Category: цаг-үе

-Тагнуулын ерөнхий газрын дарга Б.Хурц Төрийн ордон дахь ажлын өрөөнд нь М.Батчимэгтэй арван минут уулзаад гарчээ-

Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс Монгол Улсын иргэн З.Пагмажавт холбогдох хэргийг өнгөрсөн сарын 26-ны өдөр шүүжээ. Шүүгдэгч З.Пагмажав нь УИХ-ын гишүүн М.Батчимэгийн зөвлөх байсан нь олны анхаарлыг татаад байгаа юм. УИХ-ын гишүүний зөвлөх байсан түүнийг эх орноосоо урвасан хэрэгт буруутгаж шүүхээс 16 жилийн ял оноожээ. З.Пагмажав нь Эмэгтэйчүүдийн хорих ангид чанга дэглэмд ялаа эдлэх юм байна. УИХ-ын гишүүний зөвлөх байсан З.Пагмажавыг яагаад эх орноосоо урвав гэдэг асуудал энэ өдрүүдэд сөхөгдөж эхэллээ. Мөн өчигдөр зарим сайтын сэтгүүлчдэд УИХ-ын гишүүн М.Батчимэг ярилцлага өгчээ. Үүний дараа Төрийн ордон дахь ажлын өрөөнд нь Тагнуулын ерөнхий газрын дарга Б.Хурц орсон байна. Энэ явдал өчигдөр 15.00 цагт болсон бөгөөд тэдний уулзалт 10 минут болсон гэнэ.

З.Пагмажав нь УИХ-ын гишүүний зөвлөх байсан учраас түүнийг ямар мэдээлэл хааш нь задруулав гэдэг нь өөрөө улсын нууцад хамаарах тул дэлгэрэнгүй мэдээлэх боломжгүй билээ. Эх сурвалжийн мэдээлснээр З.Пагмажав нь Тайвань руу Монгол Улстай холбоотой мэдээлэл гаргадаг байсан гэнэ. Хувиараа орчуулга хийдэг байсан бөгөөд орчуулга хийж байсан нэг материал нь улсын нууцтай хамаатай байж таарсан бололтой. Түүнийг эх орноосоо урвасан хэрэгт он гарснаас хойш Тагнуулын ерөнхий газрынхан шалгаж байгаад Эрүүгийн хуулийн 79.1-ээр зүйлчилж дээрх ялыг шүүх оноожээ. Наадмын өмнө тэрбээр зөвлөхийн ажлаасаа гарсан гэх мэдээлэл байна.

Гадаад тагнуулын албанд элссэн, төрийн нууцыг гадаад улс, түүний тагнуулын албанд шилжүүлэн өгсөн гэж үзсэн бололтой

Эрүүгийн хуулийн 14 дүгээр бүлэг (Үндэсний аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг. 79 дүгээр зүйл. Эх орноосоо урвах) 79 дүгээр зүйлийн 79.1-д “Монгол Улсын иргэн тус улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдал, батлан хамгаалах хүчин чадалд хохирол учруулах зорилгоор гадаад улсын тагнуулын албанд элссэн, төрийн нууцыг гадаад улс, түүний тагнуулын албанд шилжүүлэн өгсөн, Монгол Улсын эсрэг дайсагнасан үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад улсын байгууллагатай хамтран ажилласан, дайны байдалд буюу дайн бүхий байдал зарласан үед дайсны талд шилжин орсон бол арван зургаагаас хорин таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” гэж заажээ.

М.Батчимэгийн нөхөр Тайванийн 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компанийн захирал гэнэ

М.Батчимэг гишүүний нөхөр Ц.Эрдэнэбаяр “Аман хуур” хотхоныг бариулсан гэж улс төрийн хүрээнийхэн ярьдаг. Энэ хотхоныг Тайванийн 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай “Kэй энд Tи констракшн” ХХК барьсан юм байна. Ц.Эрдэнэбаяр энэ компанийн захирал гэнэ. “Kэй энд Tи констракшн” ХХК 2013 оноос эхлэн чанар стандартын хувьд иж бүрэн шинэчлэн сайжруулсан “Аман хуур” хотхоны хоёрдугаар ээлжийн орон сууцны төслийг амжилттай хэрэгжүүлжээ. Хоёрдугаар ээлжийн хотхоны барилгын нийт талбайн хэмжээ 3000 мкв, ойролцоогоор 27000 мкв талбайд 12 давхар Европ загварын орон сууц барьжээ. Барилгын үйл ажиллагаа явуулдаг компани. “Kэй энд Tи констракшн” ХХК нь Тайванийн тэргүүний дэвшилтэт техник технологиор баригдсан гэдэг. Уг барилгыг тайваньчуудаар бариулж байсан гэж учир мэдэх хүмүүс ярьж байна. М.Батчимэгийн нөхөр Ц.Эрдэнэбаяр нь АН-д томоохон байр суурь эзэлдэг нэгэн. Харин УИХ-ын гишүүн М.Батчимэг өмнө нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн зөвлөх байсан. УИХ-ын гишүүн М.Батчимэг 2012 оны Хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ “Багануур” ХК-ийн 300, “Могойн гол” ХК-ийн 500, “Рио Тинто” ХХК-ийн 1000, “Арвис консалтинг” ХХК-ийн 27 мянга, “Ану корал” ХХК-ийн 445 600, “Амина интернэшнл” ХХК-ийн хоёр сая 768 мянга 500, “Прайм прожейгт инвестмэнт” ХХК-ийн 50 мянган ширхэг хувьцаа эзэмшдэг гэж бичжээ. Түүний хөрөнгө орлогын мэдүүлэг чамгүй чинээлэг гэдгийг батлах аж. Түүний нөхөр Ц.Эрдэнэбаяр NASDAQ-аас интернэтээр Рио тинтогийн 1000 ширхэг хувьцаа авсан аж. Хувьцааны ханш нь 2012 онд 48 ам.доллар байжээ. Нөхрийнхөө худалдаж авсан хувьцааг хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ мэдүүлжээ. Тэгэхээр “Рио Тинто”-гоос 0.01 хувийг эзэмшдэг гэсэн үг юм байна.

Эх орноосоо урвасан гэх Загиржав овогтой Пагмажав гэж хэн бэ?

З.Пагмажав нь УИХ-ын гишүүн М.Батчимэгийг Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын бодлогын зөвлөхөөр ажиллаж байх үеэс эхлэн зөвлөхөөр нь ажиллаж иржээ.

2005-2008 онд Бээжингийн Ардын их сургуулийн Олон улсын харилцааны сургууль, Олон улсын харилцааны магистрын зэрэг хамгаалсан. 2000-2001 онд Тайванийн Улс төрийн их сургуулийн Зүүн Ази судлалын хүрээлэнд мэргэжил дээшлүүлжээ. 1995-1999 МУБИС-ийн Дорно дахины тэнхимийн хятад хэлний факультет, Хятад хэлний багш, орчуулагч мэргэжлээр төгссөн.1984-1994 Увс аймгийн Улаангом хотын 10 жилийн хоёрдугаар сургуулийг дүүргэжээ.

1999 оноос өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, Стратегийн судлагааны хүрээлэнгийн Олон улсын аюулгүй байдал судаллын төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, шинжээч, судлаач, төвийн дарга хийж явжээ. Хятад хэлтэй. Зарим эх сурвалжийн мэдээлж байгаагаар хоёр хүүхэдтэй бөгөөд биеийн байдал нь эрүүл мэндийн хувьд тааруухан байгаа гэцгээж байна. М.Батчимэг гишүүнтэй яах аргагүй ойр явсан хүн юм байна.

Тайбэй дахь Улаанбаатарын худалдаа, эдийн засгийн газрын төлөөлөгчийн газрын тэргүүнээр ажиллаж байв

М.Батчимэг гишүүний хувьд Тайваньд 2005-2008 оны хооронд Тайбэй дахь Улаанбаатарын худалдаа, эдийн засгийн газрын төлөөлөгчийн газрын тэргүүнээр ажиллаж байсан. 1991-1995 онд БНХАУ-ын Бээжингийн хэл, соёлын их сургууль Хятад хэл, түүх, соёл судлаач мэргэжлээр,1997- 1999 онд Тайванийн төрийн их сургуулийн Улс төр судлалын магистрантур болон Монгол Улсын Батлан хамгаалах их сургуулийн магистрантур. 1995-2005 онд Батлан хамгаалах яамны дэргэдэх Стратегийн судалгааны хүрээлэнд судлаач, ахлах судлаач 2005-2008 онд Тайбэй дахь Улаанбаатарын худалдаа эдийн засгийн төлөөлөгчийн газрын тэргүүн, 2008-2009 онд Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөлийн дэргэдэх Стратегийн судалгааны хүрээлэнгийн зөвлөх, тэргүүлэх шинжээч, 2009-2012 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөх, 2012 оноос УИХ-ын гишүүн. 2001 онд хөдөлмөрийн хүндэт медаль, 2013 онд Алтан гадас одонгоор шагнагдаж байжээ. Англи, орос хятад хэлтэй юм байна. М.Батчимэг нөхөртэйгөө арван жилийн найзууд байжээ. Арвайхээрийн 10 жилийн сургуулийг алтан медальтай төгссөн М.Батчимэг ахиад хэдэн жилийн дараа Бээжингийн хэл соёлын их сургуулийг амжилттай дүүргэснээр судлаач болсон байна. Тэрбээр “Шатрын их хөлөг” ном хэвлүүлж байсан юм.

Тэр Ерөнхийлөгчийн хүн гэсэн тодотголтой

Түүнийг хэвлэлүүд “Ерөнхийлөгчийн хүн” гэдэг. Тэрээр Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн үндэсний аюулгүй байдлын бодлогын зөвлөхөөр 2009 оноос УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох хүртлээ ажилласан. “Нэг ардчилал” клубын удирдагчдын нэг нь М.Батчимэг. Энэ клубт Х.Тэмүүжин, Лу.Гантөмөр зэрэг АН-ын залуу улстөрчид байдаг.

Манай УИХ-ын гишүүн эмэгтэйн зөвлөх тагнуулын хэрэгт татагдан ял сонссонтой төстэй нэгэн хэрэг дэлхийн хэвлэлүүдээр шуугиан тарьж байна. Энэ бол Хиллари Клинтон төрийн захидлыг хувийн цахим шуудангаараа явуулж байсан нь төрд ихээхэн хохирол учруулсан байж болзошгүй хэрэг болж хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулж эхлээд байгаа билээ.

Д.Маргад

Залуус
нэгдэж Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль, Замын хөдөлгөөний дүрэм
зөрчигчдөд сануулга өгөх бүлгэм байгуулжээ. Улмаар дүрэмгүй жолооч нарын машин
дээр сануулах хуудас нааж байгаа аж. “Дүрэм зөрчигчдийг хашраах бүлгэм”-ийг
санаачлагчтай ярилцлаа.

-Facebook-т
танай бүлгэмийн хийж байгаа ажил зургаан мянга гаруй шахам хүний дэмжлэг авчээ.
Тэгэхээр зам дээр дүрэмгүй явдаг нөхдүүд олон хүний дургүйцлийг хүргэдэг нь
тодорхой. Танайх олон гишүүнтэй юу?

-Хүн бүр замын
хөдөлгөөнд оролцдог. Тэгэхээр Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль,
Замын хөдөлгөөний дүрэм хүн бүрт хамаатай. Өглөө хүүхдээ хүргэж өгөх гээд
гартал гараажийнх нь хаалгыг хаагаад машин тавьчихсан. Хүүхдүүд нь тоглодог
талбай дээр машин зогсоочихсон байвал эрх нь зөрчигдөж л байна гэсэн үг. Тэр
утгаараа бусдын эрхийг зөрчсөн, дураараа аашилсан, хуульгүй мэт амьдардаг
нөхдөд сануулга өгч байгааг олон хүн дэмжиж байна. Манайх одоогоор таван
гишүүнтэй. Ер нь олон хүн гишүүнээр элсэх хүсэлтээ илэрхийлсэн. Машинаа буруу
тавьдаг. Замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчдөг хүмүүсийн үзэгдлийг эсэргүүцэж хамтарч
ажиллахыг хүсч байгаа хүмүүс бий.

-Машинаа буруу
байрлуулж зогсоосон, дүрэм зөрчсөн жолооч нарын машин дээр наалт наагаад хэр
хугацаа өнгөрч байна. Үр дүн гарч байна уу?

-Удаагүй. Ер нь
нэг удаа наалт наалгасан машины жолооч дахин бусдын эрхийг зөрчиж, хориглосон
газар машинаа тавьж хүмүүст саад болохгүй байгаа гэж бодож байна. Бид хэн
нэгэнд хариуцлага тооцох биш сануулах, ухамсарлуулах зорилгоор наалт нааж
байгаа. Миний эрх бусдын эрхээр хязгаарлагддаг гэж үг бий шүү дээ. Бусдын
эрхийг зөрчиж байгааг нь сануулахаар ичих, ухамсарлах ухаан хүн бүрт бий байх.
Тэр утгаараа бидний ажил үр дүнд хүрч байгаа.

-Олон хүн
сануулах хуудас авах хүсэлтэйгээ илэрхийлсэн гэлээ. Ямар шаардлагыг хангасан
хүмүүст сануулах хуудас тарааж байгаа вэ. Нэгийгээ чадах гэсэн буруу зорилготой
хүн ч байхыг үгүйсгэхгүй.

-Сануулах наалт
тараахгүй байгаа. Зөвхөн бүлгэмийн цөөн гишүүнд наах эрхтэй хуудас өгч байгаа.
Бидний наалт бүлгэмийн тусгай нууцлалтай. Тиймээс өөр хүмүүсийн хуурамчаар
гарган, манайхаас өөр зорилгоор наасан наалтад бид ямар нэгэн хариуцлага
хүлээхгүй гэдгийг хэлмээр байна.

-Хууль,
дүрмийг төрийн албан хаагч л сахиулах үүрэгтэй гэж ойлгодог хүмүүс олон. Сайн
дураараа нэгдсэн залуус бусдад сануулга өгөхөөр хүмүүс хэрхэн хүлээж авч байна
вэ?

-Заавал цагдаа
гэлтгүй ард иргэд бие биедээ шаардлага тавьж байх хэрэгтэй. Бидний эхлүүлсэн
ажлыг олон хүн эерэгээр хүлээж авч дэмжиж байгаа. Дүрэм зөрчөөд наалт наалгасан
жолооч нар бидэнд өс санаж, сөрөг талаас нь хүлээж авахгүй гэдэгт итгэж байна.
Харин ч дахин дүрэм зөрчихгүй байхын тулд хичээх хэрэгтэй болов уу.

-Тэгвэл
машиндаа наалт наалгасан хүмүүс заналхийлэх, сүрдүүлэх тохиолдол гарч байна уу?

-Тийм тохиолдол
мэр сэр гарсан. Хүмүүс машин дээрээ наалт наалгалаа гээд биднийг заналхийлж өс
санаж явах биш харин өөрөө өөртөө дүгнэлт хийн дүрмээ баримтлах, бусдад саад
болохгүй байхад анхаарах хэрэгтэй болов уу. Бусдадаа ч гэсэн энэ тухай сануулга
өгч байгаасай.

-Бусдын
хөрөнгөд халдсан гэх зарга бас гарч магадгүй. Хуулийн хүрээнд та бүхэн
өөрсдийгөө хамгаалах юм байгаа биз дээ.

-Бусдын хөрөнгөд
халдах зүйл байхгүй. Харин ч бид хамгаалж өөрсдийн техник хэрэгслийг зөв газар
зөв зогсоож гарч болзошгүй осол болон хорлон сүйтгэх эрсдэлээс урьдчилан
сэргийлж байгаа. Жишээлбэл машинаа зам
дээр болон бусдын машиныг хааж тавьснаас болж бухимдсан жолооч машин тэргийг нь
зурах, шүргэх гэх мэт эрсдэлээс сэргийлж байгаа хэрэг.

-Бусад улсад
иймэрхүү үйл ажиллагаа явуулдаг залуус олон бий. Тэдний үйл ажиллагааг судалсан
уу. Танайхан Оросын залуусаас санаа авсан гэсэн үү?

-Оросын “Стоп
хам” бүлгэмээс ерөнхийдөө санаагаа авсан
байгаа. Орос гэлтгүй их олон улс оронд яг ийм чиглэлийн үйл ажиллагаа явагддаг.

-Санхүүжилтээ
хэрхэн зохицуулж байна вэ. Ашгийн бус байгууллага ч гэсэн наах цааснаас эхлээд
зардал гардаг байх?

-Мэдээж зардал
гаралгүй яахав. Одоогоор бид өөрсдөө л
болгож байна даа. Цаашдаа биднийг дэмжих албан газар, хувь хүмүүстэй хамтрахад
бид бэлэн байгаа.

-Замын цагдаагийн
газраас дэмжлэг бий юү. Төрийн байгууллагатай хамтарч ажиллах боломжтой юу?

-Одоохондоо
байхгүй. Ер нь Замын цагдаагийн газартай болон бусад байгууллагуудтай хамтарч
ажиллахад бэлэн.

-Гараажаа
таглуулсан, эсвэл машиныг нь таглаад зогсчихсон байвал танай бүлгэмд хандвал
туслах уу?

-Ганц нэг
удаагийн тохиолдлоор таглуулсан зүйлд бол очиж амжихгүй байх. Байнга таглаж
зогсдог этгээдүүдэд бол очиж наалт нааж сануулга өгч болно оо.

-Та нар нэр,
утсаа шаггүй нууцалдаг бололтой?

-Аюулгүй байдлаа
хангах үүднээс нуухаас аргагүй байгаа. Фейсбүүкээс “дүрэм зөрчигчдийг хашраах
бүлгэм” нэрээр бидэнтэй холбогдож болно.

Уншигч тантай уулзуулж байгаа энэ хүнийг А.Чулуун гэдэг. Шил, лааз түүж амьжиргаагаа залгуулдаг, тэтгэврийн хэдээ хадгалж байгаад хувьцаа худалдаж авдаг, хөрөнгийн зах зээл дээр аль ерээд оноос тоглож эхэлсэн, ном унших дуртай гэж ирээд яривал сонирхмоор намтартай эрхэм. Хөрөнгийн бирж дээр арилжааны мэдээ авах гэж ирэхэд нь өчигдөр уулзаж ярилцлага авсан юм.

-Улс төрийн товчооны Төмөр-Очир гуайн орчуулсан “Мөнгө” зохиолоос хөрөнгийн зах зээлтэй анх танилцсан гэж сонссон. Тэр чинь хэдэн он билээ?

-Өө их эрт, 1968 он. Анх уншаад хөрөнгөтөн оронд л ийм сүрхий сайхан зүйл хөгжсөн байх нь гэж бодоод өнгөрсөн. Эмиль Золягийн зохиол л доо. “Мөнгө” гэдэг тэр номонд 1850-иад оны үеийн хөрөнгийн зах зээлийн тухай гардаг юм. Элдэв юм гарна. Хувьцаа аваад баяжсан хүн ч гарна. Хувьцаа аваад юу ч үгүй болсон дүр ч бий.

-Эдийн засагч болохоор хөрөнгийн зах зээлийг сонирхож харсан байх нь?

-Тэр үед би их сургуульд сурч байсан л даа. Ах нь Дорнод аймгийн хүн. Аав, ээж минь хоёулаа тэндхийн уугуул. Арваа онц төгсөөд МУИС-ийн эдийн засгийн ангид орсон юм. 1970 онд сургуулиа төгсөөд Төв аймгийн Барилга конторт эдийн засагчаар очсон. Тэндээ дөрвөн жил ажилласан.

-Өөр ажилд томилогдсон хэрэг үү?

-Үгүй ээ, яах аргагүй болоод саналаараа гарсан юм. Тэр үе чинь социалист нийгэм. Өмнө нь хэзээ ч байгаагүй шударга сайхан, агуу их Октябрийн хувьсгалын нөлөөгөөр хүн нь хүнээ дарлан мөлжих ёсыг үүрд устгасан шинэ нийгэм байгуулж эхэлсэн гэдэг байлаа. Үнэн хэрэгтээ тийм байгаагүй. Манай даргын ах нь Намын төв хороонд ажиллана. Тэгж байтал Увс аймгийн Чандмань сумын нэг хүн манайд ерөнхий нягтлангаар ирлээ. Арын хаалга нь Улстөрийн товчооны гишүүн хавьцаа. Ер нь өнгөрсөн нийгэм чинь тэр чигтээ арын хаалганых байсан шүү. Арын хаалгатай хүн гайгүй алба хашна. Манай дарга, ерөнхий нягтлан хоёр надад талгүй. Яамнаас хүн ирэхээр энэ хүн юу ч хийдэггүй, шинэ санаа гаргадаггүй гэж танилцуулна. Ажлаасаа цэрэгт явна гээд гарсан л даа. Чих муу учраас цэрэгт тэнцээгүй. Ажил нэлээд хайсан. Он гарсан хойно Усны аж ахуйн яаман дээр очлоо. Азаар Борнуурт эдийн засагчийн орон тоо байна гээд тийшээ очсон. Тэндээ долоон жил ажиллаад хотод ирсэн хүн дээ. Дахиад л ажил олдоогүй хэсэг таваргасан.

-Яагаад, уг нь номыг нь үзсэн эдийн засагч хүнд ажил олдмоор юм?

-Арын хаалганы нийгэм байсан гэж би хэлсэн дээ. Тийм л шалтгаанаар олдоогүй хэрэг. Би танд нэг жишээ ярья. Сүхбаатар дүүргийн хөдөлмөр нийгмийн хангамжийн хэлтэс гэж байлаа. Ганц хүний орон тоо гарч л дээ. Өчнөөн хүн очиж. Тэгсэн тэндхийн намын хороонд ажилладаг мэргэжилтэн миний таньдаг нэг хүний бичиг баримтыг барьж гүйж байгаад оруулсан юм билээ. Ажилдаа ороод хэдхэн хонож байтал буцаагаад гаргачихсан байгаа юм. Илүү том ар талтай хүн гарч ирсэн учраас гэсэн тайлбар хэлсэн гэдэг. Ах нь ийм л нийгэмд амьдарч байсан хүн. Сүүлдээ нам дагахгүй бол болохгүй нь гэж бодсон л доо. Тэгээд цэргийн газар дагавал намд орох нь гайгүй юм билээ гээд нормчин хийж үзлээ. Тэнд очоод ч бараагүй. Бас л арын хаалгагүй бол мэргэжлээрээ ажиллахгүйг ойлгоод 1985 онд гарсан.

-Ажлаасаа гараад самар түүж зардаг болсон гэж дуулсан. Орлого хэр байв?

-Сард 1200 төгрөгийн орлоготой. Тэр үеийнхээр бол орлогч сайдын цалин (инээв). Богд ууланд самар түүхээр гардаг хориод хүн байсан юм. Аягыг нь нэг төгрөг гээд самар зарж эхэллээ. Ардчилал ялтал самраа зарсан. Намар нь зүгээр суухгүй хөдөө явж тарвага өвчинө. Анчдын байнгын бригад гэж байсан юм. Тэдэнтэй явж өвчинө л дөө. Нэг анчинг тарвага өвчдөг нэг хүн дагана. Тарвага олноор нь агнадаг хүнийг гурван өвчигч дагана. Цэрэнчимэд гэдэг анчин бүр өдөрт 70 тарвага агнана. Нэг тарвага өвчихөд хоёр төгрөг. Хоёр сар шахуу яваад 1200 төгрөг, хоёр дөчийн бедон тарваганы махтай хотод орж ирнэ. Ардчилал эхлээд тарвага, самрын аль аль нь алга болсон л доо. Ажилгүй болсон хүмүүс олноороо Богд ууланд гарчихсан. Бие биеийнхээ самрыг хулгайлна, дээрэмдэнэ, есөн жорын л юм гарч эхэлсэн. Хэтрүүлж хэлбэл хүн бүр тарваганд явсан даа.

-Ардчилал эхлээд шууд хөрөнгийн зах зээл рүү оръё гэж бодсон уу?

-Шууд ч үгүй л дээ. Нэг хэсэг ундаа зарсан. Төгрөг 20 мөнгөний ундааг зах дээр наймаа хийж байгаа улсад таван төгрөгөөр зардаг байлаа. Гэтэл ундаа үйлдвэрлэгчид ундаагаа машинаар нь зах дээр аваачаад бөөний үнээр нь зараад эхэлсэн. Ингээд амь зуудаг бизнес маань алга болж байгаа юм. Тэгээд хөрөнгийн зах зээл рүү орсон доо.

-Эхлээд ямар компанийн хувьцаа авч байв?

-Тэр үед чинь ямар ч хувьцаа авсан гүйдэг байсан. Хувьцаа аваад байж байтал дараахнаас нь өсөөд эхэлсэн. Тэгж байгаад овоо мөнгөтэй боллоо. Гэхдээ авсан хувьцааны маань ихэнх нь дампуурсан. Одоо хувьцааны шинэ үе эхэлж байна. Хөрөнгийн бирж дээр оршин тогтнох бололцоогүй компаниудын хувьцааг бүгдийг нь хасчихлаа. Бололцооны компаниуд нь үлдсэн. Тэгэхээр энэ зах дээр тоглох боломж тэр үеийнхээс ч илүү байгаа гэсэн үг. Би Хөрөнгийн бирж дээр заримдаа сардаа нэг, зарим үед долоо хоногт нэг удаа ирдэг. Ер нь долоо хоногтоо нэг удаа ирээд арилжааны мэдээ авчихвал болчихдог.

-Хувьцааг нь авах компаниа яаж сонгодог вэ, олон жил ажиллаад ирэхээр арилжааны мэдээгээ төвөггүй уншаад, мэдрээд сурчихдаг уу?

-Компаниудаа мэднэ л дээ. Арилжааны мэдээгээ цуглуулаад гурван жилийн өмнө ямар байсан, одоо хэд байна гэх мэтээр харьцуулаад уншчихна. “Улаанбаатар” зочид буудлын хувьцаа 250 төгрөгөөр эхэлж байсан юм. Гэтэл одоо 100 мянган төгрөг. Тэр үед би ямар нэг аргаар “Улаанбаатар” зочид буудлын 5000 хувьцаа авсан бол өнөөдөр 500 сая төгрөгтэй болох байсан юм билээ.

-Хувьцаанаас хамгийн их ашиг хийсэн тохиолдлоо сонирхуулаач?

-Их олж байсан үе бий. Гэхдээ сайн наймаа хийдэг хүнийг яаж гүйцэхэв. 4000 төгрөгөөр авсан хувьцаагаа 64 мянган төгрөг болгосон удаа байгаа. Хувьцааны ашиг гэж нэлээд юм авдаг байсан. Одоо ч авч байгаа. Хувьцааны ашгийг жилээр ярина л даа. Бид хувьцаагаа зарж ашиг олохгүй. Хувьцааны үнийн өсөлтөөс нэлээд юм олдог. Бэлэн мөнгөний хувьд жилд гурван сая төгрөгөөр л шинэ хувьцаа авч байгаа юм. Өнөөх маань жилдээ зургаа, долоон сая болоод үржчихнэ. Урьд нь авчихсан хувьцааны үнийн өсөлт гэж бий. Авсан хувьцаагаа зарна гэхээс илүү улам өсөхийг нь хүлээнэ. Ер нь хувьцааны захаас ашиг олно гэдэг урт удаан хугацааны үйл явдал шүү дээ. Хувьцааны томчууд чинь өсөх хувьцааг дарсаар байгаад мөнгөждөг. Би тэр аргаар явж байна л даа.

-Жилдээ арваад саяыг бол чөлөөтэй л олдог юм байна даа?

-Бараг тийм байх. Гэхдээ хувьцааны зах чинь нууцлалтай байх ёстой шиг байгаа юм. Томчуудаас та ямар компанид хувьцаа эзэмшдэг вэ гэж асуухад хариулдаггүй биз дээ (жуумалзав).

-Та одоо хаана амьдарч байгаа вэ?

-Гэр хороололд амьдарч байгаа. Хүмүүс байр аваач гэдэг л юм. Хувьцааны зах зээл дээр тоглож байгаа хүнд чинь эргэлтийн хөрөнгө хэрэгтэй. Хувьцаагаа зараад байр авчихвал цаашдаа ямар ч бизнес эрхлэх аргагүй болж таарна. Би 1945 онд төрсөн хүн. Дал гараад явж байна. Нас дээр гарсан ч мөнгөө өсгөж хүссэн зүйлдээ заръя гэсэн бодол, хүсэл маань хэвээрээ.

-Хувьцааны зах дээр тоглож багагүй мөнгө олдог хүн лааз, шил цуглуулаад явна гэхээр гайхах хүн гарч мэдэх л юм. Хувьцааны ашгаараа өөр бизнес эрхэлье гэж бодож байсан уу?

– Ер нь тэгээд хувьцааны арилжаа амьдрал маань болчихож. Шил, лааз цуглуулах чинь их нэмэртэй. Тэтгэврийнхээ мөнгөнд хүрэхгүй шүү дээ. Унших ном, өмсөх хувцас, хоол ундаа бол шил, лааз тушааж олсон мөнгөөрөө аргалчихдаг. Тэтгэвэр гэж сард 280 мянган төгрөг авна. Тэрийгээ хувьцаандаа оруулдаг юм. Тэгээд ч зүгээр сууснаас амьдрал дунд явна, хөдөлмөрлөнө гэдэг сайхан. Шил, лааз цуглуулахаас гадна амралтын өдрүүдээр сонин, ном зардаг юм. Дэлгүүрт сууж байгаа улс сонин, ном их харна. Авдаг хүмүүсээ мэддэг болохоор яваад зарчихдаг. Ер нь амрах дургүй. Болж л өгвөл хөдөлж, ажиллаж байх дуртай.

-Гэхдээ л мөнгөө ийм юманд ингээд зарчих юмсан гэсэн бодол төрнө биз?

-Хүссэн хэмжээндээ хүрсэн үед л зарна даа. Дор хаяж 300 сая төгрөгтэй байж хүссэн зүйлээ эхлэх боломжтой болно. Тэр хүртэл нэлээд үзэх байх аа.

-Таныг хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд идэвх­тэй суудаг гэж сонссон. Компанийн захирлуудтай яриа хөөрөө үүсгэнэ биз?

-Тэдэнтэй ярих дуртай. Хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд зах зээлд хөлөө олчихсон сүрхий улс очдог. Танилцаад хууч хөөрөхөд урамтай, хэрэгтэй. Хувьцаа эзэмшигчийн хурлын мэдээллийг “Өдрийн сонин”, “Өнөөдөр”-өөс харна. Олж чадаагүй зараа брокероосоо авчихна. Хуулиараа бол компаниуд хувьцаа эзэмшигчдийнхээ хурлын зарыг сониноор зарлах ёстой л доо. Бидэнд чинь хуралдаа сууна гэдэг хамгийн сайхан үе. Том сайд дарга нар хувьцааныхаа хуралд ирдэггүй юм. Хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд орохыг хориглосон байдаг юм шиг билээ. Төлөөний хүнээ явуулаад байх шиг харагддаг.

-Хөрөнгийн бирж дээр тан шиг тууштай арилжаа хийдэг хүн хэчнээн байгаа бол?

-Байнгын хувьцаа зардаг нь гэвэл тавь, жараад бий байх шүү. Хувьцааны арилжаанд оролцогчид насны хувьд янз бүр. Залуус их оролцож байна. Халиад нэг юм ярихад сүүлийн үед нэг олзуурхмаар мэдээ дуулдаж байна. Ямар нэг компанийн хувьцаанаас эзэмших нэг хүний хувьцааны дээд хязгаарыг тогтоож өгнө гэсэн агуулгатай хуулийн төсөл явж байгаа дуулдсан. Гэхдээ их хурлын гишүүд хувиа бодсон улс учраас ард түмэнд хэрэгтэй ийм санаачилгыг дэмжихгүй л болов уу гэж урам хугарах юм. Уг нь энэ заалт батлагдчихвал энгийн иргэд хувьцааны зах руу орж мөнгөө өсгөхөд их нэмэртэй.

-Та хэчнээн компанийн хувьцаа худалдаж авсан бэ?

-Жараад компанийн хувьцаа худалдаж авсан байдаг юм. Гэхдээ ашигтай нь арав гаруй.

-Хөрөнгийн зах зээл рүү орох хэр хэцүү вэ?

-Эхлээд 5000 төгрөгөөр дансаа нээлгэнэ. Дараа нь бас нэг данс нээлгэж мөнгөө хийнэ. Брокертоо би энэ хувьцааг авна гэж захиалгаа өгөөд л болоо. Хамгийн гол нь арилжааны мэдээгээ сайн харж байх хэрэгтэй.

-Арилжаа хийх идэвхтэй үе гэж байх уу?

-Байлгүй яахав. Би гэхэд л зун мөнгөө хурааж байгаад хувьцааны зах руугаа өвөл ордог. Өвөл хувьцааны үнэ унадаг юм. Компаниуд мөнгөөр дутагдаж эхэлдэг үе л дээ. Одоо хувьцааны үнэ уналттай байгаа нь үнэн. Гэхдээ эргээд өснө л дөө. Америкт хямралын үеэр ханш нь унасан хувьцаа авсан улс одоо хожиж байна.

-Та аль чигийн ном сонирхож уншдаг вэ?

-Түүхийн номонд дуртай. Бизнесийн ухааны номонд гар татахгүй. Сүүлд “Наполеон” гэдэг ном уншлаа. Энх-Амгалан хааны тухай нэг ном авсан. Уншиж амжаагүй байгаа. Сүүлийн үед сонирхолтой номнууд хэвлэлтээс гарангуутаа алга болж байна шүү. Анзаараад байхад амжилттай яваа хүмүүс ном их уншдаг. Ном уншдаг учраас л бусдаас давуу амьдарч байна л даа. Тийм байх чадвараа номноос авч байна.

-Хамгийн үнэтэй авч байсан ном гэвэл…?

-“Коммунизмын хар ном”-ыг 50 мянган төгрөгөөр авч байсан.

-Уншсан номныхоо тоог багцаалдаад хэлэх боломжтой юу?

-Өө, тоогоо алдсан. Ах нь номгүйгээр амьдрах аргагүй болчихсон хүн л дээ. Зав гарвал ном бариад авдаг дадалтай болчихсон. Манай гэрийн хогшил, эд гэвэл ном л байна. Хуучин цагт унших ном ховор байсан. Үзэл суртлын шүүлтүүр гэж айхавтар юм байлаа. Тэр дундаа миний унших дуртай түүхийн, хаад, ноёдын ном их ховор байсан цаг. Одоо бол мөнгө л байвал хүссэн номнууд байна шүү. Гэхдээ хүний шунал барагдах биш. Уншмаар номнууд орчуулагдаж өгөхгүй л байна. Жишээ нь Суворовын тухай ном огт алга. Линкольн, Вашингтоны тухай ном уншмаар санагдах юм. Уг нь аль дээр үед “Жизнь замечательных людей” гэдэг том цувралаар орос хэл дээр гарчихсан л даа. Орос хэлэндээ сайн биш учраас орчуулагдчих болов уу гэж хүлээж суух юм.

Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх асан Л.Гансүх нарт холбогдох
хэргийн шүүх хурал есдүгээр сарын 2-нд товлогдсон хэдий ч зарим гэрч нар ирээгүйн
улмаас найм хоногоор хойшилсон. Тодруулбал Үндэсний аудитын газрын байцаагч
Ш.Ичинхорлоо, “Багануур” компанийн гүйцэтгэх захирал М.Отгонбаяр нар шүүх
хуралд ирээгүй юм. Ийн гурав дахь удаагаа хойшилсон шүүх хурал нөгөөдөр буюу
есдүгээр сарын 10-нд болно. Гэхдээ тус хурал шүүхийн танхимд бус цагдан хорих
461 дүгээр ангид болохоос гадна 10-ныг хүртэл Л.Гансүх нарыг үргэлжлүүлэн хорих
шийдвэрийг шүүгч нарын зүгээс гаргасан билээ. Тэгвэл үүнийг эсэргүүцэн Л.Гансүх
Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл болон Шүүхийн мэргэжлийн хороонд есдүгээр сарын 2-нд
гомдол гаргасан бөгөөд үүнийг бүрэн эхээр нь нийтэлж байна.

Шүүхийн мэргэжлийн хороонд, Уранцэцэг танаа
гомдол гаргах нь

Л.Гансүх миний бие нь Баянзүрх, Чингэлтэй, Сүхбаатар дүүргийн шүүгч
Х.Идэр, Б.Мөнх-Эрдэнэ, Ч.Отгонбаяр нарт холбогдуулж гомдол гаргаж байна.

1. Шүүх хуралд гэрчээр дуудсан Ш.Ичинхорлоо, М.Отгонбаяр нар
ирээгүй, өмгөөлөгч хэргийн материалтай танилцах хүсэлт гаргасны төлөө 2015 оны
есдүгээр сарын 2-ноос 10 хүртэл үндэслэлгүйгээр цагдан хорьж байна.

2. Монгол Улсын Үндсэн хууль, шүүхийн захиргааны тухай хууль, шүүгчийн
эрх зүйн байдлын тухай хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгах хуульд зааснаар шүүх эрх
мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ гэж заасан байдаг. Гэтэл дээрх гурван шүүгч шүүх
эрх мэдлийг шоронд хэрэгжүүлэх буюу хорих 461 дүгээр ангид шүүх хурлыг хийх
шийдвэр гаргасан нь дээрх хуулиуд болон өргөсөн тангаргаасаа няцсан увайгүй үйл
явдал боллоо гэж үзэж байна.

3. Надад холбогдох шүүх хурлыг нээлттэй, шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн
зүгээс олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулахыг зөвшөөрсөн хариу өгсөн.
Уг шүүх хурлыг олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулан үзүүлэхгүйн
тулд, Авлигатай тэмцэх газрын олон хууль бус үйлдлүүдийг ил болохоос хаацайлж,
сэтгүүлч нарыг уг хуралд оруулахгүйн тулд АТГ-т барьцаалагдсан шүүгч Х.Идэр нар
ийм шийдвэр гаргалаа.

4. АТГ-т барьцаалагдсан гэдэг нь миний хэргийг шүүхэд шилжүүлэхийн
өмнөхөн шүүгч Х.Идэрийн төрсөн ах Х.Тамирыг хар тамхины хэргээр барьсны
дараахан миний хэргийг дүү дээр нь хуваарилуулсан. Өөрөөр хэлбэл ахаар нь
барьцаалж дүүг нь хүссэнээрээ хөдөлгөж байна. Энэ бүгдийг маш нарийн зохион
байгуулалттайгаар хийсэн. Одоо ах Х.Тамирыг нь АТГ шалгаж байгаа. Энэ хэргийг
олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулснаар АТГ-ын явуулж байсан хууль
бус үйл ажиллагаанууд ил болж ард түмэн АТГ-ын үнэн нүүр царайг таньж, тэнд
ажиллаж байгаа хүн хэлмэгдүүлдэг, улс төрийн захиалга биелүүлдэг албан хаагч,
дарга нар ил болно. Иймд албан тушаалаа ашиглаж захиалгаар, үндэслэлгүйгээр
дээрх олон хуулийг зөрчин өргөсөн тангаргаасаа няцан шүүх эрх мэдлийн нэр хүндийг
унаган шоронд шүүх хурал хийх шийдвэр гаргасан Х.Идэр нарын гурван шүүгчид
хариуцлага тооцож өгнө үү.

Монгол Улсын Үндсэн хууль, шүүхийн захиргааны тухай хууль, шүүгчийн
эрх зүйн байдлын тухай хуулиудад “… шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ”
гэсэн заалтын дагуу шүүх хурлыг шоронд биш Монгол Улсын үндсэн хуулийн дагуу
байгуулагдсан Монгол Улсын шүүхэд шүүлгэх хүсэлтэй байгааг минь хүлээн авч
шийдвэрлэж өгнө үү.

Шүүхийн
ерөнхий зөвлөлийн дарга Н.Лүндэндорж танаа

Монгол Улсын Үндсэн хууль, Шүүхийн захиргааны тухай хууль, Шүүгчийн
эрх зүйн байдлын тухай, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд зааснаар шүүх эрх
мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ гэж заасан байдаг. Гэтэл Баянзүрх, Сүхбаатар,
Чингэлтэй дүүргийн шүүгч Идэр, Мөнх-Эрдэнэ, Отгонбаяр нар шүүх эрх мэдлийг
шоронд хэрэгжүүлэх буюу хорих 461 дүгээр ангид шүүх хурлыг хийх шийдвэр
гаргасан нь дээрх хуулиуд болон өргөсөн тангаргаасаа няцсан увайгүй үйл явдал
боллоо гэж бодож байна. Надад холбогдох шүүх хурлыг нээлттэй, шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс
олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулахыг зөвшөөрсөн хариу өгсөн. Уг
шүүх хурлыг олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулан үзүүлэхгүйн тулд,
АТГ-ын олон хууль бус үйлдлүүдийг ил болгохоос хаацайлж, сэтгүүлч нарыг уг
хуралд оруулахгүйн тулд АТГ-д барьцаалагдсан шүүгч Х.Идэр нар ийм шийдвэр
гаргалаа.

АТГ-т барьцаалагдсан гэдэг нь миний хэргийг шүүхэд шилжүүлэхийн өмнөхөн
шүүгч Х.Идэрийн төрсөн ах Х.Тамирыг хар тамхины хэргээр барьж, дараахан нь
миний хэргийг дүү дээр нь хуваарилуулж, өөрөөр хэлбэл ахаар нь барьцаалж дүүг
нь хүссэнээрээ хөдөлгөж байна. Одоо ах Х.Тамирыг нь АТГ шалгаж байгаа. Энэ
хэргийг олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулснаар АТГ-ын явуулж
байсан хууль бус үйл ажиллагаанууд ил болж ард түмэн АТГ-ын үнэн нүүр царайг
таньж, тэнд ажиллаж байгаа хүн хэлмэгдүүлж, улс төрийн захиалга биелүүлдэг
албан хаагч дарга, нар ил болно.

Монгол Улсын үндсэн хууль, шүүхийн захиргааны тухай хууль,
шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиудад “… шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх
хэрэгжүүлнэ” гэсэн заалтын дагуу шүүх хурлыг шоронд биш Монгол Улсын Үндсэн
хуулийн дагуу байгуулагдсан шүүхэд шүүлгэх хүсэлтэй байгааг минь хүлээн авч
шийдвэрлэж өгнө үү.

-АНУ, Японы зах зээл дээр хамгийн үнэтэй косметикийн тосны суурь нь адууны тос байгаа-

Шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн “Монхимо” ХХК-ийн “Адуу” нэрийн кальци нөхөх бүтээгдэхүүн нь үндэсний үйлдвэрлэгчдийн үзэсгэлэнгээс гран-при шагнал авсан. Уг бүтээлийнх нь талаар тус компанийн захирал М.Ариунаатай ярилцлаа.

-Адууны яснаас гаргаж авсан кальциа сонирхуулахгүй юу. Нэлээд шагнал авсан дуулддаг?

-Анх судлагдаж байхаасаа “Адуу” брэнд олны анхааралд орсон. 2009 онд экспортын чиг баримжаатай оюуны багтаамжтай бүтээлийн шагнал авч байсан. 2010 онд Монголын инженерүүдийн чуулганы үеэр Монгол Улсын шилдэг арван бүтээлийн нэг болж байлаа. Мөн 2013 онд Монголд үйлдвэрлэв үзэсгэлэнгээс Монгол Улсын аж үйлдвэрийн салбарын брэнд бүтээгдэхүүнээр шалгарч байв. 2014 оны Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарын оны шилдэг бүтээлээр шалгарч байсан. Саяхан үндэсний үйлдвэрлэгч нарын үзэсгэлэнгээс гран-при авч үндэсний нэрийн бүтээгдэхүүн боллоо. Худалдаанд гараагүй судалгаа хийгдэж байхдаа л олон арга хэмжээнд шалгарсан. Үүгээрээ манай улсын хүн амын эрүүл мэндэд онцгой ач холбогдолтой экспортын сайн бүтээгдэхүүн болжээ гэдэг нь нотлогдоно. Бид сүүлийн 10 гаруй жил энэ шинэ бүтээгдэхүүн дээрээ ажиллаж байгаа л даа. Ер нь аливаа шинэ бүтээгдэхүүнүүд тэр тусмаа эрүүл мэндийн чиглэлийнхэд хугацаа шаарддаг. Цаад шалгуур нь ч өндөр байдаг.

-Ясны сийрэгжилт ер нь хэр элбэг өвчин юм бэ?

-Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын албан ёсны судалгаагаар 200 сая хүн яс сийрэгжилтэд нэрвэгдсэн байна гэж үздэг. Яс сийрэгжих өвчин удаан хугацааны турш үүсдэг. Эхэндээ өвдөж мэдэгддэггүй болохоор чимээгүй тахал гэж зарлаад ясны сийрэгжилтийг оношилдог аргыг гаргасан. Ясны сийрэгжилтийг сийрэгжиж байгаа хурдыг тогтоодог рентген аргыг гаргасан байгаа. Үүнийг бид Монголдоо оруулж ирсэн. Аймаг хотуудад арав гаруй лаборатори байгуулаад байна. Үзүүлсэн хүмүүсийн эмчлэх шаардлагатайг нь эмчлээд бусдад нь амьдралын хэвшлийн зөвлөгөө өгдөг. Ясны сийрэгжилтээс үүдэлтэй 150 гаруй өвчин байдгийг олон улсын эрдэмтэд тогтоочихсон байгаа. Бид өөрсдөө ийм сайхан баялагтай мөртлөө ясны сийрэгжилтэд ихээр өртөж байна.

-Адууны кальцийг ууснаар яс сийрэгжилт хэр хурдан эдгэрэх вэ?

-Импортын бэлдмэл хэрэглэдэг, нэгэнт яс нь сийрэгжсэн хүмүүс хоёроос гурван жилийн дараа 20-25 хувь л нөхөгдсөн байдаг. Гэтэл манай адууны ясны кальцийн бэлдмэлийг хэрэглэсэн хүмүүсийг хоёр, дөрөв, зургаан сарын дараа гээд гурван давтамжтайгаар үзэхэд 35 хувиас дээш бүрэн нөхөгдсөн судалгаа гарсан. Нэг курс буюу хоёр сар уугаад амраад явдаг. Түүнээс биш тасралтгүй ууна гэсэн ойлголт байдаггүй. Эрдэс, амин дэм, тэжээлүүдийн хүн нэг удаагийн хэрэгцээгээр авах ёстой норм, тун гээд бүр сайдын тушаал байдаг. Энэ тун дээр үндэслэж бид норм, тунгаа гаргадаг.

-Гадаадын ямар орнуудад бүтээгдэхүүнээ гаргаж байна?

-Олон шат дамжлага дамжиж байж Монгол Улсын биологийн идэвхт бүтээгдэхүүний улсын бүртгэлд бүртгүүлнэ. Зөвхөн БНСУ-ын Хүнс эмийн хяналтын шинжилгээний лабораторид 20 гаруй удаа шинжилгээнд явуулсан байдаг юм. Зөвхөн нэг орны зах зээл дээр гаргахын тулд шүү дээ. Одоогоор зөвхөн Солонгост гаргаж байна. Хэд хэдэн орон сонирхлын түвшинд бидэнтэй хамтарч ажиллаж байна. Ялангуяа манай урд хөршийн Шинжлэх ухаан, хөгжлийн яамных нь хүмүүс дөрвөн удаа манай дээр ирж уулзаж байсан.

Гаднаас жуулчны шугамаар зорьж ирж манай кальцийг хэрэглэж байгаа хүмүүс их байдаг. Солонгосоос манайд хамтарч ажиллахаар ирсэн нэг доктор сар гаруй кальци уусан. Тэгээд гэнэтхэн л өвдөхөө больчихсон талаараа ярьж байсан нь санаанд тод байна. Сүүлийн үед Якут, Тува, Халимаг, Буриад гээд ОХУ-аас хүмүүс ирж авах болсон. Тэд ах дүү хамаатан саднуудаараа дамжуулаад мэддэг болчихсон юм байна. Америкаас захиж авч уудаг эрдэмтэд бий. Саяхан олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр Шинэ Зеландын эрдэмтэн манай ажилтантай таарсан байна лээ. Тэр өөрийнхөө бүтээлүүд дунд Монголын кальци үнэхээр сайн болжээ гээд тавьчихсан байх жишээтэй. Ялангуяа эрдэм шинжилгээний чиглэлийн хүмүүс олноор ирдэг. Япон, хятадууд их авч байгаа. Тэд гэр орныхон, ээж аавдаа бэлэглэнэ гээд аваад явдаг.

-Яс сийрэгжилтийн өвчин ямар насны хүмүүсийг ихэвчлэн хамарч байна?

-Манайд дөрвөн настай­гаас эхлээд азай буурлууд ч ирдэг. Гэтэл хамгийн сонирхол татсан бас сэтгэл эмзэглүүлсэн асуудал бол манай хүүхэд, залуусын дунд ясны сийрэгжилтийн түвшин өндөр байна. Хөгшин хүмүүсийн түвшинд хүрчихсэн. Зарим нь настай хүмүүсээс ч муу. Идээ ундааны соёл, амьдралын хэв шинж нөлөөлөөд байгаа хэрэг л дээ. Цахим ертөнцөөс шалтгаалаад шөнө нойргүйдэл ихтэй байдаг юм байна. Энэ нь яс сийрэгжилтэд нөлөө үзүүлдэг. Нөгөө шалтгаан нь кола, чипс, архи, тамхины хэрэглээ их нөлөөтэй. Түүнчлэн эмэгтэйчүүдийн хувьд жирэмслэлтээс сэргийлэх эм хэрэглэдэг гээд олон шалтгаанууд байдаг. Энэ бүхнээс болоод залуучууд ясны сийрэгжилтэд өртөөд байна. Ялангуяа хийжүүлсэн ундаа, чихэртэй хоол унд их нөлөөлж байгаа гэдгийг тодотгоё. Мөн цэвэр агаарт, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн хэрэглэж байгаа орон нутгийн иргэдийн яс уг нь сайн байх ёстой. Гэтэл манайхан тос ихтэй сүүгээ шууд хөөрүүлээд уучихаж байна. Тэр тослог нь калцийг шимэгдэхгүй болоход нөлөөлснөөр яс сийрэгжилтэд өртөх явдал бий.

Зөвхөн кальци гэлтгүй D аминдэмийн дутагдал ч их байна. Нийслэлийнхний амьдралын хэв шинж битүү байшингаас гараад машинд суугаад өөр нэг байранд очдог боллоо. Үүнээс шалтгаалж D аминдэмийн дутагдал ихтэй болсон гэдгийг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага болон манай монголын эрдэмтэд тогтоочихсон шүү дээ. Тэгэхээр кальцийн хэрэглээ зөв байлаа ч D аминдэмийнхээ алдагдлыг нөхөж чадахгүй бол хүний биед хэрэгтэй гол хүчин зүйлүүдийн дутагдалд ороод эхэлж байгаа юм.

-Тэгэхээр хэрхэн сэргийлэх вэ?

-Амарч байгаа үедээ ууланд гарах, амьсгалаа задлах, зуны улиралд нарны хортой үеэс бусад цагт аль болох биеийнхээ хэсгүүдийг ил гаргаж явах зэргээр амьдралынхаа хэв шинжийг өөрчлөх шаардлагатай болж байгаа. Манайхан хүүхдүүдийнхээ хөлийг янгинаж өвдөхөөр өндөр болох гэж байна гэдэг. Гэтэл хэт их янгинаж өвдөж байгаа хүүхэд ясны сийрэгжилттэй байх магадлалтай. Багадаа ясны сийрэгжилттэйгээ мэдэж эмчилж чадвал бусад өвчин тусах магадлал буурна. Дээр нь удаан хугацаанд ясных нь нягт нь хадгалагддаг. Нягт нь өндөр байх тусам хугарах эрсдэл нь бага байна шүү дээ.

-Адуунаас кальци гаргаж авах санаа анх хэрхэн гарсан юм бэ?

-Манай эрдэм шинжилгээ, судалгааны төвийн захирал химийн ухааны доктор Д.Дэмбэрэлням 2000-2010 он хүртэл БНСУ-ын нэр хүндтэй сургуулиудад судлаач профессороор ажиллаж байсан. Тэр үедээ Пусанд Энжигийн нанотехнологийн төвд дунгийн яснаас нано бүтэцтэй кальци гаргаж авах төслийн ажилд хамтарч оролцож байсан. Мөн бөөрний өвчлөлийн үед хэрэглэдэг нано бүтэцтэй кальцийн давсны шинэ төрлийн технологи дээр ажиллаж байхдаа нэгдүгээр автороор патентын байгууллагаас патент авсан байдаг юм. Ингээд адууны яснаас кальци гаргаж авах төслийг удирдсан. Дунгийн яснаас гаргасан кальци бол кальцийн шохой хэлбэрийн эрдсийн гаралтай зүйл байсан. Манай кальци бол жинхэнэ био органик кальци.

-Био органик кальцийг өөр амьтнаас гаргаж авч болох уу?

-Арав гаруй жилийн өмнөөс эхлээд өндөр хөгжилтэй орнууд үхрийн яснаас кальци гаргаж авч эхэлсэн. Тэгээд биологийн идэвхт нэгдэл хэлбэрээр, яс нөхөх материал болгож хэрэглэж байлаа. Мөн шүдний пломб, паалан сэргээх гээд олон чиглэлээр хэрэглэсэн байдаг. Гэтэл мал аж ахуйгаас байнгын өндөр ашиг авахын тулд асар их хэмжээгээр химийн гаралтай тэжээлээр бордсоноос шалтгаалсан олон төрлийн өвчин гарсан. Үхрийн галзуу, боом, прион зэрэг өвчнүүд байна. Иймэрхүү өвчнүүдийг хилийн хорио цээртэй гоц халдварт өвчин гэдэг. Тиймээс Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллага болон бусад олон байгууллагаас үхрийн ясыг хэрэглэсэн бүтээгдэхүүнүүдэд хориг тавьж эхэлсэн. Өнөөдрийн байдлаар Шинэ Зеланд, Австрали зэрэг мал аж ахуй нь өндөр хөгжсөн хэдэн орнууд үхрээс кальци гаргаж авч байгаа.

-Тэгвэл адууны яснаас ганцхан танай компани кальци гаргадаг уу?

-Энэ бүтээгдэхүүн олон орны сонирхлыг татаж байна л даа. Тухайлбал, солонгосууд адууны ясаар кальци хийж тодорхой хэмжээгээр зах зээл дээр гаргаж байна. Гэхдээ зөвхөн Чежү арал дээр байдаг адууныхаа нөөц дээр тулгуурласан болохоор их хэмжээгээр хийж чадахгүй байгаа. Кальцийн бүтээгдэхүүн нь 50-120 мянган вон гээд багагүй үнэтэй юм билээ.

-Үхрээс өвчин гараад байна гээд хориглочихсон юм байна. Адууг яагаад хориглоогүй хэрэг вэ?

-Бид малын гаралтай үнэ цэнтэй түүхий эдийг өндөр технологид суурилсан аргаар гүн боловсруулалт хийнэ гэж ярьдаг. Эцсийн бүтээгдэхүүн болтол нь нарийн боловсруулсанд л байгаа юм. Мөн адуу салаа туурайтай амьтад шиг өвчин тусахгүй. Адуу цомбон туурайтай шүү дээ. Дандаа соргог бэлчээрээр явдаг, шалбааг ус уудаггүй. Тиймээс хамгийн аюултай өвчнүүдийг тусдаггүй амьтан. Энэ онцлогийг нь бид ашигласан. Дээрээс нь адуу өөрөө маш нягт ястай. Адууны мах чанаж идэхэд мөлжүүр нь яснаасаа салахгүй үлддэг дээ.

Яснаас гадна адууны тос Японд 1980 оноос эхлээд зах зээл дээр хүчтэй гарч эхэлсэн. Япон адуугүй орон шүү дээ. Гэтэл Өвөрмонгол, Монгол, Казакстан болон ОХУ-ын морины соёлтой, айраг хийдэг бага ястнууд гээд ямар л адуутай газар байна тэндээс тосыг нь авч байна. Одоо ялангуяа АНУ, Японы зах зээл дээр хамгийн үнэтэй косметикийн тосны суурь нь адууны тос байгаа. Хөгшрөлтийг сааруулдаг бодисууд ихтэй. Хүүхэд, хөгшдийн гар нүүр, биеийн саван, тосны суурь болдог. Ерөөсөө 5, 20, 50 грамм л гэж ярина. Тийм бага савлагаатай хэрнээ үнэтэй байдаг. Мөн адууны тосонд хорт хавдраас сэргийлэх маш чухал биологийн идэвхт нэгдлүүд байдаг. Зөвхөн тос, яс нь ийм байна. Махыг нь идэхэд монголчууд өвөл даардаггүй гэлцдэг шүү дээ. Гүүний саамыг манайхан эрт дээр үеэс хэрэглэж ирсэн. Одоо саамны сувилал олширлоо. Хэлж тоолж баршгүй тийм олон бүтээгдэхүүнүүдийг адуу­наас л гаргаж болж байна.

Манай компани, эрдэм шинжилгээний байгууллагын хувьд 2010 онд энэ “Адуу” нэрийг барааны тэмдгээр баталгаажуулсан. Дэлхийн зах зээл дээр ч бид “Адуу” брэндээрээ л гарна. Монголынхоо нэрийг дэлхийн зах зээл дээр Японы “Сони” гэдэг шиг мэдрүүлэхийг хүсч ажиллаж байгаа ийм л хамт олон. Хилийн хорио цээртэй өвчин тусдаггүй амьтан учраас адуу руу их дайрч байна даа. Хятад руу түүхий эд болон бууз, банш хэлбэрээр ч их гарч байх шиг байна. Ашиг тусыг авахын тулд адууны аж ахуйгаа анхаарах л ёстой.

-Түүхий эдээ хэрхэн цуглуулж байна?

-Айл болгоны жалга довонд нядалж байгаа адууны ясыг түүгээд явах боломжгүй. Мах бэлтгэлийн цөөн хэдэн үйлдвэрүүдтэй гэрээтэй ажиллаж мал эмнэлгийн хяналтад орсон шинэ ясыг хэрэглэдэг.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Монголын
Гурил үйлдвэрлэгчдийн холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, “Милл хаус” компанийн
гүйцэтгэх захирал Ж.Чинзоригтой ярилцлаа.

-Тариаланчид
гурилын үйлдвэрийнхнийг хөнгөлөлттэй зээл зэрэг өчнөөн дэмжлэг авдаг хэрнээ бидний буудайг тоодоггүй, гаднаас
буудай авах сонирхолтой байдаг гэж ирээд шүүмжилдэг. Энэ тал дээр танд хэлэх үг
бий байх?

-Байнга өрнөдөг
яриа л даа. Газар тариалангийн салбар хөл дээрээ тогтоод дотоодын хэрэгцээг
зуун хувь хангаад явбал сайн.Бүр цаашлаад экспортод буудай, гурил гаргах улмаар ургац алдсан тохиолдолд нөөцтэй болох хэмжээнд очих хэрэгтэй. Гэтэл харж байгаа биз
дээ, ганцхан жил ургац алдахад гурилын хомсдол үүсэх аюултай болоод байна. Ер нь тухайн жилийнхээ улаанбуудайн
хэрэгцээг зуун хувь хангасан тохиолдол
ховор. Тийм учраас жил бүр буудайн импортыг ярихаас аргагүйд хүрдэг. Мэдээж
хоёр дахь асуудал нь буудайн чанар. Жишээ нь: 400 мянган тонн буудай авлаа
гэхэд хэчнээн тонн нь гурилын стандартад нийцэж байна вэ гэдгийг нарийн гаргах
ёстой. Дотоодын бүх буудай чанартай,нөөц
хангалттай байдаг бол хэн ч импортын буудайг бэлэн мөнгө
төлж авахыг хүсэхгүй.

-Энэ жилийн
хувьд буудайн чанар ямархуу байна?

-Шинэ ургацын
буудай гарах болоогүй байна. Ургац
алдсан буудайн болц хойшилсон гэх байдлаар есдүгээр сарын аравдаас хойш тариа хураалт эхлэх болов уу. Тэгэхээр
будааны чанарыг хэлэхэд эрт.

-Буудайн чанар муу байгаа нь сортоосоо болдог уу?

-Сорт, бордоо,
техникийн хүчин чадал, хөрсний үржил шим,тухайн жилийн нар, бороо хур гэх мэт
байгалийн нөлөөллийн олон шалтгаантай.
Энэ бүхэн нийлж байж буудайн чанар буюу цавуулаг гэдэг асуудал яригддаг.

-Тариаланчид
намар бүр “Бидний буудайг хямд үнээр авдаг” гэсэн яриа үүсгэдэг. Үнэхээр тийм
хямдхан аваад байдаг хэрэг үү?

-Өнгөрсөн жил бид
нэг тонн буудайг 500-550 мянган төгрөгөөр авсан. Хөрш улсын буудайн үнэ ч
ойролцоо байсан. Тэрнээс өндөр үнээр авбал Оросоос импортын гурил орж ирээд
гурил үйлдвэрлэгчдэд сөргөөр нөлөөлөх аюултай. Тэгэхээр буудайн үнийг
тогтоохдоо гадаад зах зээлийн үнэ ямар байгааг харахаас аргагүй. Ер нь Монголд
ургасан буудай зуун хувь зарагддаг. Өнгөрсөн жилийн ургацаас гэхэд гурилын стандартад нийцсэн буудай зарагдаад дуусчихсан.Өнгөрсөн нэгдүгээр сард импортын буудайны асуудал
яригдаж байсан. Гурилын чанар буудайн чанараас хамаарах учраас яригдахаас аргагүй асуудал л даа. Буудайн
нөөцтэй ч хамаатай. Гурил үйлдвэрлэгчдийн зүгээс нөөцөө тооцож үзээд тодорхой
хэмжээний буудай оруулж ирэх эрэлт байна гэж үзээд импортын квотын хүсэлт
яаманд гаргасан. Гэтэл элдэв эсэргүүцэлтэй тулаад арваадхан мянган тонн буудай
оруулж ирсэн.Та санаж байгаа бол талбай дээр баахан буудай асгаад л бөөн асуудал үүсээ биз дээ.

Үүнээс болж гурилын үйлдвэрүүд буудайгүй
зогсчихоод байна. Хэрвээ нэгдүгээр сард буудай
оруулаад ирчихсэн байсан бол гурилын үйлдвэрүүд өнөөдөр хэвийн ажиллаад
явах бололцоотой байсан.

-Гурилын
үйлдвэрийнхэн гурилынхаа үнийг бодит бусаар нэмдэг гэсэн гомдлыг тариаланчид
хэлдэг. Хэр ортой шүүмжлэл вэ?

-Өнгөрсөн жил бид
550 мянгаар буудайгаа авъя, гурилаа 850 төгрөгөөс дээшгүй үйлдвэрийн үнээр
заръя гэсэн гэрээ хэлцэл хийсэн. Энэ тохироо маань наймдугаар сарын 15 хүртэл
хэрэгжээд явж байгаа. Гэхдээ өрсөлдөөн их байсан учраас өнгөрсөн хугацаанд бид үйлдвэрлэсэн гурилаа 700-750 төгрөгөөр
зарсан. Үүнээс хожсон улс нь хэрэглэгчид. Гурилын үйлдвэрүүд ашиг хийгээгүй.
Харин саяхан ургац алдлаа, буудайн үнэ өсөх нь гэсэн сургаар ченжүүд их
хэмжээний гурил авсан тал бий. Мэдээж гурил авч байгаа хүнийг боль гэхгүй нь
ойлгомжтой. Түүнээс биш гурилын үнийг замбараагүй нэмсэн асуудал байхгүй.

-Өнгөрсөн жил
тариаланчдаас авсан буудай хэзээ дууссан бэ?

-Аль дөрөвдүгээр сард дууссан.Чанарын шаардлага
хангахгүй үлдэгдэл буудайгаар үйлдвэрлэл явуулж болохгүй байснаас дөрөвдүгээр
сарын сүүлээс “Гацуурт” компаниас тонн тутмыг нь 600 мянган төгрөгөөр буудай
авч байгаа. Ингэж авсан буудайгаар хийсэн гурилаа 700-750 төгрөгийн хооронд
борлуулсан. Ашиггүй, бараг хасах шахуу. 600 мянга гэдэг чинь газар дээр нь авч
байгаа үнэ. Бараг 630 мянган төгрөгөөр
Улаанбаатарт орж ирсэн гэсэн үг.

-Тариаланчид
буудайн үнийг чөлөөлөх хэрэгтэй, бид
гурилын үйлдвэрийнхэнтэй үнээ тохирч чадна гэсэн тайлбар хэлдэг. Энэ тал дээр
та ямар бодолтой байна?

-Үнийг чөлөөлбөл
аль, аль талдаа хэрэгтэй.Чөлөөлнө гэдэг маань буудай ихтэй үедээ үнэ тогтоогоод
ховордсон үед нь өндөр үнээр зарах эрхтэй болгоно гэсэн үг биш л дээ.Импортын
хориг, квотоо ч бас чөлөөтэй өгч байж үнэ бодитой болно гэсэн ойлголт болов уу.
Тариаланчид, гурилын үйлдвэрийнхэн аль аль нь зах зээлийнхээ бодит үнээр
бүтээгдэхүүнээ борлуулна. Хэрэглэгчид зах зээлийн бодит үнээр бүтээгдэхүүн авч хэрэглэнэ. Импортын
гурил, буудайны үнээс шалтгаалан үнэ тогтоно гэсэн үг. Импортын буудайны үнэ
ямар байгааг харж байж дотоодын буудайны үнэ тогтоно.Түүнээс биш өөрсдийн
хураасан ургацын хэмжээ зах зээлийн эрэлт хоёрын зөрүүгээр үнээ хөөрөгдөж
болохгүй болов уу. Улаанбуудайн том экспортлогч хөрш улс байхад хэрэглэгчид
өндөр үнээр гурил хэрэглэж болохгүй.

Оросоос 500 мянган төгрөгөөр буудай оруулж
ирэх боломж байхад бид дотоодын буудайг 700 мянгаар авахгүй нь тодорхой. Ийм
үнээр буудайгаа ав гэсэн шаардлага тавибал хэрэглэгчид л хохирно. 300 мянган
тариаланч гэж их ярьдаг. Тэгвэл энэ асуудлын цаана гурван сая хэрэглэгчийн эрх
ашиг гэж том юм бий. Тийм учраас аль болох боломжийн үнээр буудайгаа ав,
боломжийн үнээр гурилаа зар, аль болох өсгөхгүй бай гэсэн бодлого хэрэгждэг.

-Гурилын
үйлдвэрүүдэд буудайгаа зээлээр өгчихдөг, буцаагаад мөнгөө авах гэхээр өгдөггүй
гэж тариаланчид шүүмжилдэг. Гурилын үйлдвэрүүд ашиг багатай ажилладаг учраас
ийм төвөгтэй байдал үүсээд байна уу?

-Жил болгон л
гардаг яриа. Бид тариаланчдын буудайг намар шууд авдаг. Багтаж байгаа нь
савандаа, багтахгүй нь сав түрээслэн байж буудайг нь авчихдаг. Ингэж авсан
буудай бүтэн жилийн хэрэгцээнд хүрч байгаа эсэх нь тусдаа том асуудал. Манай
компани өнгөрсөн жил гэхэд ургац хураалт дуусах үеэр 35 мянган тонн буудай
авсан. 35 мянган тонн буудай гэдэг манай үйлдвэрийн дараа жилийнх нь
зургадугаар сар хүртэлх хэрэгцээ. Ийм хэмжээний буудайн тухайн үеийн ханш нь 18 тэрбум төгрөг болсон.
18 тэрбум төгрөгийг бэлнээр өгөөд буудай авна гэдэг хэцүү. Хоёрдугаарт олон
сарын хэрэглээ шүү дээ. Тэр дор нь үйлдвэрлэж
гурил болгоод мөнгө нь ороод ирдэг эд биш. Үүнийг тариаланчид ойлгож байгаа.
Нөгөө талаас гурилын үйлдвэрүүд
тариаланчдыг буудайгаа хадгалах зардал ,борлуулалт зэрэг хүнд ажлаас салгаад
өгчихдөг. Мөнгийг нь ингэж төлнө гээд график гаргаж байгаад тохиролцдог. Ингэж
тохирч за зүй гэчихээд буудайгаа нийлүүлсний маргаашнаас мөнгөө нэхээд утасдаж
эхэлдэг. Мэдээж бид өөрсдөдөө байгаа дөрөв, таван тэрбум төгрөгийг урьдчилж
өгөөд авсан. Үлдсэн арваад тэрбумын буудайг зээлээр авахаас аргагүй байдаг.
Өнөөдөр гэхэд манай компани тариаланчдад буудайн өргүй. Мэдээж тариаланчдад
түлш, тоног төхөөрөмж, банкны зээл гээд олон бэрхшээл бий. Бид ч ялгаагүй.
Банкны зээлтэй. Гурил борлогдохгүй бол мөнгө өгөхөд хэцүү. Өвөлжингөө склад
дүүрэн гурилтай байсан шүү дээ. Сая л хомсдол үүсч магадгүй гэсэн шуугианаар
складууд хоосорч тариаланчдын мөнгийг өгч дуусгалаа. Бүх л үйлдвэр ялгаагүй,
ийм зарчмаар явдаг.

-Оросоос улаан буудай оруулж ирэхдээ наанаа чанартай гэсэн шошго зүүдэг
ч, цаанаа гахайн тэжээл шахуу муу буудай авчирч мөнгө угаадаг гэсэн шүүмжлэл сонсогддог.
Тариаланчдын энэ яриа хэр ортой вэ?

-Мушгин гуйвуулж байгаа хэрэг. Өнгөрсөн жил Эба гэж тариа тарьдаг залуу
Оросоос оруулж ирж байгаа буудай төмрийн хольц ихтэй, тэрийг нь шалгадаг
лаборатори Монголд байхгүй гэж ярьсан. Лаборатори байхгүй юм бол хаана
шалгачихсан юм. Худал үгийг мянга давтахаар үнэн болдог гэдэг шиг зүйл өрнөөд
байна л даа. Орос экспортын буудайн
дээрээ өндөр стандарт тавьдаг. Тэрийгээ ч дагаж мөрддөг улс. Монгол руу гаргаж байгаа хэмжээ Оросын
буудайн өчүүхэн хэсэг нь. Тэгтлээ анхаарахаар хэмжээ биш шүү дээ. Гурилын
үйлдвэрүүд мөнгөө төлж байгаа учраас аль болох сайн буудай авахыг хүсч таарна.
Хэн ч малын тэжээл, хэдэн жил нөөцөнд байсан буудай авахгүй. Ингэх ямар ч үндэсгүй. Муу буудай авбал
бидний хийсэн гурил зарагдахгүй. Ямар ч бизнест ийм гэнэн зүйл байж таарахгүй л
дээ. Энэ намар импортын буудай авч болохгүй, тариаланчдын
буудайг ав гэсэн яриа дахиад гарна. Бид дотоодын буудайг 100 хувь авах нь
ойлгомжтой.Цаашдаа бүтэн жил ажиллахын тулд импортын асуудал гарч ирнэ.Гэтэл
буудайн хомсдолоор үнээ нэмэх гэсэн сонирхолтой
хэсэг бүлэг хүмүүс импортын
буудайг эсэргүүцнэ. Ийм процесс сүүлийн жилүүдэд тогтмол явагдаж байна.Эндээс
алдаж буй нь нийт хэрэглэгчид гэдэгт л асуудал байгаа юм. Ченжүүд биднээс 850
төгрөгөөр гурил авч 1000 төгрөгөөр зарж байгаа нь тэдний буруу биш. Гурил
хомсдуулах, гурилын үнэ нэмэгдэх шалтгааны үндсийг тариаланчдын төлөөлөл гэсэн
хэсэг хүмүүс л тавьсан. Нэгдүгээр сард
буудай оруулаад ирсэн бол наймдугаар сард гурилын үнэ өсөхгүй байсан.

-Тариаланчдын хэлээд байгаа шиг ургац өндөр хувиар алдагдсан нь үнэн үү.
Хэрвээ тийм бол гурилын хомсдол үүсэх
үү?

-Энэ жил 200 гаруй мянган тонн буудай авна гэсэн ургацын эхний баланс
гарсан байгаа. Энэ хэмжээний буудай хурааж авбал гурилын хомсдол үүснэ. Ургацын
50 хувь нь байхгүй болохоор хомсдол үүсэх нь ойлгомжтой. Ургац энэ хэмжээгээр
алдагдах нь тодорхой болсон. Тэгэхээр импортоор буудай оруулж ирж байж л бид
дараа жил гурилтай, талхтай амьдарна.

-Одоо байгаа, удахгүй хураах буудайгаа тооцоод үзэхээр нэг жилийн
хэрэглээгээ өлхөн хангана гэсэн тайлбар бий…?

-Импортын буудайг оруулж ирэхгүй гэсэн санаагаар л гарсан яриа. Тэртэй
тэргүй хоёр, гуравдугаар сар гээд буудайн нөөц дуусна. Тариаланчид мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа. Буудай оруулж
ирдэггүй юм гэхэд Оросоос импортын гурил ороод ирнэ. Гурил үйлдвэрлэгчид,
тэдний ард байгаа хэдэн мянган ажилчид хохирно. Үндэсний үйлдвэрүүд нь
дампуурвал улс өөрөө л хохирно. Яг одоо ТЭДС-г эс тооцвол хаана ч гурилын
стандартад нийцэх буудай байхгүй.
“Гацуурт” компанид багахан
хэмжээний буудай байгаа болов уу.

-Нийслэлд гурилын хэчнээн үйлдвэр ажилладаг вэ?

-Улсын хэмжээгэр 70 гаруй үйлдвэр
гэсэн тоо бий. Цаасан дээр байдаг тоо л доо. Томхон гэж онцолбол арваад
үйлдвэр байгаа. Монголын гурилын хэрэгцээг зуун хувь хангахаар хүчин чадалтай
үйлдвэрүүд. Тоног төхөөрөмж технологи нь ч орчин үеийнх. Гурилын үйлдвэр олон
болох хэрээр өрсөлдөөн бий болж үр дүнд нь хэрэглэгчид л хожно. Өрсөлдөөн ихсэх
тусам үнэ буурдаг нь жам. Буудайгаа зарах газар олон байх нь тариаланчдад өөрсдөд
нь бас ашигтай. Гурилын үйлдвэрт хөнгөлөлттэй зээл олголоо гэдэг. Үнэн хэрэгтээ
тэр мөнгө буудайн төлбөр болж тариаланчдад л очсон.

-Тариаланчид буудайгаа хэдээр зарна гэж байгаа бол, сонссон дуулсан юм
байна уу?

-Цандэлэг саяхан өгсөн ярилцлагадаа энэ жил буудайгаа 850 мянган
төгрөгөөр зарна гэсэн байсан. 850 мянган төгрөгөөр авсан буудайгаар хийсэн
гурил 1100 -1200 төгрөг болно. 1100-1200 төгрөгийн гурилаар хийсэн талх 1500
төгрөг болж таарна.

Дахиад хэлье, хохирогчид нь хэрэглэгчид. Ингэснээс хөрш улсаас хямд
буудай оруулж ирээд гурил хийвэл талхны үнэ ингэж өсөхгүй,гурилын үйлдвэрүүд нь
ажилтай байх болно. Бодлогын яам нь тодорхой шийдвэрээ зоригтой гаргаад явах
хэрэгтэй.

Онцгой байдлын ерөнхий газрын Штабын дарга, онцгой байдлын хурандаа Г.Ариунбуянтай ярилцлаа.

-Манай аврагчид ОХУ-д гарсан түймрийг унтраахаар өнгөрсөн долоо хоногт мордлоо. Монголын аврагчдын ур чадвар олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаагийн илрэл гэж харагдаж байна л даа…?

-2011 онд Японд олсон цунамийн гамшгийн дараа онцгой байдлын аврагчдаас бүрдсэн баг очиж, сэргээн босгох ажиллагаанд гар бие оролцсон. Мөн бид зэвсэгт хүчний салбарт, НҮБ-ын мандаттайгаар энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд багаа илгээж оролцдог уламжлалтай. Энэ удаад ОХУ руу багаа илгээж буй явдал нь гадаад улс оронд үүрэг гүйцэтгэж буй хоёр дахь томилолт. ОХУ-ын Буриад улсад энэ оны гуравдугаар сараас эхлээд ихээхэн хэмжээний ой хээрийн түймэр гарсан. Одоо хүртэл унтрааж чадахгүй байгаа. Түймрийн тархалт их нэмэгдсэн. 1995 онд манай Засгийн газар ОХУ-ын Засгийн газартай үйлдвэрлэлийн осол, байгалийн гамшигтай тэмцэх тэдгээрийн үр дагаврыг арилгахад хамтран ажиллах хэлэлцээр байгуулсан байдаг. Энэ хүрээнд Аврах тусгай анги, Дархан аймгийн Онцгой байдлын газрын нийт 50 албан хаагчдаас бүрдсэн багийг илгээсэн байгаа.

-Ямар багаж хэрэгсэлтэй явцгаасан юм бол?

– Гал унтраах багаж, тоног төхөөрөмж бүхий гурван тээврийн хэрэгсэлтэй, явсан. Мөн галын аюулгүй байдлыг хангах нөмрөг зэрэг бусад хэрэгслүүдээ авсан байгаа. Тэд долоо хоногийн хугацаатай үүрэг гүйцэтгэнэ. Хэрэгцээ шаардлага гарвал энэ хугацааг сунгах томилолт өвөртөлсөн.

-Манай улс олон улсын аврах багтай болохоор төлөвлөж байгаа. Энэ ажил ямар шатандаа явж байна вэ?

-2014 онд НҮБ-ын Эрэн хайх, аврах олон улсын зөвлөлдөх бүлгийн үнэлгээний баг манайд ирсэн. Тэд Онцгой байдлын албаны эрэн хайх ажиллагааны чадавхийг үнэлээд явсан. Ингээд 21 заалт бүхий зөвлөмж гаргаж, манай улсыг дунд зэрэглэлийн олон улсын аврах багтай болооч гэсэн л дээ. Энэ дагуу бид бүхэн ажиллаж байгаа. Олон улсын түвшинд бага, дунд, дээд гэсэн аврах багийн зэрэглэл байдаг . Олон улсын дунд зэрэглэлийн аврах баг 50 хүний бүрэлдэхүүнтэй байдаг. Энэ багийг бэлтгэхийн тулд дадлага сургууль явуулж, чадвар суулгах хэрэгтэй. Мөн дунд зэрэглэлийн аврах багт тохирсон багаж тоног төхөөрөмж шаардлагатай. Бидний хувьд олон улсад үүрэг гүйцэтгэх багаа байгуулж, 2017 онд эргэж үнэлүүлэх үүрэг хүлээсэн.

-Онцгой байдлын салбар хэд хэдэн хуулийг шинэчлэн батлуулсан. Мөн Онцгой байдлын албаны хуулиа санаачлан боловсруулж, ирэх намрын чуулганд оруулахаар ажиллаж байгаа юм байна. Энэ мэтчилэн хууль эрх зүйн шинэчлэлүүд хийх шаардлага тулгарч байна уу?

-Манай байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулж байгаа Гамшгаас хамгаалах хууль 2003 онд батлагдсан. Галын аюулгүй байдлын тухай хууль сая шинээр батлагдлаа. Улсын нөөцийн тухай хууль манай үйл ажиллагааг зохицуулж ирсэн. Ер нь арав гаруй хууль эрх зүйн актууд байдаг. Хараад байхад дэлхийн цаг агаарын дулаарлаас үүдэлтэй хохирлын хэмжээ жил ирэх тусам өсч байна. Нөгөөтэйгүүр манай хуульд байгаа нэр томъёо, олон улсын хуулийн заалтуудтай зарим талаасаа нийцэхгүй болсон юм байна. Мөн гамшгаас хамгаалах удирдлагын тогтолцоо, чиг үүрэг бүхий байгууллага, бусад байгууллагуудын харилцаа нь тодорхойгүй байгаад байдаг. Гамшгаас хамгаалах үе шатуудыг заагаагүй олон шалтгаанууд байгаад байгаа. Энэ үндэслэл шаардлагын дагуу Гамшгаас хамгаалах хуулийг өөрчлөхөөр ажиллаж байна. Уг хуулийн 20 гаруй хувьд нь онцгой байдлын салбарын албан хаагчдын эрх зүйн харилцааг зохицуулсан асуудал бий. Процессын хууль маань давхар нэг байгууллагын дотоод албан хаагчдын асуудлыг оруулаад байх нь зохимжгүй. Тиймээс Гамшгаас хамгаалах тухай бие даасан хууль байх хэрэгцээ шаардлага тулгараад байна.

Манай салбарын хувьд өнөө жил эрх зүйн томоохон шинэчлэлүүдийг хийлээ. Галын аюулгүй байдлын тухай хуулиа батлууллаа. Галын аюулгүй байдлын чиглэлээр байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдийн үүргийг тодорхой болгосон. Энэ хүрээнд гал гарсан тохиолдолд аймаг, орон нутгийн засаг захиргааны нэгжийг түшиглэсэн сайн дурын гал унтраах нэгжийг байгуулах асуудлыг нээлттэй гаргаж ирсэн. Дээр нь Онцгой байдлын албаны тухай хуулийн үзэл баримтлалыг Засгийн газрын хуралдаанаар батлуулсан байгаа. Энэ бол манай албаны хувьд анхдагч хууль. Онцгой байдлын албаны чиг үүрэг, тогтолцоо, зохион байгуулалт, албан хаагчдын ажиллах үүрэг, нийгмийн баталгаа зэрэг олон асуудлыг уг хуулиар зохицуулахаар судалж байна.

-Онцгой байдлын албан хаагчид хүнд нөхцөлд ажилладаг. Тэдний нийгмийн асуудлыг шийдэх тал дээр хэрхэн анхаарч ажиллаж байна?

-Онцгой байдлын салбарын нийт 4000 гаруй албан хаагчийн 70 гаруй хувь нь аврагч, гал сөнөөгч. Ер нь амьдралын нөхцөл байдал хүнд. Төрдөө өргөсөн тангарагтаа л үнэнч явж байна. Өглөө гэрээсээ гараад хаана үүрэг гүйцэтгэ гэнэ тэнд очиж ажилладаг. Олон хоног хөдөө хээр үүрэг гүйцэтгэдэг. Тиймээс албан хаагчдын нийгмийн асуудлыг нэн тэргүүнд шийдэх ёстой. Удирдлагуудын зүгээс үүнд байнга анхаарлаа хандуулж ажилладаг. Судалгаагаар нийт албан хаагчдын 10-15 хувь нь орон сууцанд амьдарч байна. Тиймээс бид БХБЯ, ТОСК-той хамтраад “Буянт-Ухаа-2” хороололд 300 албан хаагчийг орон сууцаар хангахаар ажиллаж байна. Мөн Хан-Уул дүүрэг, Нисэхийн орчимд 72 айлын орон сууц барьсан. Ирэх онд ашиглалтад оруулна. Бас Амгалангийн 063 дугаар ангийн байрлалд байдаг 360 айлын орон сууцны барилгыг эхлүүлэхээр төлөвлөж байна. Дээр нь нийслэл, орон нутгийн онцгой байдлын газрууд маань өөр өөрсдийнхөө чиглэлээр албан хаагчдынхаа нийгмийн асуудлыг шийдэхийн төлөө ажиллаж байгаа.

-Олон хоногоор хөдөө хээр, хүнд нөхцөлд үүрэг гүйцэтгэдэг аврагчдын томилолтын мөнгө хүрэлцдэггүй гэх асуудал жилийн жилд гардаг. Ер нь аврагчдын томилолтын зардал нэмэгдсэн үү?

-Сангийн яамнаас төрийн албан хаагчийн томилолтын зардлыг баталсан журам байдаг. Тэр жишгээр нэг аврагчид 29500 төгрөгийн томилолтын зардал баталж өгдөг. Үүнд тухайн аврагчийн хоол, унд, байрны зардал бүгд багтдаг л даа. Тэгэхээр хаанаа ч хүрдэггүй асуудал үүсдэг.

-Нэг үеэ бодвол онцгойгийнхон багаж хэрэгслээр хангагдаж байгаа. Гэхдээ 100 хувь чадавхижихад 240 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэсэн тооцооллыг танай албанаас мэдээлж байсан л даа. Улсын төсөв, гадны санхүүжилтээр шийдэх боломжтой юу?

-Онцгой байдлын албанд ашиглаж байгаа багаж тоног төхөөрөмжүүдийн хувьд ихэвчлэн ЗХУ-ын үед 1970-1980 онд үйлдвэрлэгдсэн, эдэлгээний хугацаа нь дууссан байдаг. Ашиглахад тун хүндрэлтэй, зарим нь таг зогссон байгаа. Одоогийн байдлаар манай албаны техник, тоног төхөөрөмжийн бэлтгэл байдал 30-35 хувьтай байна. Өнөө жилийн хувьд Шадар сайд анхаарлаа хандуулж нэлээд дэвшилттэй байлаа. Нийт 20 тэрбум төгрөгийн тоног төхөөрөмжийн асуудлыг шийдвэрлэсэн л дээ. Тоног төхөөрөмжүүд эхнээсээ ирж, төв орон нутаг, салбаруудад хуваарилагдахаар бэлэн болоод байгаа. Мөн бид бүхэн төсөл хөтөлбөрүүдийн шугамаар техник тоног төхөөрөмжийг сайжруулах ажил зохион байгуулж байна. Австрийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр таван сая еврогийн хөрөнгө оруулалттайгаар техник, тоног төхөөрөмжийг сайжруулах төсөлд хамрагдсан. Энэ хүрээнд 16 гал унтраах машиныг нийлүүлэхээр Австрийн талтай тохиролцсон байгаа. Мөн Япон улсын Жайкагийн дэмжлэгтэйгээр нийслэлд явж байгаа автомашинуудаа шинэчилсэн. Ер нь манай онцгой албаны хувьд гамшиг тохиолдсон үед шуурхай ажиллах тоног төхөөрөмж дутагдалтай байдаг. Жишээлбэл, баруун аймагт гамшиг тохиолдлоо гэхэд машинаар хэдэн цаг явж очих билээ дээ. Хугацаа алдана. Гэтэл аврах ажиллагааг шуурхай явуулах өөрийн гэсэн онгоц байдаггүй. Бид нисэх бүрэлдэхүүн бэлтгэх асуудлаар ОХУ-тай ярилцсан байгаа. Харин манайхтай ижил төстэй үүрэг бүхий БХЯ, ЗХЖШ, ХХЕГ, ЦЕГ зэрэг хүчний байгууллагууд бүгд хамтран ажилладагт баяртай байдаг.

-Өнөө жил хатуу өвөл болно гэж байгаа. Онцгой байдлын салбар өвөлжилтийн бэлтгэл хэр хангаж байна?

-Онцгой байдлын салбар улсын нөөцийн өвс тэжээлийг хангах хуулиар хүлээсэн үүрэгтэй. Энэ хүрээнд Засгийн газар болон Улсын онцгой комиссоос гаргасан шийдвэрийн дагуу өвс тэжээлийн нөөцийг улсын нөөцийн салбаруудаар дамжуулан бэлтгэх ажлыг зохион байгуулж байгаа. УОК-ын шийдвэрийн дагуу өнгөрсөн хавар улсын нөөцийн салбаруудад байгаа зайлшгүй шинэчлэх шаардлагатай өвс, тэжээлийг эргэлтэд оруулж, сэлбэсэн. Сая УОК-оос өгсөн үүрэг даалгаврын дагуу өвс тэжээлийн дахин нөөцийг бүрдүүлж, өвөлжилт хүндэрч болзошгүй аймгуудад өвс тэжээлийн нөөцийг бүрдүүлэх чиглэлээр ажиллаж байгаа.

-Өнөө жилийн гамшгийн дүн мэдээг сонирхуулахгүй юу?

-2015 он гарсаар Монгол Улсын хэмжээнд 4000 гаруй аюулт үзэгдэл бүртгэгдсэн байгаа. Үүний улмаас 130 гаруй хүн амиа алдаж, 40 гаруй хүн бэртэж гэмтсэн. 140-өөд мянган толгой мал хорогдсон. Шууд хохирлынх нь хэмжээ 39 тэрбум төгрөгөөр үнэлэгдэж байгаа. Нийтдээ 869 хүний амийг аварч, иргэд аж ахуйн нэгжүүдэд учирсан 18.6 тэрбум төгрөгийн хохирлыг болзошгүй гамшгаас хамгаалсан дүн мэдээ байгаа.

Тэгэхээр сүүлийн жилүүдэд дэлхийн цаг агаарын дулаарал, гамшигт үзэгдлүүд нэмэгдэж байгаа, нөгөө талаас хүний буруутай үйл ажиллагаатай холбоотой, мөн улс орны хөгжил, хотжилт гээд энэ олон хүчин зүйлээс хамаарч байгалийн аюулт үзэгдлийн тоо, давтамж нэмэгдэж байна л даа. Дэлхий нийтэд түгээмэл гардаг 30 гаруй аюулт үзэгдлийн арав гаруй нь Монгол Улсад гардаг.

-Ой хээрийн түймэр, усанд осолдсон дуудлага нэлээд зонхилсон байх. Урьдчилан сэргийлэх талаар ямар ажлуудыг хийдэг юм бэ?

-Монгол Улсын хэмжээнд 16 аймгийн 108 суманд 289 удаагийн ой хээрийн түймэр бүртгэгдсэн байгаа. Ой хээрийн түймрийн улмаас нийтдээ долоон сая орчим га ой, бэлчээрийн талбай шатсан. Олон айл өрх орон гэргүй болж, амьжиргааны эх үүсвэр болсон малаасаа салсан хохирол учирсан. ОБЕГ гамшиг ослыг бууруулах талаар холбогдох байгууллагуудын дэмжлэгтэйгээр хамтарч ажиллаж байгаа. Өнөөдрийн байдлаар Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ сум түймэртэй байна. 570 гаруй га талбай шатсан. Одоогоор цурманд оруулаад бүрэн унтраахаар ажиллаж байгаа. Үер усны аюул нэлээд зонхилдог. Жил жилийн судалгааг аваад үзэхээр дунджаар 100-110 хүн санамсар болгоомжгүйгээр усанд осолдох тохиолдол байдаг. Энэ жилийн хувьд усны ослын золгүй тохиолдол 80 гаруй удаа бүртгэгдэж, 80 хүн амиа алдсан байна. Урьдчилан сэргийлэх хүрээнд бид ард иргэдэд усны ослоос урьдчилан сэргийлэх мэдээллийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан тогтмол өгч, хүмүүс ихээр очдог гол, мөрөн, нуурын эрэг орчим завьт болон хөдөлгөөнт эргүүлийг ажиллуулах, сурталчилгааны самбар байрлуулах зэрэг арга хэмжээг авч ажиллаж байгаа хэдий ч иргэдийн санамсар, болгоомжгүй байдлаас усны ослын тоо, дамтамж буурахгүй байна.

-Болзошгүй гамшиг ослоос урьдчилан сэргийлэх зарлан мэдээллийн дуут дохиоллын цамхгуудыг хэрхэн ашиглаж байна. Үр дүн нь ямар байна?

-Үр дүнгээ өгч байгаа шүү. Нийслэлд 60 ширхэг , Булган, Сэлэнгэ, Дундговь аймагт тус бүр цамхаг байрлуулсан. Нийслэлийн хувьд энэ цамхгаар жилд нэг удаа олон нийтэд хандсан мэдээлэл өгдөг. Ард иргэд дохио санамж авч байгаа. Сүүлийн үед барилга байгууламж нэмэгдэж, зарлан мэдээллийн үйлчлэх цар хүрээ хаагдмал болоод байгаа. Тиймээс цамхгуудыг шинэчлэн сайжруулах шаардлага бий.

-Сүүлийн жилүүдэд хотын хүн ам нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан төлөвлөлтгүй баригдсан байшин барилга, гэр хорооллын асуудал ихээхэн яригддаг. Хот төлөвлөлтийг зохион байгуулахад онцгой байдлын салбарын мэргэжилтнүүд оролцдог уу?

-Учир дутагдалтай асуудлуудын нэг бол энэ. Газар зохион байгуулалт хот төлөвлөлтийн бодлогод онцгой байдлын албанаас мэргэжилтэн оролцох зохион байгуулалт байдаггүй. Дээрээс нь иргэд хаа дуртай газраа очиж буудаг. Ямар нэгэн эрсдэл тохиолдоход түргэн тусламж, онцгойгийнхон очиход орц, гарцыг нь хаачихсан тохиолдол элбэг байдаг нь хүндрэлтэй асуудлуудын нэг. Нийслэлд Монгол Улсын хүн амын 40 гаруй хувь нь амьдарч байна.

Улаанбаатар хот газар хөдлөлт, үерийн эрсдэлтэй бүс болохоор иргэд нь ч, холбогдох байгууллагууд нь ч хаа, хаанаа анхаарах хэрэгтэй. Дэлхий ертөнц, Монгол орон, бүс нутаг маань амар тайван, аюул осолгүй амгалан сайхан байгаасай гэж хүсч байна даа.

М.МӨНХ

-ДБЭТ-ын улирлын тоглолт аравдугаар сарын 3-нд эхлэх
бол бусад театрынх тодорхойгүй байна-

Театруудын шинэ
улирлын тоглолт эхлэх цаг ойртож байна. Одоогоор Дуурь бүжгийн эрдмийн театраас бусад нь
тоглолтын хувиараа гаргаагүй байна. ДБЭТ 53 дахь улирлын тоглолтоо ирэх
аравдугаар сарын гурван, дөрөвний бямба, ням гаригт Ж.Вердийн “Аида” дууриар нээхээр
төлөвлөжээ. Аравдугаар сарын 10, 11-нд П.И.Чайковскийн “Хунт нуур” балетыг
тоглох бол 17, 18-ны өдрүүдэд энэ онд тавьж байгаа шинэ дуурийнхаа анхны
тоглолтыг хийхээр төлөвлөжээ. Тус театр энэ жил Италийн хөгжмийн зохиолч
Гаэтано Доницеттийн “Ламмермурын сүйт бүсгүй” (Lucia di Lammermoor) дуурийг
тайзнаа тавьж байгаа юм байна. Бэльканто дуурийн нэрд гарсан эл бүтээлийг
БНСУ-ын найруулагч ирж манай театрт тавьж байгаа юм байна. Удирдаачаар УГЗ
Н.Туулайхүү ажиллажээ. Түүнчлэн аравдугаар сарын 24, 25-нд Х.Билэгжаргалын
“Ламбугайн нулимс” дуурь, аравдугаар сарын 30, арваннэгдүгээр сарын нэгний өдөр
А.Аданы “Жизель” балетыг тус тус тоглосноор эхний сарын тоглолт өндөрлөж байна.
ДБЭТ тоглолтын хувиараа бүтэн жилээр гаргадаг уламжлал энэ удаа тасарч байна. Энэ
нь шинээр дуурь тавьж байгаатай холбоотой гэнэ. “Ламмермурын сүйт
бүсгүй”-г дуучид, симфони оркестрынхоо
бүрэлдэхүүнээр БНСУ-ын Тэжон хотын
театрт ирэх арваннэгдүгээр сард тоглохоор болжээ.

Ламмермурын
сүйт бүсгүй

Италийн хөгжмийн
зохиолч Доминико Гаэтано Доницетти энэ дууриа Шотландын зохиолч Вальтер Скоттын
“Ламмермурын сүйт бүсгүй” хэмээх түүхэн эмгэнэлт зохиолоос сэдэвлэн Сальвадор
Каммараногийн цомнолоор бичсэн байна. Дуурийг 1835 онд бичжээ. Тухайн үе нь
Ж.Россини зохиол бүтээлээсээ хөндийрч, Винченцо Беллинигийн амьдралын сүүлчийн
өдрүүд тохиосон нэг ёсондоо Италийн дуурийн ертөнцөд агуу их зохиогчдоос
Доницетти ганцаараа ноёрхсон үе байв.
Нөгөө талаас, Европ дахины сонирхол Шотландын түүх, соёлд ид татагдаж
байсан цаг үе таарсан нь Доницеттийн дуурийн амжилтад том түлхэц өгчээ. Үе
уламжилсан дайсагналцал, ширүүн дайн тулаануудын түүх XIX зууны уншигч
үзэгчдийн сонирхлын сэдэв байв. Уг
дуурийн үйл явдал XVII зууны Шотландын амьдралын түүхэн нэгэн мөчлөгт хамаарах
юм. Анхны тоглолтоо Европын хамгийн эртний, харин Италийн хамгийн том дуурийн
театр болох Неаполийн “Сан Карло” театрт
1838 оны есдүгээр сард хийжээ. Мөн
ондоо Лондонд, 1839 онд Парист ,
1842 онд Америкт тавигдав. “Ламмермурын сүйт бүсгүй”-г XX зуунд 1903-1972 оныг
хүртэл Метрополитанд тасралтгүй тоглосон.

Доницеттийн
бэльканто дуурь нь XX зуунд агуу удирдаач Караяаны удирдан тоглуулснаар дуурийн
хөгжимд цоо шинээр амьдарч эхлэв.
Дэлхийн II дайны дараа Герберт Караяаны удирдсанаар XX зууны номер нэг
сопрано Мариа Каллас 1952 онд Ла Скалад,
1954, 1955 онд Берлинд, Австралийн нэрт сопрано Элстон Сазерленд 1959, 1960 онд Английн Роял театрт тоглов.
Үүгээр тэд “Ламмермурын сүйт бүсгүй” дуурьт хөгжмийн цоо шинэ амьдралыг
авчирлаа. “Ламмермурын сүйт бүсгүй”
дуурь дэлхийн дуурийн театруудын сонгодог репертуарт гол бүтээлүүдийн нэг болон
үлдэв. 2008-2013 онд дэлхий даяар хамгийн олон удаа тоглосон 21 дуурийн нэг нь
энэ байлаа.

Доницеттийн
амьдралаас товчхон хүргэе. Тэрбээр 1797-1848 оны хооронд амьдарч байсан. Россини, Беллини нарын хамт арван есдүгээр
зууны эхэн үеийн белканто дуурийн удирдагчид байв. Анхны дууриа 19-тэйдөө
бичсэн нь “Хоёрдугаар Пигмалион” хэмээх нэг бүлэгт инээдмийн дуурь юм. Энэ
дууриа 1816 оны есдүгээр сарын 25-наас аравдугаар сарын 1-нийг хүртэл ердөө
зургаахан хоногт бичсэн гэдэг. Энэ үедээ тэр Болонийн хөгжмийн академийн оюутан
байв. Гэвч энэ дуурь бичигдсэнээсээ хойш 150-иад жилийн дараа 1960 оны
аравдугаар сард Италид тавигдав. Доницетти 74 дуурь бичсэн. 1844 оноос эхлэн
Неопольд Доницеттийн 51 дуурийг бүгдийг тавьжээ. 1830-аад оноос Доницеттийн
карьер эрс өсөв. 1890 онд “Анна Болейн” дуурийг нь Миланы театрт тавьсан нь
Италийн болон олон улсын театрын амьдралд хүчтэй нөлөөлж, улмаар 1832 онд “Дурлалын охь”, 1842 онд тавьсан
“Дон Паскуале” тэргүүт дууриуд нь түүний нөлөөг улам хүчтэй тэлэв. Доницеттийн
онгод авьяас “Ламмермурын сүйт бүсгүй” дуурь дээр асар хүчтэйгээр оргилон
гарчээ.

Араас нь 1837 онд “Роберто Деверё” дууриа бичиж тайзнаа тавьсан нь нэрд
гарав. 1938 оноос тэрбээр урлагийн томоохон төв Парис хотыг сонирхож дөчин
оноос Неаполь, Ром, Парис, Венийн
хооронд аялан дууриа бичиж тоглуулсаар байв. Харамсалтай нь 1843 оны үеэс
хүндээр өвдөж, 1847 оны сүүлээр найз нөхөд нь түүнийг төрсөн нутаг Бергамод нь
авчирлаа. Ийнхүү 1848 оны хавар тэрээр
төрсөн нутагтаа өөд болов. Доницетти 75 дуурь, 16 симфони, 19 квартет, 193 дуу,
гурван оратори, 28 кантат, дан хөгжмийн концертууд, сонатууд зэрэг олон зуун
бүтээл туурвисан хүн юм. Есөн настайдаа сүмийн дэргэдэх хөгжмийн сургуульд орж,
дараа нь Болонийн хөгжмийн академид
суралцан, арван естэйдөө анхны
дууриа бичсэн Доницетти энэ бүхнийг амьдрал, уран бүтээлийнхээ 26 жилийн
хугацаанд туурвисан байдаг. Нутгийнхаа
нэгэн пүүсэд манаачаар ажиллан голоо зогоох төдий ядуу амьдарч асан эцэг Андреа
Доницетти нь 18 настай Жозеппе болон есөн настай Гаэтано хөвгүүдээ сүмийн
дэргэдэх хөгжмийн сургуульд хөтлөн аваачсан нь энэ бүхний эхлэл байв.

Эрүүл мэнд,
Спортын яамны Эрүүл мэндийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын, нийгмийн
эрүүл мэндийн хэлтсийн хоол тэжээл хүнсний аюулгүй байдлын бодлогын
хэрэгжүүлэлт зохицуулалтыг хариуцсан мэргэжилтэн, анагаах ухааны доктор Д.Ганзоригтой ярилцлаа.

-Давсны
хэрэглээг бууруулах үндэсний стратеги батлагдчихлаа. Монгол Улсын хувьд давс
хэт их хэрэглэдэг орны тоонд орж байгаа юу?

-Дэлхийн улс
орныг бүсчлэн авч үзвэл манай улс бүсдээ хамгийн өндөр давсны хэрэглээтэй гэж
гардаг. Урд хөрш болох Хятад улс гэхэд есөн грамм давс хоногт хэрэглэж байхад
манай улс 11 граммыг хэрэглэдэг. Бүр баруун аймгийн нутгуудаар хоногт 16 грамм
давс хэрэглэж байна.

Дан ганц эрүүл
мэндийн байгууллага давсны хэрэглээгээ бууруулах талаар ярихаар хүнсний
үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд тэр бүр хүрээд байдаггүй. Тийм болохоор олон салбарыг
хамарсан үйл ажиллагаа болгохын тулд ажлын хэсэг байгуулаад хөтөлбөр
боловсруулсан юм. Эхэндээ хамтран ажилласан байгууллагууд дургүй байсан ч эрүүл
мэнд талаас нь сайн тайлбарласны үр дүнд
зөвшөөрсөн. Судалгаагаар давсны хэрэглээг бууруулахад эдийн засаг болон хүн
амын эрүүл мэндэд сайнаар нөлөөлж байгаа.

-Давс их
хэрэглэснээр ямар өвчин үүсэх вэ?

-Дэлхий даяар
халдварт бус өвчний тархалт ихэсч, нас баралт нэмэгдэж байгаа. Монголын
хэмжээнд нас баралтын шалтгааныг жагсаавал дөрөвт нь халдварт бус өвчин орж
байгаа. Энэ халдварт бус өвчнийг үүсгээд байгаа зүйл нь амьдралын буруу хэвшил,
буруу хооллолт тэр дундаа давс, чихэр, өөх тосны хэт хэрэглээ, хөдөлгөөний
дутагдал. Давс их хэрэглэхээр зүрх судасны өвчин, цусны даралт ихсэх, яс
сийрэгжих, зүрхний шигдээс, тархины цус харвалт, ходоодны хавдар зэрэг өвчнүүд
бий болдог. Эдгээр өвчнүүд манай хүн амын нас баралтын тэргүүлэх хүчин зүйл нь
болоод байна. Хэрэв бид давсныхаа хэмжээг бууруулах юм бол нас баралтын тоог
бууруулах бололцоотой. Энэ нь ганцхан манай улсад ч биш өөр улсад ч байдаг
асуудал. Дэлхий даяар халдварт бус өвчнийг бууруулъя, зөв зохистой хоол­лолтыг
нэмэгдүүлье, давсныхаа хэмжээг багасгая гэсэн том том бодлогын баримтууд гаргаад дэлхийн эрүүл мэндийн чуулганаар
гишүүн орнууд бүгд дэмжээд баталчихсан. 2025 он гэхэд хүн амын хоногийн давсны
хэрэглээг таван граммаас бага байлгаж чадвал халдварт бус өвчинтэй холбоотой
нас баралтыг 18-24 хувиар бууруулах бололцоотой. Түүнийг тоолбол олон сая хүний
амь аврагдана.

-Стратегийг
боловсруу­лахын өмнө судалгаа хийсэн үү?

-Бид давсны
хэрэглээгээ багасгах зорилт тавихаасаа өмнө “Талх чихэр” компанитай туршилтын
төсөл хэрэгжүүлэх гэрээ байгуулсан юм. Тус гэрээгээр талханд агуулагдах давсны
хэмжээг тодорхой хэмжээгээр бууруулахаар тохирсон. Талхны давсны хэмжээг
бууруулсан ч ямар ч хүнээс гомдол ирээгүй. Харин эсрэгээрээ “Талх чихэр”
компанийн тухайн жилд импортолж авдаг байсан давсны хэмжээ хэдэн тонноор
буурчихсан байгаа юм. Хиам хийдэг махны чиглэлийн үйлдвэрүүдэд бас ижил саналыг
тавьсан. Мөн л хүмүүс гомдол мэдүүлээгүй.

-Ямар бүтээгдэхүүнд
давс их агуулагдсан байдаг вэ?

-Давсны талаарх
судалгаа хийхэд талх, цай зэрэг монголчуудын нийтлэг хэрэглэдэг хүнсний 81.6
хувь нь олон улсын ангиллаар давс ихтэйд
тооцогдсон. Хүмүүсийн өдөр тутамд иддэг нийтийн хоолны 83.6 хувь нь давс ихтэй
байдаг гэсэн судалгаа бий.

-Энэ стратеги
арван жилийн хугацаатай гэсэн. Арван жилийн хугацаанд Монгол Улс хоногт хэдэн
грамм давс хэрэглэдэг болох вэ?

-Арван жилийн
дараа гэхэд Монголын хүн амын давсны хэрэглээ одоогийн түвшнээс 30 хувиар
буурна. Одоо бид 11 грамм давс хэрэглэж байгаа бол 7.5 грамм давс хэрэглэдэг
болно гэсэн үг. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага хүн хоногт таван граммаас
бага давс хэрэглэх ёстой гэж заасан байдаг. Бид арван жилийн дараа энэ заалтад
хүрэхгүй ч байж магадгүй. Ер нь долоон грамм орчим давс хэрэглэдэг болгохоор
зорьсон байгаа.

-Хувь хүнээс
асуулга асууж үзсэн үү. Хүмүүс энэ талаар ямархуу мэдээлэлтэй байдаг юм бол?

-Бид 2013 онд
давсны хэрэглээний тухай судалгаа хийсэн. Тэр судалгаагаар нийт хүн ам давсны
талаарх мэдээ мэдээлэл муутай байсан. 19.1 хувь нь давс ихтэй хүнсний талаар,
12 хувь нь давс ихтэй хоол, хүнс эрүүл мэндэд нөлөөлөх талаар, 95 хувь нь давс
багатай хүнсний бүтээгдэхүүн хэрхэн сонгох талаар мэдлэг багатай байсан. Давсны
талаар мэдээлэл тун муу гэсэн үг. Иймээс бид бүтэн нэг зорилтыг хүн ам руугаа
чиглүүлсэн байгаа юм.

-Бодлогын
хүрээнд ямар ажлууд хийх вэ?

-Бид бодлогоор
хүнсний бүтээгдэхүүнд байгаа стандарт дахь давсны хэмжээг бууруулахаар
ажиллана. Мөн телевизээр давс ихтэй хүнсний бүтээгдэхүүнийг сурталчлахгүй байх
зэргийг бодлогодоо оруулах хэрэгтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, зар
сурталчилгааны тухай хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа. Хүний эрүүл мэндэд
хортой хүнсний бүтээгдэхүүнийг сурталчлахыг хориглоно. Сурталчилсан ч татварыг
нь илүү авахаар зүйлчлэх юм. Мөн хилээр оруулж ирэх давс ихтэй бараанаас татвар
нэмж авах зэрэг арга хэмжээ авна. Хүнсний стандартад 100 грамм тухайн хүнсний
бүтээгдэхүүнд таван граммаас бага давс агуулсан байх ёстой. Савласан
бүтээгдэхүүний шошгон дээр давсны хэмжээ заавал тавигдсан байх ёстой гэдэг
заалтыг бодлогын түв­шинд заавал оруулж байгаа.

Үндсэндээ энэ
стратегийг хэрэгжүүлэхэд гурван том зорилт бий. Нэгдүгээрт, эрх зүйн орчин
бүрдүүлэх. Хоёрдугаарт, давсны хэрэг­лээг бууруулах. Энэ зорилтод төр, хувийн
хэвшил бие биенээ дэмжиж ажиллана. Энэ үйл ажиллагааны үр дүнг хянах
байгууллага маш сайн ажиллах шаардлагатай. Бүтээгдэхүүний шошгон дээр давсны
агууламжийг бичсэн эсэхийг шалгахаас эхлээд сайн ажиллавал сайн үр дүнд хүрнэ.

Гуравдугаарт, хүн
ам руу чиглэсэн давсны тухай мэдээлэл сурталчилгаа явуулна. Энэ нь иргэд хүнсээ
зөв сонгох, давсыг зохистой хэрэглэх мэдлэг, дадлыг эзэмших орчин бий болгох
замаар хүн амын давсны хэрэглээг бууруулахад оршиж байгаа юм.

-Стратегийн
бодлого хэрэгжүүлж хүмүүст мэдлэг өгчихөөр давсны хэрэглээ багасах байх?

-Тийм, наад зах
нь үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүү­нийхээ шошгонд агуулагдаж байгаа давсных нь
хэмжээг бичдэг болно. Мэргэжлийн хяналтынхан тэдний ажлыг сайн хянадаг болно.
Чихрийн хэрэглээг багасгана гэж ярьж эхлэхэд чихэргүй ундаа гараад ирсэн шүү
дээ. Түүнтэй адил манай хүнс давс багатай шүү гээд үйлдвэрлэгчид маань өөрсдөө
сурталчилгаа хийгээд эхлэх юм.

Ахмад дайчны өдрийн дэглэм

“Өвөө нь хэдэн настай билээ” гэхэд гурван настай Э.Индранил охин
“Манай өвөө зуун настай” гэдэг. Үнэхээр ч өдгөө 96 нас сүүдэр зооглож буй,
чөлөөлөх дайны ахмад дайчин Ж.Ядмаа 100 наслах ерөөлтэй буй за. Тэрбээр “Зүүн
хүрээ” хотхонд ач хүү Э.Тулга, бэр М.Ариунтунгалаг, дөч хүү зургаан настай Т.Эрхэмбилэг нарын хамт
амь­дардаг. Э.Тулга, М.Ариунтунгалаг нар Англид Брэдфордын их сургуульд
бизнесийн удирдлага, санхүүгийн чиглэлээр төгссөн. Тэд 2008 оноос өвөөтэйгөө
амьдарч эхэлжээ. Аав нь гадаадад сурах болж, Э.Тулга хүү өвөө, эмээгийн хүү
болсон гэдэг. “Манай өвөө өндөр настай ч өвчин хэлдэггүй” гэж бэр нь хэллээ.

Бяцхан Э.Индранил цэцэрлэгтээ заалгасан “Гэр бүл” шүлгээ уншив.
“Өвөө минь гэртээ уудам тал, эмээ минь гэртээ цэлмэг тэнгэр” гэж эхэлдэг сайхан
шүлэг юм.

Өвөөг эргэж тойрч байдаг хэдэн “залуу нөхөр” байдаг гэнэ. Залуу
нөхдийн тоонд өвөөгийн дараа “Улаан од” сонины эрхлэгч болсон хурандаа
А.Баярмагнай, нутгийн хүү,
Архангайгаас төрсөн генерал С.Гомбосүрэн
багтах вий. Генерал С.Гомбосүрэн, Ж.Ядмаа гуай хоёр дарга, цэрэг явж, гадаад,
дотоод томилолтоор ч ганзага нийлдэг байсан нөхөд. Одоо бол амралт сувиллын
найзууд, тэр ч байтугай цэргийн эмнэлэгт хүртэл хамт хэвтэцгээдэг. Эмнэлгийнхэн
ямар сайндаа “Та хоёр хамт өвддөг юм уу” хэмээн хошигносон удаатай.
С.Гомбосүрэн генерал өөрийгөө өвөөгийн
“нарийн бичиг” гэж танилцуулах нь бий.
Хошууч генерал “нарийн бичигтэй” хүн маадгар явах нь зүй. Ж.Ядмаа гуай
сэтгүүлч мэргэжилтэй А.Баярмагнайг
Төв аймгийн сониноос цэрэгт татаж, өөрийнхөө оронд бэлтгэсэн гэдэг.
Хурандаа А.Баярмагнай жил бүрийн цагаан сараар алд цагаан хадгаа дэлгэн
өвгөнд золгодог заншилтай. “Улаан Од”
сонины 90 жилийн ойгоор Ж.Ядмаа гуай Соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол хүртжээ.

“Улаан Од” сонины эрхлэгчээр 21 жил ажилласан түүнийг “Хамгийн
олон жил сонины эрхлэгч хийсэн хүмүүсийн нэг” хэмээн тодотгодог. Түүнийг
эрхлэгч байх үед “Улаан-Од” сонин З9 мянган хувь хэвлэгддэг. Цэргийн ангиудад
идэвхтэн сурвалжлагч нартай байжээ.

Чөлөөнд гарсан хурандаа Ж.Ядмаа 1945 оны чөлөөлөх дайнд
Сулинхээрийн отрядын хилийн цаана үүрэг гүйцэтгэх тусгай штаб удирдан, хоёр сар 17 хоног
байлдааны үүрэг гүйцэтгэж, японы тагнуулуудын үлдэгдлийг цэвэрлэж явсан эр
цэрэг. Эх орны даалгаврыг нэр төртэй биелүүлсэн тэрбээр “Байлдааны гавьяаны
улаан тугийн одон”-гоор шагнагдсан билээ. Цэргийн сэтгүүлч явсан Ж.Ядмаа гуай
хилийн дээс олонтаа алхсан сэтгүүлч. Зөвхөн Москвад гэхэд л гуч гаруй удаа
зочилж, дайрч өнгөрсөн байдаг. Цэргийн парадад жагсч, Бунхант индрийн өмнүүр 29 удаа Жанжин туг барьж
алхсан нь өвөөгийн бас нэг өвөрмөц
статистик. Дандар баатартай “ходий”
явсан гэж байгаа. Ийм нэгэн өвгөн “бүргэд”-ээс
өдгөө ч цэрэг эрийн жавхаа ханхална. Өндөр чилгэр тэрбээр одоо ч
цэх шулуун алхаатай. Өглөө долоон цагт босч, дасгал хийдэг
хэвээрээ. Насны эрхээр нүд, сонсгол нь муудсан ч хөнгөн шингэн, эрүүл
саруул харагдана лээ. Өвөө чихэвч зүүж байгаад радио сонсдог. Шаардлагатай үед томруулдаг шил хэрэглэж
байгаад сонин гарчиглана. Өвөө уужим
саруул өрөөтэй. Өрөөний хананд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос Соёлын гавьяат
зүтгэлтэн цолоо хүлээж авч байх үеийн том зургаа байрлуулжээ. Ерөнхийлөгч
Ц.Элбэгдорж цэргийн сэтгүүлч явсан хүн.
“Улаан Од”-ын хоёрт ярих сэдэв байсан л байлгүй. “Ерөнхийлөгч уулзахдаа барьж авч үнсээд, сайн
л байдаг юм, хөөрхий. Хамт зургаа авахуулсан. “Та ярьж байгаарай” гэдэг. Хааяа
ярьдаг л юм” гэж өвөө хэллээ.

Хилийн цэргийнхэн хэд хоногийн өмнө алдрыг нь тэмдэглэж,
өвгөнийг хүлээж авсан гэнэ. Урлагийн үзүүлбэртэй, сайхан хүлээж авсанд ахмад
дайчин сэтгэл догдолжээ. Томоос том
“Хүндэт өргөмжлөл” нүдэнд тусав. “Монгол Улсын Бүрэн эрхт байдал тусгаар
тогтнолын төлөө эрэлхгээр байлдаж, баатарлаг
гавьяа байгуулсан эрхэм хилчин танд чөлөөлөх дайны ялалтын 70 жилийн ойн
баярын мэндийг Монголын мянга мянган хилчний нэрийн өмнөөс дэвшүүлж, хүндэт
өргөмжлөл гардуулав. Хил хамгаалах ерөнхий газрын дарга, хошууч генерал
Ш.Лхачинжав” гэсэн байлаа. Хааяа будилж,
жаахан хадуурс­ныг эс тооцвол өвөө хоёр
гурван цагийн турш ярихдаа ядраагүй.
Дайсныхаа нэр, хочийг хүртэл санаж байсныг яана.

Түүний урт наслах “жор”
уншигчдын сонирхлыг татах нь лав.
Юу идэж уудгийг нь сонирхлоо. “Залуу байхад мах их идэж байсан. Одоо малын мах
даахгүй. Цагаан идээ, боов жигнэмэг ойрхон ойрхон жаахан иднэ. Өөх иднэ. Госпиталь, цэргийн амралтынхан “Та
өөхөө иднэ биз дээ” гэдэг. Өглөө вареньтай талх, өдөр зайдас, бэлэн хоолны
гоймонтой тахианы мах, эсвэл өөхтэй мах, өндөг иднэ. Орой бол эдний хоолноос
иддэггүй юм аа. Хүүхдүүд нэг их цагаан будаа, том төмстэй хоол идээд байдаг юм. Шар будаа бол тэжээллэг хоол. Шар будааг аливаа улсын цэргийн хоолонд өгдөг. Цатгадаг
хоол, тэжээдэг хоол гэж байна. Цагаан будаа бол цатгадаг хоол” хэмээн өвөө
хуучиллаа. Ер нь ийм юм шүү. Орой хэдийд
ч унтаж болно. Өглөө эрт босох хэрэгтэй. Долоод босоод гимнастик хийнэ. Хүйтэн
ус их ууна. Халуун юм ууж чаддаггүй. Ус буцалгаад хөргөчихдөг гэж тэр
хоолны “цэс”-ээ танилцуулав.

Ж.Ядмаа өвөөгийн хүү Эрдэнэ аавынхаа тухай “Насаараа тамхи
татаагүй. Өлчир, дан өмдтэй өвөлжчих­дөг байлаа. Хүнтэй их нийцтэй. Арми даяар алдартай онигоо­чин. Манайд хүн их
цугладаг, хөдөө гадаанаас зочин их ирдэг байлаа” гэж хуучилсан юм. Өвөө өндөр тэтгэвэртэй, хоол хийж, гадуур
явахад нь түшиж тулдаг асрагчтай юм билээ.

Эх орны хүү

“Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын хүн дээ, би. 1920 оны хүн. Миний ээж Жавзан 20 настайдаа намайг төрүүлсэн,
нөхөргүй байсан. Манайх 20-30 хоньтой, ганц морьтой айл байлаа. Бие томтой
хүүхэд байж дээ. Овооны наадамд дээгүүр барилдана. Намайг барилдаж түрүүлэхэд тарган хонины
хуйхалсан өвчүү, хормойтой нь, нэг цайтай өгч байсан санагдана. Багаасаа ядуу
зүдүү амьдралтай байсан. Анчин дагаж,
уул хяраар их явдаг байж билээ” хэмээн тэрбээр бага насаа дурсав. Хүүг 12
настай байхад ээж нь бурхан болжээ. “Ганган Жавзан гэдэг, өндөр нуруутай, гоё
эмэгтэй байсан юм даа. Ээжийгээ би мэднэ
ээ” хэмээн өвөө ярьсан.

Эхнэр С.Сэрээнэнтэй
хамт. 1944 онТанхимд амжилттай суралцсан хүү
аймгийн төвд багшийн курст гурван сар сурчээ. Бичиг мэддэг болохоор
цэргүүдийн ар гэртээ бичсэн захидлыг айлуудаар явж дууддаг. Багш, Эвлэлийн
үүрийн дарга байхдаа 1940 онд цэргийн албанд татагдан, Сулинхээрийн отрядын
анхны цэрэг болжээ. Сулинхээрийн отряд Дорноговийн хил дээр анх байгуулагдсан
отряд. “Тэр үед цэргүүд их бөөстөнө. Халуун усны газар гэж байхгүй. Ус халааж
байгаад хоёр гурваар нь гэрийн гадаа усанд оруулна. Жагсаалын дарга л бөөсийг
арилгах ёстой” хэмээн өвөө хуучлав.
Сургуулийн багш байсан хүн ариун цэвэр сахиулах талаар туршлагатай нь мэдээж. “Хувцсыг нь
бөөгнүүлээд, том ширмэн тогоотой халуун усанд хийж байгаад буцалгана.
Нэгдүгээрт угаагаад, хоёр­дугаарт бөөснөөс салгах арга. Магтаал хүлээж байлаа”
хэмээн манай баатар сонир­хууллаа. 1942 онд Хязгаарын цэргийн төв сургуулийн
дэргэдэх Заставын дарга бэлтгэх зургаан сарын курст сууж, Дэл дуулгантын
заставын даргаар 22 насандаа томилогджээ. Сулинхээрийн отрядын заставуудаас
хилд хамгийн ойрхон нь Дэл дуулгант агаад хилээс ердөө 800-хан метрийн наана
байрладаг. Бүх үйл хөдлөл нь дайсны нүдэнд ил болохоор өнгөлөн далдлалт
хийх, нууц манаа байршуулах, дадлага
сургууль хийхэд хэцүү байжээ. Дайн эхлэхээс өмнө дайснуудын өдөөн хатгалга
тагнуул туршуул, хорлон сүйтгэх ажиллагаа идэвхэжсэн нь тодорхой. 1944 оны
эхээр Сулинхээрийн баруун сугаар үүрээр нэг этгээд хил зөрчин ирснийг манай
хилчид илрүүлж бууж өгөхийг шаардахад зугтсан учир устгажээ. Түүний авч явсан
бичигт Пунцаг занги гэсэн нэр байв. Энэ хүн тагнуул байсан нь 1945 онд Төхөмийн
сүмээс олзолсон бичиг баримтаар нотлогдсон гэнэ. Хилийн цаахна оршдог Японы
онцгой яамны үйлдсэн нэгэн бичигт ”Пунцагийн унаж явсан морийг 1944 оны эхээр
Уушгийн заставын ноён унаж байснаа дараа
нь түүний баруун талын харуулын ноён унадаг болсон” гэж бичсэн байжээ. “Энэ
үнэн байсан” хэмээн Ж.Ядмаа гуай дурссан.
Мөнөөх хил зөрчигчийн унаж явсан морийг тэрбээр гуравдугаар заставын
даргаас авч унасан юм байж. Дайсан манай
хилчдийг өмссөн хувцсаар нь ялгаж таньдаг байсан ч манайхан ч тэднээс дутах юмгүй. “Өвөрмонголд
Улаанцавын чуулган гэж байсан. Өвөрмонголын хамгийн баруун хойд талын сум.
Долоон хошуутай. Гурав нь манайтай хиллэдэг. Японы тагнуулын үүр уурхай
болсон Онцгой яам гэгч Төхөмийн сүмд
байрладаг. Хил дээр байсан Агьтын овоог тахих нэрээр үе үе туршуул хийнэ. Хилийн застав дээр япон
байхгүй. Дандаа өвөрмонгол цэрэгтэй. Хил шалгаж яваа японуудыг бид нэрээр нь
мэддэг. Дурангаар хараад танина” гэж ахмад хилчин өгүүлэв. Тагнуулын тасгийн
дарга Ч.Дамдинтай найз байсан агаад цаадах нь түүнд Төхөмийн хийд дээр байгаа
долоон япон офицерийн нэрийг хэлж өгчээ. “Хууз Наран харуул эргэж явна” гэж
хилийн харуулынхан дуран­гаар хараад хэлдэг байж. Төхөмийн сүм дэх Японы тагнуулын Онцгой яамны орлогч дарга
Зенкачи Цуяамаг манайхан Хууз Наран хэмээн нэрлэдэг байжээ. Дайн эхлэхэд
Ж.Ядмаа эх орны даалгавраар дайчин нөхдийн хамт хилийн дээс алхаж, байлдааны
үүрэг гүйцэтгэхдээ мөнөөх Хууз Наран хэмээх Монголд тагнуул туршуул хийхээр
бэлтгэгдсэн японыг олзолж ирсэн
билээ.

“Хил дээр элдэв ухуулах хуудас, хүүхнүүдийн гоё ганган зураг
тараах гэж оролдоно. Баригдаж байгаа этгээдүүдийг нэгжихэд тэдний өвөр хормойд нь тамхи, гондом л их
байдаг юм даа” хэмээн өвгөн “бүргэд” сонирхуулав.

Монголчууд эрт дээр үеэс хилээ хамгаалж ирснийг нотлох
сонирхолтой түүхийг бас өгүүлсэн. Заставын төвөөс зүүн гар тийш Түмэн Өлзий
овоон дээр хянах байр байгуулахаар 1943 оны зун газар ухаж байтал таван цагаан
лонхонд арц хүж, будаа хийж хадгаар ороон, агар зандан хайрцганд хийн,
хадгалсан нь гарч ирсэн бөгөөд 1770-аад оны үед Халх Монголын хилийн тэмдэгт
болгон хийсэн зүйл байсныг хожим мэджээ. Эх орны дайны хүнд жилүүдэд хилчид
өөрсдөө өмсөх зүүхээр дутаж байсан ч дайн дуустал жил бүр хоёр сарын
цалин, хүнсний хэрэглээний махаа байлдаж буй Зөвлөлтийн улаан армид тусламж
болгон илгээдэг байжээ. Харин чөлөөлөх дайны үеэр манай отрядад Зөвлөлтийн
цэргийн туслан хамгаалах анги хүч нэмэгдүүлсэн байдаг. “Зөвлөлтийн нөхөд бидэнд
холбоочин, талхчин бэлтгэхэд хүртэл тусалсан төдийгүй шинэ зэвсэг техникт
дагалдуулан сургаж, минемёт, танк эсэргүүцэх гранат, хуяг нэвтлэх сум, холбооны
хэрэгслээр харамгүй тусалж байлаа” хэмээн ахмад дайчин өгүүлсэн. Мэдээж Хятадыг
чөлөөлөх дайн хийсэн учраас хятадуудтай ч түншилсэн биз ээ. Тухайн үед Хятад
орны байдал ороо бусгаа Хятадын ардын чөлөөлөх арми, Го мин даны намын цэргүүд
нь өөр зуураа зэвсэгт тэмцэл хийж байсан
гэдэг. Зөвлөлт, Монголын армийн чөлөөлсөн нутаг болох Улаан цавын чуулган, Бат
хаалгыг Хятадын ардын чөлөөлөх армийн цэргийн ангийн удирдлагад хүлээлгэн
өгчээ. “Ван хэмээх хүний даргалсан Хятадын чөлөөлөх армийн хэсэг нөхөд ирж, бид
Батхаалгыг хүлээлгэж өгөөд бас зэвсэг галт хэрэгсэл, хоол хүнсний тусламж үзүүлсэн”
хэмээн Ж.Ядмаа гуай түүх сөхөв.

“Улаан Од”-ын улаан Ядмаа

Хятадыг чөлөөлөх дайн дууссаны дараа цэрэг эр огт өөр салбарт
“Эх орны манаа”-нд гарах даалгавар хүлээн авчээ. “Эх орны манаа” сонины босгыг
1945 оны намар алхсан юмсанж. “Сонин мэддэг, сүрхий сайн бичдэг гэж намайг энэ
албанд томилоогүй. Ганц нэг жил багш
хийсэн болохоор үг, үсгийн алдаа ч болов харахсан болов уу гэж найдсан
байх гэж одоо хэр боддог” хэмээн өвгөн ярина. Гэхдээ л томилсон дарга нь
“Чамайг сонины хилийн албаны тасгийн даргаар томиллоо. Дайнд оролцож явсан
хүний хувьд өнгөрсөн дайны сургамж, туршлагаар залуу хилчдийг сурган хүмүүжүүл”
гэж захисан гэнэ лээ. Эхэндээ огт боломжгүй мэт санагдаж байсан энэ албанд
гурван жил зүтгэсний эцэст Москвад сонин хэвлэлийн удирдах ажилтны курст сууж,
номын дуу сонсчээ. Сүүлд бас МУИС-ийн сэтгүүлчийн ангийг дүүргэсэн гэж
байгаа. Москвад мэргэжил
дээшлүүлээд ирэхээр нь “Улаан Од” сонины
хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар томилсон аж. “Манай сониныхон хээрийн сургуулийн үеэр
сонин хэвлэдэг машинаа аваад гарна. Хээрийн сургуулийн үеэр өдөр шөнөгүй сууж
байгаад сониноо гаргаж, нуувчуудаар явж тараадаг байлаа. Яг л дайны үеийн сонин яаж гарч, фронтын тэргүүн шугаманд
дайчдад хүрдэг байсан тэр арга хэлбэрээр ажилладаг байлаа” хэмээн дурсахад нь
цэргийн сонины онцлогийг ойлгов. Дайны
үед зөвхөн талх, ус, сум төдийгүй сонин амин чухал хэрэгтэй зүйлсийн нэг байж
гээч.

Армийн сонинд олон ч юм үзэж туулаа байлгүй. Нэгэнтээ Хятадаас
тусгай онгоцоор зураг хүлээж авсан удаатай. Ардын армийн 40 жилийн ойн баяр
болох гэж байлаа. Гадна дотны төлөөлөгчид ирнэ гээд дээр дооргүй бэлтгэв.
МАХН-ын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Д.Төмөр-Очир Ж.Ядмаа руу утасдаж
“БНХАУ-аас БХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд,
армийн генерал ирнэ. ЗХУ, БНХАУ-ын хоёр хүндэт зочдын тухай баярын
дугаарынхаа нэгдүгээр нүүрт зураг,
намтартай нь тавиарай” гэж үүрэг өгчээ. Хятадаас ирэх хүндэт зочны намтар,
зураг олддоггүй. Хятадын ЭСЯ-нд ажилладаг Синьхуа хорооны төлөөлөгч рүү утас
цохисон ч “Надад туслах ямар ч арга байхгүй” гэсэн хариу сонслоо. БХЯ, ГЯЯ,
НАХЯ гээд туслаж болох бүх газар руу яриад ч амжилт олсонгүй. Монголоос олох
найдвар тасарсан тул эцсийн аргаа хэрэглэж, Хятадын ардын чөлөөлөх армийн төв
хэвлэл “Чөлөөлөгч арми” сонины ерөнхий эрхлэгч, дэслэгч генерал О Юн Бин рүү
утасджээ. Аз болоход нарийн бичгийн дарга нь бололтой орос хэлтэй эмэгтэй
харилцуур авсан байна. “Монгол Улсад цэргийн баярын арга хэмжээнд оролцох танай
улсын БХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд, армийн генерал Сюй Гуан Дагийн зураг,
намтар хэрэгтэй байна. Нөгөөдөр бид сониноо гаргах учиртай. Тус болооч”
гэлээ. Хэдхэн минутын дараа сонины
ерөнхий эрхлэгч О Юн Биний яриаг мөнөөх эмэгтэй хэлмэрчилж өгөв. “Бид хүсэлтийг
чинь биелүүлэх арга хэмжээ авна” гэнэ.
Орой нь дахин утасдаж “Маргааш орлогч сайдын зураг, намтрыг тусгай
онгоцоор явуулъя. Манай онгоц саадгүй нисч Улаанбаатарт буух талаар та
холбогдох байгууллагууд руу ярина уу” гэлээ.
Агаарын довтолгооноос эсэргүүцэн хамгаалах цэргийн штаб, хилийн цэрэг,
Гадаад яам, Дотоод яам руу ярилаа. “Зураг хүргэж өгөх ажлаар Хятадаас онгоц
ирүүлнэ гэж үү” хэмээн зарим нь итгэсэнгүй. Тусалсан хүмүүсийг зочид буудалд
хүлээн авч бэлэг сэлт өгөхөөр бэлтгэсэн ч “Бидэнд виз байхгүй учраас буудал руу
орохгүй, сайдынхаа зураг, намтрыг өгөөд буцна” гэжээ. Иймэрхүү адал явдалтайгаар
ойн баярт уригдсан хоёр хүндэт зочны зураг,
материал “Улаан Од” сонины баярын дугаарт нийтлэгдсэн түүхтэй.

Түүнийг дайчин баатрууд­тай
найз нөхөд явсан талаар нь сонирхвол “Баатруудыг шүтдэг. Бүх л баатруудыг мэднэ
л дээ. Халх голын байлдаанд баатарлагаар байлдаж байгаад нас барсан
Лувсандоржийн Гэлэгбаатар гэж байсан юм. Зургадугар дивизийн автомеханикийн
салааны улс төрийн орлогч байлаа. Халх голын ойгоор тэр хүний намтрыг судлаад,
Ж.Лхагвасүрэн генералд “Л.Гэлэгбаатар гэдэг хүнийг би өргөж гаргая. Хөвсгөл
аймгийн Ханх сумын хүн юм билээ. Унаа явдаггүй газар юм байна. Онгоц хэрэгтэй”
гэсэн. АН-2 онгоц суманд шуудан хүргэдэг байлаа. Хөвсгөлд очоод айлд өргөгдсөн
эгчтэй нь уулзав. Эцэг, эх нь аль эрт нас баржээ.

-Манай аав ээж хоёр ядуу байсан учраас намайг айлд өргүүлсэн. “Эгчдээ хань бол” гээд
Гэлэгбаатарыг явуулдаг байлаа. Гэлэгбаатарын авгай О.Лонжид гэж хүүхэн цэргийн
госпитальд байдаг” хэмээн эгч нь ярьжээ. Гэргийг нь олж уулзахад гунигтай түүх
хүүрнэсэн байна. Амаржих дөхсөн гэргий нь Матадад нөхрийнхөө дэргэд байжээ.
Дайн эхлэхэд Гэлэгбаатар Халх гол руу хөвөрсөн цэргийн цуваанд нэгдэв. Хүү
төрсөн тухай аавд нь хэл хүргүүлж амжжээ. Гэлэгбаатараас ирүүлсэн захианд “Би
эх орны төлөө явж байгаад амь үрэгдвэл хүүгээ том болгоно шүү” гэж захисан байлаа.
Гэтэл хэд хоногийн дараа “Зургадугаар дивиз баларсан гэнэ” хэмээн сувилагч нар
ярьцгааж байхыг бүсгүй сонсчээ. Цэргийн ар гэрийнхнийг ачааны машинд суулгаад
нутгийн гүн рүү буцаав. Замд нярай хүү нь салхи цохиулж, өөд болсон гэнэ.

Дөч хүү Эрхэмбилэг өвөөгийнхөө
цэрэгт байхдаа өмсөж байсан малгайгаар гангарчээ.

Ж.Ядмаа гуай цуг дайтаж явсан хүмүү­сийг нь сурвалжилж Л.Гэлэгбаатарын тухай “Улайдсан гол төмөр”
найруу­лал бичсэний дараа баатар цолыг нэхэн олгожээ. Н.Жамбаа гэж 1939, 1945 оны байлдаанд
оролцсон дайчны тухай “Хос гавьяа” гэж найруулал бичээд баатар өгүүлсэн гэнэ.
“Л.Дандар баатартай ходий байсан. Л.Дандарынд үргэлж очдог. Их томоотой,
даруухан, элдэв сонин юм ярьдаг хүн байлаа. Архи их ууна. Баатруудыг бүгдийг
танина” хэмээн өвгөн дайчин өгүүлэв.

“Улаан од”-ын улаан Ядмаа гэж нөхөд нь хочилдог байсан энэ
эрхэм “Ерээд оноос хойш юм ойлгохоо
байсан. Нэг л олон дээд сургууль. Дээд сургууль төгссөн мөртлөө ажилтай хүн
байхгүй. Ойлгож байгаа юм гэвэл юмны үнэ өсөөд, ажил төрөлдөө байран суурин
байгаа хүн байхгүй. Ажилгүй улс л байна”
хэмээн ёжтой ярих юм.

Онигооны мастер явсан тэрбээр наргиантай зангаа гээсэнгүй. Манай
гэрэл зурагчинг Увсынх гэж мэдээд, Увсын хэн гуай нэг удаа гээд л онигоо ярьж байна лээ.

Зохиолч А.Самбалхүндэв хязгаарын цэрэгт алба хааж байсан гэдэг.
Ж.Ядмаа гуай нэг удаа Самбаатай уулзаад “Сонин юу байна” гэхэд нь цаадах нь
“Ойрдоо цэргүүдэд Цогт тайж кино тайлбарлаж байх шив дээ” гэснээс сэдэвлэн
нөхдийн дунд ихэд алдаршсан онигоо мэндэлжээ.

Самбаа цэргүүдэд кино тайлбарлаж байна гэнэ.

-Даргаа энэ хөө хуяг нь ямар гоё юм бэ?

-За яахав дээ. Орос сүүний лаазыг ангалзуур хайчаар хайчлаад,
самбай даавуун дээр нойлийн утсаар торгоочихдог юм.

-Энэ Арслан тайж чинь ямар мундаг хүн бэ?

-Ямар юмных нь Арслан тайж байхав. Театрын Цэрэн­дэндэв
сарлагийн савгаар сахал үс хийчихээд явж байгаа юм. Хулан гээд байгаа энэ
сарчгар хүүхнийг Долгорсүрэн гэдэг. Төв
хорооны Лодойдамба гэдэг хар юмтай явдаг юм гэнэ лээ. Уг нь энэ хоёр худлаа
үнсэлцэх ёстой юм, бүүр жинхнээсээ үнсэлцэж байна шүү…

Кино үргэлжилсээр Арслан тайжийн толгойг авах болж. Цэргүүд ч
шуугилдаад явчихлаа гэнэ. Тэгсэн Самбаа

-За чимээгээ аяд. Ямар жинхнээсээ толгойг нь авч байгаа биш.
Модон сэлэм гялс, гипсэн толгой бөндгөс болж байгаа нь энэ. Харин тэр сэлэм
далайж байгааг чинь цэргийн яамны
дарлагар Жалцан гэдэг юм. Намын сургуульд суралцдаг юм гэсэн. Сурлагаар
тааруухан золиг гэнэ лээ гэх мэтээр үргэлжилдэг урт онигоо юм. Сүүлд дарга нар
“Киноны нууц задаллаа” гэж загнасан чинь
мань Самбаа

-Монгол хүнд монгол киног үүнээс өөрөөр яаж тайлбарлах билээ
гэсэн гэдэг. Харин А.Самбалхүндэв гуай энэ онигоог сонсчихоод “Алах золиг шүү”
гэсэн ажээ.