Category: цаг-үе

Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, эдийн засгийн ухааны доктор Г.Янсанжавтай ярилцлаа.

-Ирэх оны төсөв ид яригдаж байгаа энэ үед мэргэжлийн хүний хувьд шийдвэр гаргагчдад анхааруулж хэлэхээр зүйл байна уу?

-2016 оны Монгол Улсын төсвийн тооцоонд төгрөгийн ханшийг унагахаар авсан нь хэлэхгүй өнгөрч болохгүй асуудал. Урьд онуудад төсвийн тооцоонд нэг ам.доллар ойролцоогоор 1500 төгрөгийн орчимд хэлбэлздэг байсан. Гэтэл ирэх жил нэг ам.долларыг 2030 төгрөгөөр тогтоох гэж байна. Эндээс төгрөгийн ханшийг хэт унагаж болзошгүй байдал анзаарагдаж байна. Үндэсний валютынхаа үнэ цэнийг ингэж унагаж болохгүй.

Мөнгөний ханшийг төрийн мөнгөний бодлого, төсөв хоёр бие бие рүүгээ чихээд байна л даа. Монголбанкны зүгээс төсвөөс шийдэх асуудал дээрээ хөдөлж өгөхгүй юм, хэрвээ шийдчихвэл бид асуудлаа ойлгомжтой болгомоор байна гэсэн тайлбар хийдэг. Төсөв нь болохоор шийдэж чадахгүй дүр зураг ажиглагдаад байгаа. Зарим зүйлийг баримттайгаар хэлмээр байна. Сард 500 мянган төгрөгийн цалинтай хүнээр жишээлье. Тэр хүний цалин 2012 онд ам.доллар 1350 төгрөг байхад 370 ам.доллар, доллар 2000 дөхсөн энэ үед 250 ам.доллар болсон гэсэн үг. Дундаас нь зөвхөн ам.долларын ханшийн зөрүүгээр л 120 ам.доллар алга болчихсон гэж ойлгож болно. Үүнийг төгрөгт шилжүүлэхэд 240 мянган төгрөг. Энэ хэмжээний мөнгө ханшийн зөрүүнээс болж тэр хүний халааснаас алга болчихсон байх жишээний. Гэтэл хүмүүсийн цалингийн хэмжээ энэ хугацаанд нэмэгдээгүй. Долларын ханшийн өсөлт иргэдэд ингэж нөлөөлсөн. Үүнийг төв банкинд хэлж, ханшаа тогтоож барихын төлөө ажиллах ёстой. Гэтэл тэгэхгүй байна л даа.

-Долларын ханшийн өсөлт гаднаас орж ирэх ам.долларын урсгал багассанаас болсон. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хэн үргээсэн бэ, эхлэл нь хаанаа байна вэ гээд харахаар гол буруутан нь УИХ, Засгийн газар гээд явчих юм биш үү?

-Ямар нэг хэргийг эзэнгүй болгож хаяад байна. Төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгах нь төв банкны үндсэн зорилт. Үүнийг хуулиар заагаад өгчихсөн. Тэгэхээр Монголбанк энэ тал дээр асуудал боловсруулах хэрэгтэй. Гэтэл ямар ч асуудал боловсруулахгүй байна.

-Таныхаар төв банк яах ёстой вэ, тодорхой гарц санал болгооч?

-Яг хуулийн дагуу хэрэглэх нэг том арга бий. Бодлогын хүүг нэмэх хэрэгтэй. Бодлогын хүүг бууруулж байгаад долларын ханшийг өсгөчихсөн шүү дээ. Тэгэхээр нарийн үндэслэл, тооцоотойгоор бодлогын хүүг нэмэх хэрэгтэй. Зээлийн хүү нэмэгдэхээр хадгаламжийн хүү дагаад өснө. Хадгаламжийн хүү нэмэгдэхээр төгрөгийн хадгаламж өснө. Одоо бол төгрөгийн хадгаламж буураад, ам.долларын хадгаламж нэмэгдчихсэн. Гэтэл төв банк доллар байхгүй гэсэн тайлбар хэлээд байгаа. Ам.долларын хадгаламж өсчихөөд байхад доллар байхгүй гэдэг бол ташаа тайлбар. Надад тодорхой мэдээлэл алга байна. Гэхдээ УИХ-ын гишүүдийн ярьж байгааг сонсоход Монголбанк гурван их наяд төгрөгийг үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт өгсөн юм билээ. Уг нь хуулиараа төв банк зөвхөн арилжааны банкуудтай л харилцах эрхтэй. Мэргэжлийн хүний хувьд харамсч байна. Монголбанкинд өртэй улс байна гэж мэдээлээд эхэллээ. Монголбанк энэ хүмүүсээс өрөө авах хэрэгтэй.

-Төсвөө таная, бага зардалтай амьдаръя гэцгээж байна. Үүн дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Төсвийг танахаас аргагүй. Байшин барилга замбараагүй болсон. Яам, төрийн өмчийн агентлагууд гэхэд л дандаа өндөр байшингууд. Дүүрэг гэхэд л өөрийн гэсэн байртай хэрнээ тусдаа өндөр байшин бариулчихаж байна. Сангийн яаманд бүр орж ч болохоо байсан. Давхар бүр нь тусгай түгжээтэй, их тансаг барилгад ажиллах юм. Тэдний ажиллаад байгаа шинэ, тансаг барилгуудыг төсвөөс мөнгө гаргаж барьдаг. Төсвийн мөнгө хамаагүй урссаны ил баримтууд гэвэл энэ барилгууд байна. Ирэх жилийн төсөвт ийм хэрэггүй зүйлд мөнгө зарах хэрэггүй. Барилгын салбарт мөнгө хиймээргүй байна. Одоо гэхэд л баахан орон сууцны хороолол баригдчихсан. Ямар ч захиалгагүй. Орон сууцанд орох боломжтой нь орчихсон шүү дээ. Орон сууц зарагдахгүй болохоор барихад зарцуулсан мөнгө нь түгжигдэж таарна. Түгжигдсэн мөнгийг яаж тайлах вэ гэдэг хамгийн чухал асуудал болоод байна. Нэг хэсэгтээ гарахгүй байх. Орон нутгийнхан хот руу их ирж байна. Зарим нь бүр малаа туугаад ирчихсэн. Мал нь хотын захад борлогдохгүй байж байна. Бүх юмны харьцаа алдагдсаны нэг жишээ л дээ. Хот тойрсон малыг төрийн бодлогоор л зохицуулах хэрэгтэй байх. Малын үнэ буураад махны үнэ үнэмших аргагүй байдал руу орчихлоо. Ийм байдал газар авбал цаашдаа мах олдохоо байна. Тийм учраас энэ асуудлуудыг төсөв, төрийн мөнгөний бодлогоор л зохицуулж өгөх хэрэгтэй. Төрөөс гардаг мөнгө нэг бол төсвийн эсвэл зээлийн мөнгө байдаг. Хотын зах руу байгаа малыг яах вэ гэдгийг төсвөөс мөнгө гаргаж шийдэх хэрэгтэй.

-Жишээ нь та ямар гарц санал болгомоор байна?

-Махны томоохон үйлдвэр алга. Ийм үйлдвэртэй бол бөөндөж авах арга зам байж болно. Махыг экспортод гаргая гэж олон жил ярьж байгаа. Ажил болгох хэрэгтэй.

-Төсвөөс таначихмаар өөр юу байна вэ?

-Хавтгайрсан халамж. Ерөнхийлөгч өөрөө хүртэл сонгуульд идэвхтэй ажилласан хүмүүсийг халамжид хамруулдаг гэж ярьсан шүү дээ. Сонгуульд идэвхтэй ажилласан хүмүүсийн зарим нь группт орсон, гадаадад амьдардаг хүний халамжийн мөнгийг энд авдаг, нас барсан хүний тэтгэврийг үлдсэн нь авцгаадаг гээд өчнөөн жишээ сонсогддог. Нэгэнт жишээ нь яригдаад эхэлчихсэн энэ асуудлыг цэгцлэх хэрэгтэй. Аль дүүрэгт хэн гэдэг иргэн нас барсан хүний мөнгө аваад байна гэдгийг нарийн тогтоох ёстой. Бүхэл бүтэн улс байж ийм асуудлыг зүгээр хараад сууж таарахгүй л дээ.

-Эдийн засаг таагүй байгаа энэ үед онцолж хэлчихээр өөр санаа, оноо байна уу?

-Сүүлийн үед хүмүүсийн хэрэглээ тансаг болсон. Харамсалтай нь бүгдийг нь зээлээр авчихсан гэдгийг статитистикийн баримтаас харж болно. Лизингийн, тэтгэврийн, орон сууцны зээл гээд яривал олон зээл байна. Зээлийг журмаар биш хуулиар зохицуулж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол нэг хүн машины, нөгөө нь утасны, гурав дахь нь байрны зээлтэй байхаар сүүлдээ яах вэ гэдэг том асуудал. Өвдөж зовбол яах вэ, эдийн засаг хямарвал яах вэ.

50 дугаар сургуулийн 2001 оны төгсөлтийн “А” бүлгийнхэн ангиараа онц дүнтэй төгсөж байжээ. Энэ ангийн төлөөлөл Ц.Очбадрах, Г.Бадрах, Ж.Энхбат нартай уулзлаа. Тэд “Математик, физик, химийн дүүрэг, нийслэл, улсын аваргын бүхий л олимпиадад манай ангийнхан эхний байруудыг нь эзэлдэг байлаа” хэмээн яриагаа эхэллээ. Гэхдээ бас сурлагатайн зэрэгцээ нэлээд сахилгагүй хүүхдүүд байсан гэнэ. Нэг нэгнээ исгэрч, шүгэлдэж дууддаг болохоор “Ялалтын исгэрдэг хүүхдүүд” гэсэн нийтийн хочтой болж байсан тухайгаа дурсаж байна. Тэдний шүгэлдэх нь Дэнжийн 1000, цагаан байруудын тэнд дуулддаг байж л дээ.

Өөрсдийнхөө тухай “Статистик мэдээнээс харахад бид хамгийн их төрөлттэй жил мэндэлсэн хүүхдүүд юм билээ. Тиймээс 2001 онд хамгийн олон хүүхэд арван жил төгсөж их сургуульд орж байлаа. Манай ангийнхан бүгдээрээ л их сургуульд орж мэргэжлээрээ сайхан ажиллаж яваа” хэмээв.

Ц.Оч-Бадрах ОБЕГ-ын Шуурхай удирдлагын төвд ажилладаг, дэслэгч цолтой аж. Харин Ж.Энхбат Авто тээврийн үндэсний төвийн Тээвэр зохицуулалтын газрын даргын албан тушаалтай. Г.Бадрах нь боксын спортын мастер, улсын шигшээ багийн тамирчин юм байна. Ж.Энхбат “Манай Очбадрал бид хоёрын ажлын уялдаа их холбогдоно. Цаг агаарын байдлаас болоод зам хаагдахад найз маань ярьж тэр аймгийн, тэр даваанд цас их орлоо. Эсвэл тэр даваанд маш их бороо орж, үер бууж, зам урссан байна. Нийтийн тээврээ зохицуулаарай. Тэнд шүлхий гарлаа. Тиймээс энэ нутаг дэвсгэрээр битгий хүн тээвэрлүүлээрэй гэдэг” гэлээ.

Харин Г.Бадрах “Биднийг сургуульд сурч байхад боловсролын системд маш их өөрчлөлт орж байсан. Нэгдүгээр ангиас дөрөвдүгээр анги хүртэл монгол бичиг зааж байлаа. Дөрөвдүгээр ангиас орос хэл, тавдугаар ангиас англи хэлний хичээл ороод их л олон боловсролын шинэчлэлийг дайрсан даа. Одоо монгол бичигтээ сайн, монгол хэлэндээ муу ч юм шиг завсрын үеийн нөхдүүд байна” гээд инээлдэв. Нэгдүгээр ангиасаа эхлээд Б.Оюунцэцэг багшийнхаа удирдлага дор төгссөн байна. Долдугаар ангид шалгалтын улаан шугамаар зааглаж наймдугаар ангид тэнцүүлж байж. Ингэхэд тэдний ангийнхан бүгдээрээ анги дэвшжээ. Гэхдээ урлаг, математик, физик, гадаад хэлний гүнзгийрүүлсэн ангиудад зарим нь тарсан гэнэ. Ангидаа 33-уулаа байснаас 13 нь хөвгүүд аж. Гол төлөв л айлын ганц эсвэл айлын ганц эмэгтэй, ганц эрэгтэй хүүхэд байсан гэв. Тиймээс эрх дураараа талдаа байж. Мөн хоорондоо сурлагаараа нэлээд өрсөлддөг байснаа дурслаа. Ангийн багш нь сурлагын үнэлгээг нь сургуулийн хонгилд цаасан дээр бичээд өлгөчихдөг байсан аж. Хэн нэгнээсээ сурлага доогуур байгаагаасаа их ичиж өрсөлддөг байсан гэнэ. Бүр өөрийнхөө нэр, дүнг баллаж сохлоод орхичихдог байсан тухайгаа ч дурсацгаагаад авав. Энэ талаар “Сурлага, спорт, урлагаар ангидаа өрсөлддөг байсан. Дүүрэг, нийслэлийн тэмцээнүүдэд бид л түрүүлдэг байсан болохоор ангидаа аваргалчихад л болоод явчихна. Манай анги даасан багш Б.Оюунцэцэгийн хэвшүүлсэн зүйл энэ. Суурь боловсрол маш сайн өгсөн. Их сургуульд ихэнх нь урилгаар орсон. Багшийнхаа суурь боловсролын буянд манай ангийнхны тэн хагас нь гадаадад ажиллаж амьдарч, сурч байгаа. Үлдсэн тал нь ихэвчлэн хотод төрийн байгууллагад ажиллаж байна. Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, Сангийн яам, Хууль зүйн яам, Тагнуулын ерөнхий газар, банкинд эдийн засагч, цэцэрлэгийн эрхлэгч гээд бүхий л газар сайн яваа төлөөлөл бий” хэмээв. Ж.Энхбат “Манай оны төгсөгчид ирэх арваннэгдүгээр сард уулзана. Сургуулийн 50 жилийн ой ирэх жил болно. Сая ангийнхан уулзахад бүгдээрээ л багын төрхөөрөө байх юм. Бараг хамгийн хөгшин, гэдэс суучихсан нь би л байна лээ дээ. Спортоо анхаарч эд нартайгаа мөр зэрэгцэхгүй бол хөгшрөх нь байна” хэмээн хошигноод авав.

Ерөнхийдөө багшийнхаа тухай ярих дуртай юм. Хичээлээ цаг тухайд нь хийгээгүйгээс болж Бадрах, Өлзийсайхан, Бат-Эрдэнэ, Энхбат нар нэгдүгээр ангидаа багштайгаа сургууль дээрээ хонож байжээ. Ж.Энхбат “Муухай бичвэл багш ураад хаячихдаг. Тэгээд дэвтэр дээр эхнээс нь бичнэ. Шөнөжин бүтэн дэвтэр цэвэр бичээд сургуулийнхаа цэвэр бичигтэн гэгдэж шинэ жилээр өвлийн өвгөнөөс бэлэг авч явлаа” хэмээв. Мөн Бадрах, Өлзийсайхан, Энхбат гурав багшийндаа хичээлээ давтаж хонох нь цөөнгүй байсан гэнэ. Тухайн үед картын бараатай байхад багш нь нэг л талх авдаг байж. Түүнийг нь гурван сурагч нь шөнө идчихээд яваад өгдөг байсан тухайгаа дурсана лээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн хэвлэлийн албаны дарга, төлөөлөгч, зөвлөх байсан С.Эрдэнэболд тэдний анги. Ангийнхаа андыг уран илтгэгч, ангийн онц сурлагатан гэж тодотгов. Ц.Очбадрах “Манай хүн зургадугаар ангиас эхлээд анги, сургууль, дүүргийнхээ бүхий л уралдаан тэмцээнийг хөтөлдөг, аваад явдаг байлаа. Дараа нь Монголын үндэсний телевизэд хөтлөгч, сэтгүүлчээр ажиллаж байсан. Одоо Америкт докторт сурч байгаа” хэмээн ярив. Тэдний ангийн Золзаяа гэдэг охин нэгдүгээр ангиасаа арав төгстөлөө онцоос өөр дүн авч үзээгүй гэнэ. Ангийнхаа охины талаар “Төгс хүн гэвэл түүнийг л хэлнэ. Шугам зургийн хичээлд хүртэл сайн байсан. Бид түүгээр зургаа зуруулдаг байлаа. Уг нь эрэгтэй хүүхдүүд шугам зурагт сайн байдаг шүү дээ” хэмээв. Мөн “Ангийнх нь багш “Эрдэнэболд, Золзаяа хоёр шиг бай” гэж өнөө үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжим гэдэгтэй адил жишээ авдаг байлаа. Ангийн хоёр үлгэр жишээ үзүүлэн байсан даа” хэмээн ярьсан юм.

Одоо тэдний ангийн багш Б.Оюунцэцэг 39 дүгээр сургуульд хичээлийн эрхлэгч хийдэг юм байна. Ж.Энхбат “Одоо боловсролын салбарт багш сурагчдаа гар хүрлээ гээд сүржигнээд байдаг болсон болохоос бид энэ хүмүүжлээр сайн суралцаж байсан. Би багадаа маш хөдөлгөөнтэй байсан. Энд тэнд цонх хагалдаг. Хогийн пункер шатаахад дөрөв, тавдугаар давхрын айлуудаас хүмүүс угаартаад гүйгээд гардаг байсан. Манай багшийн арга барил бидэнд их сайн нөлөөлсөн шүү. Тэр чигээрээ сахилгагүйтээд хичээлээ хийхгүй яваад байсан бол аль нэг колонд явах байсан биз. Эсвэл гудамжны лааз өшиглөсөн тамхи зуусан хүн болох байсан. Манай багш маш зарчимч, шударга, хичээл хийхгүй бол саваагаар гар руу цохьдог. Сахилгагүйтвэл хэдэн цаг сандал өргүүлээд зогсоочихдог. Хичээл хийгээгүй бол цоожлоод хонуулчихдаг байсан. Мөн сурагчдынхаа гэрээр их явдаг. Танай хүүхэд энэ сард тэр хичээлдээ мэрийхгүй байна гэх зэргээр эцэг, эхчүүдэд хэлчихдэг байлаа. Тийм болохоор хичээлээ таслах, муу сурах ямар ч бололцоо олгоогүй. Мөнхцэцэг БГД-ийн 47 дугаар цэцэрлэгийн эрхлэгч, Магнайбаатар Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимд олон улсын харилцааны ажилтан хийдэг. Золзаяа Худалдаа хөгжлийн банкинд ажиллаж байна. Энэ мэтээр сайн яваа нь багшийн ач” хэмээв.

Тэд багадаа эрэгтэй, эмэгтэй бараг бүгдээрээ цагдаа болохыг хүсдэг байсан гэнэ. 50 дугаар сургуулийн буланд Чингэлтэй дүүргийн зургадугаар хорооны цагдаагийн хэлтэс байсан байна. Тэр хэлтсийн цагдаа нь Галсаа гэж хижээл хүн байжээ. Хүүхдүүдэд дүрэмт хувцас болоод бусдад хүндлүүлж байгаа нь их таалагддаг байж. Энэ тухай Ц.Очбадрах “Манай Г.Бадрах хүртэл цагдаа болно гэж ярьдаг байсан. Гэтэл одоо боксчин спортын мастер болчихсон явж байна. Г.Бадрах арван жилдээ өсвөрийн боксын улсын аварга болж байлаа. Одоо Олон улсын мэргэжлийн боксын тэмцээнд урилгаар шүүгч хийдэг. Сүүлийн зургаан жил Америк, Канадад олон улсын тэмцээн шүүж Монгол Улсынхаа нэрийг гаргаж яваа залуу” хэмээн танилцуулав.

Спортын хувьд тэд нэгдүгээр ангиас тавдугаар ангид ортлоо акидо, каратегийн секцэд хамрагддаг байж. Сургуулийнх нь урлагийн зааланд акидогийн секц ажиллуулдаг байсан гэнэ. Брюс Литэй кинонууд их гардаг байсан болохоор хүүхдүүд бүгдээрээ л каратегийн дугуйланд шуурч байсан үе аж. Түүнчлэн “Ялалт” кино театрын арын хаалганы аваарын шатаар авирч жорлонгийн цонхоор ороод кино үзчихдэг байжээ. Тайзны ард талд хивс хураачихсан байдагт нь ороод нуугдчихдаг байснаа дурсав. Нэг шинэ кино ирэхэд тав зургаа үздэг байсан гэнэ.

Картын барааны үе байсан болохоор дэлгүүрт ангиараа цуварч дугаарладаг байснаа ч яриад авна лээ. Ж.Энхбат “Талх, сүүндээ эрт дугаарлахгүй бол олдохгүй шүү дээ. Явахдаа байрныхаа өвөө, эмээ нарын бидоныг аваад арваад бидонтой явдаг байсан. Хүнсний нэгдүгээр дэлгүүрийн ард талд сүүний мухлаг дээр очно. Тэнд ангийнхантайгаа тааралдаж бидоноо нийлүүлээд нэг цуваа болоод зогсдог байлаа. Талхаа ХИД-1 дээрээс авна. Мөн л бөөнөөрөө очиж дугаарлаад картаараа талхаа авдаг байсан. Мөн зуныхаа амралтаар Дэнжийн 1000-ын зах дээр ундаа зарж мөнгө олоод унадаг дугуй авч унаж байлаа” гэв.

Дээр нэр нь хэдэнтээ дурдагдсан Өлзийсайхан нь арван жилд байхдаа бусдын гарт нас баржээ. Найзынхаа талаар “Хичээлдээ сайн, биерхүү, тусч хүүхэд байсан. “Ялалт”-ын атаманууд ангийнхныг дээрэлхвэл өмөөрөөд зодолдчихдог хүүхэд байлаа. Бид бэлтгэл ангиас эхлэж найзлаад Ялалт дээр биллиард тоглож, Баянбүрд дээр тоглоомын газарт тоглодог байсан” хэмээн дурсах нь гунигтай аж.

Мөн “Бидний үед шороон сагсны талбай, турник л байсан. Түүнийгээ тойрч өнжихөөр бие бялдар ч их хөгждөг. 45 дугаар байрны Отгонбаяр ах нийслэлийн Захирагчийн албанд ажилладаг тэгээд сагсны шийдийг гоё торлочихдог. Түүнийх нь дэргэд л ангиараа өнждөг байлаа” хэмээв. Рийбүүк, адидас, поло зэрэг пүүзнүүд ид моодонд орж байж. Нэг нь л гоё пүүз өмсчихөд түүнийг өмсөөгүй л бол хүн биш. Тэгээд уйлж орилж байгаад л авахуулдаг байсан тухайгаа дурсаж байв. Ж.Энхбат нь “Поло” гэсэн малгай, өмд, цамц, пүүз, цүнхийг нь үүрдэг байж. Түүнээсээ болоод “поло” гэж хоч авчихсан гэнэ. Ангийнхан нь нэрээр нь биш “Хөөе поло” гэж дууддаг үе ч байсан тухай ярилцаад хөгжилдөж байлаа.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Саяхан “Lux” диализийн төв нээгджээ. Бөөрний дутагдалтай хүмүүсийн амин чухал зүйл бол гемодиализийн аппарат. Тус аппарат манай улсад тийм ч олон биш бөгөөд нэгдүгээр эмнэлэг, гуравдугаар эмнэлэг болон “Ulaanbaatar med” зэрэг хуруу дарам цөөн эмнэлэгт л бий. Ингэхдээ хавсарга бүхий гемодиализийн тасгийн хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Мөн ганц нэг аймагт цөөн ширхгээр байдаг аж. Тэгвэл Баянзүрх дүүргийн 13 дугаар хороололд “Lux” диализийн цогц төв нээгдээд удаагүй байна. Тус төв “Люкс Хаус-3”-ын хоёр давхарт байрлах бөгөөд биднийг очиход хараахан үйлчлүүлэгчид ирээгүй байсан юм. Төд удалгүй тэдэнд хандах хүмүүс ар араасаа цувж эхлэв. Эмчилгээ хийлгэхээр эмчдээ үзүүлээд цаг захиалаад явж байгаа нэгэн байхад зөвлөгөө аваад гарч байгаа хүмүүс ч таарав. Зөвхөн өвчтөнүүдэд зориулсан учраас бүх үйлчилгээг нэг дороос бүрэн авах боломжийг бүрдүүлжээ.

Үйлчлүүлэгч мэдээллийн ажилтанд бүртгүүлээд их эмч Х.Бумдэлгэртэй уулзаж анхан шатны шинжилгээ өгөх юм байна. Ингэхдээ эмч тухайн өвчтөний биеийн онцлог, өөр ямар суурь өвчтэй зэрэг олон судалгаа, шинжилгээ авсны эцэст эмчилгээний цагийн хуваарьт орох нөхцөл бүрдэх юм байна. “Lux” диализийн төв есөн ширхэг гемодиализийн аппараттайгаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд хоногт 27 өвчтөн гурван ээлжээр хүлээн авах хүчин чадалтай аж. Хоёрхон хоногийн дотор 20 гаруй хүн эмчлүүлэхээр захиалга өгчээ. Ихэнх хувийн эмнэлэгт 139 мянган төгрөг байдаг. Харин тус эмнэлэг 130 гаруй мянган төгрөгийн үнэтэй юм байна.

Бөөр нь хүний амин чухал хос эрхтэн. Биеийн жингийн 0.3 хувьтай тэнцэх ба минутад 1.2 литр цус шүүдэг байна. Бөөрний архаг үрэвсэл нь бөөрний дутагдалд хүргэдэг болохыг эмч нар хэлж байсан. Бөөрний архаг дутагдалд орсноор эцэстээ эмийн эмчилгээ үр дүнгүй болж гемодиализийн аппаратад ордог. Эсвэл бөөр шилжүүлэн суулгах хувилбарыг сонгодог байна. Харин энэ төрлийн аппарат нь улсын хэмжээнд 100 хүрэхгүй тооны байдаг учраас эрүүл мэндийн салбарын өнөөгийн тулгамдсан асуудлын нэг болоод байгаа аж.

Б.Бэхболд гэх хижээл насны эр 27 настай хүүгийнхээ хамт их эмч Х.Бумдэлгэрийн өрөөнд орж ирэв. Түүний хүү бөөрний архаг дутагдалд ороод жил гаруй хугацаа өнгөрчээ. Түүнээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Таны хүү бөөрний архаг дутагдалд ороод жил гаруй хугацаа өнгөрсөн гэлээ. Энэ хугацаанд гемодиализийн эмчилгээ хийлгэж байсан гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Энэ аппаратны тусламжтайгаар л миний хүү өнөөдрийг хүртэл амьдарч явна.

-Та энэ эмнэлэгт хэзээ хандсан бэ?

-Одоо л ирж байна. Манай хамаатны нэг хүн диализийн бүр том төв нээгдсэн гэж надад хэлээд хаягийг нь хүртэл зааж өгсөн юм. Үнэхээр тааламжтай санагдаж байна.

-Юу нь?

-Юм бүхэн нь. Би хүүгээ хөтлөөд жил гаруй хугацаанд эмнэлгийн үүд сахиж, эмч нарыг царайчилж ирсэн. Хувийн эмнэлэгт өртөг өндөртэй. Улсын эмнэлэг болохоор бидэнд олдохгүй. Ганц хоёр аппаратад ороод л дахиад хүлээж авах боломжгүй гэдэг. Би хэд хоногийн өмнө бүр аргаа бараад Эрүүл мэндийн яаманд очсон. Нэг өвчтэй хүүтэй, нэг оюутан хүүхэдтэй. Гэр бүлээ тэжээмээр байдаг. Оюутан хүүхдийнхээ төлбөрийг хийчихмээр байдаг, өвчтэй хүүгээ ямар үхэхээс өөр сонголт байхгүй гээд хаялтай биш. Хоёулаа л миний мах цусны тасархай. Гэтэл би өнгөрсөн хугацаанд байсан болгоноо хүүгийнхээ эмчилгээнд зориулаад дууссан. Арай л гэр бүлээрээ гадаа хоночихгүй явна. Тиймээс хүүд минь туслах ямар нэг арга хэмжээ байна уу гэж яаманд хандсан. Хувийн эмнэлэгтээ ч хэдэн төгрөгөө өгч барахаа байлаа шүү дээ.

-Яамны зүгээс ямар хариу өгсөн бэ?

-Анх удаа хандаж байгаа нь та биш. Манай яамны үүдэнд бөөрний архаг дутагдалтай гэх оноштой 95 хүн байна. Ямар ч эмчилгээ үзүүлэх боломжгүй гэсэн. Шулуухан хэлэхэд эдгээр хүмүүс донор олдтол, эсвэл хэн нэгнийг үхэхээр бөөрийг нь горьдоод сууж байна.

-Хувийн эмнэлэгт хэдэн төгрөгөөр эмчилгээ хийлгэж байсан бол?

-Өдрийн 170 мянган төгрөгөөр гемодиализийн аппаратад орж байсан.

-Тэгэхээр та дахиад хувийн эмнэлэгт хандахаас өөр сонголтгүй болжээ?

-Өөр яахав. Энд нэг өдрийн эмчилгээ нь 139 мянган төгрөг юм байна. Ядаж л хямдхан. Бас үйлчилгээ сайтай санагдлаа. Ямар ч байсан эмчээсээ зөвлөгөө авлаа. Их сайхан дэлгэрэнгүй ойлгомжтой зөвлөгөө ч өглөө.

-Долоо хоногт хэдэн удаа эмчилгээ хийлгэх үү?

-Ийм өвчтэй хүн долоо хоногт гурван удаа аппаратад орох ёстой юм билээ. Гэхдээ мөнгө төгрөгийн бололцоо хомс байгаа учраас яаж ийгээд долоо хоногт хоёр удаа орох бодолтой байна гэв. Тэрээр “Миний хүү насан туршдаа ийм давтамжтайгаар дээрх эмчилгээг авна шүү дээ. Гэтэл өдрөөс өдөрт бидэнд мөнгө олдох нөхцөл улам л хумигдаад байна. Төр засаг энэ төрлийн өвчнийг эрүүл мэндийн даатгалаар зохицуулж өгвөл үнэхээр магнай тэнийх гээд байна” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцлаа.

Х.Бумдэлгэр эмчийн ярьснаар бол стандартын дагуу бөөрний архаг дутагдалтай хүмүүс насан туршдаа долоо хоногт гурван удаа гемодиализийн аппаратны эмчилгээнд орох ёстой гэсэн. Нэг удаа орохдоо дөрвөн цаг эмчлүүлж цусаа шүүлгэж, бүрэн сэлбэдэг байна. Хэрвээ аппаратны эмчилгээнд орохгүй бол бие сульдах, амьсгаадах, нойргүйдэх, цустай цэр гарах зэрэг шинж тэмдэг илэрдэг аж. Энэ тохиолдолд зохих арга хэмжээ авахгүй бол шууд л амь насанд нь нөлөөлдөг байна. Тэрээр Улсын нэгдүгээр эмнэлэгт бөөрний чиглэлээр олон жил ажилласан туршлагатай эмч бөгөөд уг өвчин олон жилийн туршид бугшсаар нэг өдөр архаг болтлоо хүндэрсэн байдаг гэдгийг онцлов.

Энэхүү диализийн цогц төвийг хувь хүн өөрийнхөө хөрөнгөөр байгуулжээ. Ингэхдээ ашгийн бус зөвхөн хүний төлөө гэсэн тайлбарыг хэлж байсан. Тус төвийн үүсгэн байгуулагч Т.Пунцаг Америкт амьдардаг юм байна. Тэрээр “Люкс Хаус” компанийн захирал Н.Төрбаттай хамтран энэхүү төвийг байгуулжээ. Т.Пунцаг “Би нефтийн мэргэжилтэн. Эрүүл мэндийн салбарт “А” ч үгүй. Анх уг төвийг байгуулах санаа 2011 онд төрсөн. Би Америкт олон жил амьдарсан. Одоо ч амьдарч байна. Гэхдээ би олон эмч найзтай. Тэднээс болон Монголынхоо тухай сонин, сэтгүүлээс бөөрний өвчлөлийн талаарх мэдээллийг нэлээд уншсан. Тэгээд энэ өвчнөөр шаналж яваа хүмүүст туслах арга зам хайж эхэлсэн. Ингээд эм тариа, ширхэг гуурс байсан ч ямар зориулалтаар ашигладаг болоод энэ өвчлөл Монголд хэрхэн газар аваад байгаа талаар олон судалгаа хийж том төсөл хүртэл бичсэн. Үүний дараа гемодиализийн аппаратыг судлаад Америкийн “Davita Village Trust” нэртэй ашгийн бус сайн дурын олон улсын байгууллагад хандсан. Тэд намайг болон Монголын нөхцөлийг маш нарийн судалсны үндсэн дээр хамтарч ажиллахаар болж энэхүү аппаратуудыг нийлүүлсэн” гэв. Түүний хувьд эмнэлгийн зураг төслөө гаргажээ. Тэрээр “Люкс Хаус” компанийн захирал Н.Төрбат бид хоёр эртний танил. “Бид ашиг хараагүй. Гол нь энэ өвчнөөр шаналж буй мянга мянган хүн, тэдний гэр бүлд бага ч гэсэн аз жаргал бэлэглэх зорилго нэгтэй” гэсэн юм. Н.Төрбат захирал барилгын чиглэлд үйл ажиллагаа явуулдаг ч эрүүл мэндийн салбарт санаа зовниж явдаг нэгэн гэнэ. Тиймээс өөрийн хөрөнгөөр Улсын нэгдүгээр эмнэлэгт 100 орчим сая төгрөгийн тоног төхөөрөмж хандивласан болохыг ажилчид нь хэлж байлаа.

Энэ өвчнөөр өвчилсөн хүмүүсийн ар гэрийнхэн нь аппаратных нь эмчилгээг тасалдуулахгүйн тулд байр, машин, ээмэг зүүлт, төрөл төрөгсдийнхөө эд хөрөнгийг зарж дууссан талаар олон ч тохиолдол дурдсан. Диализ эмчилгээ тасралтгүй хийлгээд 16 жил болсон хүн ч байдаг гэнэ. Тиймээс диализийн эмчилгээг эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдуулж өгөх нь олон мянган бөөрний дутагдалтай өвчтөний амийг авраад зогсохгүй тэдний ар гэрийнхний нуруун дээрх ачааг бага ч гэсэн хөнгөвчлөх байна. Ингэхдээ эмчилгээний тал хувийг өвчтөн өөрөө гаргаж, үлдсэн хувийг нь даатгалаас гаргадаг тогтолцоотой болох нь чухал гэдгийг тус төвийнхөн онцолж байсан. Диализийн аппаратаас илүүтэйгээр дагалдах шүүлтүүр, холбох аппарат нь үнэтэй тусдаг гэнэ. Монгол Улсад 2007 оны байдлаар зөвхөн Улсын нэгдүгээр эмнэлгийн судалгаагаар 100 мянган хүн тутмын 110 нь бөөрний архаг дутагдалд орсон байсан бол таван жилийн дотор энэ тоо дөрөв дахин өсчээ. Энэ төрлийн өвчлөл Монголд эхний гуравт бичигддэг байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Дэлхийн дуучин У.Уранцэцэгийн гургалдай хоолой ДБЭТ-ын тайзнаа эгшиглэж байна. Түүний эгч жүжигчин У.Уранчимэгийг хүмүүс мэднэ дээ. Эвлэгхэн дуулдаг, гурван эгч дүүсийн нэг өдгөө дэлхийн театруудаар уригдан дуулдаг дуурийн дуучин болжээ. Италийн нэрт хөгжмийн зохиолч Гаэтано Доницеттигийн “Лучиа ди Ламмермур” дуурь энэ сарын 17, 18-нд анх удаа Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын тайзнаа тоглогдоно. Дуурийн найруулагчаар БНСУ-ын найруулагч Ан Ху Вон ажиллаж байна лээ. Уг дуурийн гол дүр болох Лучиад У.Уранцэцэг тоглохоор ДБЭТ-ын уран бүтээлчидтэй хамт бэлтгэл хийж байлаа. “Лучиа ди Ламмермур” нь сопрано хоолойтнуудын хүч, авьяасыг сорьдог дэлхийд алдартай бүтээл юм. Бэлтгэл завсарлах үеэр У.Уранцэцэгтэй ярилцлаа.

-Монголын ДБЭТ-ын тайзан дээр анх удаа дуулж байгаа гэсэн?

-16 жилийн дараа театрынхаа урилгаар ирж байгаадаа баяртай байна. Үнэнийг хэлэхэд өмнөх дуурийн театрын дарга нар намайг уриагүй. Энэ удаа Ч.Мөнхзул дарга намайг урьсанд баяртай байгаа.

-Таны тоглох дуурийн тухайд юу хэлмээр байна?

-Монголд энэ дуурь анх удаа тавигдаж байгаа юм. Түүнээс биш дэлхийд алдартай дуурь. Энэ дуурийг тэр бүр театрууд зориг гарган тавьдаггүй. Маш хүнд дуурь учраас. Монголын театр зориглон тавьж байгаад баярлаж байна. Том юм хийж байж л их юм сурна шүү дээ. Доницеттигийн дуурийг тавьснаар залуу уран бүтээлчид жаахан ч гэсэн юм сурч байгаад олзуурхаж байна. Энд бас миний хайртай хөгжмийн зохиолчийн, хайртай дуурь маань тавигдсанд бас дуртай байсан л даа. Яг энэ дүрдээ би дөрөвдүгээр сард Эстонид дуулна.

-Таныг Италид ажиллаж амьдардаг дуучин гэдэг?

-Намайг янз бүрээр ярьдаг л даа. Өөрийгөө дэлхийн дуучин гэж хэлнэ. Энд тэнд очоод дуулдаг учраас Италид ажиллаж амьдардаг гэж болохгүй. Амьдрахын хувьд би Итали улсын Милан хотод амьдраад 17-18 жил болж байна. Ажиллахын хувьд дэлхийгээр хэсээд явж байдаг хүн дээ.

-Дэлхийн театруудаар ихэнх цагаа өнгөрөөдөг болохоор жинхэнэ нүүдэлчин амьдралын хэв маягтай хүн шиг санагдлаа?

– Бидний амьдрал ерөөсөө тийм. Заримдаа долоо хоногт хоёр, гурван улсад очиж дуулах жишээтэй. Их ядардаг. Яахав ажил болгон өөрийн гэсэн онцлогтой шүү дээ. Онгоцны буудал, зочид буудал, таксинд ихэнх цагаа зарцуулдаг.

-Таны очих дуртай нутаг орон, театр аль нь вэ?

-Би Германд ажиллах дуртай. Асар их зохион байгуулалт сайтай хүмүүс. Аливаа улсуудын хотын төв театруудад ажиллах дуртай. Аль эртнээс хуваарь нь гараад ажил нь жигдэрчихсэн байдаг. Миний зүгээс ямар ч стрессгүй ажиллах боломж олддог болохоор аятайхан.

-Орчин үед дуурийн дуучид хамгийн их даяаршсан хүмүүс болжээ?

-Монголын систем өөр. ДБЭТ-т гоцлол дуучин гэсэн орон тоо байдаг. Дэлхийн ихэнх дуурийн театрыг орон тооны дуучин байдаггүй. Итали, Испани, Франц, Бельги, Нидерланд гээд ихэнх оронд өөрийн гэсэн орон тооны дуучин байдаггүй. Зөвхөн оркестр, хоорын дуучин гэж байдаг. Систем нь өөр. Тийм учраас нэг дуурь хийлээ гэхэд ертөнцийн өнцөг булан бүрээс дуучид цугларч дуурь босгодог. Хоёр сар шахам хугацаанд “нүдээд” дуурь босчихно.

-Олон орны хүмүүс хамт ажиллахад зохицох, ойлголцохоос авахуулаад бэрхшээл байдаг уу?

-Бүгд ажлаа мэддэг учраас хүмүүс зохицоод л явна.

-Та энд тэнд явж байхдаа Монголынхоо уран бүтээлчидтэй таарч байв уу?

-Болгарт ажиллаж амьдардаг монгол дуучин байдаг юм билээ. Германы театрт очиж дуулахад тэндхийн ажилтнууд “Энд бас нэг монгол дуучин ирнэ ш дээ” гэж байсан. Болгарт байдаг Баясгалан гээд дуучин байдаг юм билээ. Түүнээс биш өөр уран бүтээлчтэй таарч байгаагүй.

-Эгч дүү гурван Урнаа дуулдаг байсныг санаж байна. “Вансэмбэрүү” гээд л дуулдаг байлаа?

-Багаасаа л уран бүтээл хийгээд тайзан дээр дуулж байсан. Тэр үед өөр цаг үе байлаа. Тэгж дуулснаар их юм сурч авсан гэж боддог. Наад зах нь тайзан дээр биеэ авч явж сурсан.

-Багадаа дуучин болно гэж боддог байсан уу?

-Ерөө­сөө л дуучин болно гэж боддог байсан.

-Эгч дүүс хэр холбоотой байдаг вэ?

-Холбоотой байлгүй яах вэ. Дөнгөж сая хүргэж өгчихөөд явлаа. Миний хамгийн чухал эрдэнэ эгч дүүс маань.

-Монголд ямар төлөвлөгөөтэй ирсэн бэ. Дуулах, бэлтгэл хийхээс гадна хаагуур юу амжуулах вэ?

-Одоогийн байдлаар надад амжуулж байгаа юм алга. Дуурийн театр дээр өглөөнөөс орой хүртэл бэлтгэл, сургуулилт хийж байна. Арванхоёр­дугаар сард бас ирж магадгүй. Бас нэг тоглолт яригдаад байгаа. Би 18-нд дуулчихаад, маргааш нь буцна. 21-нд Италид тоглолттой болохоор энд удаан байх боломжгүй. Ээж аавдаа ч цаг гаргаж чадахгүй байна. Өглөөнөөс авахуулаад тайзан дээр дуулаад орой ядарсан амьтан усанд ороод унтаж байгаа.

-Алдарт Лучано Павароттитой хамтарч дуулсан гэсэн. Таныг яагаад сонгосон юм бол?

– Монголын дуучин гэхээр өөрт нь их сонирхолтой сонсогдсон гэсэн. Миний хийсэн ажилтай танилцаад, дуулж байгааг маань сонсоод таалагдсан юм билээ. Тэгээд өөрийнхөө зохион байгуулсан тоглолтод урьсан. 20 орноос дуучин ирсэн байлаа. Түүнд нь Монголоо төлөөлж дуулсан. Сайхан дурсамжтай мөч л дөө. Нас барахаас нь тав зургаан жилийн өмнө юм уу даа.

-Хүү чинь бас дуулдаг уу?

-Одоогоор авьяас өвлөсөн тухай ярихад эрт. Хүү маань жижигхэн. Дөрөвхөн настай. Монгол нэрийг нь Анар гэдэг юм. Нөхөр Андрей маань инженер мэргэжилтэй хүн байдаг.

-Нөхөр чинь таны шүтэн бишрэгч үү. Монголд танилцсан гэж сонссон?

-Нөхөр маань Монголд хоёр жил ажилласан. Би оюутан байхдаа орчуулагч, телевизэд нэвтрүүлэгч хийдэг байлаа. Хоёр ажил давхар хийдэг байсан. Итали хэлний орчуулагчийн ажлаа хийж явахдаа нөхөртэйгөө танилцаж байв. Маш зөөлөн сайн хүн. Би өөрөө ааштай, зарчимч. Манай хүн маш дөлгөөн.

-Олон хэлээр дуулах шаардлагатай болдог байх?

-Таван хэлээр ярьдаг. Хэлтэй бол хөлтэй гэдэг. Залуу дуучдад захиж хэлэхэд гадаад хэл маш сайн сурах хэрэгтэй. Залуу насыг алдаж болохгүй. Монголчууд маань залхуу байна. Өөртөө сэтгэл ханасан байдаг юм байна. Тэр нь харамсалтай санагдлаа.

-Монголын дуурийн дуучид ямар түвшинд байна вэ?

-Сайн дуучид байна. Надтай цуг дуулж байгаа Э.Амартүвшин гээд залуу байна. Үнэхээр чадварлаг дэлхийн стандартын түвшинд очиж дуулахаар Ч.Энхтайван гэж дуучин байгаа. Хоолой нь надад маш их таалагдаж байгаа. Ур чадварын хувьд дэлхийд гологдохгүй дуучид.

-Дуулахаас бусад үед эх орондоо ирдэг үү?

-Нөхөр хүүхэдтэйгээ зун ирээд буцдаг. Зуны амралтаар 20-21 хоногийн хугацаатай ирдэг. Миний аав ээж ная гарч байгаа хоёр хөгшин бий. Тэдэндээ өөрийгөө харуулах хэрэгтэй.

-Монголынхоо залуу уран бүтээлчдэд хандсан ажил хийх бодол байдаг уу?

-СУИС, ХБК-той хамтраад материалтай, авьяаслаг залууст юм хэлээд өгчихье гэж бодолгүй яахав. Давчуу хугацаатай, бэлтгэл ихтэй учраас цаг гаргаж чадахгүй байгаадаа харамсаж байна. Надтай хамтарч ажилладаг австри, герман, франц гурван агентлаг байдаг. Тэд миний бүтэн жилийн ажлын хөтөлбөрийг гаргачихдаг. Чемоданаа барьж очиж дуулчихаад, сар, сар хагас болоод ирдэг. Энэ удаа 11 хоногийн хугацаатай ирлээ.

Украины нутаг дэвсгэрт нисч яваад сүйрсэн Малайзын MH17 дугаар нислэгийн онгоцны ослын шалтгааныг тодруулжээ. Тодруулбал, өнгөрсөн оны долдугаар сарын 14-нд Украины нутаг дэвсгэрт нисч явсан Малайзын Иргэний агаарын тээврийн Боинг 777 онгоц учир битүүлэг сүйрч, 298 зорчигчийг хойноос дэлхий нийтээрээ эмгэнэн гашуудаж байв. Өдийг хүртэл нууцлаг байсан эл ослын шалтгааныг Нидерландын шинжээчид тайлжээ.

Шинжээчид ямар дүгнэлт гаргав

Нидерландын шинжээчид дүгнэлтдээ дараахь дөрвөн зүйлийг чухалчилсан байна.

1. Украины зүүн бүс нутагт нисч явсан Малайзын агаарын тээврийн MH17 дугаар нислэгийн онгоцыг ОХУ-д үйлдвэрлэсэн “бук” загварын пуужингаар харваж сөнөөсөн.

2. Газраас харвасан пуужин онгоцны зүүн өмнөд хэсгийг оножээ. Амиа алдсан нисгэгчдийн цогцсыг шинжлэхэд пуужингаас үүсэлтэй тэсрэх бөмбөгний хэлтэрхий олдсон байна. Хамгийн түрүүнд жолоодлогын хэсэгт сууж явсан жолооч нар амиа алдсан.

3.Боинг 777-200ER онгоцыг сөнөөсний дараа Украины нутаг дэвсгэр дээгүүр 160 орчим олон улсын нислэг нисч өнгөрчээ. Аюултай нөхцөл байдал үүссэн байхад Украины тал агаарын хилээ хаагаагүй гэж Нидерландын шинжээчид буруутгаж буй.

4. Хамгийн гол нь пуужинг хаанаас, хэн буудсан нь тодорхойгүй байна. Харин бук пуужинг үйлдвэрлэгчид “Хэрэв Бук M1 пуужингаар Боинг онгоцыг хөнөөсөн нь баттай бол ОХУ-д үйлдвэрлэсэн 9M38 төрлийн пуужингийн систем байх боломжтой” гэсэн дүгнэлт гаргажээ.

MH17 онгоц ямар учраас, хэрхэн осолдов?

Нидерландын нийслэл Амстердамааас Малайзын Куала-Лумпурын чиглэлд MH17 нислэг хийж байсан Boeing 777-200ER онгоцыг “Бук” гэх пуужингаар сөнөөсөн тухай Нидерландын шинжээчид өнгөрсөн мягмар гаригт мэдээлсэн юм.

Бионг 777-ER200 онгоцыг ийм пуужингаар харважээ

Тус улсын Аюулгүйн зөвлөлийн дарга Тьиббе Яустра “Бук пуужинг ОХУ-д үйлдвэрлэснийг батлах боломжгүй гэж Оросын талаас мэдээлсэн. Шинжээчид уг онгоцыг 9Н314M цэнэг бүхий 9М38 пуужин сөнөөсөн гэж онцолж байгаа. Пуужин онгоцны нисгэгч нарын бүхээгийн зүүн дээд талд дэлбэрсэн бөгөөд үүний улмаас хамгийн түрүүнд онгоц удирдлагаа алдаж, задрахад хүрчээ. Улмаар Украины зүүн хэсгийн бүс нутагт хэсэг хэсгээрээ бутран унасан. Пуужинг Украины зүүн бүсийн нутаг дэвсгэрийн аль нэг цэгээс буудсан байх боломжтой” гэж мэдэгджээ. “Пуужин дэлбэрэхэд багийн гурван нисгэгч тэр даруй амиа алдсан байна. Мөн бусад бүх зорчигч амиа алдсан. Онгоцны хэсгүүд 50 кв.км талбайтай газарт тархан унасан” хэмээн тэр нэмэн хэлэв. Өмнө нь ослын талаар албаны хүмүүс “Онгоцон дотор дэлбэрэлт гарсны улмаас онгоц сүйрсэн байж болзошгүй” гэсэн таамаг дэвшүүлж байсан юм. Тэгвэл эл таамаг ташаа байсан нь ийнхүү батлагдлаа.

Мөн Нидерландын Аюулгүйн зөвлөлийн дарга Тьиббе Яустра “Пуужин яг хаанаас харвасан гэдгийг нарийн тогтоох хэрэгтэй” гэдгийг онцолсон юм.

Аюултай нөхцөл байдалд Украины тал агаарын хилээ хаагаагүй

Боинг 777-200ER онгоцыг сөнөөсний дараа Украины нутаг дэвсгэр дээгүүр 160 орчим олон улсын нислэг нисч өнгөрчээ.

“Украины зүүн өмнөд хэсгийн агаарын орон зайг урьдчилан сэргийлж, сэрэмжлүүлэх үүднээс яаралтай хаах ёстой байсан юм. Гэтэл үүнийг Украины нисэхийн удирдлага хийгээгүй” гэж илтгэлийг танилцуулж байхдаа Яустра мэдэгдэв.

“Мөн нислэгийг хийлгэсэн орныхоо хувьд Нидерланд нь Malaysia Airlines эсвэл Kuala Lumpur Malaysia компаниудтай нислэгийн чиглэлийн талаар зөвлөлдөж, ямар нэгэн хариуцлагатай алхам хийгээгүй” гэж мэдэгджээ.

Хэргийн хариуцлагыг хэн хүлээх вэ?

Онгоцны ослын шалтгааныг тодруулсан ч, хэрэгтэн нь тодорхойгүй. ОХУ болон Украины тал эл хэргээс үүдэн нэг нэгэн рүүгээ хуруу чичилцгээж байна.

Украины Засгийн газар болон барууны зарим шинжээчид эл пуужинг Украиныг эсэргүүцэгч талууд ОХУ-аас зөөвөрлөн авчирсан хэмээн үзэж байгаа аж. Харин Оросын талаас үүнийг нь эрс эсэргүүцсэн бол Нидерландын эрх баригчид “Одоогоор хэн нэгнийг яаран буруутгах хэрэггүй” гэх мэдэгдэл хийсэн байна. Тэдний зүгээс эл хэргийн мөрдөн байцаалтыг цаашид илүү нарийвчлан шалгахаа мэдэгдсэн бөгөөд үүнд Оросын тал хамтран ажиллахыг Нидерландын ерөнхий сайд уриалжээ.

Нидерландын ерөнхий сайд Марк Рютте “ Орос сүйрлийн илтгэлд хүндэтгэлтэй хандан хамтран ажиллах хэрэгтэй. Эл хэрэг хоёр орны харилцаанд маш их нөлөөлж буй. Энэ хэрэгт хамаатай хүмүүс шийтгэлгүй өнгөрөхийн эсрэг бид боломжийн бүх зүйлийг хийх ёстой” гэдгийг онцолжээ.

Ямартай ч “Бук” пуужинг Украины зүүн бүс нутгийн тодорхой нэг цэгээс, 320 ам дөрвөлжин радиус бүхий газраас илгээсэн байна гэж шинжлэн дүгнэжээ. Гэхдээ энэ нь яг тийм нэртэй газраас, тэгж буудсан гэсэн баттай нотолгоо биш аж.

Боинг 777-200ER онгоцны ослыг эргэн сануулахад

Амстердамаас (Нидерланд) Куала- Лумпурын (Малайз) чиглэлд MH17 нислэгийг хийж байсан Малайзын иргэний агаарын тээврийн (Malaysia Airlines) зорчигч тээврийн Boeing 777-200ER онгоц Донецк мужийн зүүн хэсэгт 2014 оны долдугаар сарын 14-нд сүйрсэн юм. Онгоцонд нийтдээ арван улсын 283 иргэн зорчиж явсан. Мөн хөлгийн багийн 15 гишүүн байсан бөгөөд бүгд амь үрэгдсэн. Мөн зорчигчид дунд 80 хүүхэд байсан юм.

Ослын мөрдөн байцаалтын явцад тус хөлгийг “газар-агаар”, “агаар-агаар” ангиллын пуужингаар сөнөөсөн байж болзошгүй гэсэн санал дэвшүүлж байсан билээ.

Саяхан БНХАУ-ын Хэбэй мужийн
Шижиажуан хотод “ВУЧИАО” олон улсын циркийн фестиваль болж манай циркчид мөнгөн
цом хүртсэн билээ. Энэхүү тэмцээн нь олон улсын хэмжээнд “А” буюу нэгдүгээр
зэрэглэлийн гэгдэх цөөхөн тэмцээний нэг юм байна. Тус тэмцээнд Герман, Орос,
Хятад, Мексик, Канад, Америк, Франц, Хойд Солонгос, Монгол зэрэг 20 гаруй орны
шилдэг циркчид ур чадвар, авхаалж самбаагаа сорьсон байна. Монголын циркчид
шидэх банзны төрөлд гайхамшигтай үзүүлбэрийг толилуулж анх удаа эмэгтэй циркчин
агаарт гурван удаа эргэлт хийж буусан нь дэлхийн циркийн түүхэнд тэмдэглэгдэн
үлдлээ. Ингээд тус эргэлтийг гүйцэтгэж дэлхий нийтийг шуугиулсан жүжигчин
Б.Үржиндуламтай ярилцлаа.

-Таны хувьд хоёр ч үзүүлэлтээр
дэлхийн циркийн урлагийн түүхэн амжилтыг эвдсэн гэсэн. Энэ талаараа
тодруулахгүй юу?

-Бидний энэ удаагийн үзүүлбэр
болон трүкний тавилт үнэхээр гоё болсон. Манай уран бүтээлчид Монголын болоод
дэлхийн циркийн урлагийн олон дээд амжилтыг тогтоогоод ирлээ. Миний хувьд
дэлхийн дээд амжилт буюу зургаан давхар хүн дээр эмэгтэй хүн анх удаа дан
эргэлт хийж гарсан бөгөөд анх удаа агаарт гурван удаа эргэлт хийсэн гээд олон
сайхан амжилт гаргалаа.

-Агаарт гурван удаа бүтэн эргэх
үзүүлбэр өмнө нь дэлхийн циркийн урлагт тохиолдож байгаагүй юм уу?

-Эрэгтэй циркчдийн хувьд агаарт
гурав эргэсэн тохиолдол бий. Гэхдээ ховор. Харин би дэлхийд анх удаа агаарт
гурван удаа эргэлт хийсэн эмэгтэй хүн боллоо. Эмэгтэй циркчдийн хувьд ихэнхдээ
дээд тал нь хоёр эргэсэн амжилтыг үзүүлсэн байдаг юм билээ.

-Тэгэхээр та нэлээд эрсдэлтэй
хэрнээ зоригтой алхмыг хийжээ?

-Агаарт гурван удаа бүтэн
эргэнэ гэдэг маш амаргүй л дээ. Ганц, хоёр бол эргэчиж болох зүйл. Энэ амжилт
хамтлагийн уран бүтээлчдийн амжилт. Шидэх банзны үзүүлбэр бол багийн тоглолт.
Бүх хүний үүрэг, гүйцэтгэл нэгнийхээ амжилтад нөлөөлж байдаг. Тиймээс
хамтлагийн уран бүтээлчдэд баярлалаа. Та нар ч гэсэн мундаг байсан шүү гэдгийг
хэлэх байна.

-Гурав эргэж сурахад хэцүү
байсан уу. Биеийн жин зэрэг нөлөөлөх хүчин зүйлүүд бий юу?

-Хэцүү. Эхлээд нэг эргэдэг
байсан бол хоёр эргэж сурна. Хоёр эргээд сурчихаар гурав эргэх боломж байгаа
гэдэгт итгэл төрөөд ирнэ. Агаарт гурван удаа эргэхэд мэдээж маш чадвар
хэрэгтэй. Миний биеийн жин 55 кг. Байнга бэлтгэл хийж байгаа болохоор яг л энэ
жингээ барьдаг. Агаарт хүчтэй шидэгдээд гурван метрийн өндөрт байрлах сандал
дээр суухын тулд бүх зүйл тооцооллын дагуу явагддаг. Тухайлбал, агаарт хүчтэй
шидэгдээд гурван метрийн сандал дээр 55 кг жинтэй хүн дунжаар 160 кг жингээр
бууна гэж тооцоолж үзүүлбэрээ бэлдэх жишээтэй. Ерөнхийдөө дүүжин бүхий банзны
нэг өнцгөөс агаарт шидэгдэж буухдаа гурван метрийн өндөрт байрлах сандалд ямар
ч өөгүй буух нь чухал. Энэ хооронд л би гурван удаа бүтэн эргэх ёстой.

-Хэзээ гурав эргэж сурсан бэ?

-Сүүлийн гурван сар тасралтгүй
бэлтгэл хийж сурсан.

-Та хэзээнээс эхэлж циркийн
урлагт хөл тавив?

-Би 21 дүгээр сургуулийг
төгсөөд Монголын үндэсний циркт жүжигчнээр орсон. 21 дүгээр сургуулийн
нэгдүгээр ангид орохдоо л спортын гимнастикийн гүнзгийрүүлсэн ангид суралцсан.
Тиймээс төгсөөд шууд циркийн урлагийг сонгосон гэж болно.

-Өөр ямар үзүүлбэр үзүүлж чадах
вэ?

-Өнгөрсөн хугацаанд агаарын
цагариг, газрын цагариг зэрэг олон үзүүлбэрийг хийж ирсэн. Харин шидэх банзны
төрлөөр хичээллээд жил болж байна.

-Та нэлээд эрсдэлтэй
үзүүлбэрээр хичээллэдэг санагдлаа. Ер нь бэртэж гэмтэнэ биз. Бэлтгэлийн үед
хамгаалалтын хэрэгсэлтэй байдаг уу?

-Бэлтгэл хийхдээ хамгаалалтын
бүстэй ажилладаг. Гэмтэж бэртэх тохиолдол бол зөндөө ш дээ. Ялангуяа өндрөөс
өндөрт байрлуулсан сандал дээр сууж буухад нуруу, хөл, гуя хавьцаа их гэмтэнэ.
Хөхөрнө, хавдана, няцарна. Заримдаа бүр мэдээгүй болчихдог байсан.

-Тэгээд шантрахгүй ээ?

-Үгүй. (инээв) Тэр болгонд
манай уран бүтээлчид зүгээр ээ, хурдан эдгэчихнэ, эдгэнэ гэж урам өгдөг.

-Танай гэр бүлийн хүн бас
циркийн жүжигчин гэв үү?

-Тийм ээ. Д.Пүрэвсамбуу гээд
Монголын үндэсний циркийн жүжигчин. “Есөн өрлөг” хамтлагийн уран бүтээлч
байгаа. Сая тэмцээнд хамт оролцоод ирсэн. Бид 2010 онд Тайванд гэрээгээр
тоглолт хийх үеэр танилцсан. Одоо бидний гүнж гурван настай. Манай нөхөр Модон хөлт
өмсөөд дээрээ сандал авч байгаад өндрөөс хүн тосч авдаг гэх үү дээ. Үзүүлбэрийг
нь энгийнээр тайлбарлавал.

-Гэр бүлээрээ циркийн урлагт
хүчин зүтгэж яваа гээд бодохоор бахархмаар. Нөгөөтэйгүүр хэзээ ч эрсдэл учирч
болох үзүүлбэрийг хийдэг гээд бодохоор халширмаар санадаг юм…

-Зарим хүмүүс үнэхээр тэгж
хэлдэг. Гэхдээ аав, ээж, гэр бүлийнхэн маань биднийг их сайхан дэмждэг.
Тоглолтоор гадагшаа явах бүрт л санаа тавьдаг. Гэхдээ эрсдэл амьдралыг илүү
амттай болгодог юм шиг. Үзүүлбэрээ үзэгчдэд сонирхолтой болгохын тулд илүү
эрсдэл рүү л тэмүүлдэг. Энэ нь бидний мэргэжлийн онцлог. Бас гайхамшиг.

-Монголд иймэрхүү үзүүлбэрийг
хийдэг циркчид бий юу?

-Саяхан ОХУ-ын Москва хотноо
зохиогдсон “ИДОЛ” олон улсын тэмцээнээс мөнгөн цом хүртсэн шидэх банзны
Т.Номуунбаатар ахлагчтай Монголын үндэсний циркийн жүжигчид байна.

-Таны хэтийн зорилго юу вэ.
Магадгүй агаарт дөрөв эргэх үү?

-Магадгүй. “Монти Карло” гээд
циркчдийн хувьд олимп гэж болохоор тэмцээний алтын төлөө манай хамтлагийнхан
зүтгэж байна.

Б.Золбаяр:
Биднийгмаш олонхэвлэл, мэдээллийнхэнонцолж байсан

Монголын үндэсний циркийн
дэргэдэх “Есөн өрлөг” хамтлагийн ахлагч, Соёлын тэргүүний ажилтан Б.Золбаяраас
зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Юуны өмнө танай уран
бүтээлчдэд дэлхийн циркийн урлагт олон дээд амжилт тогтоосонд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Хичнээн төрлөөр дээд амжилт
тогтоосон юм бэ?

-Энэ удаа манай уран бүтээлчид
шидэх банзны төрлөөр олон сайхан амжилтад хүрлээ. Тодруулбал, Монголын циркийн
түүхэнд анх удаа жүжигчин Л.Тэлмэн агаарт 1080 градусаар давхар гурван эргэлт
хийж бичигдсэн. Мөн Тэлмэн дэлхийн хэмжээнд хамгийн хүнд үзүүлбэрт тооцогддог
хөндлөн перштэй сандал руу агаарт хойшоо гурав эргэж гарсан. Бас Тэлмэн маань
урагшаа стеркасат дөрөв салито хийсэн. Б.Үржиндулам Монголын циркийн түүхэнд
анх удаа колон руу 720 градусаар бланш хийсэн байгаа. Дэлхийн дээд амжилт буюу
зургаан давхар хүн дээр эмэгтэй хүн анх удаа гарсан гээд үнэхээр сайхан
амжилттай оролцлоо.

-Ерөнхий продюсероор ямар хүн
ажилласан бэ?

-Т.Буд найруулагч продюсероор
ажилласан. Манай уран бүтээлчид 12 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр энэхүү тэмцээнд
оролцсон байгаа.

-Яг хичнээн орны циркчид
өрсөлдсөн бэ?

-Давхацсан тоогоор 36 орны
циркийн уран бүтээлчид хоорондоо өрсөлдсөн байгаа. Ерөнхийдөө төрөл төрлөөрөө
хоорондоо өрсөлддөг л дөө. Шидэх банзны үзүүлбэрийнхэн бусад орны шидэх банзны
үзүүлбэртэй өрсөлддөг гэсэн үг. Бүх зүйлийг төгс гүйцэтгэх ёстой. Ялимгүй алдаа
ч гаргаж болохгүй. Энэ бүхэн оноотой холбоотой. Ер нь фонограмм хэрэглэж
болдоггүй ганц урлаг шүү дээ.

-Бэлтгэлээ хэрхэн хангасан бэ?

-Бид таван сарын өмнө Хятадын
нэг хотод гэрээгээр тоглолт хийж байсан. Зөвхөн нэг үзүүлбэрээр өдөрт нэг удаа
тоглолтод оролцож байсан. Тиймээс Хятад улсад бэлтгэлээ хангасан байгаа.

-Үзүүлбэрт ашиглах эд материал
нь зориулалтынх байдаг уу. Монголд байдаг уу?

-Зориулалтын хулс модоор хийсэн
банз ашигладаг. Гаднаас захиалж авдаг. Нимгэн зузаан нь ямар байх уу гээд
захиална л даа.

-Ер нь циркийн агаарын
үзүүлбэрийн төрөлд аль орны циркчид чадварлаг вэ?

-Шидэх банзны төрөлд
чадвараараа манай улс дэлхийд гуравт бичигдэж байна. Орос, Хятад, Хойд Солонгос
гээд маш олон улс энэ төрлөөр чадварлаг л даа.

-Тэмцээний үзүүлбэр тийм байх
ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг уу?

-Сэдэв бол чөлөөтэй. Хугацааны
хувьд манай хамтлагт есөн минут өгсөн. Тиймээс есөн минутын дотор гүйцэтгэлээ
сайн хийх ёстой. Гол нь үзэгчдээс оноо авах нь чухал. Хувцаслалт, нүүр будалт,
үзэгчидтэй хэрхэн харилцах гээд олон шалгуурыг хардаг.

-Гадныхан та бүхний үзүүлбэрийг
үнэхээр шагшиж байсан гэсэн?

-Үзэгчид, шүүгчид ийм гайхалтай
үзүүлбэрийг яаж гүйцэтгэж чадаж байнаа гэж магтаж байсан. Өдөр болгон 2-3
телевиз ирж ярилцлага авч байлаа. Бүр бэлтгэл хийж байхад хүртэл монголын
циркчид ингэж бэлтгэл хийдэг гэж харуулсан нэвтрүүлэг хүртэл бэлтгэж байгаа. Ер
нь Хятадын сонин, сайтууд нэг хэсэгтээ л манай уран бүтээлчдээр амьсгалж байлаа
шүү дээ. Алтан цом хүртсэн Оросын багаас ердөө хоёрхон онооны зөрүүтэй байсан.

Сэргэн мандалтын үеэс хойших дэлхийн хөгжлийг бид тодорхойлсон, бидний хийж бүтээж зохиосон намтраар энэ замбуулин хөгжиж байгаа гэж англичууд боддог, ярьдаг юм билээ. Зарим зүйлтэй нь санал нийлж болохын нэг жишээ нь хөлбөмбөг ба регби юм. Дэлхийн номер нэг спорт болох хөлбөмбөг, түүнтэй адил төстэй дүрэмтэй регби нь яах аргагүй Англиас үүсэлтэй, тэнд л анхных нь дүрэм батлагдаж эхний тоглогчид, анхны мэргэжлийн баг, клубууд нь бүрэлдсэн түүхтэй. Түүх гэснээс регби яаж хөлбөмбөгөөс салж өөрийн давтагдашгүй замналаараа хөгжсөн тухай батлагдаагүй баримтыг жаахан өгүүлье. Англид Rugby гэдэг жижигхэн хот байдаг юм байна. Энэ хотын дунд сургуулийн сурагч Уильям Уэбб Эллис 1823 онд хөлбөмбөг тоглож байгаад өөрт ирсэн бөмбөгийг хөлөөрөө өшиглөлгүй гараараа тэвэрч гүйн эсрэг талынхаа хаалганд оруулснаар регби гэдэг спортын эхлэлийг тавьсан гэлцэх юм. Үнэн худал нь 100 хувь батлагдаагүй ч тэр залууг яах аргагүй регби хэмээх спортын эцэг гэж үздэг нь үнэн тул одоо зохиогдож байгаа ДАШТ-ий түрүүлсэн багт олгодог шаргал цомыг Уэбб Эллисийн цом хэмээн өргөмжилдөг. Регбиний үүсэл хөгжил хөл бөмбөгөөс гаралтай боловч түүнээс ялгарах нэлээн хэдэн онцлог бий. Юуны өмнө эдгээр ялгаануудаас нүдэнд тусах онцгой онцлог нь нөгөө зуйван бөмбөг бөлгөө. Аливаа том хэмжээний ойдог бөмбөгнүүд дотроо хийлдэг хаймран хүүдийтэй, гадна талаараа ширэн гэртэй байдаг гэдгийг хүн бүхэн мэднэ. Тэгвэл регбиний бөмбөгийг холын тэртээх XIX зуунд тэр бүр резинэн хаймраар хийх боломж байсангүй. Хийлж болох нийтэд хүртээлтэй хямдхан материал нь тэр үедээ гахайн давсагны хүүдий байсан тул түүнийг цэвэрлэж үлээгээд ширэн уутанд хийж тоглодог байжээ. Ийм уут мэдээж давсагны хүүдийгээ дагаад бөөрөнхий биш зуйвандуу хэлбэр үүсгэдэг байж л дээ. Гэхдээ ийм зуйван бөмбөгийг тэвэрч гүйхэд гараас мултардаггүй, эвтэйхэн байсан нь хожмоо дасал болж улмаар өөр ямар ч хэлбэртэй бус ийм л зуйван байх шинж рүү шилжсэн гэнэ. Бас нэмээд бичихэд регбинээс хуулбарлаж өөрийн ая жаягаа шингээсэн Америкийн хөлбөмбөг бас ийм зуйван бөмбөгөөр тоглодог.

Регби дотроо Регби-15, Регби-7, Регбилиг гэх мэтчилэн бага сага бүрэлдэхүүний өөрчлөлттэй хувилбаруудтай бөгөөд эдгээр нь бүгд Олон Улсын Регбиний зөвлөл (IRB)-д харьяалагдана. IRB-ийн ивээл дор зохиогддог тэмцээнүүдийн оргил нь одоо Их Британид болж байгаа ДАШТ (найм дахь удаагийн) билээ. Энэ тэмцээн дөрвөн жилд нэг удаа зохиогддог, 1987 онд анхных нь болж, Шинэ Зеландын шигшээ баг аваргалж байжээ. Регби хэдийгээр Английн “салбар” улсууд болон Английн колони байсан орнуудад илүү идэвхтэй хөгжсөн ч гэлээ Гүрж, Япон, Аргентин, Румын зэрэг улсуудад англи-саксон уламжлалтай улсуудаас дутахааргүй өргөн дэлгэрсэн спорт юм билээ. Дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хэсгийн улсууд болох ӨАБНУ, Австрали, Шинэ Зеланд, Номхон далайн арал-улсуудад “галзуурлын” хэмжээнд хүртлээ дэлгэрсэн спорт бол яах аргагүй регби юм. Шинэ Зеландад амьдардаг танил маань тэднийд яг одоо тус улсын шигшээ баг тоглох үед улс нь хоёр цагийн хугацаанд “Халтар царайт” үзэж байгаа адил чимээгүй болж байгаа хэмээн хэлсэн. Арлынхан энэ спортоос жинхэнэ эрчүүдийг олж хардаг, бага сага бэртлийг үл харгалзан бух мэт мөргөлдөж, шаардлагатай үед нударга зөрүүлчихдэг эдгээр залуус тухайн спортыг эр хүн шиг эрчүүдийн наадам болгож байна хэмээн үздэг юм билээ. Дүрмийн хувьд нэг их нарийн ширийн зүйл үгүй, зуйван бөмбөгөө хөлөөрөө, гараараа зөөж гүйсээр эсрэг багийнхаа нүүрний шугам давуулж чадвал оноогоо авдаг учиртай.

Зарим үндсэн дүрмийг дурдвал:

*100х70 метрийн талбайд тоглох бөгөөд Н маягийн хаалгатай, хаалганы хэмжээ нь 5,6 метрийн зайтай хоёр шон гурван метрийн өндөрт хөндлөн холбогддог.

*Нэг үедээ 40 минутын хугацаатай хоёр үе тоглодог. Энэхүү 80 минут нь “цэврээр“ тооцогдох бөгөөд хөлбөмбөгөөс ялгаатай нь ямар нэгэн байдлаар тоглогч гэмтэх, будлиан гарах үед талбайн шүүгч үндсэн цагийг зогсоодог.

*Хасагдах шатны тоглолтын үед үндсэн цаг тэнцээнээр дуусвал нэмэлт хоёр үеийг 10, 10 минутаар сунгаж тоглодог.

*Талбай дээр ерөнхий шүүгчээс гадна хоёр туслах шүүгч ажиллана. Томоохон тэмцээний үед бичлэг үзэж хяналтыг давхар явуулдаг дөрөв дэх шүүгч ажиллана.

*Нийт 15 регбичин талбайд тоглодог бөгөөд тоглолтын явцад долоон удаа сэлгээ хийхийг зөвшөөрдөг.

*Довтолж байгаа багийн тоглогч бөмбөгөө зөвхөн өөрийнхөө шугамаас хойно байгаа хүнд гараараа шидэж дамжуулдаг бөгөөд урагш дамжуулсан тохиолдолд отон тоглолт хэмээн үзэж эсрэг багт бөмбөгийг шилжүүлдэг.

*Урагш дамжуулахдаа гараараа биш хөлөөрөө өшиглөхийг зөвшөөрдөг.

*Хэрвээ довтолж буй багийн тоглогч эсрэг багийнхаа нүүрний шугамыг бөмбөгтэйгөө давж чадвал таван оноо авна. Нэмээд торгуулийн цохилтоор хоёр оноо авах боломж бүрдүүлнэ.

*Тоглолтын явцад, шүүгч чөлөөт цохилт хийх боломж олгоход газар тавьсан бөмбөгийг хаалганы хөндлөвч дээгүүр давуулсан тохиолдолд гурван оноо авдаг бөгөөд тоглолтын явцад шууд бас өшиглөж гурван оноо авах боломж бий.

*Хамгаалж буй багийн тоглогч, довтолж буй багийн тоглогчийг зогсоохдоо хүзүү, толгойн хэсгээс бусад биетээс тэвэрч саатуулах боломжтой ба хөлөөрөө дэгээдэх, түлхэх зэргийг хориглоно.

*Рак буюу хоёр багийн хэсэг тоглогчид мөрөөрөө тулж түлхэлцэх үед бөмбөгийг зөвхөн хөлөөрөө арагшаагаа дамжуулах ёстой

Үндсэндээ гол дүрмүүд нь ийм бөгөөд тоглох явцад бэртсэн тоглогч эмнэлгийн тусламж аваад буцаж талбайд гарч болно, бөмбөгөө газар буулгалгүй удсан тохиолдолд рак буюу тулах байрлалыг заана гэх мэтчилэн өөр дүрмүүд бас бий.

Үүнээс гадна улаан хуудас авбал талбайгаас хөөгдөнө, шар хуудас авбал арван минутын хугацаатайгаар талбайг орхино, тоглогч ойчсон тохиолдолд шууд л бөмбөгөө газар тавих ёстой, бөмбөгөө газардуулалгүй удсан тохиолдолд бөмбөг эсрэг багт шилжинэ гэх мэт дүрмүүд бий. Ер нь ганц хоёр удаа тэмцээнийг нь үзээд дүрэм журмыг нь ойлгочихоор энгийн спорт шүү дээ. Бөх, бокс, хөлбөмбөг зэргийг холиод дундаас нь гаргачихсан мэт энэ спорт сүүлийн үед дэлхийд их алдаршиж хүрээгээ тэлж байгаа гэдэг. 1987 онд зохиогдсон анхны ДАШТ-ийг давхардсан тоогоор 300 сая орчим хүн телевизээр үзсэн гэдэг бол сүүлчийн 2011 оны Шинэ Зеландын ДАШТ-ий дээрх тоо баримт дөрвөн тэрбум болтлоо өөрчлөгдсөн байх юм. Регби 1900-1924 онуудын хооронд зуны олимпийн хөтөлбөрт багтан аваргаа шалгаруулж байсан ч өргөн олныг хамарч чадалгүй хасагдсан түүхтэй. Гэхдээ дараа жилээс дахин олимпийн наадмын эгнээнд багтана.

Регбиг үзээд байхад монголчууд тоглож болохоор бидэнд нэлээн ойр дөхүү байж магадгүй спорт санагддаг. Монголд регбиг хөгжүүлэх гэж гарьд Цэрэнпунцаг нэг хэсэг оролдсон ч хол явалгүй чимээ алдарсан гэж байгаа. Уг нь манайханд зохиж магадгүй мэт харагддаг ч гэлээ багийн спорт Монголд хэзээ ч хөгжихгүй гэдэг үнэн болж үлдэх болов уу.

Д.Бат-Эрдэнэ

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүлтэй ярилцлаа.

Муу мэдээ сайнаасаа хамаагүй хурдан, хол цацагддаг

-Танайхантай холбоотой маш олон сөрөг мэдээлэл цацагдаж байгаа. Энэ бүхэн дээр танаас хариулт авчихъя. Тухайлбал, смарт картны компанийн сонгон шалгаруулалтаар багагүй мөнгө цохьсон гэж буруутгаж байгаа. Бага үнийн санал хэлсэн дотоодын компанийг биш Солонгосынхыг нь шалгаруулсан нь ямар учиртай юм бэ?

-Би түрүүнд дурдсан. Зохион байгуулалттай гүжир гүтгэлгийг зорилготойгоор цацаж байгаа гэж. Би одоо хүмүүстээ хэлээд байгаа. Яг ийм зорилготой худал мэдээллийг цацаж байгаа хүмүүсийг шүүхэд өгөх хэрэгтэй. Тэгж шүүхээр үнэн мөнийг тогтоолгох хэрэгтэй байна. Манайхан гүжир гүтгэлгийн эсрэг тайлбар, мэдээлэл өгч байгаа хэдий ч хүмүүс сайнаасаа мууд нь илүү итгэж байна. Угаасаа ч үүнийг социологийн шинжлэх ухаанаар тогтоочихсон байдаг юм. Сайн үгнээс муу үг илүү хурдтай, илүү хол тардаг гэж. Германы Хамбургийн хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуульд алдаатай гүжир гүтгэлгийн мэдээлэл гаргасан бол залруулгаа яг тэр зай талбай дээрээ 12 удаа гарга гэсэн байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, муу мэдээлэл үнэн үгээс 12 дахин хурдтай тардаг байх нь ээ дээ. Нийслэлээс зарцуулж байгаа төсөв мөнгийг бид ил тод зарлаж, сайтдаа тайлагнаж байхад хэн ч тоож хардаггүй, сонирхдоггүй хэрнээ үүнийг гуйвуулаад, худлаа мэдээлэл болгон цацаад ирэхээр үнэмшдэг.

-Шилэн дансны хууль хэрэгжиж эхлэхээс өмнө танайхан зарцуулсан төсөв мөнгөө сайт дээр ил тавьдаг байсныг санаж байна шүү?

-Харин тийм. Манайх хаана хэдэн төгрөг зарцуулснаа бүгдийг нь ил тавьдаг л байсан. Хэн ч сонирхож байгаагүй, бас хэн ч санахыг хүсэхгүй байгаа нь нөгөө худлаа мэдээлэл үнэнээсээ хүчтэй байдагт байгаа юм.

-Та сард долоон сая төгрөгөөр утсаар ярьдаг юм уу?

-Өнөөдрийн цагт олон ажлыг утсаар амжуулдаг гэдэгтэй хүмүүс санал нийлэх байх аа. Гэхдээ намайг буруутгаад байгаа тэр долоон сая төгрөг бол Иргэд хүлээн авах төвийн зардал байгаа юм. Нийслэлийнхээ иргэдийн санал хүсэлтийн дагуу тэдэнтэй холбогддог, нэг ёсондоо иргэн, хот хоёрын холбоог ойртуулдаг арга хэрэгслийн нэг л дээ. Гэтэл Бат-Үүл долоон сая төгрөгөөр утсаар ярилаа гээд шуугиад байгаа. Одоо тэр мөнгө Иргэд хүлээн авах төвийн зардал юм байна гэдэг бодит мэдээллийг өгсний дараа хараарай. Хол явахгүй дээ. Угаасаа ийм л байдаг.

Тойрогт ажиллах төсвийг болихоор бол хаа хаанаа л зогсоох хэрэгтэй

-НИТХ-ын гишүүд тэгж их урамшуулал авдаг юм уу. Та бүхнийг УИХ-ын дарга хүртэл шүүмжилсэн шүү дээ?

-Яг үнэнийг хэлэхэд дэлхийн бусад хотуудад иргэдийн төлөөлөгчид нь урамшуулал авдаг юм. Харин манайд энэ нь төлөөлөгчдөд өгдөг урамшуулал биш. Зөвхөн тойрогтоо ажиллахад нь зориулагддаг төсөв байдаг. Гэтэл УИХ-ын дарга “Тэр урамшууллаа болиорой” гэсэн. УИХ-ын гишүүд тойрогтоо ажиллах төсөвтэй байдаг шиг тойргоос сонгогдсон иргэдийн төлөөлөгчдөд зориулсан төсөв нь энэ. Тэгж яривал энэ зүйл анх УИХ-аас л гарч ирсэн гээд мэтгээд байвал бас болох. Иргэдийн төлөөлөгчид зарцуулсан зардлаа бүгдийг нь тайлагнадаг. Хувь хүнийхээ тухайд би энэ төсөвт тийм ч таатай ханддаггүй л дээ. Гэхдээ үүнийг болихдоо хүрвэл УИХ нь ч, нийслэл ч аль аль нь болих нь зөв юм. Хуулиар алагчилж болохгүй учраас нэгийг нь үлдээгээд нөгөөг нь авч үлдвэл буруу болно.

-Нийслэлийн МАН-ын төлөөлөгчид мэдэгдэхдээ “Бид энэ урамшууллыг авахгүй” гэхээр АН-ынхан олонхиороо хүч түрээд “авна” гэж шийдээд байдаг” гэж ярих юм билээ. Та нар авахгүй гээд байхад нь өгнө гээд байдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Энэ урамшуулал гэгдээд байгаа тойрогт ажиллах төсөв нь анхнаасаа МАН-ын үед гарч байсан, МАН-ынхан санаачилсан эд шүү дээ. Тэр нь өдийг хүртэл явж ирлээ. Инфляц, ханшийн өөрчлөлт зэргээс шалтгаалаад нэрлэсэн үнэ нь хуучнаасаа өндөр сонсогдож байж магадгүй. Үнэндээ тэр МАН-ын нөхдүүд чинь энэ мөнгийг хамгийн дуртай авдаг юм шүү дээ. Бразил явах санаа хүртэл МАН-ынхнаас л гарсан. Даанч өөрсдөө буруутаад ирэхээрээ “бид тэгээгүй” гэдэг болохоос.

-НИТХ дахь МАН-ын гишүүд таныг огцруулах өргөдлийг өргөн барьчихлаа…?

-МАН-ынхан яагаад ингэтлээ бачимдаад байгааг би дээр хэлсэн дээ. Тэд алдагдсан эрх мэдлээ олж авахын төлөө, нийслэлд тэдний хийгээгүйг манай АН хийж байгаа учраас, иргэдийн өмнө хариулах үггүй болчихоод байгаадаа ингэж байна гэж. Харин манай намын ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Л.Эрхэмбаяр нийслэлийн намаа муулж, шүүмжилж ярьсны дараа НИТХ дахь МАН-ын бүлэг огцруулах асуудал тавьж байгаа нь хамгийн хачирхалтай санагдаж байна.

-Хотын татвар бас л шүүмжлэл дагуулж байгаа. Ард иргэдийн амьдрал иймхэн байгаа үед нэмж татвар татаас авах хэрэг байсан юм уу?

-Өмнө хүмүүсээс татвар аваад л байдаг. Тэр мөнгө яг хаашаа орсон нь мэдэгдэхгүй, юу болсон нь тодорхойгүй төсвийн орлого руу шингээд алга болдог байсан. Хүмүүс ч ийм тохиолдолд татвар өгөх дургүй байдаг. Замын татвар гээд л аваад байдаг хаана байна гэж асуудаг байсан даа. Гэтэл хүмүүс “Зам ингэж өөрчлөгдөж байгаа юм чинь би татвараа дуртай өгнө өө” гэдэг болжээ. Тэгж өөрчлөгдсөн байна. Одоо хотын татварын мөнгийг яг юунд зарцуулж, ямар ажилд зориулж байгаа нь мэдэгддэг болох юм. Хуучин иргэдээс авсан татвараараа хүнд суртал үйлдвэрлэдэг байсан явдал өөрчлөгдөнө.Тухайлбал, бид зочид буудлын төлөөллүүд оролцуулсан удирдах зөвлөл байгуулаад тэндээс орж ирсэн татвараараа хамтраад юу хийхээ ярьдаг болно гэсэн үг юм. Гэх зэргээр чиглэл чиглэлээрээ хамтарч, удирдах зөвлөл байгуулаад, шийдэлд хүрснээ ИТХ-аар шийдүүлээд явна.

Нэг нь шилэн, нөгөө нь харанхуй хоёр нам байж байг л дээ

-Түүхэндээ анх удаа төрийн гурван өндөрлөг нь АН-ынх, хотын захиргаа нь бас АН-ын мэдэлд ирсэн ийм цаг үед танай нам төр барьж байна. Сүүлийн үед АН-ынхан хоорондоо таарамж муутай байгаа гэж ярилцах боллоо. Та энэ намын нэг лидерийн хувьд үүн дээр юу гэж хэлэх вэ. Байдаг л зүй тогтол уу эсвэл…

-АН-ыг шилэн нам гэж болно. Ямар ч цаг үед манай намын үйл хэрэг, дотоод байдал ил л байсан. Зарчмын зөрүүтэй санал гарвал манайхан ил үзэлцэнэ. Даргаа шүүмжлэхээс айдаггүй. Сая хүртэл би намынхаа даргын талаар ярьчихаж л байгаа биз дээ. Энэ бол бидэнд байдаг л зүйл. Ингэж байж бид эрүүл байдаг. Үүнийг хортой гэж бодох хэрэггүй. Хүмүүс ч АН-ынхан зөрчилтэй байна гэж шүүмжилдэг мөртлөө үүнд нь дуртай байх шиг байдаг. Үзэгдэл нь ил, үйл хэрэг нь ил байх нь хүмүүст таалагддаг.

-АН-ынхан хэзээнээс ийм гэдгийг мэдэх ч эрх баригчид хоорондоо эв түнжингүй байх нь зөв биш харагдах юм. Нөгөө нам чинь атгасан гар шиг л гэж өөрсдийгөө онцолдог шүү дээ…

-Үгүй. Харин ч эрх баригчид болох тусмаа илүү шилэн байх ёстой юм шүү. Энэ нь илүү зөв, ард түмэнд ашигтай. МАН хэзээнээс дотоодын зөрчлөө нуусаар ирсэн нам ш дээ. Хэзээний л нууцлаг, хэзээний л хаалттай нам. Өөрчлөх гээд ч нэмэргүй. Нэг нь харанхуй нууцлаг, нөгөө нь шилэн ийм хоёр нам байж байг л дээ. Хүмүүс аль нь дээр гэж үзэж байна тэр итгэл үнэмшлээрээ сонголтоо хийг.

Надтай хүний, өөрийнгүй л үзэцгээж байна

-Танай намынхан ил шударга гээд нэгийгээ шүүмжлээд байдаг нь бүхэлдээ нэгийнхээ хийсэн ажлыг үгүйсгээд байгаа мэт харагддаг. Саяхан гэхэд л Ж.Батзандан гишүүн танайхныг буруутгаж дөрвөн зүйл заалт бүхий шаардлага хүргүүлсэн байх аа?

-Нэг зүйлийг та бүхэн анзаарч байгаа болов уу. Сүүлийн үед над руу дайрч улс төрийн карьераа өсгөгсөд олширсон. Надаар байлж байгаад улс төрийн нэр хүндээ өсгөх боллоо. МАН-ын Ж.Мөнхбат намынхаа хурлын өмнө миний эсрэг баахан гүжир гүтгэлгийн материал бэлдэж гаргаад шагналд нь намынхаа ерөнхий нарийн бичгийн дарга болж байсан. Түүний тараасан мэдээлэл худлаа гэдэг нь нотлогдож, надаас уучлалт гуйсан ч харамсалтай нь энэ үнэн түүний тараасан гүжир гүтгэлэг, муу мэдээ шиг өргөн далайцтай хүрээгүй. Мөн МАН-ын Г.Аюурсайхан гээд нөхөр их тодорлоо. Дараа нь Д.Дэмбэрэл гишүүн байна. Уг нь өөр намынхан л намайг ингэж муулж, гүжирдэж байж улс төрд тодордог байсан бол энэ халдвар нь манай нам руу шилжиж байх шиг байна. Ж.Батзандан над руу энэ аргаар дайрч, тодрох гэж ядаж байна уу даа. Гэхдээ би Ж.Батзандан гишүүний хэлээд байгаа дутагдал нь юу болох, түүнийг арилгахын тулд юу хийж болох вэ гэдгийг тодорхой болгож ажилла гэсэн үүрэг даалгаврыг Тамгын газартаа өгчихсөн.

-Чин үнэнийг хэлэхэд эрх мэдэлтэй байгаа намын хүндээ асуудал барьж орж ирдэг, тэрийг нь бүтээхгүй бол дайсан болж үлддэг явдал манай төрд хэзээнээс л байж ирсэн. Танд энэ мэт байдлууд хэр асуудал үүсгэж байгаа вэ?

-Илэн далангүй хэлэхэд надтай ганц МАН-ынхан үзээд байгаа юм биш. Ерөөсөө бүгд л үзэж байна. Намбарын Энхбаяр гэхэд л хувийн нам, хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гээд байгаа бүгдээ миний эсрэг турхирч, дайчлан ажиллаж байна. Э.Бат-Үүл үгүй болоосой гээд л тулалдаж байх шиг байна. Бас нэг бүлэг хүмүүс байна. Энэ бол олигархиуд. Би өмнөх дарга нартай нь адилхан биш учраас тэд надад дургүй байна. Өмнө нь тэд мөнгөө төлчихөөд дарга нараар асуудлаа шийдүүлчихдэг байжээ. Дарга мөнгийг нь авна, тэдэнд үйлчилдэг байж. Харин одоо тийм боломж гарахаа байсан учраас хүний өөрийнгүй намайг унагахын төлөө аян дайнд мордож байна даа. Тэд алдагдсан засгийн эрх мэдлээ авахын төлөө тулалдаж байна. Миний эсрэг тулж байгаа тэр хүмүүс бүгд хөрөнгө мөнгө арвинтай улсууд. Одоо тэр болгоноо нийлүүлж байгаад үзэж байх шиг байна. Бүхий л хэвлэл мэдээлэл миний эсрэг боллоо доо, үндсэндээ. Би ухуулах хуудас нааж, Дотоод явдлын яаманд баригдаж, цаазаар авахуулах ял уншуулахдаа хүрээд явж байсан тэр цагаас хойш үхэхээс бусдыг үзлээ. Тийм учраас намайг нугалж дийлж чадахгүй шүү гэдгийг хэлмээр байна. Би тэдний эсрэг тэмцэж, хэрэгтэй бол жагсч босоход ч бэлэн байгаа. Даргад үйлчилсэн ийм төр, эрх мэдлээ ашиглан төрийн мөнгөөр хувийн бизнес хийдэг энэ байдлыг таслан зогсоох цаг ирээд байна.

Олигархиуд шургаадаа гаргуун

-Таныг шударга шулуухан хүн гэдгийг хүмүүс нэгэнт мэднэ. Та өөрөө олигархиудын хүслээр ажиллахгүй гээд үзээд байж болно. Тантай хамт ажиллаж байгаа баг тань, таны удирдлагад ажиллаж байгаа хүмүүс яг тийм байж чадаж байгаа болов уу. Та үүнд хэр итгэлтэй байгаа вэ?

-Миний бодлогыг хэрэгжүүлэхийн төлөө манай баг үнэхээр нойр хоолгүй зүтгэж байгаа. Янз бүрийн хов живийн яриа явж байгааг үгүйсгэхгүй. Хуучин цагт үүнийг шургаа гэдэг байсан юм даа. Хэн нэгний талаар шургаж, буруу зөрүү ойлголт үүсгэх гэж үздэг. Үүндээ олигархиуд гаргуун. Ийм шургаа зөндөө явдаг. Гэхдээ би багийнхныгаа ажлын үр дүнгээр дүгнэнэ. Би тэдэнд хууль бус үйлдэлд нэр холбогдож, ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэгдвэл ханддаг газар нь хандаж, нэрээ цэвэрлэж аваарай. Хэрэв хандахгүй бол та нарын нэр холбогдоод байгаа хэрэг үнэн гэж үзнэ шүү гэж анхааруулдаг. Энэ бол миний баримталдаг зарчим. МАН-ын залуус намайг АТГ-т өгч байх шиг байна. Би ажилтнуудаасаа шаарддагийн адил өөрөө ч шалгуулах хүсэлтээ өгнө.

Ер нь үнэн зөвийг тогтоодог газар л үнэнийг тогтооно. Түүнээс би харын өвчин туссан юм шиг багийнхандаа итгэхгүй бол ажил урагшлахгүй шүү дээ. Тэр тусмаа олигархиудын шургаа газар авсан энэ үед.

Би өөрт чинь нэг зүйл ярья л даа. Нэг нөхөр олон нийтийн газар, бас ч олон хүний дунд “Би Э.Бат-Үүл даргыг шударга хүн гэж боддог байлаа. Их ч хүндэлдэг байлаа. Сая очоод нэг юм гуйхад “Шийдээд өгье. Гэхдээ 30 сая төгрөг өг” гэж нэхлээ. Миний дотор харлаад явчихлаа” гээд их чанга дуугаар ярьсан байгаа юм. Энэ яриаг нь сонссон хүмүүс намайг яадаг хөгийн амьтан бэ гэж бодож байгаа ш дээ. Шургаа гэж үүнийг хэлж байгаа юм. Ядахад тэр нь ямар хурдтай, ямар бядтай тархана гээч. Гадныхан бол хэзээ ч хэн нэгний талаар хов живийн чанартай яриа гаргадаггүй. Тэр нь нэг мундагтаа, соёлтойдоо ч биш. Нөгөө хүн нь дуулсан бол шүүхэд өгчихдөг, дагаад хариуцлага нь ирдэг учраас тэгж ярьж явдаггүй хэрэг. Хүнийг худлаа гүжирдэнэ гэдэг улаан нүүр рүү нь цохиж зодож байгаа хэрэг шүү дээ. Манайд худал хэлсэндээ хариуцлага хүлээдэг жишиг байхгүй учраас шургаа тахал шиг тархаж, мань мэт нь учир зүй нь ч олдохгүй өртөөд явчих юм даа.

Үе үеийн хотын удирдлагуудаас бараг хамгийн бага төсөвтэй нь бид

-Саяхан Д.Баттулга дарга та хоёр ил захидалдаа “Харамсалтай нь ардчиллаар овоглосон ч ардчиллын тухай огтхон ч ойлголтгүй зөвлөлт маягийн сэтгэлгээнээсээ салаагүй эрх мэдлийн шуналтай зарим сайд нар алхам бүртээ эрх мэдэл цуглуулахаар улайрах нь хэрээс хэтэрлээ” гэж онцолсон байна лээ. Яг юун дээрээс болж ингэх болов. Хэнийг тэгж хэлээд байна вэ?

-Сүүлийн үед төсвийн ачааллаа орон нутагт үүрүүлж, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын эрх мэдлийг булааж, хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар төсөв санхүүгийн эрхийг хязгаарладаг муу зуршил тогтсоныг бид шүүмжилсэн юм.

2013 оноос өмнө Хүн ам, нийгмийн хөгжлийн сайдын багцад тусган баталдаг нийгмийн халамжийн сангийн зардлаас 2013 онд 76.6 тэрбум, 2014 онд 83.8 тэрбум, 2015 онд 92.2 тэрбум төгрөгийг хуульд өөрчлөлт оруулах замаар нийслэл рүү шилжүүлсэн. Жилээс жилд өсөн нэмэгддэг нүсэр ажлаа үүрүүлэхэд нь бид харж л байсан. 2014 онд салбар бүрийн сайдын багцаас санхүүждэг байсан оюутан, сурагч, цагдаа, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нийтийн тээврийн хэрэгслээр үнэ төлбөргүй зорчих зардлын нөхөн олговор болох 53.1 тэрбум төгрөгийг 2015 оны нийслэлийн төсвөөс гаргуулах болсон гээд яривал их зүйл бий. Биднийг нэг их төсөвтэй гэж ойлгоод байгаа ч үнэндээ үе, үеийн хотын удирдлагуудаас хамгийн бага төсвөөр ажиллаж байгаа нь бид юм шүү. Ханшийн зөрүүнээсээ мөнгөний хэмжээ өссөн мэт харагдаж байгаа ч тэр үед талх хэд байлаа, шатахуун хэд байлаа гээд нарийн тооцоог нь гаргаад ирэхээр өөр дүн харагдаж байгаа юм. Тэгээд харахаар бид М.Энхболдыг хотын дарга байх үеэс 30 хувь, Ц.Батбаяр, Г.Мөнхбаярын үеэс даруй 10 хувийн бага төсөвтэй ажиллаж байгаа. Гэтэл ийм төсөвтэй хэрнээ өнгөрсөн гурван жилийн дотор юу, юуг бид хийж байгаа билээ дээ. Ийм учраас бид ил захидал бичсэн. Яг нэр цохож хэлээд байгаа юм байхгүй. Бид хүнийг нь гэхээсээ зарчмыг нь хэлж байгаа юм. Ардчиллын нэр барьсан мөртлөө захиргаадалтын арга барилаар ажиллаж байгааг шүүмжилсэн хэрэг. Ардчиллаар овоглосон мөртлөө социалист сэтгэлгээнээсээ салаагүй хүмүүс бидний дунд захаас аваад байна. Тэд ардчиллын тухай ойлгодог ч үгүй юм.

-Та түрүүнд хэрэгтэй бол жагсахад ч бэлэн гэлээ. Та нар залуу цагтаа жагсч, хувьсгал хийж ардчилсан нийгмийг байгуулж байсан. Одоо дахиад хувьсгал хийх хэрэгтэй гэвэл та хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Би өнөөдрийн залуучуудад хандаж, ерээд онд бидний хийж байсан шиг хувьсгалыг та нар эхлүүлэх цаг болсон гэж хэлмээр байна. Бүр тэгж уриалмаар байна. Ийм уруу дорой байж болохгүй. Та нар жагс, цугла. Гэхдээ зорилго чинь тодорхой байх ёстой. Төрийн эрх мэдлээр бизнес хийдэг ийм ангийн эсрэг тэмцэх цаг болсон. Үүнийг өөрчлөхөөс аргагүйд хүрчихээд байна. Ардчилсан хувьсгалыг бид хийсэн ч өнгөрсөн хорь гаруй жилийн хугацаанд төрийн эрх мэдлийг авч явсан хүмүүсийн дарга шүтдэг тэр уламжлал нь бүр боловсронгуй болоод өнөөдрийн байдалд хүргэлээ. Би энэ талаар бүр УИХ-д байхдаа ч хэлдэг байсан. Тэгээд нэг удаа үүнийг өөрчилье гээд жагсаал зарлахад арав гаруй хүн цуглаж, амьтны элэг доог болж л явлаа. Даргад үйлчилсэн төрийн тогтолцоо нь эцэстээ Монгол Улсыг элгээр нь хэвтүүлнэ гэдгийг түрүүлж хэлээд ойлгохгүй болохоор энэ өөрчлөлтийг хотоосоо эхэлье гэж шийдээд ирсэн нь энэ юм шүү дээ.

-Эрх баригч намын гишүүн, тэр дундаа хотын дарга хүн “Болохгүй байна, тэмц бос” гэж байгаа нь надад үнэндээ гайхаш төрүүлж байна. Үнэхээр тийм бол ингэж чадаж байгаагийн төлөө танд талархмаар л байна…

-Би нэг юмыг байнга хэлдэг. Даргын албан тушаал бол миний хувьд хөдөлмөрийн багаж хэрэгсэл. Хүмүүс дарга болох гээд үхэлдээд байх юм. Ийм хүмүүс ардчиллыг сульдааж, ардчиллыг гутааж байна. Төр нь иргэндээ хүнд буулга дараа болдог биш үйлчилдэг гэдгийг харуулахын тулд хотоос эхлэхээр өнгөрсөн жилүүдэд ажиллалаа.

Энэ хотыг иргэндээ үйлчилдэг хот болгох гэж хичээж байна. Яг л гар утасны оператор компани шиг, банкны теллер шиг түргэн шуурхай үйлчилдэг болгомоор байна. Барилгын зөвшөөрлийг түргэн гаргаж өгдөг зэргээс эхлээд хотод сайжирсан зүйл байгаа л байх. Гэхдээ би чамласаар л байгаа. Үнэндээ даргад түшиглэсэн тогтолцоог өөрчлөх нь өргөс авахтай адил амар биш юм. Гэвч тэгж өөрчилж гэмээнэ ардчилал маань улам төгс болно. Энэ зорилгыг минь биелүүлэхэд, тэгж өөрчлөхөд туслахгүй юм бол энэ даргын албан тушаал шиг хэрэггүй зүйл надад алга. Төрийг өөрөө өөртөө үйлчлүүлдэг үе үеийн дарга нарын хэрээс хэтэрсэн байдал улам бүр ихэссээр л байвал маргааш бүх зүйл утгагүй болно. Үүнийг би залуучуудад хэлж байгаа юм. Та нар өнөөдөр тогтчихоод байгаа увайгүй үйлдлийг зогсоож чадахгүй юм бол маргааш та нарын эрх энэ хүмүүсийн эрхээр хязгаарлагддаг болно шүү. Та нарын амьдралын сайхан байдал дарга нарын шуналаар хязгаарлагддаг болно шүү. Өөрийгөө үгүй юм гэхэд үр хүүхдээ бодоорой. Үүний төлөө зүтгэх хэрэгтэй. Дарга нар хэзээ ч ийм нийгмийг байгуулахыг хүсэхгүй.

-Та хэдийг анх гарч ирсэн цагаасаа төрд олон жилээр зайдагналаа. Залуучууддаа боломж өгөхгүй байна гэж нэр зааж ирээд шүүмжилдэг. Та үүн дээр юу гэж хэлэх вэ?

-Манай зарим залуус ингэж их ярьдаг байсан л даа. Тухайлбал, Х.Тэмүүжин. Одоо та нарын үе дууссаан, бид байх ёстой гэж. Харамсалтай нь манай залуус өөрсдийнхөө юу хийж чадах тухай биш, эрх мэдэлтэй болох тухай л ярьдаг байсан. Ийм явцуу улс төр хол явдаггүй юм. Эрх мэдэл, бялуу ярьсан улс төрөөр замнасан хүмүүс бүгдээрээ шившгээ хутгаж дуусдаг. Г.Уянгыг хар л даа. Гудамжинд байхдаа юу ярьдаг байлаа. Одоо төрийн эрхэнд гарсан хойноо “Бүх зүйл хууль ёсных байх ёстой шүү” гэдэг номлогч болон хувирснаас цааш хэтэрсэнгүй. Ямар байснаа юу болж байна. Эргээд харахад зүгээр эрх мэдэл булаалдсан тэмцэл хийж байсан нь харагдаж байгаа биз.

Харин одоогийн залуус эрх мэдлийн ээлж дугаарын ярианаас залхсан байх гэж би найдаж байна. Нэг даргыг нөгөөгөөр солиод сайжирдаггүйг мэдсэн байх. Тэд амьдралынхаа аюулгүй байдлын төлөө зовниж байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Залуус сайн сайхан амьдралынхаа боломжийг дарга нарын гайгаар алдаж байгаа гэдгээ ойлгосон учраас дарга шүтсэн тогтолцоог өөрчлөх зориг бий байх.

Ерөнхийлөгчийн жижиг албан тушаалыг сонирхохгүй гэж хэлье дээ

-УИХ-ын гишүүний суудлаас буухаар өөр мэдрэмж төрдөг үү. Өөр гэдэг нь одоо байгаа гишүүд танд ихэмсэг дээрэнгүй ханддаг тал байна уу гэж асуух гээд байна л даа. Ц.Нямдорж гишүүнтэй иймэрхүү утгатай маргаан хийснийг санаад байна…

-УИХ-ын зарим гишүүд өөрсдийгөө улсын эзэн болсон шиг санаад байх шиг байдаг юм. Хуучин Улс төрийн товчоо гээд есөн хаантай байсан бол одоо 76 эзэнтэй болсон юм уу даа. Уучлаарай, УИХ-ын гишүүд бол иргэдийг төрд төлөөлөх зарц байх ёстой юм. Дарга биш зарц нар. Ц.Нямдорж “төрөө дээдэл, төрөө шүтдэг ард түмэн бий” гээд байдаг. Цаад утгаараа өөрийгөө л шүт гээд байгаа санаа юм уу даа. Надад тэгж санагддаг. Гэтэл иргэндээ үйлчилдэггүй, иргэнээ хүндэтгэдэггүй төрийг шүтээд яах юм бэ. Иргэнээ хуурч мэхэлдэг төрөөр золигоо хийх вэ дээ.

-Сүүлийн үед Засгийн газрыг унана, дараагийн Ерөнхий сайд тэр, энэ болно гэсэн таамаглал их явж байна л даа. Энэ хэр ортой бол?

-Засгийн газрыг унагах яриа гарах нь сайн юманд хүргэхгүй ээ гэж Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн хэлээд байдаг үнэн л дээ. Ингэж үе, үе Засгийн газрыг унагах тухай яриа гаргаж, Ерөнхий сайд хэн болох вэ гэцгээж байгаа нь нөгөө л эрх мэдэлтэнд үйлчилдэг төрд дараагийн ээлжийн дарга, үйлчилгээг нь авахаар дугаарлагсдын оролдлого идэвхжсэнийх байх. Түүнээс биш мундаг Ерөнхий сайд болоод бодлого гаргаж хэрэгжүүлье гэсэн нь юу л бол. Гэхдээ ийм юм байдаггүй юм, тийм хөтөлбөр ч байхгүй.

-Таны нэр Ерөнхий сайд болох хүмүүсийн дунд яригдаж байна лээ?

-Би Улаанбаатар хотоо зорьж байгаа шигээ хөгжүүлмээр байна. Нийслэлээ Сөүл шиг ч юм уу нэг сайхан хот болгочихмоор байна. Гэр хороололд шинэ сайхан Улаанбаатар хот сүндэрлүүлэхийг харах гээд завгүй байна, би. Миний хүсэл мөрөөдөл ердөө л энэ. Сөүлийн Хан мөрнөөс урагш хэсэг нь ерээд оноос өмнө манай гэр хороолол шиг байсан юм билээ. Тэгээд иргэд нь газраараа хоршиход банкууд нь зээл өгч, шинэ цагийн Сөүлийн өнгө төрх бий болсон байдаг. Нөгөө Ганнам дүүрэг тэгж л гэр хороололд боссон байдаг. Түүн шиг манай Баянхошуу яагаад тийм Ганнам болж болохгүй гэж. Уулс дундаа, тийм гоё байгальтай. Чингэлтэй яагаад Саппоро шиг болдоггүй юм. Бүрэн боломжтой. Иргэдэд зээлийг нь өгчихөд ганц зуны дотор хотхоноо барьчихна даа. Иргэд өөрсдөө дандаа ухаалаг шийдвэрээ гаргаж байдаг. Ногоон хөгжил гэж яриад байлтгүй хүмүүс приус машинаа худалдаж аваад унаж байна шүү дээ. Шинэ Улаанбаатараа гэр хороололдоо босгох нь, метрогоо барих нь миний мөрөөдөл болохоос юун Ерөнхий сайд, юун Ерөнхийлөгч.

-Хэдийгээр та 2017 оны сонгуульд нэр дэвшихгүй гэж мэдэгдсэн ч яригдаад л байдаг сэдэв. Үнэхээр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихгүй юу?

-Дахиад л хэлье. Би өөр мөрөөдөлтэй. Ерөнхийлөгч гэдэг жижиг албан тушаал дээр очихгүй ээ. Ийм жижиг албан тушаал сонирхдог хүн би биш. Байн байн асуугаад байдаг болохоор ингэж л хариулъя даа. Надад илүү том мөрөөдөл байна.

-Метро гэснээс хэдийд баригдах бол?

-Уг нь Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмж гарчихсан. Японы тал бүх талаар дэмжинэ гэдгээ илэрхийлчихсэн байдаг. Гэтэл Засгийн газрын түвшинд жаахан дэмжлэг тааруухан байна даа.

-Та чинь Засгийн газрын үйл ажиллагаа болохгүй байвал гарч ирээд шүүмжилчихдэг биз дээ. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг Н.Энхбаяртай гэрээ хийлээ гээд шүүмжилж байсан. Одоо Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдыг шүүмжлэх зүйл алга уу?

-Би хувь хүнийхээ хувьд Ч.Сайханбилэгт сайнаар ханддаг юм. Өөрөө хувийн менежмент сайтай, асуудлыг дандаа эв дүйгээр шийдэх гэж оролддог. Түүнээс сайн үлгэр жишээ авах хэрэгтэй гэдгийг би байнга ярьж явдаг. Мэдээж, шүүмжлэх зүйл гарвал хэлэлгүй л яахав. Манай нам шилэн нам гэдгийг баахан ярьсан даа. Хэн нэг нь үнэхээр буруу зүйл хийсэн бол хэлээд, шүүмжлээд гараад ирдэг. Шаардлагатай бол тэмцэл ч хийдэг. Энэ мэт ажлын төлөөх маргаан бол хагарал биш. Харин ажлаа улам сайжруулах оролдлого байдаг.

-Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг та хоёр нэг ангийнх байх аа. Та түүнийг тэгж шүүмжилснийхээ дараа ойлголцсон уу, ер нь ажил хэргийн маргаан гэдгийг хүмүүс хэр ойлгодог бол?

-Н.Алтанхуяг намын эрх мэдэл рүү шууд халдсан учраас шүүмжилсэн юм. Сонгуульд хэнийгээ нэр дэвшүүлэхээ мэддэг намын дээд эрх мэдлийн өмнүүр орж, Н.Энхбаяртай нийлээд тойрог хуваасанд дургүйцсэн. МАХН бол Н.Энхбаяр гэдэг хүний хувийн өмчийн нам байж болно. Харин АН бол тийм биш. Иймээс хэлэхээс аргагүйд хүрсэн. Гэхдээ манай намынхны онцлог учраас нэг нь шүүмжлээд гараад ирэхэд бүгд ойлгож хүлээж авдаг байх.

-Таны ярианаас ардчиллын нэр хүнд унаж яваад ихэд бухимдаж байгаа нь анзаарагдлаа…

-Өмнө ч хэлсэн. Одоо ч хэлье. Дарга нарыг шүтсэн энэ тогтолцооноосоо салахгүй удаан явбал дарга шүтсэн мафийн төр бий болох аюул байдаг. Одоо л бид үүнийг ойлгож зогсоохгүй бол тэр бүгдийн ард ардчилал маань амь тавих гээд байна. Ардчиллаа аварч үлдэхийн төлөө би бүгдийг хийхэд бэлэн. Н.Энхбаярын нам, тэдний байдлыг харахад даргад үйлчилдэг тогтолцооны тод жишээ шууд харагдана. Энэ дашрамд нэг зүйлийг хэлэхэд, хэрэв жирийн иргэн ял авч, хэрэгт буруутгагдсан бол ингээд зүгээр явж байх юм уу. Шүүхийн шийдвэр гараагүй тохиолдолд хамаа алга. Үнэндээ шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад Н.Энхбаяр руу дайрч, барьж, хориход нь “Ингэж болохгүй” гэдгийг би хэлж байлаа. Уучлаарай, харин одоо өөр. Шүүхээс шийдвэр нь гарсан. Н.Энхбаяр хоригдох ялтай хүн. Гэтэл Төрийн ордонд Засгийн газрын асуудал шийднэ гээд явж байна шүү дээ. Үнэхээр хуулиас гадуур хүн юм. Даргад үйлчилдэг төр байгаагийн илрэл энэ юм биш үү.

-Хүмүүст сонин унших хэрэгцээ байгаа ч худалдах газруудын ихэнхийг нь хаасан байв-

Манай нэгэн уншигч сонин хайж Баруун дөрвөн замаас Төв шуудан хүртэл явсан тухайгаа цахим хуудсандаа бичсэн нь олны анхаарлыг татаж байна. Сэтгүүлчдэд ч “Танай сонинд тийм сайхан материал нийтлэгдсэн гэнэ. Нэг сонин надад хадгалж болох уу” гэсэн хүсэлт, гуйлт тавих нь ихсээд байгаа. “Зар мэдээ” сонины борлуулалтын албаныхан “Өмнө нь хотод сонин худалдаалдаг 300 гаруй цэг байсан. Одоо хэдэн бүхээг, дэлгүүр, худалдааны төвд сууж байгаа сонин борлуулагчид нийлээд 50 гаруйхан болчихсон” гэсэн юм. Иймээс сонины үүргийн худалдааны нөхцөл ямар байгааг бид сурвалжиллаа.

Өчигдөр өглөөний 06:50 цагийн орчимд Үйлдвэр урлалийн дээд сургуулийн замын эсрэг талд байрлах сонин түгээх бирж дээр очлоо. Гадна талд нь ганц суудлын тэрэг зогссоныг эс тооцвол эл хуль ноёлох аж. Түгээлтийн ажилтнууд “Өмнө нь “АВМ” гэдэг компани байлаа. Өнөө “Монголньюс” гэсэн цэнхэр бүхээгүүдийг түрээслэдэг байсан шүү дээ. Түүнийг нийслэлийн зүгээс өнгө үзэмж, тохирохгүй, стандартад нийцээгүй шалтгаанаар хавчсаар байгаад өнгөрсөн хавар татан буулгасан юм. Ихэнх бүхээгийг компани нь татчихсан юм билээ. Заримыг нь ажиллуулж байсан хүнд нь 300 мянган төгрөгөөр худалдсан гэсэн. Гэвч манай борлуулагч нарыг дүүргүүд нь хөөгөөд байдаг юм билээ. Ялангуяа Баянзүрх, Сүхбаатар, Баянгол дүүргүүдийн төрийн албаныхан сүрхий хөөж, зарим бүхээгийг шөнөөр бараатай нь ачаад явчихдаг. Өдөр ирэх бүр л борлуулагчид багасч байна.

Одоо ирэхээр нь та нар харна даа” гэсээр угтлаа. Энэ зуур “Үгийн сүлжээ” сонины түгээгч “Манайх 1500 төгрөгөөр худалддаг сонингоо хямдруулж 1000 төгрөг болгосон. Гэвч үүргийн худалдаа алга болж байгаагаас сонин хэвлэх ашиггүй болж байна даа. Ер нь борлуулах цэгүүд олон байхад настайчууд, хүүхдүүд сонин аваад автобус унаагаар яваад ч зарчихдаг байлаа. Хүмүүс ч зам зуур дайралдахад худалдаад авчихдаг байсан. Одоо тэр хүмүүс хаанаас авахаа мэдэхгүй байгаа хэрэг” хэмээв. Ерөнхийдөө 07:30 минутын орчимд сонин борлуулдаг хүмүүс цуварч эхлэх аж. Гэвч хэдэн жилийн өмнөх шиг олон хүн сонин борлуулахаа байсан нь илт мэдэгдэж байв.

“Ардын эрх”-ийн автобусны буудал дээр нэлээд хэдэн жил сонин борлуулж байгаа Дашлэгцэг хуучин цэнхэр бүхээгээ худалдаж авсан байна. Тэрээр “Өмнө нь сарын 60 мянган төгрөгөөр түрээсэлдэг байсан юм. Тэгээд компани нь татан буугдахад худалдаж авсан. Гэтэл Сүхбаатар дүүргийн Худалдаа үйлчилгээний хэлтсийн дарга Н.Цогзолмаа ирээд “Та нар энд байх ёсгүй. Хотын захиргаа үүнийг чинь зөвшөөрөхгүй” гээд хөөгөөд байгаа. Автобусны буудал дээр байсан ТҮЦ-үүдийн тоо нэмэгдээд байхад сониныг л хөөгөөд байх юм. Тэгээд хэлэхээр “Эд нар зөвшөөрөлтэй. Та нарыг зөвшөөрөхгүй” гэдэг. Сонин муудчихаараа хүний гэдэс өвтгөх хүнсний бараа биш шүү дээ. Хэрвээ би сонин худалдахаа больчих юм бол Шар хаднаас Сансарын хойд замаар III, IV хороолол хүрэх замд сонин борлуулах цэг таарахгүй” гэв.

АСЕМ-ийн уулзалт өнгөртөл сонин борлуулах зөвшөөрөл өгөхгүй гэжээ

Нэгэнт л борлуулах цэг байхгүй болсон болохоор борлуулагчид “Зар мэдээ” сонинд хандаж эхэлсэн гэнэ. Тэр дагуу нь хуучнаас арай том бүхээг хийжээ. Гэвч дүүргүүд стандарт батлаагүйн дээр ирэх жил АСЕМ-ийн дээд хэмжээний уулзалт болох тул нэг ч зөвшөөрөл өгөхгүй гэж байгаа аж. “Зар мэдээ” сонины борлуулалтын менежер Л.Мөнхгэрэл “Өдөр тутмын сонин, зарын сонингууд хүмүүсийн хэрэглээнд хэвшиж эрэлт хэрэгцээтэй болсон. Хуучин цэнхэр бүхээгүүдийг хавчсанаас сонины үүргийн борлуулалт 40 хувиар буурчихаад байгаа. Ажлын байраа хураалгасан олон хүн манайд хандсан. Ажил маань борлуулалтын цэгүүдтэй шууд холбоотой болохоор манайх чадлаараа бүхээг барихаар шийдсэн. Бид ямар журмаар бүхээг үйлдвэрлэж байгаа талаар боломжуудыг хайж нийслэлийн Худалдаа үйлчилгээний хэлтэстэй уулзсан. Стандарт загварыг нийслэлээс шийдэхдээ хүнсний ТҮЦ, сонин хэвлэлийн бүхээг хоёрын ялгааг гаргаагүй. Нэг ерөнхий журам гаргаад хүнснийхийг голлоод барьчихсан байгаа юм. Тэгтэл гэнэт сонин хэвлэлийг шахаад эхлэхээр дүүрэгтээ хандтал тэд аль хэдийнэ олгодог талбайгаа олгочихсон гэх зэргээр харьцаж эхэлсэн. Дүүргийн Худалдаа үйлчилгээний хэлтсүүд сонин борлуулах цэгүүд стандарт хангахгүй гэдэг. Стандарт нь ямар байх ёстой юм гэхээр “Батлаагүй” гэнэ. Бид өөрсдөө загвар гаргаад ийм байж болох уу гэхээр “Ойрын хоёр жилдээ батлахгүй. АСЕМ-ийн чуулган болох гэж байгаа учраас зам дагуу сонины бүхээг байх ёсгүй” гээд байгаа. Нийслэлийн Захирагчийн албаны Худалдаа үйлчилгээний хэлтэс дүүргүүдэд эрхийг нь шилжүүлсэн гэж тайлбарладаг. Өнгөрсөн зунжингаа л дүүрэг болгон дээр очиж Худалдаа үйлчилгээний хэлтэстэй уулзсан. Хүнсний ТҮЦ-ийг харж байгаад адилхан бор өнгөтэй, арай том хийлээ гэхээр хангалттай сайн болоогүй байна гэдэг. Ямар загвартай байх ёстойг асуухаар батлагдаагүй, хэзээ батлах нь тодорхойгүй гэсэн хариу авч байна. Арваад бүхээг хийчихээд дүүргүүдээс гуйж заримыг нь аваачаад тавьчихсан. Байнга л хөөж байна даа. Ачиж явчих гээд байнгын дарамттай байна” гэв.

Мөн “Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүрэг ард иргэдийн амьжиргаа талаас харсан уу тэгэсхийгээд тавьчих, гэхдээ найдвартай биш шүү, нэг л өдөр хөөгөөд явуулах боломжтой гэсэн. Баянзүрх дүүрэг өргөдлөө өгчих гээд өгөхөөр ерөөсөө шийдэж өгдөггүй. Баянгол дүүрэг шууд ачна гэж байнга айлгадаг. Олон борлуулагч ажлын байр бэлдээд өгөөч гээд байгаа. Түрээсээр л өгөхгүй бол ТҮЦ-үүд шиг шууд худалдаад авчих хүн байхгүй. Дандаа ядарсан хүмүүс шүү дээ. Сонин худалдаад 20 хувийг нь л авдаг хүмүүс шүү дээ. Маш олон хүн ажлын байраараа хохирч байна даа. Дүүргүүдийн хувьд та нар биднээс зөвшөөрөл аваагүй цагт тавихгүй гэсэн дээрэнгүй өнгөөр л харьцаж байгаа” гэж ярилаа.

Энэ зуур борлуулагчид “Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард гэнэтхэн л “АВМ” компанийнхан татан буугдаж байгаа. Бүхээгээ авна гээд эхэлсэн. Бараг л харвах шахаж байгаа юм. 8-25 жил сонин зарж л талхаа олж байсан хүмүүс шүү дээ. Харин “Зар мэдээ”-гийнхэн нэг юм хийх гээд байх шиг байна” гэлцэж байв. “Зар мэдээ” сонины хувьд Хан-Уул дүүрэгт дөрөв, Баянгол дүүрэгт дөрөв, Баянзүрх дүүрэгт хоёр, Чингэлтэй дүүрэгт хоёр бүхээгээ тавьсан гэнэ. Тодруулбал, “Тэнгис” кинотеатрын автобусны буудлын урд, Хүнсний нэгдүгээр дэлгүүрийн хойно, III, IV хорооллын эцэст, Москва рестораны өмнө, 120-ийн автобусны буудал, Үйлдвэр комбинатын 19 дүгээр буудлын хоёр талд, Заводын автобусны буудал, “Жаран” дэлгүүрийн өмнө, “Мөнгөнзавьяа”-гийн өмнө тус, тус тавьсан байна. Дээр нь хуучин бүхээгээ худалдаж авсан 20 гаруй хүн байдаг байна. Тэд бүгд хэзээ ачаад явах нь мэдэгдэхгүй нөхцөлд байгаа аж. Эдгээр бүхээгүүдэд суусан хүмүүс нь ч дүүргийнхээ Худалдаа, үйлчилгээний хэлтэс, хорооны дарга нараасаа айгаад элдвийн юм ярихгүй байя гэж боддог бололтой.

Дөрөвдүгээр сараас хойш гадаа цаасан хайрцаг дэвсэж сонин худалджээ

Сонин түгээх биржээс гараад Хүнсний нэгдүгээр дэлгүүрийн хойд тал, “Тэнгис” кинотеатрын автобусны буудал, “Мөнгөнзавьяа” дэлгүүрийн урд талын шинээр тавьсан сонин борлуулах цэгүүдээр орлоо. Хуучин хааш хаашаа нэг алхам цэнхэр бүхээгүүдийг бодвол нэлээд том юм. 1.8/1.2 метрийн харьцаатай аж. Сонин борлуулагчид “Өмнөхөө бодвол зайтай аятайхан юм. Үүнээс том бол бидэнд хэрэггүй л дээ. Бид удаан байсан газартаа захиалагчтай болчихдог. Танай сониноос 13-ыг захиалчихсан байна” гэх зэргээр үзүүлж байлаа.

Харин “Теди” төвийн дэргэдэх цэнхэр бүхээгийн борлуулагч Хулан “Намайг энэ өвөл, хавартаа байж болно гэсэн. Харин АСЕМ-ийн уулзалттай учраас түүнээс цааш байлгахгүй гэж байна лээ” хэмээж байлаа. Сонин борлуулах цэгүүдийн зай үнэхээр хол юм. УИД-ээс Чингисийн талбайн урд буудал хүртэл явахад “Мөнгөнзавьяа” дэлгүүрийн өмнө ганцхан сонин борлуулах цэг дайралдав. Чингисийн талбайн урд автобусны буудлын киоск ажиллахгүй байлаа. Харин тэр буудал дээр ширхгийн бараа зардаг настай эмэгтэй “Өдрийн сонин”-ы дугаараас гурвыг барааныхаа дэргэд тавьсан байсан юм. Тэрээр “Хүмүүс сонин борлуулах цэг ажиллаж байгаа эсэхийг асуугаад байдаг болохоор ганц нэгийг хүүд захиж авчруулдаг юм. Авчирсан даруйдаа л зарагдчихдаг” хэмээж байлаа.

Баянзүрх захын автобусны буудал болон XIII хорооллын автобусны буудал дээр байсан хоёр сонин борлуулах бүхээгийг өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 8-ны шөнө дотор нь байсан бараатай нь дүүргээс хүмүүс ирээд ачаад явчихжээ. Түүнээс хойш Баянзүрх захын автобусны буудал дээр сонин борлуулдаг Д.Бямбасүрэн Цамбагаравын тэнд нэг ТҮЦ хөлсөлж хэсэг сууж үзжээ. Гэвч хүмүүс авахгүй болохоор нь буцаж ирээд цаасан хайрцаг дээр сонингоо худалдаалж эхэлсэн байна. Ардаа эмийн сангийн хананд “Сонин борлуулах цэг. Захиалга авна” гэсэн зарлал хадчихаж. Ойр орчмын үйлчилгээний газруудын хүмүүс “Сонин худалдаж аваад амар л байдаг юм. Заримдаа цагдаа нар ирж ил задгай сонин худалдаж болохгүй гээд хөөгөөд байдаг. Цаасан хайрцгийг нь өшиглөж тараагаад явчихаж байсан ч удаатай” хэмээж байв. Харин Д.Бямбасүрэн “Дөрөвдүгээр сараас хойш л гадаа сууж байна. Цагдаа нар хаа нэг хөөж л байдаг юм. Би оюуны бүтээл зараад сууж байна хог шороо зараагүй гэхээр гайгүй байдаг. Цагдаа нар сонин болохоор торгох нь гайгүй. Гэхдээ таван мянгаас дээш төгрөгөөр л торгодог юм. Сонин худалдаад олох орлого бага шүү дээ. Энэ хавьдаа дасчихсан болохоор байнга сонин авдаг хүмүүстэй. Тэгээд л ингэж сууна. Бороо орохоор сониноо аваад цайны газар орчихдог. Одоо өдөр богиносоод хүйтрээд л байна. Бид чинь настай хүмүүс болохоор өөр ажил ч олдохгүй шүү дээ” хэмээж байв. Энэ автобусны буудал дээр таван ТҮЦ байлаа. Гурав нь сүүлд тавигдсан шинэ ТҮЦ шиг харагдах аж. Гэвч сонин борлуулж байгаа ганц хүн нь хөөгдөж туугдан гадаа, газар сууж байх юм.

Харин XIII хорооллын автобусны буудал дээр сонин борлуулдаг Н.Цэцэгмаа бүхээгээ хураалгаснаасаа хойш ХААН банкны үүдний хоёр хаалганы завсар сонингоо зарж байгаа аж. Банкныхан үүдэндээ ломбард оруулах гээд гарахыг нь хүлээж байгаа гэнэ. Тэрээр “Өнгө үзэмжгүй гээд л киоскийг минь аваад явчихсан. Одоо үзэмжтэйг нь тавья гэхээр төв замд юм тавиулахгүй гээд байгаа. Уг нь төв замаа дагаж байж л сонин хүний гарт хүрнэ шүү дээ. Би арваад жил энд сонин борлуулж байна. Танай “Өдрийн сонин” сайн зарагддаг юм. Бас би танай сониныг захиалдаг арав гаруй захиалагчтай. Энэ байраа сарын 100 мянган төгрөгөөр түрээслээд сууж байна. Бүхээгээ хураалгасныхаа дараа Баянзүрх дүүргийн Худалдаа үйлчилгээний хэлтсийн дарга Б.Халиунаа дээр очоод газар зааж өгч ажлын байрыг минь үргэлжлүүлж өгнө үү гэтэл “Таны ажлын байр биш шүү дээ” гэсэн. Тэр ажлын байр биш юу байсан юм бол доо. Энд суухаар хүмүүс мэдэхгүй борлуулалт буураад байна. Сонин захиалдаг хэдэн хүнээ бодоод энэ хавиас явж чаддаггүй ээ. Автобусны буудал дээр энд байгаагаа мэдэгдэж гурвалжин зарлал тавьсан юм. Гэвч хүмүүс хардаггүй бололтой. Орж ирээд нуугдмал газар суулаа гээд загнадаг хүн ч бий. Биднийг хөөснийхөө дараа хүнсний ТҮЦ тавьчихсан. Сониныг л ад үзээд байх юм. Сонинг хүнд борлуулж болдоггүй юм уу. Соёлт хүний хэрэгцээ шүү дээ. Хашааны буланд нэг юм тавиулъя гэж бодож байгаа. Гэхдээ аваад явчих вий гэж айх юм. Одоо энд ломбард оруулна, таны түрээсийг хэд нугалж өгнө гэсэн гээд байгаа. Худалдаа үйлчилгээний хэлтсийн дарга Б.Халиунаа “Зар мэдээ”-гийнхэнд “Та нар тэр Э.Бат-Үүлээсээ бичгээ аваад ир гэсэн байна лээ. Э.Бат-Үүл нь яаж олдох вэ дээ. Энд суугаад сонины борлуулалт хоёр дахин багассан” гэж ярилаа.

Бид цааш Кино үйлдвэрийн автобусны буудал хүртэл явсан боловч нэг ч сонин борлуулах цэг тааралдсангүй. Харин автобусны буудал болгон дээр хүнсний ТҮЦ л шинээр нэмэгдсэн нь анзаарагдаж байлаа. Нуугдаж, хөөгдөж, айж мэгдэж суугаа хэдхэн хүнийг эс тооцвол төв зам дагуу сонин худалдаж байгаа газар алга байв. Сая гаруй хүнтэй нийслэл хотод сонин борлуулах цэг хайвал амар олдохгүй болжээ.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хүн төрөлхтөн ирээдүйд устаж үгүй болох олон хувилбарыг эрдэмтэд дэвшүүлж байна. Энэ дунд хамгийн эрсдэлтэй нь өөрсдийн гараар бүтээж буй техникийн дэвшил. Гар утас гэх харилцаа холбооны хэрэгсэлгүй байсан үе саяхан. Гэтэл өнөөдөр таны хэрэглэж буй гар утас хийх гэж буй үйлдлийг тань урьдаас мэдэрч, хариу урвал үзүүлдэг болтлоо асар хурдацтай хөгжсөн байна. Товчхондоо техник, технологийн хөгжил хүний оюун ухаанаас бусдыг өөртөө аль хэдийнэ шингээчихээд байна. Хүн оюун ухаантайгаараа амьтдаас ялгаатай гэдэг. Тэгвэл оюун ухаан гээч зүйлээ сэтгэн бодох, анализ хийж, бусадтай халуун дотно харилцаа үүсгэж чадахаас бусдыг хийж буй роботод өгчихвөл яах бол. Нэг ёсондоо роботыг хиймэл оюун ухаантай болгох нь зөв үү, буруу юу гэсэн асуудал сүүлийн жилүүдэд дэлхий нийтийн анхаарлыг нэлээд татах боллоо. Мэдээж роботод хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх зэрэг ололттой тал олон бий. Гэвч робот хүнтэй адил оюун ухаантай болчихвол эргээд хүн төрөлхтнийг устгаж ч мэдэх юм гэсэн таамаглалыг эрдэмтэд дэвшүүлэх болжээ.

ХИЙМЭЛ ОЮУН УХААН ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Хиймэл оюун ухаан буюу англи хэлээр Artificial Intelligence гэдэг нь өөрийгөө хөгжүүлж байдаг төгс программ. Тодруулбал шинээр бүтээж буй техник, компьютерийн программ хангамжид суурилуулахыг зорьж буй зүйлийг хэлээд байгаа юм. Энэ чиглэлийн судлаачид “ухаалаг агент” ч гэж нэрлэх нь бий. Ухаалаг агентыг орчноо танин мэдэж тохирсон үйлдлийг гүйцэтгэхдээ амжилтад хүрэх магадлалаа дээд зэрэгт хүргэхийг эрмэлздэг систем гэж тодорхойлсон байдаг. Одоохондоо робот бол зөвхөн зохиогчийн бүтээсэн программчлал буюу алгоритмын дарааллаар ажилладаг. Хэрвээ төгс хиймэл оюуныг зохион бүтээх юм бол хүн төрөлхтөн өөрсдийнхөө бүтээсэн зүйлд устаж үгүй болох магадлалтай гэнэ. Учир нь хиймэл оюун дүн шинжилгээ хийж хариултыг өөрийнхөөрөө илэрхийлж, өөрийн алдааг олж, илүү сайжруулах, хүний сэтгэхүйгээс илүүг сэтгэх давуу чанаруудтай болох байна.

РОБОТУУДЫН ХУВЬД ХҮН ЗӨВХӨН ХООЛ, ТЭЖЭЭЛ БОЛЖ ХУВИРНА

Хиймэл оюун ухааны талаар таагүй мэдээллүүд цацагдах болсон. Хүн төрөлхтнийг мөхөлд хүргэж болох эрсдэлүүдэд судалгаа шинжилгээтэйгээр хандаж ажилладаг “Global Challenges Foundation” байгууллагаас хүн төрөлхтнийг мөхөлд хүргэж болзошгүй хэд хэдэн зүйл дурдсан байсны нэг нь хиймэл оюун ухааны талаарх мэдээлэл. Тус мэдээлэлд компьютер, роботын хөгжил нь хүн төрөлхтний хөгжлөөс давж алхах боломж бөгөөд хэт ухаантай болж байгаа нь эргээд бүхнийг өөрсдөө удирдаж, хүн төрөлхтнийг зөвхөн энергийн эх үүсвэр болгон ашиглаж магадгүй талаар онцолсон байв. Түүнчлэн энэ бүхний дараа хүн роботын эсрэг тэмцэх аваас бидний амьд үлдэх магадлал 0-10 хувь хэмээн судалгаандаа дурджээ. Тэгэхээр хүн роботуудын хувьд зөвхөн хоол, тэжээл болж хувирах бололтой.

ХИЙМЭЛ ОЮУНЫГ БИЕЭР МЭДЭРСЭН СТИВЕН ХОКИНГТОЙ ЭРДЭМТЭД САНАЛ НЭГДЖЭЭ

Эрдэмтдийн хувьд хиймэл оюун ухааны эсрэг ээлж дараалан байр сууриа илэрхийлэх болсон. Нэрт эрдэмтэн, онолын физикч Стивен Хокинг “BBC” агентлагт ярилцлага өгөхдөө хиймэл оюун хүн төрөлхтөнийг устгана гэдгийг хэлсэн байсан. Учир нь тэрээр роботын хөгжлийн хурдцыг өөрийн биеэр мэдэрч яваа нэгэн. Өвчний улмаас биеийнх нь ихэнх хэсэг хөдөлгөөнгүй болсон тэрээр сүүлийн 40 гаруй жил хүмүүстэй роботын тусламжтай харилцаж байгаа билээ. Ярьж ч чадахгүй тэрээр “Intel” компанийн өөрт нь зориулж бүтээсэн ярианы системээр ийнхүү хүмүүстэй харилцаа тогтоодог. Энэхүү систем нь түүний юу бодож, ярихыг урьдаас мэдэрдэг гэсэн үг. Энэ бол хиймэл оюун ухааны энгийн хэлбэр. Иймэрхүү туслагчийг Microsoft, Apple, Google зэрэг томоохон компаниуд илүү дэвшилтэт байдлаар зохион бүтээх ажлыг өрнүүлсээр байгаа аж. Түүний ярианы систем нь чадвараа ахиулах онцлогтой бөгөөд хэрвээ хязгаар тогтоохгүй бол эрсдэлтэй гэдгийг Стивен Хокинг хэлсэн. Үүнийг хиймэл оюун ухаан сөрөг нөлөөтэй болохын хамгийн чухал нотолгоо гээд хэлчихэд болно. Тэрээр өгсөн ярилцлагадаа “Технологи хүний чадавхитай эн тэнцэх аваас, энэ нь өөрийгөө программчилж, улам бүр л өөрийгөө сайжруулах болно. Удаан хугацааны биологийн эволюциар хязгаарлагдсан хүмүүс хиймэл оюунтай өрсөлдөж чадахгүй, хүчин мөхөсдөнө. Хиймэл оюуныг бүрэн хөгжүүлэх нь хүн төрөлхтний мөхлийг дуудна” хэмээн шуудхан хэлсэн байдаг.

Шведийн философич Ник Бостром хиймэл оюун ухааныг олон жил судалж буй нэгэн. Тэрээр энэ чиглэлээр ном хүртэл гаргасан нь дэлхий нийтийг цочролд оруулаад байгаа. Ник Бостром “Супер оюун ухаан” (Superintelligence) нэртэй номондоо дэлхий ирээдүйд технологийн маш өндөр хөгжилд хүрнэ. Гэвч үр шимийг нь хүртэх хүн үлдэхгүй. Учир нь роботууд хүнээс давсан оюун ухаантай болсон цагт эргээд биднийг устгах арга зам эрэлхийлнэ хэмээн бичжээ. Зөвхөн эрдэмтэн судлаач гэлтгүй зохиолч Жэймс Баррат хүртэл хиймэл оюун ухааны талаар бүтээл туурвисан бөгөөд уг бүтээлээ Хиймэл оюун ухаан ба Хүмүүний эриний төгсгөл” (Our Final Invention: Artificial Intelligence and the End of the Human Era) гэж нэрлэжээ.

УХААЛАГ РОБОТ ЭРТ ҮЕЭС УЛБААТАЙ

Хиймэл оюун ухаан гэдэг нэр томъёо саяхан гарч ирсэн юм биш. Сэтгэх чадвартай хиймэл оюун ухаант биетүүд ард түмнийг хамгаалж ирсэн тухай олон үлгэр домог бий. 1818 онд анх хэвлэгдсэн Английн зохиолч Мэри Шелли гэх эмэгтэйн “Франкенштейн буюу Орчин үеийн Прометей” зохиолыг ч дурдаж болно. Ер нь эртний түүхтэй. Харин “Хиймэл оюун ухаан”-ы шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа шинжилгээг 1950-иад оноос Алан Туринг, Жонн Мккарти, Мервин Мински зэрэг олон эрдэмтэд хийж эхэлсэн байна. Ингэхдээ судалгааны ажил 1970-1990 хүртэл бараг зогсонги байдалд оржээ. Жинхэнэ сэргэн мандалтын үе нь 1997 онд “DeepBlue” гэдэг программ гарч ирсэн явдал юм. Энэхүү программ нь шатар тоглоход зориулагдсан бөгөөд дэлхийн шатрын аварга Гарри Каспаровыг ялж цоо шинэ нээлтийг хийсэн. Түүнчлэн 2011 онд телевизийн алдарт асуулт хариултын шоунд зориулагдсан прог­рамм гарсан гээд мэдээж өнгөрсөн хугацаанд хиймэл оюун ухааныг нутагшуулах зорилготой алхмууд, нээлтүү­дийг ээлж дараалан хийж байлаа. Гэхдээ өгсөн даал­гаврыг эсэргүүцдэг, өөрийгөө ча­давхижуулж, үйлдлээ хя­наж чаддаг, зорилгоо тодор­хойл­дог болчихвол хүн төрөлхтөнд заналхийлэл бүрэн утгаараа ирж болзошгүй аж.

ЗЭВСЭГТ ХҮЧИН, ЭМНЭЛГИЙН САЛБАРТ РОБОТЫГ ТҮЛХҮҮ АШИГЛАЖ БАЙНА

Дайны зориулалтаар ашиглах техник, зэвсгийн дэвшлээр Америк дэлхийд толгой цохиж байлаа. Харин энэ ноёллыг өдгөө Хятад улс гартаа оруулчихаад байна. Тив алгасдаг сөнөөгч пуужин бүтээсэн хэмээн дэлхий нийтэд зарлаж танилцуулсан. Иймэрхүү хүнгүй жолоодлого хийх автомат сөнөөгч пуужин, сөнөөгч онгоцыг хүчирхэг гүрнүүд төвөггүйхэн бүтээж байна. Энэ нь нэг талаараа сөрөг талтай. Удирдлага нь атгаг санаатай нэгний гарт орвол яах вэ. Эсвэл роботжсон дайны зэвсэг хүний удирдлагаас гарч хүн төрөлхтнийг хиаруулах ч магадлалтай. Учир нь байгаа устгах, үгүй хийх программаар командлагдсан байдаг шүү дээ. Сайшаалтай нь хараахан бүрэн хиймэл оюун ухааныг тэдэнд нутагшуулж амжаагүй байна. Иймэрхүү хиймэл оюун ухааны төгс хэлбэрийг эрэлхийлж яваа роботын төлөөллийг эрүүл мэндийн салбарт ашиглаж буй орон олон байдаг аж. Тухайлбал, өвчний тухай, эмчлэх эмчилгээний заавар зэргийг программчлан бүрэн суулгасан байдаг учраас робот өвчтөнийг үзээд оношийг нь тогтоож, шаардлагатай эмчилгээг хүртэл хийдэг байна. Тиймээс эрдэмтэд хиймэл оюун ухааныг роботод нутагшуулсан тохиолдолд эерэгээр ашиглагдах программтайгаар бүтээх гарц хайж байгаа бололтой. Үүний тод жишээ бол Tesla, SpaceX компаниудыг үүсгэн байгуулагч Элон Маскийн уриалга юм. Тэрээр хиймэл оюун ухаан бол хүн төрөлхтний хамгийн том аюул. Цөмийн зэвсгээс ч аюултай гэж эсэргүүцлээ илэрхийлжээ. Орчин үеийн техник, технологийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж, санхүүжүүлдэг түүний хувьд ийм тайлбар хэлсэн нь олныг гайхшралыг төрүүлээд авчээ. Маск “Хиймэл оюун ухааныг хүн төрөлхтөнд ашигтай байдлаар нэвтрүүлэх нь” гэх судалгааны ажилд их хэмжээний мөнгө хандивласан удаатай. Тэрээр “Би хиймэл оюун ухааныг эсэргүүцсэндээ биш. Хязгаар тогтоохыг хүсч байна” гэсэн байна. Тийм ч учраас робот үйлдвэрлэж буй зарим компанид мөн санхүүжилт хийсэн байна. Энэ нь роботын хөгжлийн түвшинг хянаж байх зорилготой аж.

РОБОТ ТӨГС ОЮУН УХААНТАЙ БОЛОХ ҮЕИЙН ДЭЛХИЙ ЕРТӨНЦ

Роботтой холбоотой бидний ирээдүйг зөгнөсөн олон кино байдаг. Ихэнхдээ робот бүтээх явцдаа эрдэмтэн алдаа гаргаж, түүний бүтээсэн робот эргээд эзэн, цаашлаад дэлхийг сүйрүүлдэг талаар өгүүлсэн байдаг. Алдарт жүжигчин Арнольд Шварцнегерийн тоглосон “Хөнөөгч” буюу “Терминатор II” киног үзсэн л биз дээ. Ирээдүйд Скайнэт хэмээх хиймэл оюун ухаан хүн төрөлхтнийг цөмийн бөмбөгөөр мөхөөж ертөнц дээрх амьтай болгоныг устгаж байгаагаар кинонд гардаг. Энэхүү уран зөгнөлт кино шинжлэх ухааны үндэслэлтэй арван киноны нэгээр нэрлэгддэг байна. Яг иймэрхүү дүр зураг хүн төрөлхтнийг хүлээж болох юм. Мөн нэгэн хэлбэрийн боолчлол дэлхийд ноёрхож ч магад. Хиймэл оюун ухаанаас гадна хүмүүс өөрсдөө киборг буюу амьд робот болох үндэслэл ч бий гэнэ. Хиймэл гар, хөл суулгалаа гэдэг. Энэ нь эцэстээ төгсөрч зүрх, уушги хүртэл бүтээж нэг ёсондоо хүн бүрэн робот болон хувирахыг үгүйсгэхгүй. Нотлох баримтгүй ч нэрт зөгнөгч Ванга 2046 он гэхэд хүний бүх эрхтэнг сольж болно. 2111 он гэхэд хүмүүс амьд робот буюу киборг болно гэж зөгнөсөн байдаг. Ирээдүйд юу тохиолдохыг хэн ч тааварлашгүй.

ХИЙМЭЛ ОЮУН УХААНЫГ БҮРЭН УСТГАЖ БОЛОХ УУ?

Хиймэл оюун ухаан гэдэг биет зүйл биш учраас бүрэн устгах боломжгүйг эрдэмтэд хэлж байна. Хэрвээ робот төгс оюун ухаантай болчихвол хүний тархин дахь мэдээллийг программчилж, улмаар ой санамж, дурсамжийг устгаж, хийх гэж буй үйлдлийг урьдчилан мэдэж, бидний хяналтаас бүрэн гарна. Ийм тохиолдолд хүн гэдэг амьтан оюун ухаанаараа нэг алхам ухарч, робот хүний оюун ухаанаас хол давж төгсөрнө. Харин хүн тархиндаа чиптэй, хянах удирдлагагүй хүүхэлдэй болж хувирахыг судлаачид сэрэмжлүүлсээр байна. Тиймээс бүрэн устгаж чаддаггүй юм аа гэхэд тодорхой хязгаарт барих санааг эрдэмтэд дэвшүүлсэн байна. Математикч, зөгнөлт зохиолч Винг хиймэл оюун ухаан аль ч салбарт хүнээс илүү гарах боломжтой гэжээ. Иймээс хамгийн оновчтой хувилбар бол хиймэл оюун ухааныг ашиглахад хязгаарлалт тавих гэдгийг эрдэмтэд дуу нэгтэй уриалжээ.