгтэй. Улсын харцага Г.Намсрайжав, наадамд түрүүлсэн арслан хүүтэйгээ хамт явж байхдаа замын голд цагдааг хэмх зодчихоод яваад өгсөн. Олны нүдэн дээр төрийн албан хаагчийг хүнд гэмтээчихээд давхисан харцагад ганц сар баривчлах төдий ял оноож байлаа. Саяхан өөр нэг эмэгтэй цагдааг ажил хийлгэхгүй элдвээр доромжилж, занаж байгаа бичлэг олон нийтийн сүлжээгээр тарсан. Өнөөх эмэгтэйд хэн ч хариуцлага тооцоогүй. Ерөөсөө л хэн дуртай нь уураа хүрэхээр замын цагдааг нүдчихдэг. Түүнийг нь олон нийт өөгшүүлдэг байлаа. Энэ нь нийгэмшээгүй нүүдэлчдийн бүдүүлэг араншин. Харин шинэ хууль батлагдсан нь хөл толгой нь мэдэгдэхгүй нүүдэлчдийн суурингаас өөрийн гэсэн хууль, дүрэм, журамтай хотын шинж рүү шилжиж байгаагийн илрэл боллоо. Урьд нь хэн ч юу ч хийж болдог утаа май болсон бужигнасан олны цугларал байсан бол одоо болно, болохгүйг ялгасан хууль дүрэм үйлчилж эхэллээ.

УИХ-ын гишүүн Г.Батхүү зам тээврийн чиглэлийн ганц мэргэжилтэн гэсэндээ сайн хууль санаачилжээ. Хэрвээ Г.Батхүү гишүүн бизнесээ бодсон бол “АПУ”-гийн архийг уухад эрхийг нь хасдаггүй хууль батлуулах байлаа. Харин ч тээврийн салбарын хүн учраас согтуу жолоо баривал 800 шахам мянган төгрөгөөр торгуулж, баривчлагдан, эрхээ хасуулах заалттай хуулийн төсөл санаачилж батлууллаа. Дайнд үрэгдсэнээс олон хүн зам дээр эндэж байгаа манайх шиг улсад ийм хууль үгүйлэгдэж байсан юм. Одоо хуулиа биелүүлэх л үлдлээ.

ХОНГОР ЗҮГИЙН ДУРСАМЖ

Наадмын дараахан, зуны дунд цагаан морин сарын тэргэл өдөр би отгон хүү, бэр, ач, зээ нартайгаа нэг баг болж, унасан өлгий, угаасан ус Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумынхаа 90 жилийн ойн баярт оролцохоор Нийслэлээс мордов.

Яруу найраг мэт Дорнод Монголын их талд дөрвөн арван жилийг элээсэн хонгор нутгийн хүү би энэ замаар цэл залуугаасаа мөн ч олон зорчсон ч гэсэн миний мэдэх зам харгуй алга болжээ. Төрсөн нутаг руугаа дөхөх тусам л хонгор зүгийн салхи сэвэлзэж, хийморь дөрөөлж, нэгэн жарныг илээсэн намайг төрсөн нутаг минь өр зөөлөн тосож мэлтийнэ. Би түмэн бодолд ороолцолдовч хүүхдүүддээ ус нутгаараа бахархаж явав.

Өвгөдийн голомт бадарсан Манай хошуу мал бол Монгол Алтайн уулархаг их мужийн ар хөндий болох Говийн их нууруудын хотгорын хойд говь, хангайн мэргэд бахархан бичиглэж ирсэн агаад Алтай Таван Богдынхон хэмээн магтан дуулах нь ч олонтой.

Хонгор нутгийн цэнхэрлэн харагдах уулс, ухаарлын гэгээн ертөнц, Эх орон, ээж, ааваа дуулсан гэгээн аялгуу байлаа. Үүлсийн хормой сөхөж оргилоо булаалдан хөхөлбийтөх уулсын тэргүүнд наран мандлаа. Говь, хангайд наран мандах үнэхээр сонин. Талын наран өлмий дороос ургадаг бол хангай нутгийн наран тэргүүн дээрээс ургадаг юм.

Цагаан голын зүүхэн хойно Алаг хайрхан уул цэнхэрлэж, баруухан хойно нь Өлзийт Богд хайрхан сүрлэг өндрөө сүрдүүлсээр цааш намсан Баруун харын нуруунд наран мэлтрэн, улайран харагдах агаад төдөлгүй нарны туяа доошлоход түмэн өнгийн гэрлээр хорвоо ертөнцийг гийгүүлж, өнгийн алаг цэцэгс шөнөдөө хумьсан цоморлиг юугаа дэлгэн, шинэ өглөөний мэндийг хүргэнэм. Энэ бол Говь, хангайн цэнхэр орны зулай дээрээс наран мандах агшин.

Намрын эхээр цагаан нөмрөгөө хөдрөх Богд аав уулынхаа эргэн тойрны нөмөр нөөлөгт жилийн дөрвөн улирлыг өнөр өтгөн өнөтэй сайхан өнгөрөөж, хурга, тугалаа хариулан, хурдан морины үсэргээнд хөөрч, эгчийн урласан монгол гутлын улыг эргүүлэн ноцолдож, намаржаанаасаа хашин хулаараа сургуульд шогшиж торнисон, хүн малын жаргалын орон болсон хөх говь, хөхрөн харагдах уулс миний багынх шигээ мөнөөсөө мөн.

Хярсан хирс мэт Богд аав хайрханы хормой бэлээр 1950-иад оны манай Буянтцагаан гол сумын тавдугаар бригадынхан буюу өнөөгийн Бууцагаан сумын нэгдүгээр баг, хоёр зуугаад өрх айл, усны тунгалаг, ургамлын соргогт тэнүүн идээшлэлт, өвөг дээдсийнхээ голомтыг бадраан хөгжиж дэвжсэн нь харахад илхэн.

Нутгийн зах, Олон овоотын хиргисүүр овоонд идээ удааныхаа дээжийг өргөөд Сумын зүг шороон замаар тоос татуулан давхилаа. Ард зөвхөн улбар шаргал тоос тэнгэр баганадан хоцорно. Хөнгөн тэрэгний цонхоор хөх тэнгэр, Бударганы урд нуруу цэнхэртэн алсарч, таана цэцэглэсэн уужим говь цэлийнэ. Ийнхүү явтал хэдэн бор гөрөөс цахилж яваа харагдав. Ач маань зургийг нь авах гэж цонхоороо өндөлзөхөд машины чимээнээр хуйлран баруун хойш салхи сөрөн дэгдэж бараа тасарлаа.

Энэ жил манай суманд өнөтэй өвөл болжээ. Цалуугийн ууланд хар сүүлт, янгир, аргаль өвөлжихөд зуншлага сайхан болдог гэж аавын минь төрсөн дүү сумын хоёр удаагийн аварга малчин Чойжоо ах минь ярьдагсан. Өнөтэй сайхан жил болохоор хар сүүлт энд цахилж яваа юм байна гэж би хүүхдүүддээ хуучилж явлаа.

Ялаархсан адуу мал Овоо түрүүний рашааны хөлд багширч, дээд биед нь цайрах ганц дан байшингийн ойролцоо машин тэрэг харагдана. Нэгэн үе тийшээ хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхдөг байж билээ. Харин одоо сайн хан аймгийн Эрдэнэ жүн вангийн хошууны ихэс дээдсийн алжаалаа гээж өнгөрөөсөн эртний түүхт нутгаар нэршиж, хол ойрын хүмүүс холхидог домогт газрын нэгэн болжээ. Тэндээс хээрийн зам намрын улирал нэг урт үргэлжлэх бүүр тодруулбал 11 сарын дунд үе хүртэл тавган сөлтэй өнждөг Баянбүрдийн говиор торойлгосоор Байдраг мөрөн дээр аяны тоосоо гүвээд Бууцагаан орох ажгуу.

16 дугаар зууны эхээр Батмөнх даян хааны хүү, Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн ач хүү ар халхын төр, шашны нэрт зүтгэлтэн Шолой сэцэн зүүн, баруун халхыг нэгтгэсэн засаг захиргааны нэгжийг байгуулаад 1639 онд Халхын ноёдын чуулганыг тэргүүлж, Монголын бурхан шашны Богд гэгээнд Занабазарыг өргөмжлөн их ёслол хүндэтгэл үйлдсэний хойтонгоос баруун Халхын аймаг байгуулах их үйлсийг явуулжээ.

Үе үеийн их дээдсийн уйгагүй хичээл зүтгэлээр 1664 онд Түшээт хан аймгаас Сайн ноён хан аймгийг тусгаарлан байгуулж, манай нутгийг “Халхын хойт замын баруун гарын баруун этгээдийн хойт хошуу” гэж нэрлэн, хошуу захирагчийн тамгыг тийн бичвэртэй шийтгэн олгосон гэж түүх мэдэх буурлууд хуучилдагсан. 1732 онд Эрдэнэ Засгийн хошууны ноён бэйл Цэвээнноровын дүү Чимчигжав эх орондоо батлан хамгаалах үйлсэд онцгой гавьяа байгуулсны төлөө, манжийн хааны зарлигаар “Жүн Ван” хэмээх манжийн хэтэрхий өндөр хэргэм цолоор шагнагдсан учир манай хошууг “Сайн ноён хан аймгийн Эрдэнэ жүн ван”-гийн хошуу хэмээн түмэн олноороо нэрийдэх болсноор найман үе, нэгэн зууныг элээж, ихэс дээдэс үе улиран захирсаар 1924 онд “Буянтцагаан гол” сум байгуулагдахад чин вангийн зэрэгт жүн ван Жамъяндорж эрх ямбаасаа татгалзаж Ардуудын засагт эрх мэдлийг шилжүүлсэн аж.

Чухам тэр үеэс манай суманд Баруун, Зүүн аймгуудыг холбосон “Авто тээврийн шалган бүртгэх товчоо” нэртэй замын гол зангилаа “Бууцагааны бурхан буудал” гэгдэн аян замд алжаасан, зүдэрсэн олныг хооллож, ундаалж, ажил албатай нь эсэн мэнд залгуулсаар өдгөөг хүрсэн Монгол түмний бахархал, хэн хүнгүй мэдэх гэгээн үйлстний өлгий Буянтцагаан сум. Ламын гэгээнтнийхээ өлмийд бат оршиж, тэгш ойнуудын даншгаа өргөн түмнээрээ хүндэтгэх баяртаа товлосноороо Бүх хонгорынхон айсуй.

Лиг бөхтэй тэмээд шиг говиороо дүүрэн ханхайх очирваань шүтээнт Богд таван ханхарынхан гэж Дээдсээс ус нутагтаа өлгийдүүлж, Таван Ханхар хайрханаараа овоглосон Буянт цагаан гол сумынхан гэдэг энэ билээ.

КАНАД МАЯГИЙН СУМЫН ДҮР ТӨРХ

Бид Байдраг мөрнийхөө шинэхэн гүүрээр гараад хотол их усныхаа захад бууж, усанд орж, наранд ээж, элсэн тасархай адил өндөр дулаантай элсэндээ өнхөрч хагас өдөр буянаа эдэлж аяны тоосоо гүвэв. Миний бодлоор Байдраг мөрөнд цутгах Цагаанголынхоо дэлгэр дэнжид төрсний хувьд хүү, бэр, ач нартайгаа төрсөн нутгийнхаа шороон дээр хөрвөөж, буян заяагаа нутаг усандаа даатгаж буй минь энэ.

Шавагтын хоолойг төдөлгүй эвхэж Ширээт уулын дөрөлж дээр гарч иртэл Сумын төв алган дээр мэт харагдав.

-Хүүе энэ чинь манай хотын Сүхбаатар жанжны талбайд байсан нөгөө Канад байшин бүгдээрээ ирчихсэн байна шүү дээ гэж бага ангийн сурагч ач охин Дэлгэржаргал минь дуу алдав. Нээрэн цоо шинэ Сумын төвөө би таньсангүй. Сумын төвийн өмнө талд Магнай хайрхан сүрээрээ гайхуулан харагдах нь ямар ч байсан миний нялхын сум тэр л газраа байгаа юм байна. Ширээтийн дөрөлжөөс харахад Ёлын зогсоол жавхлант харлаг уулс минь Алтай нурууны салбар. Богд таван хайрханы тахилга болоход түүний нөлөө буянаар Манлай уулын савдгийг өгөөшилж үеийн үед дэвсгэр нутгаа амар түвшин, идээ будаатай амьдруулдаг юм гэнэ лээ. Ийм нэгэн домог санаанд оров. Манай суманд ирсэн, явсан түмнийг хамгийн түрүүн тосч, хамгийн сүүлд үддэг нь Алтайн нурууны өргөн их говийн гурван шовх. Түүний эх хайрханыг манайхан Магнай уул хэмээн нэрийднэ.

Говийн гурван шовх бол Богд таван ханхарын Зүүн бэлгийн хайрхан. Энэ гурван шовхын дундуур жилийн дөрвөн улиралд бургилах Буянтын рашаан мэлмэрнэ. Ариун тунгалаг рашаан үе үеийн буянтцагаанчуудыг тэнхрүүлсэн тэр л янзаараа оргилж бургилан угтлаа. Чухам ийм л гурван шовх хайрханы хуучин бууцанд тунгалаг их ариухан усныхаа хөвөөнд 583.9 мянган га, уул ус, ургамал ногоо жигдэрсэн үзэсгэлэнт нутгаа эзэгнэн, Монгол Улсын баруун бүсийн аймаг, сумдын хөгжлийн тулгуур “Жишиг” шинэ сум төрхөө олжээ.

Хуучин Сумын цөөхөн дан цагаан байшин харагдсангүй. Энэ өргөн зэлүүд говийн хээр хөдөөд бараг л нэгэн зууныг элээсэн, түүх болох миний нялх багын ойцон нойцон муу байшингууд дахин төлөвлөлтөд орчмооргүй л юм даа гэсэн бодол бууж, өнгө сүрээрээ гайхуулах, олон ганган шилтгээний хажуугаар давхисаар хөнгөн тэрэг алаглаж, түм түжигнэж, бум бужигнаж харагдах “Нутгийн удирдлагын ордон” гэх будаг нь ханхалсан канад өргөөг тойруулан босгосон орчин цагийн төмөр хийцийн чамин ур маягийг илэрхийлсэн хашааны дэргэд хөлгийн жолоо татлаа.

Зочид ихтэй байгаа бололтой. Хэн нь хэнийгээ тосч аван, хаана хэрхэн оруулж, яаж байгаа нь мэдэгдэх юм алга. Өөдөө сөөргөө гүйлдэж, гар утсаар ярьцгаасан баахан хүн. Өсөж төрсөн өлгий нутгаасаа гараад өчнөөн жил өнгөрсөн надад таних мэдэх хүний зүс хайгаад ч яахав дээ гэсэн шүү юм бодоод хоёр ачаа дагуулан “Нутгийн удидлагын ордон” руу холхилдох олны дундуур явж байтал өнгөрсөн өвөл нийслэлд болсон сумын уугуул олны цугларалт дээр ажлынхаа тайланг тавьсан Засаг дарга Ч.Энхдалайтай тааралдав Засаг дарга хүү ч намайг таньж мэндлэн, хөөрөг солилцох зуур Энхдалай хажуугаар утсаар яриад өнгөрөх бүсгүйг дуудаад “Энэ хүнийг байранд оруулаарай” гээд бас л танилтайгаа дуу шуу болов. Даргаас намайг байртай болгох үүрэг авсан бүсгүй хоёр алгаа дэлгэн “Ямар ч байргүй болчихлоо. Санаснаас олон зочид ирлээ” гэж миний урмыг хугалаад байтал ордны хаалгаар гарч ирсэн монгол хийцийн цагаан цамцан дээр “Алтан гадас” санжийлгасан өндөр эр намайг танив бололтой “Өө ах маань ирчихэж” гээд гүйж ирэн бид тэврэлдэн уулзав. Бид нэг голын хүмүүс, түүнийг Борын Самбуу гэнэ, би түүнд өчигдөр ирдэг байж, орох орон олдохгүй бололтой” гэтэл тэр нөгөө бүсгүй рүү “Та нар чинь энэ хүнийг танихгүй байгаа юм уу? Манай сум, аймгийн нэрийг ганц тахалдаг яруу найрагч чинь шүү дээ. Энэ дээр нэг хүн ханхай өрөөнд ганцаараа хэвтэж байна. Би оруулаад өгье гээд намайг гараас хөтлөн эргэв.

Ийнхүү бид тав зочин хүлээн авахаар бэлтгэсэн “Нутгийн удирдлагын ордон”- ы хоёрдугаар давхрын цэлгэр өрөөнд төвхнөж хүүхдүүд маань ч бөөн баяр хөөр ,өрөөний хүн маань манай 90 жилийн түүхийг бичсэн том хүн байв. Тэр ч надад завшаан болж канад маягийн шинэ төвийнхөө талаар ойлголт авлаа. УИХ дахь Хонгор нутгийн төлөөлөл эрхэм гишүүн Х.Баттулга нарын шууд оролцоотойгоор баруун замын гол зангилаа замын бэлчир Бууцагаан сум маань шинэчлэлийн Засгийн газраас хэрэгжүүлэх орон нутгийн хөгжил дэвшлийн төсөлд шалгарав. Барилга хот байгуулалтын яамны санаачилгаар Баянхонгор аймгийн Засаг даргын тамгын газар хоёр тэрбум төгрөгийн төслийг Бууцагаан суманд хэрэгжүүлжээ.

“Их Модун” “Ти Ти энд Би” ХХК-ийн барилгачид нутгийн залуустай хамтран ердөө л ганцхан жилийн дотор төвлөрсөн төлөвлөгөөнд нийгмийнхээ гэх манай үеийнхэн ная гаруй жил сэдээгүй, хийгээгүйг харах нүдэн дээр сүндэрлүүлэн босгожээ. Одоо манайх улсынхаа төв болон баруун бүсийг холбосон нутаг дэвсгэр төв захиргаа соёл спорт, ногоон байгууламж аялал жуулчлалын цогцолбор болох хөгжил дэвшлийнхээ замд эргэж буцалтгүй оржээ. Манай сумын хаяа залгаа Бөмбөгөр, Хүрээмаралын хүүхэд багачуудыг багтаах сургууль, гурван сумдын малчдыг эмчлэх эмнэлэг, соён гэгээрүүлэх номын сан, спорт танхим, соёлын ордон бас тэгээд өндөр хүчдэлээр төвийн сүлжээтэй холбогдсон гээд үгүй дутуу юм алга.

Ялаархсан мал шиг зогсож бэлчдэг, ядуу байна гээд хот руу цувдаг цаг нэгэнт өнгөрч гэж бодогдоно. Өссөн төрсөн эх орондоо гар хумхилгүй ажиллаж амьдрах их аз завшаан л манай сумынханд үлджээ.

МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Даваасүрэнгийн ХҮДЭРМӨНХ

УИХ-ын гишүүн Р.Амар­жаргалтай ярилцлаа.

-Улс төрийн хамгийн сүүлийн үйл явдал бол Ерөнхийлөгч Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан явдал. Та ямар байр суурьтай байдаг юм?

-Наадах чинь их ярвигтай асуудал. Монголын нийгмийг хоёр хуваачихлаа шүү дээ. Нэг хэсэг нь хоригийг хүлээж авах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Нөгөө хэсэг нь явуулах нь зүйтэй гэж байна. Би бол Монгол Улсыг хувааж талцуулсан ямар ч асуудлыг дэмждэггүй. Талцуулаад, хэрэлдүүлээд, наана цаана нь оруулж байгаа бол шийдэл биш, асуудал болж буйн илрэл. Төр засгийн тэргүүнд сууж байгаа хүмүүс шийдэл олж, түүнийх нь дагуу улс нийгэм нь явах учиртай шүү дээ. Гэтэл шийдэл болж байгаа юм байхгүй, харин ч асуудал нэмж байгаа нь харамсалтай. Би сүүлийн хорин хэдэн жил батлагдсан Өршөөлийн хуулиудын ихэнхэд нь гар бие оролцсон. Энэ удаагийнх шиг ийм замбараагүй, дуулиан шуугиантай Өршөөлийн хууль гарч байсныг санахгүй байна. Урьд нь асуудлыг маш чанд үзэж харж судлаад, шийдвэрээ гаргачихаад УИХ-д оруулж албажуулдаг байсан. Тийм учраас хэл ам багатай, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд ч маш хурдан шуурхай хийж хэрэгжүүлж болдог байсан. Өнөөдөр ороод ирсэн зүйлээ хар. Нэг л их хууль баталлаа гэдэг. Нөгөөх дээр нь хориг тавьчихсан, тэр хоригийг нь хэзээ хэлэлцэх гэж байгаа юм бүү мэд. Өнөөдөр энэ хууль нь явж байгаа юм уу, явахгүй байгаа юм уу. Асар их хүлээлт тал талд нь байдаг.

Үнэхээр төрийн өршөөлийг хүртэх ёстой нэг хэсэг байж болно шүү дээ. Тэр хүмүүс горьдлого тавиад л сууж байгаа. Гэтэл хууль нь хэрэгжих ч юм уу, үгүй ч юм уу бүү мэд. Нэг хэсэг нь төрийн өршөөлөөс бүр хол байх ёстой юм. Огт хамрагдах ёсгүй. 

Гэтэл тэр хүмүүс нь завших гээд сууж байдаг. Энэ удаа бол туйлын зохион байгуулалтгүй, туйлын хариуцлагагүй, туйлын замбараагүй хэрэгжүүлсэн. Энэ бол манай өнөөгийн төрийн байж байгаа нүүр царай. Бид иймэрхүү л нүүр царайтай байгаа юм.

Аливаа асуудал нийгмийг бужигнуулах учиргүй, нийгмийг нягтруулж байх ёстой. Та нар ажигласан бол 2012 оны сонгуулиас хойш УИХ-аас гаргаж байгаа шийдвэрүүд дандаа нийгмийг бужигнуулж байна. Шоргоолжны үүрийг эвдэж байгаатай адилхан л юм хийгээд байна шүү дээ. Цэвэрлэж цэгцлэх, янзлах юм байдаг л байх. Гэхдээ дандаа дутуу дулимаг бодсон, хагас дутуу үсчиж харайсан, өнгө мөнгө дагуулсан юмнууд болоод байна. Тэр утгаараа Өршөөлийн хууль бас л ийм дүр төрхтэй болчихлоо. Энэ бүгдэд үнэхээр сэтгэл дундуур яваа. Би цаад агуулга руу нь орохгүй, зөвхөн хэлбэр, зохион байгуулалт талаас нь харахад иймэрхүү байна. Цаашаа орвол зөндөө юм бий байх. Миний мэдэрч байгаагаар бол энэ асуудал УИХ дээр нэлээн ярвигтай, төвөгтэй асуудал болох юм шиг байна.

-Хоригийг та дэмжих үү. Хоригийг дэмжсэн ги­шүүнээ АН ирэх сонгуульд өрсөлдүүлэхгүй гэсэн барь­цаа ярьж байна гэсэн?

-Би тийм юм тоодоггүй шүү дээ. Хэн нэг хүн намайг иймэрхүү юмаар барьцаалдаг нас, цаг өнгөрсөн. Би хэн нэгнийг ингэлээ, тэглээ гээд түүнээс нь айгаад явдаг хүн биш. Миний хувийн байр суурь бол Ерөнхийлөгч хоригоо тавьчихсан байгаа юм байна. Асуудал нь ороод ирэг, тал бүрээс нь нухацтай хэлэлцье. Тэгээд эцсийн дүндээ Монгол хожих ямар арга зам байна. Түүнийг хайя. Хэн нэгэнд таалагдах гээд мэдэгдэл хийгээд байх сонирхол алга.

-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулиар далд эдийн засгийг ил болгоно гээд байдаг. Үнэхээр далд эдийн засгийг ил болгох юм уу?

-Энэ хуулийг анхны хувилбараар нь хэлэлцэж байхад би “Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль чинь тун цөөхөн хүний эрх ашгийн асуудал шүү. Хэсэг нөхөд энд тэнд баахан юм нууж хаасан, хулгайлсан юмнуудаа ил гаргах гэж байна. Түүнийг нь гаргачихаад дараа нь ямар нүүрээрээ олны нүүр рүү харж шударга ёс ярих вэ” гэж хэлж байсан. Үүнийг бодвол Татварын өршөөлийн хууль нь хамаагүй дээр байсан юм. Ядаж тооны хувьд ч олон хүнийг хамарна, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид хамрагдах боломжтой байсан.

Миний байр суурь бол Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай биш, Татварын өршөөлийн тухай хуулийг гаргахыг дэмжиж байсан. Гэтэл өнөөдөр татварын өршөөлийн хууль нь Эрүүгийн өршөөлийн хууль болж хувираад, Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих хуулийн нэрээр их олон хүний нүглийг дарж өгөх гэж байна. 

Манай нийгэмд хамгийн үгүйлэгдэж байгаа зүйл бол хариуцлага. Миний сүүлийн нэлээд хэдэн жил ярьж байгаа зүйл. Ямар сайндаа та нар хариуцлага тооцож чаддаггүй юм бол би хариуцлагыг чинь үүрье гээд УИХ-ын гишүүнээс гаръя гэж мэдэгдсэн шүү дээ. Өчнөөн хариуцлагагүй үйлдэл хийчихээд хариуцлагаас бултсан хүмүүсийн толгойг илж, та нар ингээд хулгай зэлгий хийгээд бай, нуугаад бай, хаагаад бай, луйвардаад бай, шулаад бай, дээрэмдээд бай. Тэр бүгдийг чинь ингээд сайхан ил тод гэдэг гоё нэр томьёогоор өршөөгөөд өгчихдөг юм. Санаа зовох юм байхгүй. Үргэлжлүүл гэж хэлж байгаатай адилхан болчихож байгаа юм.

-Ерөнхийлөгч Эдийн засгийн ил тод байдлын хуульд хориг тавиагүй байж Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан нь шударга зүйл мөн үү?

-Би Ерөнхийлөгчийн юу бодож байгааг мэдэхгүй учраас өмнөөс нь ярьж чадахгүй. Зүгээр Ерөнхийлөгч уг нь зөв асуудал тавьсан гэж бодож байгаа. Гэхдээ нэгдүгээрт цаг үе нь хэр оновчтой байсан юм бол, хоёрдугаарт, тавьсан хэлбэр нь хэр оновчтой байсан бол гэж бодож байна.

Ний нуугүй хэлэхэд үнэхээр энэ асуудлыг барьж аваад шийдье гэж бодсон бол ямар саран дээрээс буусан хүн биш. Өршөөлийн хууль гаргах гэж байна, татварын өршөөл, эдийн засгийн ил тод байдлын тухай гээд сүүлийн нэг жил яригдлаа шүү дээ. Өршөөлийн хууль бол бүр 2012 оноос, энэ хэсэг нөхөд УИХ-д орж ирж суугаад л ярьсан асуудал шүү дээ. Ерөнхийлөгч үүнийг мэдэж байсан. Үнэхээр асуудлыг зөв зүйтэй шийдье гэсэн бол ярьж байх үед нь шийдлийг нь олоод нийгмээ хагалж бутаргачихгүйхэн шиг явуулах ёстой байсан байх. Одоо ийм болчихсон хойно нь гэнэт гарч ирээд, юу болсон бэ гэсэн маягтай байгаа нь олны итгэл төрүүлэхгүй байгаа юм л даа. Асуудлыг шийдье гэсэн сонирхол байна уу, эсвэл популизмаа хийгээд байна уу гэж хараад байна. Тэр хэмжээгээрээ ярьж, хэлж байгаа зүйлийнх нь үнэ цэн унаад байна.

-Монгол Улс өрийн дарамтад орлоо. Гадаад нэр хүнд навс уналаа. Валютын ханш, төсвийн алдагдал гээд аюулын харанга дэлдсэн асуудлууд олон байна гэж ярьцгаасаар л байна. Эдийн засгийг сэргээхийн тулд нэн тэргүүнд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Эдийн засаг хэцүү байна гэж бүгд яриад л байна. Ч.Сайханбилэгийг Ерөнхий сайдаар томилогдсоноос хойших хугацаанд би эдийн засаг, төр засагтай холбоотой асуудлаар бараг яриагүй. Энэ нь аминдаа дэмжиж байгаа хэрэг байхгүй юу. Сайн ч бай, муу ч бай, шинэ засаг гараад ирлээ, бас яадаг ч бол гэсэн горьдлого төрж байна шүү дээ. Залуу хүн юм, юм хийж магадгүй, арай өөрөөр ажиллаж магадгүй гэсэн. Одоо зургаа долоон сар өнгөрлөө. Итгэл байхгүй болсон. Би бол эднээс юм горьдохгүй байгаа. Яаж ийж байгаад салгануулаад сонгуульдаа хүргэчих юмсан гэх бодол төрж байна. Түүнээс сүрхий юм хийгээд өөрчлөөд аваад явна гэж байхгүй байх.

Зургаа, долоон сар боллоо туугаад тавьчихлаа. Энэ хугацаанд юу хийсэн бэ гэхээр унаган мэргэжлийнхээ дагуу л ажлаа хийлээ шүү дээ. Ерөнхий сайд маань пиараа л хийлээ. Бодит ажил бол явсангүй. Зургаа долоон сарын дараа үүнийг нь хэлэхэд болно байх гэж бодож байна. Ажил явахгүй байгаа бол буг болоод суугаад байх хэрэг юу байна. Үнэхээр л эх орондоо хайртай, тийм л өндөр ухамсартай юм бол хурдхан явах л хэрэгтэй шүү дээ. Урьд нь ч би хэлж байсан. Ажлаа хийж чадахгүй хүн байгаа бол нэг өдөр ч, нэг цаг ч битгий байлга. Хурдан явуул. Чаддаг хүн нь орж ирэг. Ердөө л энэ. Өөр асуудал байхгүй.

-Тэгэхээр яах ёстой юм?

-Юм эзэнтэй байх ёстой. хэн нэг хүн тодорхой ямар нэг ажлыг хариуцах ёстой. УИХ хууль тогтоох ажлаа хариуц. Хуулийнхаа хэрэгжилтийг хянаад сууж бай. Гүйцэтгэх засаглал Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хуулийн хэрэгжилтийг хариуцна гээд Үндсэн хуульд заачихсан байгаа. Энэ ажлаа л хий. УИХ нь хийх ёстойгоо, Засгийн газар нь хийх ёстойгоо хий. Аль алиндаа шаардлага тавь. Үүнээсээ эхэл.

Гүйцэтгэх засаглал хуулийн хэрэгжилтийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хариуцна. УИХ энэ ажлаа хий. Засгийн газар өөрийн хүлээсэн үүргээ биелүүл. 

Үүнээсээ эхлэх ёстой. Маш энгийн зүйл. УИХ шаардлагаа тавьж чадахгүй байна шүү дээ. Одоо байж байгаа байдлаа хар. Энэ УИХ юу хийгээд сууж байгаа юм бэ. Зун хуралдаад байгаа ч юм шиг, үгүй ч юм шиг. Ээлжит бус чуулган зарлаад байгаа ч юм шиг зарлахгүй байгаа ч юм шиг. Зарлаад хуралдуулахдаа Эрүүгийн хуулийг өөрчилнө энэ тэр гэж байсан сүүлдээ больчихлоо шүү дээ. Эцэстээ зургаан сайдыг явуулсан, явуулаагүй гэсэн байдалтай тулгарч үлдлээ.

Засгийн газар юу хийгээд байгаа юм бүү мэд. Эдийн засгийн өнөөдөр тулгамдаад байгаа асуудал гэхээсээ хамгийн наад зах нь хүн бүр суурь суурин дээрээ байх ёстой. Суудал суудал дээрээ суух ёстой. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо хэзээ ч гүйдлээ олохгүй. УИХ, Засгийн газар нь байр суурин дээрээ байж чадахгүй байхад ажил хийж байгаа яам гэж байхгүй шүү дээ.

Зургаан сайдыг нөхөн томилоод асуудал шийдэгдэх үү. Маш эргэлзээтэй. Шинээр гарч ирэх зургаан сайд явсан зургаан сайдаасаа илүү байх уу гэдэг нь бүр эргэлзээтэй. 

Гуравдугаарт, зургаан сайдыг нөхөөд нөхөөстэй Засгийн газар явлаа гэхэд энэ нь хэр удаан үргэлжлэх вэ гэдгийг хүмүүс яриад эхэлчихлээ. Үүнд хүлээлт бий болчихсон төр засгийн нэр хүнд байхгүй болчихсон, гүйцэтгэх засаглалын нэр хүнд шалдаа уначихсан тохиолдолд юун эдийн засгийг босгох асуудал яриад байна вэ. Тэр чинь байхгүй. Хамгийн түрүүнд хийх асуудал бол бүтэц зохион байгуулалтыг бэхжүүлж олны итгэл даах чадвартай зангарагтай хүн гарч ирэх ёстой. Тэгж байж хаана хэн нь эзэн юм бэ юугаа хариуцаж байгаа юм бэ гэдгээ маш тодорхой болгож байж дараа нь макро микро эдийн засгийн асуудлуудыг ярих ёстой.

Өнөөдөр ний нуугүй ярихад энэ нэг замбараагүй эцэс төгсгөлгүй байдал чинь элдэв янзын ашиг сонирхолтой хүмүүст маш хэрэгтэй байна. Үүний цаана яагаад ийм байдалд орчихоод байна, асуудал нь зургаан сайдыг явуулахдаа байгаа юм уу эсвэл өөр ямар нэг учир шалтгаан байна уу гэдгийг бид харах ёстой. Тэр учир шалтгаан нь үндсэндээ Тавантолгой шүү дээ. Тавантолгой дээр бизнесийн улс төрийн бүлэглэлүүд бий болчихоод хамгийн том юмаа хэн нь эзэмших вэ гэдэг дээр үзэлцээд байна. Ердөө л энэ. Би хэрвээ эзэмшихгүй бол чамайг эзэмшүүлэхгүй гэж нэг нэгнийгээ барьцаалаад хаагаад чөдөрлөөд боогоод явж байна. Ийм зүйл чинь энэ нийгмийг явуулахгүй л дээ. Чоно борооноор гэгчээр том том бүлэглэлүүд хоорондоо үзэлцэж байхад дундуур нь жижиг жижиг цөөвөр чононууд хажуунаас орж ирж хазаж, жаахан юм авч сайд болох гээд үзээд байна. Жижиг луйварчдын л асуудал.

Амаржаргал өнөөдөр шүүмжлээд сууж байна гэх байх. Гэхдээ би шүүмжлээд байгаа юм биш гарцыг нь хэлж байна. Гарц нь юу юм бэ гэхээр энэ улс, энэ засаг чинь эзэнтэй болох ёстой. Чадаж байгаа хүнээ ажиллуул, чадахгүй байгаа бол хурдхан шиг зайлуул. Ингэж байж юм эхэлнэ. Ингэж байж төсвийн бодлогоо тэлэх үү, хумих уу, мөнгөний бодлогоо нэмэх үү хасах уу, ханш, инфляцийг яах уу гэдгийг дараа нь ярина. Би шийдлийг нь маш тодорхой хэлж байна. Чадахгүй байгаа бол нэг минут ч битгий байлга. Үүнийг Засгийн газрын хэмжээнд хүртэл ярих ёстой.

-Засгийн газар огцрох ёстой гэсэн үг үү?

-Би бол тэгж л үзэж байна.

-Одоо Засгийн газар огцроод байдал дээрдэх үү?

-Энэнээс дордуулах юм уу.

-УИХ тарах талаар яриа гараад байсан?

-УИХ тарах тухай асуудал гарсан байна лээ. Хэд хэдэн хүн мэдэгдэл хийсэн байсан. Би түүнийг анзаарсан. Төрийн тогтолцоогоо та нар хэр зэрэг сайн ойлгодог эсэхийг би хэлж мэдэхгүй байна. Хамгийн тогтвортой байх ёстой институц нь УИХ. Засгийн газар хэд ч өөрчлөгдөж болно. Тэр чухал биш. Төрийг тогтвортой байлгаж байгаа УИХ бүрэн хугацаагаараа ажиллаж байж дараа дараагийн УИХ руу шилждэг зарчим байвал сайн. Тийм учраас УИХ-ыг тараая гэж түүн рүү түлхэж байгаа хүмүүсийг би сайшаахгүй байгаа.

УИХ-ын ажиллагаа төгс төгөлдөр бус шүүмжлэл дагуулж байгаа нь үнэн. Үүн дотор түрүүний миний шүүмжилж ярьсан зүйлүүдийн гол хүмүүс нь энэ дотор сууж байгаа. Наполеоны хэлсэн нэг үг байдаг. Мөнгө бол үнэртдэггүй юм. Мөнгөнд эх орон байдаггүй юм. Тиймээс мөнгөтэй хүнийг улс төр рүү битгий оруулж бай гэж. Мөнгөтэй хүмүүс эх оронгүй хүмүүс, тийм ч учраас зарим нь цээжээ маш их дэлддэг байх. Би хязгааргүй их эх орондоо хайртай гэж. Үнэн хэрэг дээрээ мөнгөнд эх орон байхгүй. Тэр хүмүүс энд орж ирэхээрээ ямар гай болдгийг эрх биш харсан байх. 2016 оны сонгуулиар манай ард иргэд 25 жил сонгуульд оролцлоо, эрх биш гадарлах хэмжээндээ хүрсэн байх гэж бодож байна. Тэгэхээр бас зөв сонголт хийх байх гэж горьдож байгаа. Ямар ч байсан УИХ-ыг тараая гэдэг гайхамшигтай шийдэл биш. Үүнийг дэмжээд өөгшүүлээд байх зүйл биш.

-АН Монгол төрийг уландаа гишгэж байна гэж ярих юм?

-Ганц АН биш. Энэ улстөрийн намууд бүгд шүү дээ. 2000 оноос хойших үйл явдлыг аваад үзвэл МАХН тэр үеийн Засгийн газар барьж байсан, үндсэндээ 76:0 байсан шүү дээ. 72 нь МАХН, нөгөө намууд нь нэг суудалтай байсан. Тэгэхэд гишгэж эхэлсэн. Төрөөр тоглож эхэлсэн. Тэр дэд сайд гэдэг албан тушаалыг 500 сая төгрөгөөр үнэлээд энэ албан тушаалуудыг бий болгож эхэлсэн. Бүх зүйлийг мөнгөн хэлбэрт оруулсан. Үүнийг өнөөдөр хүмүүс ярихгүй л байгаа болохоос маш их зүйл тэр үеэс эхэлсэн. Манайхан муу зүйлийг “төгөлдөржүүлэхдээ” сайн хүмүүс. Тиймээс төгс төгөлдөр рүү оруулаад явж байх шиг байна. Тиймээс би ганц АН-ыг хэлэхгүй. Аль алиныг нь хэлнэ. Улс төрийн намын том том дарга нар дээд зэргээр хувь нэмрээ оруулсан.

-Одоогийн нөхцөл байдалд АН-ын нэр хүнд илүү унасан харагдаж байна. Та ч намынхаа үйл ажиллагааг шүүмжилж байна. Тэгвэл та намынхаа гишүүнээс татгалзчихаж болдоггүй юм уу?

-Түдгэлзэж болно. Гэхдээ үнэнийг хэлэхэд би энэ намыг босгох гэж их зүтгэсэн. 2000 оны сонгуулийн өмнө би МҮАН-ын дарга байж байгаад тараад 5-6 болсон байсан намыг нэгтгээд орчин цагийн нам болгоод өглөө. Үүнд нам буруутай гэхээсээ илүүтэй субъектив талын асуудлуудыг хөндөх ёстой. Намын хэдэн мянган гишүүнд чин сэтгэлээсээ ардчилсан үнэлэмжийн араас явж байгаа. Болгох юмсан бүтээх юмсан энэ улс орныг, үр хүүхдээ аятай тухтай амьдруулахсан гээд чин итгэл үнэмшлээр явж байгаа. Тэр хүмүүсийн итгэлийг хөсөрдүүлж, үгүйсгэж болохгүй. Намын нэрийг барьж арчаагүй аашилж байгаа хүмүүст бид өнөөдөр хариуцлага тооцож чадахгүй байна. Манай намын ҮЗХ ямархуу байгааг та нар надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Бусад улс төрийн намуудыг ч гэсэн хар л даа. Сая жаахан юм болонгуут МАН дотор бужигнаад эхэлж байна.

Гол нь нягтрах ёстой. Улс төрийн намуудаар дамжин төрийн үйл ажиллагаа явж байгаа тохиолдолд улс төрийн намууд цөөхөн байх ёстой. Би хоёр улс төрийн нам давамгайлсан байх ёстой гэж үздэг хүн. Манайд 20-30 нам огт хэрэггүй. Хоёр нам бие биедээ хяналт тавьж чаддаг байх ёстой. Нэг нь засгийн эрх барьж байхад нөгөөх нь ажил хэрэгчээр шүүмжлээд шударгаар явах хэрэгтэй. Тухайн үедээ өрсөлдөгчөөсөө илүү олны санаа бодлыг дагуулж явах ёстой гэж үздэг. Тэгж ч явж ирсэн.

-Та АН-аас хөөгдөж үзэж, уригдаж дарга болж үзсэн хүн. Айх зүйл одоо байхгүй. АН-ын дотоод фракциудын зөрчлөөс дотоод хүч маш их суларч байна. Ийм үед удирдлагуудтайгаа тулж ярьж үзэж байна уу?

-Фракциуд тухайн үедээ үүргээ гүйцэтгэсэн үү гэвэл гүйцэтгэсэн. Юм гэдэг чинь амьд организм. Үүргээ гүйцэтгэсэн бол одоо үеэ өнгөрөөгөөд явах л хэрэгтэй. Өнөөдрийн фракциуд шийдэл биш. Дандаа асуудал үүсгэж байна. Үүнээс татгалзана гэдэг зөв санаа. Яг цагаа тулахаар татгалзаж чадахгүй байна. Хэдийгээр албан ёсоор зарлаад байгаа ч татгалзаж чадахгүй л байна. З.Энхболд даргыг фракциас татгалзана гэж байхад нь би “За юу л бол” гэж бодож байсан. Гэхдээ юмыг яаж мэдэх вэ, гайгүй явчих болов уу гэсэн чадахгүй байна. Өнөөдөр хэдэн сайд, дэд сайд нарын асуудал дээр наймаа хийгээд өөрөө дунд нь орчихсон, наймааны гол эзэн болчихсон явж байна. Үүнийгээ том том ухаантай зүйлээр тайлбарлаад яваад байна. Бас л болоогүй байна. Бэлтгэгдээгүй л байна. Нялцгай л байна гэж хэлэх гээд байгаа юм.

Ази, Европ бо­лон дэл­хийн олон улс оронд эвлэрүүлэн зуучлах тогтолцоо сайн хөгжсөн байдаг. Харин манай улсад шинээр хөгжиж байгаа. Аливаа маргааныг шүүхээр шийдвэрлэхээс гадна шүүхийн бус журмаар шийдвэрлэдэг аргын нэг нь эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа юм. Иргэний эрх зүйн маргааны 50 гаруй хувь нь эвлэрүүлэн зуучлалын журмаар шийдвэрлэгддэг гэсэн судалгаа байдаг. Харилцан тохиролцож шийд­вэрээ гарган маргаа­ныг дуусгана гэдэг бол маш том соёл, ухамсар, хүнд байх л ёстой ухааны хэмжүүр гэдэг. Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа явуулж эхэлснээс хойш маргааны 80 гаруй хувь нь шийдэгдэж байгаа аж. Энэ талаар өмгөөлөгч, эвлэрүүлэн зуучлагч М.Алтан-Өлзий­тэй ярилцлаа.

-Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа үр дүнгээ өгч байна гэсэн мэдээллийг авлаа. Эвлэрүүлэн зуучлах эрх зүйн орчин манай улсад хэр бүрдсэн байдаг юм бэ. Энэ асуултаас яриагаа эхлэх үү?

-Японы засгийн газрын харьяа гадаад харилцааны хамтын ажиллагааны байгууллага болох JICA, Улсын дээд шүүх, Монголын өмгөөлөгчдийн холбоо хамтран Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагааг өөрийн улсад бий болгох, хөгжүүлэх, мэргэжлийн эвлэрүүлэн зуучлагчдыг сургаж бэлтгэх, хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх чиглэлээр үе шаттайгаар ажилласан. Үүний үр дүнд багагүй хугацааг ардаа орхисон байна. Өнөөдөр Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа нь манай улсад бодит биелэлээ олж, хууль эрх зүйн орчин бүрэн бүрдсэн гэж үзэж байна.

-Улсын хэмжээнд хич­нээн эвлэрүүлэн зуучлагч байдаг юм бэ. Үүнээс хэд нь шүүхэд ажилладаг юм бол?

-2011 оноос хойш “Эвлэрүүлэн зуучлагч бэлтгэх, мэргэшүүлэх” сургалтад хамрагдсан, Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хуулийн дагуу Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд 505 эвлэрүүлэн зуучлагч бүртгэгдсэн байна. Нийт эвлэрүүлэн зуучлагчдын ойролцоогоор 10 хувь буюу 43 нь анхан шатны шүүхүүдэд орон тооны эвлэрүүлэн зуучлагчаар ажиллаж байна. Хүмүүсийн хоорондох маргаан голчлон төрөл садан, найз нөхөд, танилын хүрээнд үүсдэг. Тэд төрөл бүрийн эрхийн харилцаанд оролцохдоо харилцан итгэлцлийн үндсэнд ямар нэг баримт бичиг үйлддэггүй. Гэтэл тохиролцоогоо зөрчиж итгэл алдсанаар үл ойлголцол бий болж эцэс төгсгөлгүй маргаан үүсч, эдийн засаг, хөрөнгө мөнгө, сэтгэл санааны хувьд дарамт болдог. Энэ нь эцэстээ бие биеийнхээ дээр гарах гэсэн тэмцэл болж хувирна. Үүнийг шийдвэрлэх хамгийн зөв арга бол эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа юм.

-Энэ оны хагас жилийн байдлаар маргааны 80 гаруй хувийг эвлэрүүлэн зуучилсан гэсэн статистик мэдээ гарсан байна. Энэ тухай баримт түшиглэн ярих боломж байна уу?

-2015 оны эхний хагас жилийн байдлаар шүүх Эвлэрүүлэн зуучлалын ажиллагаанд 7598 өргөдөл хүлээж авсан байна. Үүнээс 5100 гаруй өргөдөл амжилттай шийдвэрлэгдэж, маргаан бүхий талууд шүүхийн өмнөх шатанд эвлэрэн хэлэлцэж маргаанаа шийдвэрлэсэн. Энэ мэдээгээр бол маргааны 80 гаруй хувь нь эвлэрүүлэн зуучлалаар шийдэгдэж байна гэсэн үг.

-Эвлэрүүлэн зуучлахын давуу тал нь чухам юу юм бэ. Бусдын нууцыг хэр хадгалдаг бол?

-Эвлэрүүлэн зуучлалаар маргааныг шийдвэрлэх үед талууд хэн хэндээ таатай нөхцөл сонгож, сэтгэлд нийцсэн шийдвэрт хүрдэг. Тухайн шийдвэр нь биелэх магадлал өндөр. Цаг хугацаа алдахгүй, эдийн засгийн хувьд зардал багатай, маргаанаа хурдан шуурхай шийдвэрлэх боломжтой. Харин шүүхийн маргаан нотлох баримт шаардана, хуульд заасан хугацаанд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явуулна, анхан, давж заалдах, хяналтын гээд шүүхийн гурван үе шатыг дамжина. Шүүхийн шат болгонд улсын тэмдэгтийн хураамж төлнө. Дараа нь шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагаагаар дуусдаг. Гэтэл эвлэрүүлэн зуучлалаар талууд маргаантай асуудлаар түргэн шуурхай тохиролцоонд хүрч чадвал Эвлэрлийн гэрээ байгуулаад л дуусгавар болох боломжтой. Ямар ч маргаанд улсын тэмдэгтийн хураамж төлж байгаа нь шүүхэд төлж буй улсын тэмдэгтийн хураамжаас бага. Мөн эвлэрүүлэн зуучлалыг хаалттай явуулна. Маргааны шийдэл талуудаас хамаарч тэдгээрийн ашиг сонирхолд нийцэж байдаг. Нууцыг хадгална. Талуудын маргааныг зуучлагчаас өөр хүн мэдэх боломжгүй. Энэ бол маш хэрэгтэй, ийм аргаар маргааныг шийдвэрлэх нь илүү үр дүнтэй болохыг олон улс орон хүлээн зөвшөөрч, өөр өөрийн арга барилаар хэрэгжүүлж байгаа.

-Гадаадын улс орнуудад ямар байдаг юм бол?

-Японд эвлэрүүлэн зуучлагчийн оролцоотойгоор шийдвэрлэх маргааны тоо жил бүр өссөөр байдаг, маргалдагч талууд ч эхний ээлжинд эвлэрэх ажиллагаанд оролцоно гэдэг ойлголттой болсон. Энэ аргыг ганц шүүгч бус өмгөөлөгч, эрх зүйч, энгийн иргэд ч дэмждэг. Улам боловсронгуй болсоор байгаа юм байна. Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа нь хүмүүс нэгэнтэйгээ ярилцаж чаддаг, нээлттэй байж чаддаг, найз нөхөд, түнштэйгээ харилцаагаа хэвээр үлдээх, эв найрамдалтайгаар маргааныг шийдвэрлэдэг, цаг хугацаа, зардал хэмнэдэг олон давуу талтай. Энэ бол шүүхийн бус аргаар маргааныг шийдвэрлэх арга юм.

-Эрэлт хэрэгцээг дагаад Эвлэрүүлэн зуучлах төвтэй болох шаардлага гарч ирж байгаа гэсэн. Энэ асуудал юу болж байгаа вэ?

-Нэгэнт хууль, эрх зүйн орчин бүрдсэн, энэ чиглэлээр ажиллах мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэгдсэн байгаа учраас цаашдаа төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, мэргэжлийн холбоодын дэргэд Эвлэрүүлэн зуучлалын төвүүд байгуулагдах чиг хандлага, зарим тохиолдолд зүй ёсны шаардлага урган гарч ирж байна. Эдгээр эвлэрүүлэн зуучлалын төвүүдэд юуны өмнө мэргэшүүлэх сургалтад хамрагдсан, Эвлэрүүлэн зуучлагчдын зөвлөлд бүртгэгдсэн, түүн дотроо өмгөөлөгч нар тэргүүн ээлжинд ажиллах боломжтой юм. Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хуулийн наймдугаар зүйлд “Төрийн болон төрийн бус байгууллага дахь эвлэрүүлэн зуучлагч” гэсэн заалт бий. Үүнд 8.1.Төрийн болон төрийн бус байгууллага, мэргэжлийн холбоо үйл ажиллагааныхаа чиглэлийн дагуу тухайн салбарын эрх зүйн харилцаанаас үүссэн маргааныг шийдвэрлэх эвлэрүүлэн зуучлагчийг ажил­луулж болно. 8.2.Энэ хуулийн 8.1-д заасан зуучлагчаар дээд боловсролтой, эвлэрүүлэн зуучлагчийн сургалтад хамрагдан эрхийн гэрчилгээ авсан, тухайн чиглэлийн асуудлаар эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа явуулах эвлэрүүлэн зуучлагчийн нэрсийн жагсаалтад бүртгэгдсэн мэргэшсэн эвлэрүүлэн зуучлагчийг ажиллуулна гэсэн байдаг. Үүнээс гадна эвлэрүүлэн зуучлагч-өмгөөлөгч нь бүх анхан шатны шүүхүүд дээр орон тооны бус эвлэрүүлэн зуучлагчаар ажиллах боломжтой юм.

БНСУ-д энэ сарын 23-26-ны өдрүүдэд Олимпийн таеквондогийн өсвөрийн ДАШТ болж өнгөрлөө. Тус тэмцээний бага насны ангилалд буюу -47 кг-ын жинд Б.Намуун хүрэл медаль хүртсэн билээ. Түүний гаргасан амжилт нь Монголын таеквондогийн түүхэнд бичигдэж байгаа бөгөөд анх удаа ДАШТ-ээс медаль хүртэж буй тохиолдол болоод байгаа юм. Ингээд Болдбаатарын Намуунтай ярилцлаа.

-Өөрийн тань жинд хичнээн тамирчин оролцсон бэ?

-Хоёр дахь удаагаа зохиогдож буй өсвөрийн ДАШТ-д 75 орны 750 гаруй тамирчин оролцсон гэсэн мэдээлэл байсан. Миний жинд 27 тамирчин өрсөлдсөн.

-Хичнээн тулаан хийж медалийн болзол хангасан бэ?

-Би гурав хожиж хүрэл медалийн болзол хангасан. Эхний тулаандаа Энэтхэг улсын тамирчинтай таарч 32:1 онооны харьцаатайгаар илт давуу байдлаар хожсон. Дараагийн тулаандаа Английн тамирчинг 10:8 харьцаатайгаар мөн буулгаж авсан. Ингээд хүрэл медалийн төлөө Америкийн тамирчинтай тулалдаж 15:7 харьцаатайгаар ялалт байгуулсан.

-Мөнгөн медалийн төлөө мөн хүч үзсэн боловч ялагдсан шүү дээ. Бичлэгээс харахад өрсөлдөгч тань чац өндөртэй харагдсан. Тулааны үед өндөр, нам маш чухал биз?

-Тийм ээ. Надаас өндөр. Би мөнгөн медалийн төлөө Францын тамирчинтай тулалдаж 20:12 харьцаатай хожигдсон. Надаас өндөр л дөө. Гэхдээ надад хожих боломж бүрэн байсан.

-Өндөр тань хэд вэ?

-170см.

-Тэгээд яагаад боломжоо бүрэн ашиглаж чадсангүй вэ?

-Анх удаа дэлхийн аваргын тулаанд оролцож байгаа учраас нэлээд сандарсан. Гэхдээ мөнгөн медаль хүртэл явна гэдэг анх удаагаа оролцож буй миний хувьд том амжилт шүү дээ. Тиймээс энэ хүртэл явсан юм чинь дахиад ч ялна гэдэгтээ бүрэн итгэлтэй байсан маань бага зэрэг нөлөөлсөн байх. Өөртөө итгэлтэй үед өрсөлдөгчөө басах, өөр юманд сатаарах зэргээс болж цохилт алдах тал бий. Би хоёр удаа толгойндоо цохиулж оноо алдсан.

-Хэдэн оноо алдсан бол?

-Зургаан оноо алдчихсан. Толгойнд ямар ч байдлаар цохилт хийсэн нэг цохилт бүр гурван оноо байдаг. Миний хувьд эхний үеийн тулаанд зургаан оноо алдсан. Их оноо алдчихаар тоглолтын явцад нөхөж гүйцэх хүнд байсан. Уг нь миний толгойны цохилтуудын оноог өгсөн бол би нэг онооны илүүтэйгээр хожих боломж байсан.

-Яагаад оноог нь өгөөгүй гэж?

-Би Францын тамирчны толгойд гурван удаа онооны цохилт хийсэн. Харамсалтай нь миний цохилтод оноо өгөөгүй. Хэрвээ оноо өгсөн бол ялах боломж байсан.Энэ ялагдал надад асар том туршлага, сургамж болсон. Би ялагдсан тамирчинтайгаа дахин тулалдаж заавал буулгаж авах болно. Мөн миний амжилт зөвхөн үүгээр зогсохгүй. Намайг азийн аварга, ДАШТ, олимп хүлээж байгаа. Би энэ амжилтдаа ханахгүй. Олимпийн аварга болно. Би улам их хичээх болно.

-Энэ удаагийн өрсөлдөгчид хэр нэр хүндтэй тамирчид байсан бэ?

-Америк, Англи, Франц гээд бүгд л Европын аварга, цуврал тэмцээнүүдэд дандаа эхний гуравт ордог туршлагатай тамирчид гэсэн. Европын тамирчид нуруу өндөртэй санагдсан. Нуруу өндөртэй тамирчдын хөлний цохилт хүчтэй жийлттэй ирж байсан. Хамгаалахад бэрх. Гэхдээ би ямар ч тулаанд өрсөлдөгчөөсөө айдаггүй, дайрч тулалддаг.

-Тэмцээний үеэр ямар багш дасгалжуулсан бэ. Тулалдах үедээ шүүгчийнхээ хэлж буйг сонсч хэрэгжүүлж чаддаг уу?

-Тэмцээний дасгалжуулагчаар Солонгосын Хон Инёон багш ажилласан. Ринг дээр гарах үед багшийнхаа хэлж байгаа үгийг маш сайн сонсдог. Мэдээж дасгалжуулагчаа сонсч, мэдэрч байж тулаандаа тусгаж алдаа оноогоо тэнцвэржүүлдэг. Мөн энэ завшааныг ашиглаад Ү.Ган-Эрдэнэ, Эрдэнэбаатар багш нартаа баярласнаа илэрхийлье. Та бүхнийхээ итгэлийг алдахгүй, илүү их амжилт гаргах болно.

-Тулааны арга барилаасаа хуваалцахгүй юу?

-Тулаан минут 30 секундээр гурван үе үргэлжилдэг. Эхний үед тамирчдын аль аль нь анаж отсон шинжтэй тоглоно. Дараагийн үеүдэд өрсөлдөгчийнхөө сул талыг ашиглаж тоглолт гаргадаг.

-Хүрэл медаль хүртэж Монголын таеквондогийн түүхэнд тэмдэглэгдлээ гэж багш тань хэзээ хэлсэн бэ?

-Тулааны дараа хэлсэн. Таеквондогийн спорт Монголд хөгжөөд 24 жил болж байна. Өнгөрсөн хугацаанд дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн удаагүй юм билээ. Би түүхэн амжилт гаргасандаа баяртай байна. Яг хүрэл медалийн болзол хангах өмчид үнэхээр их баярласан. Өөрийн эрхгүй нулимс унагасан. Анх удаа ийм том тэмцээнд орсон болохоор хэсгийн тулаандаа их хичээж тулалдсан. Харин хүрэл медаль авчихаад амьсгаа авах сэхээтэй болсон шүү.

-Өмнө нь хөнгөн атлетикаар хичээллэдэг байсан гэсэн. Яагаад сонирхол өөрчлөгдчихөв өө?

-Би богино зайн гүйлт болон уртын харайлтаар хичээллэдэг байсан. “Алтан гран при” тэмцээнд оролцож 100 метрийн гүйлт, уртын харайлтаар алтан медаль хүртэж байлаа. Дүүргийн аваргаар гурван ч удаа тодорсон ш дээ. Миний аав С.Болдбаатар хөнгөн атлетикийн спортын мастер тамирчин. Тиймээс аавыгаа дагаж нэг хэсэг хөнгөн атлетикаар хичээллэсэн дээ.

-Тэгээд яагаад таеквондог сонгов?

-Юуны өмнө ээждээ баярлалаа. Намайг ямар л тэмцээн уралдаанд орно надтай байнга л хамт байж, ар талыг минь сайн зохион байгуулдаг. Миний хувьд 2013 оноос таеквондогоор хичээллэж эхэлсэн. Манай ээж Г.Туяа намайг анх таеквондогийн клубт дагуулж очсон. Тухайн үед 48 цаг эхнэрээ зодож хөнөөсөн аймшигтай хэрэг Монголд гарсан байсан. Хүн болгон л энэ хэргийн талаар мэдэж байгаа байх. Тэгсэн ээж тэр мэдээг үзээд “Нийгэм эрээнтэй бараантай зүйлээр хослон байдаг. Охин хүн ядаж өөрийгөө хамгаалах анхан шатны мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Ядаж л гудамжинд цүнхээ булаалгачихгүй ганц цохичих чадалтай бай” гээд таеквондогийн спортыг санал болгосон. Ээж бид хоёр хаана ямар клуб байдгийг мэдэхгүй 1950 лавлахаас лавлаж байгаад “Элит” төвийн “Олимп” таеквондогийн клубт очсон. Эхэндээ биеэ хамгаалах зорилготой л хичээллэж эхэлсэн. Хоёр сар хичээллээд ганц нэг тэмцээнд ороод байр эзлээд ирсэн чинь гоё санагдаад ер нь мундаг тамирчин болно гэж эргэлт буцалтгүй шийдсэн. Тэгээд ч дэлхийн таеквондог бодвол олимпийн таеквондогийн төрөл хамгаалалт хэрэгсэлтэй, олимпод оролцдогоороо онцлогтой. Тулааны 80 хувийг хөл, 20 хувийг гарын цохилт эзэлдэг. Тиймээс гэмтэж бэртэх тохиолдол ч бага гардаг.

-Танай аав, ээжийн талд олон нэртэй тамирчид байдаг гэсэн?

-Тийм ээ. Манай өвөө Самдан Монгол Улсын начин. Гавьяат тамирчин, дугуйчин Ж.Өлзий-Орших ах, Ж.Өлзийбаатар ах, Ж. Өлзийсолонго эгч нар манай ээжийн дүү нар. Би айлын бага. Манай ах бас жүдогоор хичээллэдэг байсан. Ж.Өлзий-Орших ах намайг дугуйчин болгох гэж мөн ч их ятгасан даа.

-Өнгөрсөн хугацаанд таеквондогоор ямар амжилт үзүүлсэн бэ?

-2014, 2015 оны улсын аварга, 2014 онд Солонгост болсон олон улсын нээлттэй тэмцээнээс алт, Тайванд болсон Азийн бага насны аваргаас хүрэл медаль хүртэж “Шилдэг эмэгтэй тамирчин” цом авсан.

-Тулалдахаас өөр ямар сонирхолтой вэ?

-Дуулах, бүжиглэх сонирхолтой. Гэхдээ шүлэг уран унших хамгаас илүү дуртай.

-Ямар шүлэг уншдаг юм бэ?

-Эхийн тухай л бол ямар ч хамаагүй. Яруу найрагч, зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн эхийн тухай олон сайхан шүлгийг унших дуртай. Би сургуулийнхаа урлагийн үзлэгт байнга оролцдог. Дүүргийн урлагийн үзлэгт уран уншлагын төрөлд хүрэл медаль хүртсэн байгаа.

-“ТВ9” телевизийн “Гоёо гоёо” хүүхдийн нэвтрүүлгийг хөтөлдөг байсан байх аа?

-Тийм. Таван жилийн өмнө бага ангийн сурагч байхдаа хөтөлдөг байсан. Гэхдээ би телевизээс илүү спортод сонирхолтой юм байгаа юм.

-Одоо хэддүгээр анги вэ?

-Хан-Уул дүүргийн 115 дугаар сургуулийн наймдугаар ангийн сурагч.

-Одоо ямар тэмцээнд оролцохоор бэлтгэл хийж байна вэ?

-Энэ сарын 5,6 нд клубын нэрэмжит тэмцээн болно. Мөн Хүүхдийн спортын V их наадамд оролцоно доо.

Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн хашаан дахь Хүүхдийн цусны эмгэг хавдрын эмнэлгийн дэргэд “Энэрэл нигүүлсэл оюун билгийн төв” ажилладаг. Тус төвийн нэгэн жижигхэн өрөөнд Ажиа гэгээн заларчээ. Үүдний том өрөөнд сандал ширээ байрлуулж, сүсэгтнүүдэд тавагтай идээ, цай зэхжээ. Хүмүүс гэгээнтэнд золгох дарааллаа хүлээн сууж байв. Тэдний завсар чөлөөгөөр Ажиа гэгээнтэй цөөн хором ярилцлаа. Ажиа гэгээн аялгатай монгол хэлээр чөлөөтэй ярих юм. Гэгээнтэн мөн өөртөө зав чөлөө гаргаж, бурханы ном судар уншиж суух дуртай юм билээ.

–Ажиа гэгээнтний энэ удаа Монголд ажиллаж байгаа гол зорилго юу бол?

– Юуны өмнө Монголын ард түмний амар амгаланг асууя. Эмнэлгийн барилгын ажил дууссан ч бага сага ажил үлдсэн. Энэ удаа ЭХЭМҮТ-ийн Эрдмийн зөвлөлийн шийдвэрээр надад хүндэт профессор цол олгосныг хүлээж аваад их баяртай байна. Ажил сайхан бүтсэн.Яваандаа буяны ажил үргэлжлүүлж явуулъя гэж бодож байгаа.

–Хүүхдийн эмнэлгийн үйл ажиллагаанд та сэтгэл хангалуун байна уу?

-Ерөнхийдөө сэтгэл өндөр байна. Дөрөв таван жилийн өмнө дөнгөж шав тавьж байлаа. Хандивын мөнгө ч хангалттай цуглаж эхлээгүй байсан. Яах юм бол доо гэж бас санаа зовж л байлаа даа. Гэсэн ч одоо тоног төхөөрөмжөө ч суурилуулаад, эмнэлэг ажиллаж байна. Эмч нар сайхан байна. Цусны хавдартай олон хүүхдийн оношилгоо шинжилгээг хийж байна. Өмнө нь энэ өвчнийг Монголд эмчилдэггүй байсан учраас гадаад явж эмчлүүлдэг байлаа. Зарим нэг үйлчилгээ энд үнэгүй хийгдэж байгаа. Гадаад явахад маш их мөнгө зарах учраас хүн бүр явж чадахгүй. Гадагшаа чиглэсэн урсгалыг сааруулж, Монголдоо эмчилж байна гэж эмч нар хэлж байгааг сонсоод баяртай байна. Нэг талаас энэ бол улсын эмнэлэг, зарим ажлыг зохион байгуулахад бага зэрэг удааширч байна. Аль болох хурдан бүтээх талаар бодож л байна.

–Та бас япон эмч авчирсан гэсэн үү?

-Токиогийн их сургуулийн шүдний эмч авчирсан. Тэр эмч гэр хорооллоор судалгаа хийсэн. Ядуу, бага орлоготой иргэдийн дунд шүдний өвчлөл их тохиолдож байна. Хүүхдийн шүд нь өвдөхөд эмнэлэгт үзүүлж эмчлүүлэх боломж тэр бүр байдаггүй, нөгөө талаар ээж, аав нь ч анзаардаггүй бололтой юм. Ямар шалтгаанаар тийм болсон гэхээр монгол хүүхдүүд чихэр шоколад их иддэг, хийжүүлсэн ундаа их уудагтай холбоотой гэж хэлж байна даа. Тэр эмч маань дараа жил бас ирээд хүмүүнлэгийн үйлчилгээ үзүүлэх талаар ч ярьж байгаа. Энд хоёр байшин байгааг та харж байгаа. Нэг нь зочин эмчийн байр, нөгөө нь эмнэлгийн байр юм. Зочин эмч судлаачдын байранд яваандаа эмч авчрахаар бодож байна. Монголд юу дутуу байна гэхээр мэргэжлийн талаар судалгаа хийж суралцах, дасгал хийх боломж дутуу байна. Олон эмч нар гадаад явж суралцдаг. Түүнээс гадна гадаадаас эмч судлаачдыг урьж авчирч ажлын байран дээр нь сургах талаар бодож байна.

–Ажиа гэгээний тэргүүлдэг “Энэрэл нигүүлсэл оюун билгийн төв” ямар үйл ажиллагаа явуулдаг бол?

-Гол нь эмнэлэг барихын тулд энэ төвийг байгуулах хэрэгтэй байсан. Эмнэлэг баригдаж дууссан ч үргэлжлүүлээд ажиллаж байна. Гагц ЭХЭМҮТ-д ч бус тусламж шаардлагатай бусад эмнэлэгт ч тусалж байгаа. Завханы эмнэлэгт шаардлагатай багаж төхөөрөмжийг бэлэглэсэн.

Буяны ажил хийж байгаа. Гэр хорооллынхон, хөдөө орон нутгийн иргэдэд хувцас, шаардлагатай  тусламж үзүүлэх  буяны ажил хийхээр бодож л байгаа даа.

–Та сайн санаат хүмүүс, сүсэгтэн олон түмнийг уриалаад ийм сайхан хүүхдийн эмнэлэг босголоо. Цаашдаа олон нийтэд хандсан том төсөл хэрэгжүүлэх үү?

-Сайн санаатай хүмүүстэй хамтарч ажиллаж болно. Зарим нэг хүн нэр ашиглаад юм хийе гэвэл судлах хэрэгтэй л дээ. Яваандаа боловсролын ажил хийхээр бодож байна. Сургууль байгуулах талаар бодож л байна. Гэхдээ одоохондоо яг нарийн төлөвлөсөн юм алга.

–Та урьд нь орон нутгийн гамшгийн эсрэг тусламжийн төсөл хэрэгжүүлж байсан юм билээ. Ер нь дэлхий нийтээр байгалийн гамшгийн давтамж нэмэгдсэн гэдэг. Энэ юуны дохио гэж та бодож байна?

-Ямар ч хүн надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Нэг талаар хүн төрөлхтөн хөгжил дэвшилд хүрсэн ч нөгөө талаар байгаль, хоол хүнс, ус орчин бохирдож гамшиг нүүрлэж байна. Хэдэн жилийн өмнө Японд болсон хар салхины аюулын дараа ном уншиж, жаахан хандив өгсөн дөө. Жил жилд энэ ажил үргэлжилж яваа. Энэ талын боловсрол хэрэгтэй. Олон нийт ард түмэн энэ талын мэдлэгтэй байх учиртай. Монголын хөдөө нутагт явахад хог зөндөө хаясан байв. Би бүр санаа зовлоо. Хамгаалдаг хүн байхгүй юм болов уу. Улаанбаатарт өвөл их утаатай гэсэн. Зун бол тоосжилт их байгаа. Байгаль орчныг хамгаалах талаар их бодох хэрэгтэй. Засгийн газраас үүнд их анхаарах учиртай.

–Таныг тээж байх үедээ ээж тань “Цахилгаан цахилж тэнгэр дуугарч, тэнгэрийн луу үзэгдэв” гэж зүүдэлсэн гэдэг. Хүний зөн совин, сэрэл мэдрэмж гэдэг их сонин юм. Таны амьдральд дахин тийм совин билиг тохиолдсон уу?

-Би нэг их анзаардаггүй. Миний ээж тийм юм хэлсэн. Бүр сүүлд надад хэлж билээ. Хүнд хэлээгүй, чиний аавд ч хэлээгүй гэж надад ярьсан болохоор тийм юм байдаг юм байна гэж бодлоо. Би зүүд бол ажил төрөл, бодлоос шалтгаантай гэж үздэг. Зүүдэнд хааяа совин ирдэг байлгүй дээ. Би тэр талаар нэг их анхаардаггүй юм.

–Таныг 20 дахь Ажиа гэгээн гэдэг билүү. Та дараа төрлийнхөө тухай боддог уу?

-Хоёр янзын тоо бий. Нэг бол наймдугаар дүр гэдэг. Номын журмаар явбал би 21 дүгээр дүр дээр хүрсэн байгаа юм. Дараа төрлийнхөө тухай би их бодож байгаа. Дараа дүр хэрэггүй гэж бодогддог. Намайг 21 гэсэн ч болно, найм гэсэн ч болно. Тэгээд дууслаа. Ямар учир байна гэвэл хойд дүрийг хайвал олдоно доо. Ард түмэн миний хойд дүрийг хүсдэг юм бол болно. Энэ цолыг хэрэглэж болно. Миний нэр алдар байгаа шүү дээ. Ямар нэг хүн буян хийдэг юм бол, эрдэмтэй болдог юм бол энэ цолыг авч болно гэж боддог л юм. Нарийн төлөвлөсөн юм байхгүй л дээ.

–Та хувь хүнийхээ хувьд хэрэв би лам хүн биш байсан бол гэж бодогдох удаа байв уу?

-(инээв) Би тэр талаар нэг их бодоогүй дээ. Би лам болсон болохоор миний амьдралд зовлон гэдэг юм уу, хэцүү юм их байсан. Би хоёр настайгаасаа лам гэж явлаа. Би лам болсноор бурхан шашныг муугаар хүлээж авах тэр үед жирийн хүүхдийнхээс огт өөр амьдрал миний толгой дээр ирсэн. Найман настай хүүхэд юу мэдэхэв. Сүүлд цаг эргээд сайхан болж ирэхэд надад бүүр их сайхан хүндлэл ирсэн нь ч бий. Бас би гэгээн байсан. Том ламын нэр байсан. Түүгээр хүмүүс бас их хүндэлдэг байхгүй юу. Энэ нэрээр хүнд тус хүргэдэг юм бол тус хүргэж чадна. Бас буруу юм хийвэл зөндөө хийчих юм байна даа гэж боддог.

–Таныг нууц ухаан бурханы урлалд суралцаж байсан гэдэг. Танд ямар нэг нууц увидас байдаг уу?

-(инээв) Тийм их юм байхгүй ээ.

УИХ-ын гишүүн Л.Эрдэнэчимэгтэй ярилцлаа.

-Жил жилийн өдийд л цэцэрлэгийн асуудал босдог нь нууц биш. Энэ жилийн хувьд гэхэд хүүхдүүдийг сугалаагаар цэцэрлэгт оруулж байгаа. Үүнийг эсэргүүцэх хүмүүс олон байгаа. Таны хувьд Хүүхэд харах үйлчилгээний хуулийг анх санаачилж байсан ч Ерөнхийлөгчийн зүгээс өргөн барьсан. Ирэх оны нэгдүгээр сарын нэгнээс хууль хэрэгжээд эхлэхээр ирэх намраас энэ асуудлууд цэгцрэх болов уу?

-Тийм ээ. Хойтон жилийн наймдугаар сард хүүхдийн цэцэрлэгийн асуудал ийм хурцадмал байдалд байхгүй гэдэгт итгэлтэй байна. Сүүлийн гурван жилийн турш маш олон бэрхшээлийг давж байж Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хуулийг батлуулж чадлаа.

Энэ жил цэцэрлэггүй үлдэж байгаа 30 гаруй мянган хүүхэд 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс энэ үйлчилгээнд хамрагдах боломж бүрдсэн. Харин цэцэрлэгт хүүхдээ өгч чадаагүй эцэг эхчүүд болон цэцэрлэгийн хүрэлцээ муутай байгаа хороо, сум, багийн зүгээс хүүхэд харах үйлчилгээ эрхлэх сонирхолтой иргэдээ хайн олж бэлтгэл ажилд нь илүү анхаарах хэрэгтэй байх. Ажилгүй байгаа хүмүүст ч бас өөрөө өөртөө ажлын байр бий болгох сайхан боломж шүү.

-Улсын төсөв хүнд байгаатай холбоотойгоор шинээр ашиглалтад орох цэцэрлэг цөөн байна. Цэцэрлэгийн хүрэлцээ хангамжийг сайжруулахын тулд төрийн зүгээс ямар шийдвэртэй алхам хийх ёстой вэ?

-Улсын төсөвт хамгийн их мөнгийг цэцэрлэг барихад зарцуулдаг гэж хэлж болно. Жил бүр 30-40 цэцэрлэг шинээр ашиглалтад орж байна. Гол нь төрж байгаа хүүхдийн тоо үүнээс хэд дахин олон байгаа болохоор энэ маягаар цэцэрлэгийг 100 хувь хангах боломжгүй л дээ.

Цаашдаа 2-3 настай хүүхдүүд Хүүхэд харах үйлчилгээгээр харин 4-5 настай хүүхдүүд цэцэрлэгээр хүмүүждэг болно. 2-3 настай хүүхэд өвчин тусах магадлал өндөр учраас цөөн хүүхэд гэрийнхээ хажууд эсвэл гэртээ ойр дотны хүний асаргаанд байх нь чухал. 4-5 настай хүүхдүүд сургуулийн өмнөх боловсролд хамрагдахын тулд цэцэрлэгээр хүмүүжнэ.

-Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд улсын төсвөөс тодорхой хэмжээний зардал гарах ёстой ч, тэрхүү мөнгийг шийдэх эх үүсвэр байхгүй гэдгийг хуучин Сангийн сайд мэдэгдэж байсан. Энэ бүхэндээ гарц олсон уу?

-Хуулийг 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлэхээр баталсан нь улсын төсөвтэй холбоотой. ХАХНХЯ-ны төсөвт 50 тэрбум төгрөг суулгаж байгаа. Хэрэв Сангийн яаман дээр хасагдахгүй бол Төсвийн байнгын хороон дээр энэ мөнгийг тэр чигт нь батлуулах ажлыг би хариуцан хийнэ. Сангийн яамыг битгий хасаарай гэдгийг сануулсан байгаа. 2016 оны төсөвт 50 тэрбум суучихвал 30 мянган хүүхэд харах боломж бүрдэнэ.

-Та Векселийн ажлын хэсгийг ахалж байгаа. 170 тэрбум төгрөгөө улсаас авахаар 260 гаруй компани Төсвийн байнгын хорооноос томилогдсон ажлын хэсгийн дүгнэлтийг хүлээж байна. Хийсэн ажлынхаа мөнгийг авмаар байна гэдэг зүйлийг ярьж байгаа. Ажлын хэсгийн дүгнэлт хэзээ гарах вэ. Дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Ажлын хэсгийн дүгнэлтийг гаргаад Төсвийн байнгын хороонд өгсөн. Төсвийн байнгын хорооноос Сангийн яаманд чиглэл өгсөн. 170 тэрбумаас 70 тэрбумыг гурван компанид өгөхөөр вексель бичсэн байсныг зогсоосон. Учир нь энэ компаниуд хийсэн ажлынхаа мөнгийг 100 хувь авсан боловч ханшийн алдагдалд зөрүү тооцуулахаар шүүхийн шийдвэр гаргуулсан байна лээ. Мөн 2015 оны төсөвт тусгагдаагүй, шүүхийн шийдвэрээр олгох мөнгийг дараа оны төсөвт суулгадаг хуультай. Тэгэхээр энэ гурван компаниас бусад 257 ААН мөнгөө аваад эхэлсэн гэж ойлгож болно.

-Таны хувьд бизнесийн салбарт амжилттай ажиллаж байсныг манайхан мэднэ. УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар батлагдсан Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хууль бизнесийнхэнд хэр боломж олгож өгсөн гэж харж байна вэ?

-Энэ бол эдийн засгийн өршөөлийн хууль. 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний дотор аж ахуйн нэгжүүд тайлан балансаа зөв болгож, нуун дарагдуулсан хөрөнгө, орлого, бараа материалаа ил болгон нөхөн төлөх боломж бүрдсэн. Харин ААН-үүдэд мэдээлэл сайн өгөх хэрэгтэй. Учир нь мэдээлэл муутайгаас болоод 2007 оны эдийн засгийн өршөөлийн хуульд аж ахуйн нэгжүүд тэр бүр хамрагдаж чадаагүй учраас хугацаа сунгах шаардлага гарч байсан.

-Эдийн засгийн ил тодын хууль батлагдсанаар эдийн засагт ямархуу хэмжээний өөрчлөлт гарах бол. Шударгаар татвараа төлж байсан аж ахуйн нэгж, хувь хүмүүс бол ямар ч хөнгөлөлт эдлэхээргүй байгаад сэтгэл дундуур байх шиг?

-Татварын орчин тийм ч таатай биш байдгаас шалтгаалан ихэнх аж ахуйн нэгжүүд хоёр тайлан баланс гаргах, ажилчдынхаа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг дутуу төлөх, зарим орлогын хэмжээгээ нуух явдал байдаг л даа. Үүнд бас төр ч өөрөө буруутай байдаг. Учир нь татвараа үнэнчээр төлөөд ашиг олох бололцоог бүрдүүлж өгөх ёстой.

Мөн эдийн засгийн хямралаас шалтгаалан хүү, торгуульд унасан аж ахуйн нэгжүүд олон байгаа. Эдийн засгийн өршөөлийн дараагаас нэгэнт ил болгосон орлого, хөрөнгөөс илүү татвар орж ирэх нь ойлгомжтой шүү дээ.

-Сүүлийн үед олны анхаарлын төвд байгаа асуудал мэдээж Өршөөлийн хууль болоод байна. Өршөөлийн хууль батлагдсан тул удахгүй төрийнхөө өршөөлд хамрагдана гэсэн ч хориг зэрэг асуудлаас болоод жаахан сунжрах төвөлтэй. Та уг хуулийг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Есдүгээр сарын 7-ноос ээлжит бус чуулган зарлана гэдгийг УИХ-ын дарга мэдэгдсэн байгаа. Энэ чуулганаар Өршөөлийн хуулийн хориг болон зургаан сайдыг томилох асуудал хэлэлцэнэ.

Хоригоос шалтгаалан суллагдах ёстой эмэгтэйчүүд, хүүхэд, залуучууд гарч чадахгүй байгаа нь харамсалтай. Гэхдээ ирэх долоо хоногоос шийдчих учраас түр хүлээлтийн л асуудал юм даа.

Өршөөлийн хуулийг хоёр талтай гэж харж байгаа. Нэгдүгээрт, албан тушаалтнуудын хэрэг өршөөгдөнө гэдэг нь томоохон ухралт гэдэг нь ойлгомжтой. Хоёрдугаарт, албан тушаалтан өршөөгдөхийн тулд хэргээ хүлээсэн байх ёстой, мөн хохирлыг барагдуулах ёстой. Хэлмэгдсэн гээд байгаа хүмүүс би хэлмэгдээгүй, хэргээ хүлээе гэж хэлнэ гэсэн үг шүү дээ. Ингэж буруугаа хүлээгээд хохирлоо төлчихсөн бол өршөөж болохгүй нь юу байхав. Хэлэлцэх үед энэ хоёр талыг нь сайн ярилцах байх гэж бодож байна.

Өнгөрсөн наймдугаар сарын 12-ны өдөр Хятадын Тяньжин хотын Биньхай дүүрэгт байрлах агуулахад дэлбэрэлт болсны улмаас 146 хүн амь үрэгдэж, 700-гаад хүн гэмтэж, 26 хүн сураггүй болоод байгаа. Нас барагсдын 86 нь гал сөнөөгч байжээ. Түүнээс гадна зургаан мянга гаруй хүн орон гэрээ орхин явахаас өөр аргагүй болсон. Хэрэг явдал болсны дараахан химийн хортой бодис тээвэрлэж хадгалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг “Ruihai Logistics” компанийн агуулахад байдаг бодис дэлбэрсэн болохыг тогтоосон юм. Үүний улмаас Тяньжин хотын агаар дахь цианит натрийн хэмжээ байх ёстой хэмжээнээсээ 356 дахин нэмэгдсэн тухай CNN мэдээлсэн. Харин чухам юуны улмаас дэлбэрэлт болсныг одоо болтол тогтоогоогүй байгаа. Интернэтэд энэ талаар янз бүрийн мэдээлэл тавигдсан тул Хятадын эрх баригчид 50 веб хуудсыг хаасан юм. Хилийн чанадад хятад хэлээр гардаг хэвлэлүүдэд Тяньжиний хэрэг явдлын талаар нэлээд бичсэн. “Ruihai Logistics” компанийн агуулахыг өнгөрсөн жил барьж ашиглалтад оруулжээ. Тус барилга орон сууцны байшингууд болон хурдны замтай ойрхон барьсан нь аюулгүй байдлыг хангах дүрмийг зөрчсөн гэдгийг дурджээ. Түүнээс гадна хэргийн газар ажилласан гал сөнөөгчид химийн бодис шатаж байхад усаар унтраасан байна. Энэ нь галыг унтраах бус улам өдөөдөг аюултай гэнэ. Дэлбэрэлт болсны дараа “Ruihai Logistics” компанийн захирал Чи Фэн гэгч нь эмнэлэгт эмчлүүлэхдээ цагдаагийн хамгаалалтад байсан. Түүнээс утсаар ярилцлага авах гэхэд ухаангүй байгаа тул боломжгүй гэсэн тайлбар өгчээ. Тэрээр Тяньжин хотын галын аюулгүй байдлыг хариуцсан орлогч даргын хүү юм байна.

Харин “Bowen Press” сонинд бичсэнээр дэлбэрэлтийг санаатайгаар зохион байгуулжээ. Харанхуй болсон хойно ачааны машин агуулахын үүдэнд очиж зогссон тухай гэрчүүд мэдүүлсэн. Ингээд жижүүрүүдийг явснаас 10 минутын дараа дэлбэрэлт болжээ. Энэ бүхнийг Хятадын улстөрчдийн эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлтэй холбон тайлбарлаж байгаа юм. “The Epoch Times” сонинд үүнийг БНХАУ-ын дарга Си Жиньпиний эсрэг ажиллагаа хэмээн бичсэн юм. Хятадын Коммунист намын удирдлага жил бүрийн наймдугаар сарын эхээр Бэйдайхэ хотод очиж хуралддаг уламжлалтай. Тэд буцах замдаа Тяньжин хотоор заавал дайрдаг аж. Гэтэл дэлбэрэлт яг энэ үеэр болсон. Харин Коммунист намын удирдагчид энэ удаад яагаад ч юм Тяньжинаар дайраагүй. Чухам яагаад тэдний аяллын маршрутыг өөрчилсөн нь мөн л тодорхойгүй. Хятадын эрх баригчид Бэйдайхэд уулзахаасаа өмнөхөн намдаа дахин цэвэрлэгээ хийж Хэбэй мужийн Коммунист намын хорооны даргыг ажлаас нь халсан байна. Энэ жилийн намын удирдагчдын уулзалтаар хээл хахуультай тэмцэх асуудлыг онцгойлон авч хэлэлцсэн гэдэг.

Хахуультай тэмцэх хөдөлгөөнийг өрнүүлэх нэрийдлээр Си Жиньпин өөрийн дайснуудаа зайлуулж байгаа хэмээн “The Epoch Times”-д бичсэн. 

Бас нэг зүйлийг онцлон дурдахад Тяньжинд дэлбэрэлт болсноос хоёр хоногийн дараа БНХАУ-ын даргын албыг хашиж байсан Зян Зэминийг хоёр хүүгийнх нь хамт гэрийн хорионд оруулсан юм. Түүний талын хүмүүс Хятадын улс төрд нөлөөтэй хэвээр байгаа. Тиймээс энэ нь БНХАУ-ын даргын ашиг сонирхолд нийцэхгүй байна. Бэйдайхэд болсон уулзалтын өмнөхөн БНХАУ-ын Улсын аюулгүй байдлын асуудал хариуцсан сайдын албыг хашиж байсан Жоу Юнканы хэргийг шүүсэн билээ. Түүнийг Зянь Зэминий хүн гэдэг. Цагдаагийн газраас дэлбэрэлтэд буруутай хэмээн 12 хүнийг баривчлаад байгаа. Харин Зянь Зэминийг гэрийн хорионд оруулсан нь түүний талын хүмүүст сэтгэл зүйн хувьд бэлтгэлтэй байгаарай гэсэн дохио болсон гэдэг.

Хамгийн их хөрөнгө эргэлдэж, хамгийн их бүтээн байгуулалт өрнөдөг салбар бол барилгын салбар. Сүүлийн жилүүдэд ингэж их эрчимтэй бүтээн байгуулалт хийсэн барилгын салбарын үйл ажиллагаа эдийн засгийн байдлаа дагаад ч их хумигдлаа.

Үнэндээ 2015 онд нийслэл хотод бүтээн байгуулалт хийж байгаа арван кранаас нэг нь л ажилласан гэхэд хилсдэхгүй. Тэр ажил нь урагшилж байгаа барилгуудаас идэвхтэй ажилласан нь гэвэл бас л цөөн. Хямралын үед ажил нь урагшилсаар байгаа, угсралтын ажил ньдавхар давхраар нэмэгдсээр байгаа барилгыг зориуд онцлон олж, бусад нь зогсоод байхад ажил нь үргэлжилсээр байгаагийн нууцыг олж сурвалжлахаар шийдлээ. Мэдээж хөрөнгө мөнгөний боломжтой байхад ажил тасралтгүй үргэлжилнэ, бас нөгөө талд ухаалаг менежментээр ажлыг амжуулдаг нь бий.

Нийслэлээс барьж буй бодлого, хотоос авсан барилгын зөвшөөрлөөс нь харахад хүнсний дөрөвдүгээр дэлгүүрийн уулзвараас хойших 32-ын шинэ зам дагуу бизнесийн шинэ дүүрэг цогцлох нь тодорхой болчихоод байгаа билээ. Өнгөрсөн үеийн байдлаас харахад тэнд оффис, үйлчилгээний 17 барилгын зөвшөөрөл авчихсан байдаг. Тэр ч дагуу нэлээд тооны оффисын барилгууд баригдаад, үйлчилгээний томоохон байгууллагууд ч эхнээсээ үүдээ нээхэд бэлэн болоод байгаа. 50 метрийн дотор гурван ч офиссын барилга баригдаж байх жишээтэй. Хотын төвдөө шахам гэж хэлж болох, Чингисийн талбайгаас арав гаруйхан минут алхаад л хүрчих энэ дүүрэгт “Pro ONE” хэмээх бүрэн цутгамал, 16 давхар барилга сүндэрлэж байгаа юм. Үндсэндээ каркас нь босоод дуусч байгаа энэ барилга бол үйл ажиллагаа нь тасралтгүй үргэлжилж ирсэн цөөхөн барилгуудын нэг яах аргагүй мөн.

Тус барилгыг үл хөдлөх хөрөнгийн борлуултын зах зээл дэх гол компани болох “Мастер пропертис” компанийн “Мастер девелопер” барилгын компани хариуцаж байгаа ажээ. Энэ салбарт хамгийн олон жил амжилттай ажиллаж ирсэн, дээд зэргийн туршлага хуримтлуулсан компани учраас хямралын энэ үед тасралтгүй үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа биз ээ. Нөгөө талаас барилгын компаниудынхаа онцлогийг ч, худалдан авагчдынхаа эрэлт, сэтгэл зүйг мэддэгийн хувьд ингэж амжилттай ажиллаж байж болох юм. Тус компанийн ерөнхий захирал Ц.Дашцэрэнгээс “Хямралын энэ үед цөөхөн барилга баригдаж байгаагийн нэг нь танайх. Их мөнгөтэйдээ ингэж бариад байна уу, эсвэл өөр нууц байна уу” гэхэд “Их мөнгөтэйдөө бариад байгаа юм биш. Хямралын үе гээд хүмүүс аргацааж, эсвэл муухан материалаар хэмнэлт хийж барих юм шиг эхлээд санадаг байх. Манай компани олон жил энэ салбарт ажилласан. Тэр дундаа худалдан авагчидтай хамтарч ажиллаж ирсэн. Юуны өмнө худалдан авагчид яг ямар байршилд, ямар чанартай, ямар нөхцөл боломжтой үл хөдлөх хөрөнгийг сонирхож байна вэ гэдгийг нарийн судлах ёстой. Бид барилгын ажлаа эхлүүлэхийн өмнө маш нарийн судалгаа хийж төслөө эхлүүлсэн. Тэгэхээр хүмүүсийн хүсч байгаа чанартай барилгыг хүсч байгаа үнээр нь нийлүүлж чадвал хямрах зүйл байхгүй. Хямралын үед ч хүмүүсийн худалдан авах хэрэгцээ байж байдаг. Тиймээс яг тэдний шаардлагад нийцүүлсэн бүтээгдэхүүнийг хүргэх нь чухал” хэмээн хариулсан юм.

Үл хөдлөх хөрөнгийн салбар дахь борлуултын хамгийн гол компанийн хувьд худалдан авагчдынхаа сэтгэл зүйг судлах ёстой гэдгийг тэд хамгийн сайн мэднэ. Тэр ч утгаараа байршил, автомашины хангалттай зогсоол, боломжийн үнэ, нэвтрэх чадвар их буюу хангалттай тооны цахилгаан шат, дотоод сервис үйлчилгээ, кофе шоп, мини супер маркет гээд бүгдийг нь анхаарч энэ төслөө хэрэгжүүлж байгаа. Бас хамгийн сайн чанартай материал, туршлагатай компаниудаар гүйцэтгүүлэхээ ч тэд эн тэргүүнд тавьжээ.

“Мастер пропертис” компанийн “Pro ONE” төслийн барилгын гүйцэтгэгч компани нь “Мон Уми” компани юм. Энэ компанийг “Japan town” хотхоны үндсэн гүйцэтгэгч компани байсан гэдгээр нь барилгын салбарынхан анддаггүй. Өөрөөр хэлбэл япон стандартыг хэрэгжүүлдэг, япончуудын шаардлагыг давж ажиллаж ирсэн гэдэг нь өөрөө том үнэлгээ болно. Тэгээд ч нэг давхрын угсралтыг зургаан хоногт хийж байгаа гэдэг нь монголчууд маань гадныхнаас дутахгүй мэргэшиж, чанаржиж чадсаны баталгаа юм.

Барилга угсралтын хамгийн чухал түүхий эд нь бетон. Харин “Pro ONE” барилга Монголын хамгийн анхны бетон зуурмагийн үйлдвэр “JKS”-ээс бетон зуурмагаа авч буй. Тус компани IV цахилгаан станцын өргөтгөлийг барих, Нарны гүүрийг барих бетон зуурмагийг нийлүүлсэн газар. Япончууд бэлгийн Нарны гүүрээ барихдаа хамгийн өндөр чанартай бетоныг авч байсан талаар, бас цахилгааны станцын дугуйрч нумарсан хэсэгт нь хэр баргийн компаниуд бетон нийлүүлж чадахгүй өндөр ур чадвар, шалгуур нэхэж байсныг бид мэднэ. Тэгэхээр тийм л стандартад нийцэж ажилладаг “JKS”-ийнхэн энэ төсөлд оролцож байна. Мөн тэднийх саяхан нийслэлд үүдээ нээсэн “Соёл” саунд бетон нийлүүлсэн билээ. Байнгын чийгтэй нөхцөлд байдаг бетоны стандарт мөн л өөр байдаг гэлцдэг.

Түүнчлэн “Pro ONE” барилгын арматур төмөр сүүлийн үеийн барилгууд дундаа жинхэнэ, чанар чансааг үнэртүүлж байгаа ажээ. Барилгын салбарынхны ярьдгаар 1м2 талбайд 70-80 кг арматур төмрийг дундаж гэдэг. Харин “Pro ONE” барилгад 1м2-т 128 кг арматур төмөр зарцуулж байна. Анхнаасаа хэрэглэгчдийнхээ хүсэлт шаардлагын дагуу чанартай барилга барьж босгохоор зорьж, үүнийхээ дагуу зураг төслөө гаргасан болохоор жинхэнэ чанар ийн ханхалж байгаа гэж болно. Тийм ч учраас сүүлийн үед учир мэдэх барилгын инженерүүд “Pro ONE”-ыг жижиг Шангрила хэмээх болжээ. Чанар чансааны хувьд дутахгүй, тийм зэрэглэлийн оффисын барилга ийнхүү бизнесийн шинэ дүүрэгт сүндэрлэж байна. Хямралын үед дагаж хямарч, дагаж хэмнэлт хийж, чанараа сулруулалгүй харин хамгийн сайныг, хамгийн чанартайгаар гэсэн бодлого баримталж байгаа Ц.Дашцэрэн захирлын бодлого нь магадгүй цөөхөн хэдэн ажиллаж буй краны эзэн болоход нөлөөлсөн байж болох юм. Тэднийх цонхоо гэхэд Оросын сайн чанарынхыг сонгосон гэх бөгөөд удахгүй Оросын мэргэжилтнүүд өөрсдөө ирж суулгана гэж дуулдсан. Манай барилгын компанийхан 1 м2-д 160 000-170 000 төгрөгийн үнэтэй цонх, хамгийн сайн нь гэхэд 300 000 төгрөгийн цонх хийлгэдэг бол тэднийх хамгийн сайныг гэдгээрээ 1 м2 нь 318 000 төгрөгийнхийг сонгосон байгаа ажээ. Мөн гадна фасадаа хийхийн тулд дэлхийн шилдэг архитектуртай хотуудаар явж судалгаа хийж, үндэснийхээ томоохон архитектурын компаниудын дунд уралдаан зарлажээ. Тэдний хувьд Улаанбаатар хотод өнгө нэмсэн, тус барилгад ажиллаж амьдралынхаа ихэнх цагийг өнгөрөөх тэр хүмүүст сэтгэлийн таашаал өгөх сайхан загвар дизайныг гаргах хэрэгтэй гэсэн үндсэн шаардлагыг тавьж байгаа аж. Хэрэв шалгаруулалт нь тодорхой болж, зураг төсөл нь гарвал нийслэлийг чимэх гайхалтай архитектур бүхий оффисын барилга нэгээр нэмэгдэх нь.

Ямартай ч хүмүүс найр наадам үүсгэж, хөдөө гадаа амрахаар явсан энэ үед тус компанийнхан огтхон ч амарсангүй, харин барилгын ажлаа маш амжилттай урагшлууллаа. Тийм ч болохоороо графикт төлөвлөгөөний дагуу ажлаа амжуулсаар энэ аравдугаар сард дулаанаа авахаар ажиллаж байгаа юм байна. Дулаанаа авчихсан барилгын ажил гэж юу билээ дээ. Дорхноо дуусах хойно. 2016 оны хоёрдугаар улиралд барилгаа ашиглалтад оруулах юм байна. Тэгэхээр танд л гэж хэлэхэд ашиглалтад орж, дулаанаа авахаас нь өмнө амжиж гэрээ хийх юм бол илүү таатай, илүү боломжийн үнээр гэрээ хийх боломж байгаа юм билээ шүү. Түүнээс ийм зэрэглэлийн, ийм чанартай барилгын хувьд хэзээ ч үнэ цэнээ алдахгүй, улам бүр өсөн нэмэгдэх хөрөнгө байдаг учраас амжиж л гэрээ хийж авбал жинхэнэ утгаараа ашигтай хөрөнгө оруулалт болно.

Юутай ч уншигч та дэлгэрэнгүй мэдээллийг “Pro ONE” төслийг хэрэгжүүлж буй “Мастер девелопер”, “Мастер пропертис” компанийн 99900181, 99900183 утсаар холбогдож авч болох юм.

Д.Үзэгтэн